Доўгая дарога дадому

Але культурная парадыгма мяняецца. Век iндывiдуалiзму, дарэшты расквiтнеўшы, уступае месца вынайдзенаму Юнгам фэномэну бесьсьвядомага калектыўнага. Колiсь то быў фэномэн, цяпер — агульнаўпадабаны працэс, што ахапiў краiны i кантыненты. Мабыць, культура, як i жыцьцё, у сваiх выявах зьменлiвая, шматаблiчная i бясконцая. Хаця i ў мiнулым ня ўсё было проста; заблытана i складана, як i цяпер. Вядома, што Твардоўскi не любiў вершы, Бунiн i Хэмiнгуэй — тэатр, Горкi ненавiдзеў праўду, якой усё жыцьцё iмкнуўся служыць Талстой, i нарадзiў сацрэалiзм. Мабыць, болей праўды ў афарызме Бярдзяева, што «культура — гэта няўдача чалавецтва», i ўжо безумоўна ў словах Гётэ: «Памiж двума поглядамi — ня iсьцiна, а праблема».. Таму цi варта дыскутаваць пра культуру? Прыняць за iсьцiну знакамiты «Чорны квадрат» Малевiча i зачынiць праблему? Былi i яшчэ спэктаклi паводле названых ды iншых п’есаў Быкава. Ставiў iх ленiнградзкi тэатр на Лiцейным, маскоўскi тэатр Станiслаўскага, расейскi тэатр iмя Горкага ў Менску, шмат якiя тэатры ў Расеi, на Украiне, у краiнах Цэнтральнай Азii. Але тое — без удзелу i нават без увагi аўтара, якi з самага пачатку страцiў цiкавасьць да тэатру. Можа, так i не набыўшы яе. Але што ж: кожнай вароне — свой сук на дрэве. На чужы сядаць i ня трэба.

Я чалавек не музыкальны i мала каго ведаў з музыкаў. Ну, можа, Алоўнiкава, зь якiм нас зьвязвала вайна i агульныя ўспамiны пра баi ў Венгрыi, цi Лучанка, якога ведалi ўсе. Але вось Матукоўскi пазнаёмiў мяне з Яўгенам Глебавым, якi напiсаў музыку балету паводле «Альпiйскай балады», што, казалi, з посьпехам iшоў у оперным тэатры. Балет мне ўвогуле спадабаўся, як можа спадабацца iншае мастацтва паводле празаiчнай крынiцы. Добра танцавалi, гарманiчны дуэт. Пасьля спэктаклю пазнаёмiўся з аўтарам музыкi. Глебаў аказаўся чалавекам камунiкабельным, востраязыкiм ды iранiчным. Гутарыць зь iм было адно задавальненьне. Асаблiва калi ён зьедлiва-iранiчна кранаў палiтыку цi беларускае начальства, ад якога нядаўна яшчэ нямала трываў. Яго выключалi з Саюзу кампазытараў, адбiралi працу. Сямейныя праблемы таксама не абышлi яго стараной. Але затым палiтыка ў адносiнах да iнтэлiгенцыi трохi паслабела, некаторых пачалi цягнуць у партыю. Глебаў нават стаў дэпутатам Вярхоўнага Савету БССР. У партыю ён не хацеў, доўга i вяла супрацiўляўся, але ведама, што вялы супрацiў — не супрацiў. I яго змусiлi напiсаць заяву. Пасьля — прыём. Пасьля разгляд на парткамiсii райкаму, гаркаму… Звычайна да такой важнай працэдуры будучыя камунiсты грунтоўна рыхтавалiся, вучылi гiсторыю партыi. Глебаў не рыхтаваўся, таму на ўсе пытаньнi, зададзеныя яму на парткамiсii, адказваў — ня ведаю цi проста пацiскаў плячыма. Тады самы ўедлiвы, ён жа i самы заслужаны член папытаўся: «Ну а ў якiм годзе адбылася Вялiкая Кастрычнiцкая Сацыялiстычная рэвалюцыя, вы ведаеце?». Глебаў, гледзячы яму ў вочы, адказаў: «Не, ня ведаю». Ягоны адказ выклiкаў абурэньне ў залi. Глебаў падумаў: ну, можа, цяпер адлiпнуць? Аж не адлiплi — прынялi. Тады Глебаў абурыўся — у яго былi iншыя пляны i надзеi.

Мы зь iм у тую пару часта сустракалiся — у ягоным «даляры» цi ў мяне на Танкавай. Ягоная жонка Ларыса Васiльеўна, ня ў прыклад шмат якiм пiсьменьнiцкiм жонкам, ва ўсiм была на баку мужа i ўсяляк падтрымлiвала яго. Жэня бачыў у тым сваё вялiкае шчасьце. Так яно i было. Тварыў ён выдатную музыку, можа, i не заўжды беларускую па гучаньнi, часам касмапалiтычную, любiў скандынаваў, Грыга. Напiсаў музыку балету «Маленькi прынц», якi быў пастаўлены ў Хельсiнкi, i Глебаў езьдзiў туды на прэм’еру. Падчас майго побыту у Фiнляндыi я спатыкаў некаторых фiнаў, што памяталi ягоны спэктакль i празь яго дазналiся тады пра незнаёмую для iх краiну — Беларусь.

Газэта французкiх камунiстаў «Юманiтэ» ладзiла свой штогадовы фэст i запрашала гасьцей. Пэўная дэлегацыя павiнна была прыехаць i ад КПСС, але сталася так, што адносiны мiж дзьвюма кампартыямi раптам пагоршылiся. Дэлегацыю з Масквы скарацiлi да пяцi чалавек, а пасьля да двух. А перад яе ад’ездам вырашылi не пасылаць у Парыж камунiстаў. Такiм чынам, ад усёй дэлегацыi застаўся адзiн беспартыйны Быкаў. Якраз напярэдаднi ў мяне выйшла там кнiжка «Сотнiкаў», што, мабыць, i сталася прычынай пэўнага выбару на паездку. Прысутнасьць беспартыйнага аўтара на фэсьце ў тых умовах не магла чапляць нi адзiн, нi другi бок.

Перад адлётам у Мiнiстэрстве замежных спраў належала атрымаць дакумэнты, прайсьцi нейкi iнструктаж. Дакумэнты далi, а iнструктажу я так i не дачакаўся, паляцеў бяз пэўных абавязкаў i пэўнай мэты. У аэрапорце Орлi мяне спаткалi два работнiкi гандлёвага прадстаўнiцтва, да аднаго зь якiх, Уладзiмера, i завезьлi на кватэру. Далей Уладзiмер мной i апекаваўся — вадзiў па горадзе, паказваў — Трыумфальную арку, Эйфелеву вежу, палац Шайё на Трыкадэра. Па дарозе зайшлi ў невялiчкае кафэ — бiстро, дзе выпiлi па фужэру пiва. Французскае пiва я смакаваў першы раз, i яно мяне ўразiла. Пасьля памыйнага «Жыгулёўскага» тое сапраўды было, нiбы боскi нэктар. На штонебудзь болей грунтоўнае ў мяне не было грошай, а мой гаспадар, мяркуючы па ўсiм, пачуваўся дужа ашчадна, — зьбiраў на каапэратыўную кватэру ў Маскве. Але, як сказаў Уладзiмер, мабыць, каб суцешыць госьця, пачастуемся заўтра на фэсьце.

Назаўтра выправiлiся ў прыгарадны парк, дзе ладзiўся фэст. Тут сапраўды раскашавала стыхiя сьвята, якога я нiколi ня бачыў. У вялiзным парку мiж дрэў стаялi сотнi вялiкiх i малых палатак-шопаў, у якiх лiлася, вiравала i смажылася розная смаката. Тысячы людзей, пераважна маладога ўзросту, з усяе Францыi балявалi тут з учарашняга дня — праз усю ноч, месьцячыся ў сваiх усюды i абыяк расстаўленых палатках. Афiцыйная частка з выступам генсека Маршэ чакалася заўтра, а сёньня — адпачынак i зноў баляваньне. Недзе, таксама ў шапiку, павiнны былi прадаваць маю кнiжку, толькi што выдрукаваную выдавецтвам «Альбiн Мiшэль». Мы доўга блукалi ў гандлёвых джунглях, пакуль нарэшце знайшлi той шоп. Сярод мноства iншых кнiжак i пакункаў ляжалi i пакункi з «Сотнiкавым». Але iх чамусь не чапалi, — чакалi кагось з функцыянэраў кампартыi. Як той прыехаў, адразу далi яму маю кнiжку. Функцыянэр паглыбiўся ў прадмову, прачытаўшы якую, штось буркнуў i зьехаў. Усе пакункi пачалi загружаць назад у аўто, каб кудысь везьцi. Я не разумеў, што адбываецца. Мой гаспадар сказаў: пойдзем, пасьля раскажу. Як мы адышлiся ад кнiжных гандляроў, ён распавёў, што здарыўся недагляд. Прадмову да кнiжкi напiсаў Жан Катала, журналiст i дыплямат, якi перастаў быць прыхiльнiкам кампартыi i пачаў крытыкаваць Маршэ. Таму ФКП ня хоча, каб кнiжку зь ягонай прамовай прадавалi на фэсьце «Юманiтэ». Я тую навiну прыняў спакойна — ня хочуць, хай не прадаюць, мне менш клопату. Усё роўна мне не заплоцяць, мабыць, мой ганарар пайшоў ужо на патрэбы замежнага аддзелу КПСС. (Колькi пасьля ў Францыi выдавалi мае кнiжкi, ганарары заўсёды прысвойвалiся Масквой. Толькi апошнi раз, у гады «незалежнасьцi», аташэ па культуры прывёз мне ў Менск трохi франкаў.) Мы кудысьцi iшлi мiж вясёлага, гаманкога, яўна п’янаватага людзкога мурашнiку, што вiраваў у дыме ад шашлыкоў, смажаных iндычак, каўбас i процьмы iншае гарачае смакаты. Уладзiмер напаткаў кагось вялiкага i вусатага, якi абрынуўся на нас з пачосткай, асаблiва як дазнаўся, што я з Масквы. Ад яго перайшлi да iншых, а затым далей i яшчэ. Там давялося пакаштаваць шампанскага з далiнаў Шампанi, каньяку з гораду Каньяк. Побач ва ўсiм гэтым вялiзным парку жвава частавалiся i французы — камунiсты i некамунiсты, белыя i чорныя, хлопцы i кабеты. У канцы дня мы ледзьве дабрылi да ўскраiны Булонскага лесу, дзе асталявалася жыхарства савецкай гандлёвай мiсii.

На другi дзень, як мы туды прыехалi, народу бачна паменела. Усе алеi, праходы былi закiданы бутэлькамi, пiўнымi бляшанкамi, паперай ад упаковак, газэтным клоччам, нейкiм рызьзём цi бялiзнай. Сярод таго хламу мой гаспадар нагледзеў i падняў кiмсь кiнуты бiлет члена ФКП. Пабалявалi i ўжо стаў непатрэбны, а спатрэбiцца — зноў уступiць, сказаў Уладзiмер. Тут з гэтым няма праблемаў. Народу паболела пад абед, як на подыуме летняй сцэны паявiлася начальства i сярод яго — камлюкаваты, чорнавалосы генсэк Жорж Маршэ. Ён пачаў прамову, якая доўжылася цi ня дзьве гадзiны. Перад iм хвалявалася мора людзей. Газэты пiсалi, што на мiтынгу было каля мiльёну чалавек. Toe падобна на праўду.

Трэцi дзень меркавалася грунтоўна агледзець Парыж, схадзiць у музэi. Ды раптам зранку паявiўся малады калега Уладзiмера, якi езьдзiў на машыне, сказаў, што мяне клiчуць у ЦК ФКП. Чакае сакратар па iдэалёгii.

Уваход у бэтонна-казематны будынак ЦК быў з аховай — жандараў i каравульшчыкаў ва ўнiформе, якiя кудысь званiлi, нацiскалi кнопкi, дзьверы-вароты расчынялiся, нiбы глытаючы нас, двух прахожых. Пасьля доўга iшлi калiдорам, сьцены якога мелi выгляд няскончанай будоўлi — быццам зь iх толькi зьнялi апалубку. Мабыць, гэта быў такi мадэрнова-марксісцкi стыль архiтэктурнага прымiтывiзму. Затое кабiнэт сакратара ЦК меў даволi ўтульны выгляд. Немалады ўжо, чарнаваты чалавек з худым i нэрвовым тварам, здаецца, нi пра што не папытаўшы ў мяне, адразу пачаў маналёг, якi скончыў толькi ў канцы прыёму. Перакладчык меў магчымасьць пераказаць хiба яго палову, зь якой я мала што зразумеў. Я заўважыў толькi выраз, якi паўтарыўся колькi разоў: перадайце Мiхаiлу Андрэевiчу… Якому Мiхаiлу Андрэевiчу? Нашаму мастаку Савiцкаму? I толькi напрыканцы сьцямiў, што сакратар ЦК ФКП меў на ўвазе свайго калегу ў Маскве — таварыша Суслава. Але пры чым тут я? Што, я з Суславым п’ю ранкам гарбату? Пра тое, аднак, я здагадаўся ў канцы прыёму, калi тэмперамэнтны француз устаў i зусiм па-сяброўску працяг мне руку. Орэвуар? Гуд бай? Аўфiдэрзэен? — Да пабачэньня! — адказаў я выразам, якi ён наўрад цi калi тут чуў. З ЦК паехалi ўжо з новым гiдам-перакладчыкам, iм аказаўся французскi камунiст, колiшнi малдаўскi яўрэй. Ён распавёў, як шмат год быў прэзыдэнтам розных фiрмаў, што належалi ФКП, зарабляў для партыi грошы. Шмат грошай! А цяпер ён бядняк, пэнсiя малая, большай у кампартыi не заслужыў. Працоўнаму люду ў Францыi наогул жыць цяжка, цэны высокiя, а заробкi малыя. У крамах поўна тавараў, але крамы пустыя — у пакупнiкоў няма грошай. Я сказаў тады, што i ў нас таксама: грошай зашмат, а тавараў пуста. Тут мы з вамi зраўнялiся. Гiдукамунiсту тое маё параўнаньне ня надта спадабалася.

Далей гiд звазiў мяне ў новы раён Парыжу Дэ-манш зь яго мадэрнова-шкляной архiтэктурай, паказаў парлямант, знакамiты Дом Iнвалiдаў, дзе пахаваны Напалеон. Завiталi i ў Булонскi лес, сярод дрэваў там блукалi наркаманы i на лаўках спалi клашары. Па дарозе заехалi на Манпарнас, у знакамiты рэстаран мастацтвазнаўцы Льва Дамiнiка, якi трымаў расейскую кухню i пачаставаў гасьцей сапраўднай расейскай гарэлкай. Яна была ў цёмнай бутэльцы з чырвонай сургучнай галоўкай. Непадалёк захавалася арка, колiшнiя гарадзкiя вароты, медная таблiца на якiх распавядала, што адсюль у 1791 годзе пачалася Вялiкая Французская рэвалюцыя, пасьля таго як улады забаранiлi прывозiць у Парыж вiно. (А мы прывыклi думаць, што тая рэвалюцыя мела iншую прычыну. Як усё ж важна дапяцца да першакрынiцаў!) Увечары французская кампартыя прэзэнтавала «маскоўскаму госьцю» спэктакль у знакамiтай Myлен руж. Седзячы за маленькiм, як i ўсюды, столiкам, я зь цiкавасьцю разглядваў голых прыгажунь у акварыюме на сцэне, як яны там кулялiся i скакалi. Бы сапраўдныя русалкi. Iх гульню камэнтаваў зь вялiзнага экрану прэзыдэнт Францыi Жыскар д’Эстэн, а японскiя турысты дружна пляскалi ў ладкi.

Цi ня ўвесь свой апошнi дзень у Парыжы праблукаў па боскiх анфiладах Луўра, дзе ўрэшце закружылася галава i пачалi падкошвацца ногi. Мабыць, як нельга зашмат пiць гарэлкi цi есьцi смакаты, так нельга за адзiн дзень спажыць тое, што напрацавана культурай не аднаго стагодзьдзя. Тым болей знанай i працавiтай бабуляй — эўрапейскай культурай. На Луўр ня хопiць нi дня, нi тыдня, нi месяца. У iм трэба жыць гады, можа, нават жыцьцё. Але нашае жыцьцё належыць iншаму, — на вялiкi, спазьнелы жаль…

У Лацiнскiм квартале яшчэ можна было згледзець сьляды нядаўнiх маладзёвых падзей, сутычак з палiцыяй, клочча праклямацыяў на сьценах. Матыў адчужэньня гучаў у студэнцкiх выступах, натхнёных радыкальнымi заклiкамi сваiх агiтатараў, сярод якіх былі славутыя дзеячы эўрапейскай культуры. Рэжысёр Антанiёнi, філёзаф Кон-Бендыт клiкалі маладых цалкам спустошыцца, вытрасьцi зь сябе ўсё, што засталося, каб яно ня труцiла новае, што зацеплiлася ў iхнiх душах. Суладна зь iм вяшчаў французскi камунiст Ражэ Гародзi наконт таго, каб наймацней выказаць аспэкт адчужанасьцi, нават не вызначаючы яго прычыны. Тое здавалася празьмерна рэвалюцыйным, хаця ў таго ж Гародзi былi i слушныя выказваньнi, напрыклад, супраць эпiчнага раману, якi здаўна культываваўся ў лiтаратуры сацрэалiзму. Я прыпамятаў, што ў гэтым сэнсе зь iм быў згодны Твардоўскi ды iншыя «навамiрцы», якiя даўно аддавалi перавагу кароткай аповесьцi.

Пасьля мне не аднойчы шчасьцiла наведаць Парыж, першасная сьвежасьць адчуваньня памалу страчвалася. Але ў той першы раз я быў ап’янёны ад ягоных палацаў, шыкоўных бульвараў са старымi вузлаватымi дрэвамi, вузенькiх вулiцаў, цесных кафэ з маленькiмi столiкамi на тратуарах. Жвавая лёгкасьць французаў i прыветная ўсьмешыстасьць парыжанак вабiлi i зачароўвалi. Ну а знакамiты МаннМартр быў як дакор нам, што не ўбераглi свайго хараства, для якога ня трэба было нi шмат грошай, нi вялiкiх высiлкаў. Толькi трошкi павагi да сябе i ўласнай культуры. Калi б ня войны, не рэвалюцыйнае ачмурэньне, чымсьцi падобным да Манн-Мартру ў нас маглi б стаць шмат якiя гарадкi зь iх старажытнасьцямi (Полацак, Вiцебск, Наваградак), касьцёлаў ды цэркваў там хапала, таксама як вузенькiх вулiчак i зграбных фасадаў. Ну а мастакоў у нас заўжды было ня менш, чым у Парыжы. Праўда, мы iх не шанавалi, мы iм выкручвалi рукi, змушаючы рабiць тое, што яны не хацелi рабiць. Шагал зьехаў ад нас сюды, у гэтую мастакоў скую мекку, i сусьветнай славы дасягнуў тут, а ня ў нас. У нас яго ўпарта не прызнавалi, нават у васьмiдзясятыя гады савецкая ўлада з дапамогай афiцыёзных мастакоў паклёпнiчала на яго, бо ён ня наш, не камунiст, буржуазны мастак, да таго ж яўрэй.

Так, ня наш! Шагал належыць Сусьвету, да якога, на жаль, нiяк не пагаджаемся належаць мы. Бо мы — цi ня боскае пракляцьце найперш за нашу дурноту.

Невясёлыя думкi-развагi апаноўвалi мяне ў небе над Эўропай, па шляху назад, i я запiсаў у сваiм нататнiку вешчыя словы вялiкага француза: «Я пра[цягваю] думаць, што ў гэтым сьвеце няма вышэйшага сэнсу. Але я ведаю, што нешта ў iм усё ж мае сэнс. Альбер Камю…».

На дзень народзiнаў Аляксандра Салжанiцына я паслаў яму вiншаваньне i неўзабаве атрымаў лiст у адказ. Адносiны тады памiж iнтэлiгенцыяй i ўладамi ўсё пагаршалiся, i Аляксандр Iсаевiч суцяшаў, што ўсё будзе добра. Што ён глядзiць у будучыню з аптымiзмам. Тое, вядома, абнадзейвала.

I праўда, увосень Швэдзкая акадэмiя прысудзiла Салжанiцыну Нобэлеўскую прэмiю, зь якой я i некаторыя мае сябры зь Менску павiншавалi ляўрэата. Пасьля ён i яшчэ прыслаў лiст, а затым i яшчэ некалькi. Выехаць на Захад Салжанiцын ня мог, дык было вырашана ўручыць яму прэмiю ў Швэдзкай амбасадзе ў Маскве. Салжанiцын прыслаў мне запрашэньне на цырымонiю ўручэньня. Але ўлады стрываць таго, напэўна, не маглi i прымалi свае д’ябальскiя меры. Найперш шырокiм патокам праз прэсу i тэлебачаньне iшла кампрамэтацыя Салжанiцына як франтавiка, пiсьменьнiка і грамадзянiна, ён аб’яўляўся здраднiкам, палiцаем, уласаўцам. Яго прасьледавалi па месцы жыхарства, i ён нейкi час жыў на лецiшчах пад Масквой, у гаражы Растраповiча, пасьля перабраўся ў Маскву. За ягоных сяброў i знаёмых таксама ўзялiся, патрабуючы ад iх выступаў супраць «уласаўца». Газэты друкавалi лiсты з подпiсамi слынных iнтэлiгентаў супраць Салжанiцына i Сахарава, звароты працоўных калектываў, якiя патрабавалi кары здрайцам.

У гэты час да мяне ў Горадню прыйшла паштоўка з Масквы, дзе невядомы мне югаслаў паведамiў, што хоча прыехаць у Горадню, каб спаткацца са мной па нейкае важнай справе. Што ж, я паважаў югаславаў i пачаў чакаць. Але якраз напярэдаднi ягонага прыезду пазванiлi з абласнога КДБ, дзе я нядаўна выступаў з гутаркай, i сказалi, што спатканьне лепей за ўсё ладзiць у гатэлi. Яны закажуць, усё забясьпечаць. Мне тое надта не спадабалася, я ўжо ведаў, якiя госьцi бываюць з-за рубяжа. I ў дзень ягонага прыезду сышоў з дому, сказаўшы сыну, што калi пазвоняць, сказаць, што мяне няма i ня будзе. Тым болей, што я не абяцаў яго прымаць. Але куды было дзецца самому? Дзень быў дажджлiвы, на прыродзе не пагуляеш. Дык я паехаў за Нёман да Дануты, там бавiў час да вечару. Югаслаў зьехаў. А мне назаўтра званiлi з КДБ, дакаралi, што я iх падвёў.

Паляваньне на пэўных пiсьменьнiкаў прадаўжалася, i я зьехаў у Маскву. Там нейкi час тулiўся на гасьцiннай кватэры Грышы Куранёва. Цэкоўцы i кадэбiсты шукалi мяне ў Гораднi i Менску, у Маскве мяне было не знайсьцi. А некаторыя масквiчы ў той час зьяжджалi ў iншыя гарады. Бакланаў, напрыклад, тыдзень цi болей iнкогнiта жыў у Ленiнградзе ў рэжысэра Хейфiца. Яго таксама дужа шукалi. Каб запэцкаць i выкарыстаць.

Але колькi дзе нi хавайся, урэшце мусiш вярнуцца дадому. Вярнуўся i я. Трохi пажыў на кватэры, туляючыся, бы злачынца.

А праз колькi дзён пазванiлi зь Менску, клiкалi, каб ехаць у Магiлёў. Я падумаў, што тое будзе дарэчы, i прыехаў у Менск. Адтуль на аўтобусах павезьлi ў Магiлёў. У Магiлёве былi нейкiя выступы i сустрэчы з удзелам вялiкае трупы беларускiх пiсьменьнiкаў на чале з Iванам Шамякiным. Пасьля абеду паехалi на галаўное магiлёўскае прадпрыемства — капралактамавы камбiнат. Пашвэндаўшыся па цэхах, зайшлi ў кабiнэт дырэктара, дзе той, як звычайна, пачаў распавядаць пра посьпехi прадпрыемства. У сярэдзiне яго расповеду расчыняюцца дзверы, i элегантна апрануты мужчына пытаецца: «Хто тут Быкаў? Тэрмiнова выклiкае Менск». Я спалохаўся — цi ня здарылася кепскае дома — i выйшаў з кабiнэту. Аказалася, трэба ехаць у абкам да прамога проваду. Машына i шафёр чакаюць. Прадчуваючы кепскае, пайшоў да машыны.

У пустым кабiнэце першага (быў выхадны) чамусьцi доўга ня ладзiлася з тэлефонам, мабыць, злучалi з рознымi абанэнтамi. Нарэшце далi трубку, у якой я пазнаў голас аднаго тагачаснага беларускага цэкоўца. Ён ветлiва i цiха паведамiў, што ў ЦК КПСС ёсьць лiст слынных дзеячаў культуры, якiя рашуча асуджаюць падрыўную дзейнасьць Сахарава i Салжанiцына. Ад Беларусi той лiст падпiсаў Мележ, трэба, каб быў i подпiс Быкава. Я сказаў, што той лiст не чытаў, таму падпiсваць яго не магу. Ён сказаў, што то мая справа, але ён павiнен папярэдзiць аб магчымых наступствах. Я, не разьвiтаўшыся, паклаў трубку i выйшаў з кабiнэту.

Тая ж машына адвезла мяне на хiмкамбiнат, але пiсьменьнiкi адтуль ужо зьехалi. Да гатэлю я дабiраўся самапасам. А як прыехаў, цi ня ўсе мае калегi сядзелi перад тэлевiзарам, глядзелi праграму «Время». Знаёмая дыктарка якраз чытала той самы лiст з «Правды», дзе група савецкiх пiсьменьнiкаў асуджала Сахарава i Салжанiцына. З асаблiвай iнтанацыяй пералiчыла падпiсантаў, у тым лiку i маё прозьвiшча. Мае калегi ажывiлiся, некаторыя павярнулiся да мяне. Iван Чыгрынаў моўчкi, але выразна пацiснуў руку. Iншыя нядобра нахмурылiся. Я быў разгублены i падаўлены…

З тым жа настроем прыехаў у Менск. Усё думаў, што рабiць? Ад аднаго дасьведчанага чыноўнiка з ЦК дазнаўся, што ўсё вырашалася ў Маскве, а беларускаму толькi загадалi перадаць, што ён i зрабiў са спазьненьнем. Празь дзень вярнуўся ў Горадню. Карпюк быў абураны, як я яму распавёў маю гiсторыю. Сказаў, што трэба пiсаць. Куды? Скрозь. Усюды. Я патэлефанаваў у Маскву Сяргею Залыгiну, iмя якога таксама значылася пад тым лiстом. Сяргей Паўлавiч сказаў, што, на жаль, ня можа аб тым гаварыць па тэлефоне, няблага, калi б я прыехаў у Маскву. Я хутка сабраўся i паехаў.

Залыгiна застаў дома, ён пачуваўся ня лепшым чынам i цiха распавёў, што ўсё тое — вялiкая правакацыя, учыненая Шаурам ды iншымi. Iх па адным выклiкалi ў ЦК i там проста выкручвалi кожнаму рукi, дамагаючыся подпiсу. Верныя партыйнай дысцыплiне камунiсты-пiсьменьнiкi, хоць i неахвотна, змушаныя былi падпiсаць. Залыгiн жа, спаслаў шыся на сваю беспартыйнасьць, спрабаваў адмовiцца. Тады перад iм паставiлi пытаньне: з кiм ён — зь iмi цi з намi? Яны хутка апынуцца на лаве падсудных, як бы не далучылi да iх i вас. Залыгiн толькi нядаўна перабраўся ў Маскву, атрымаў неблагую кватэру, меў нейкiя лiтаратурныя i выдавецкiя пляны (пасьля стаў галоўным рэдактарам «Нового мира»), а тут такi зьверскi выбар. I ён падпiсаў. «Але ж я не падпiсваў!» — сказаў я. — «Ну дык ты ж — у правiнцыi. У правiнцыi ўсё прасьцей. I страшней», — сказаў Залыгiн, якi толькi месяц таму выбраўся зь сiбiрскай правiнцыi.

Мы доўга гаманiлi i думалi ў той вечар. Я застаўся начаваць у Залыгiных. Вырашылi прыдумаць што заўтра. Найперш належала перапрасiць Аляксандра Iсаевiча. Зранку пачалi званiць па знаёмых. Нехта даў тэлефон Растраповiча, дзе нейкi час жыў Салжанiцын. Але той тэлефон не адказваў, а аўтаадказчыкаў тады не было. Не адказваў i маскоўскi тэлефон будучай жонкi Салжанiцына. Нехта з агульных знаёмых сказаў, што Аляксандр Iсаевiч зьехаў. Напэўна, за мяжу. Тут яго не знайсьцi. Тады я напiсаў лiст у ЦК, Залыгiн памагаў. Але ў нiводны пад’езд на Старой плошчы мяне не пусьцiлi. Давялося аднесьцi лiст на пошту, адправiць заказным. Адказу на яго не атрымаў нiколi.

Пайшоў у часопiс, дзе працаваў Лазар, якi пад той час пiсаў кнiгу пра маю творчасьць, i я хацеў параiцца зь iм. Выйшлi на вулiцу, пагаманiлi, штораз азiраючыся. Мудры Лазар мяне суцешыў: «Ня тузайся, не апраўдвайся, нiчога нiкому не тлумач. Тыя, што цябе ведаюць, усё зразумеюць бяз слоў, а хто ня ведае, таму не растлумачыш. Хай застаюцца пры сваiм».

Тым ня менш тлумачыць давялося — тады i пасьля. Некаторыя слухалi i маўчалi. Некаторыя абуралiся. Я пачуваўся вiнаватым. Але што можна было зрабiць? Пасьля Аляксандра Салжанiцына выслалi з краiны, i я зь iм не пабачыўся i не павiнiўся. Было дужа няёмка. Я праклiнаў тых, што ўчынiлi такое нялюдзтва…[2]

У даволi драматычным i багемным пiсьменьнiцкiм побыце немалая праблема склалася праз алкаголь. Частыя паездкi, бадзяньнi i гасьцяваньнi, паседжаньнi i зьезды амаль нiколi не абыходзiлiся без таварыскiх пачостак, нярэдка даўгiх i празьмерных. Не заўсёды яны мiналiся ў таварыскай лагодзе — часам адбывалiся ў сварах i каштавалi нэрваў…

Памятаю, на нейкім зьезьдзе мы з адным маім сябрам, толькі спаткаўшыся ўранку, вядома ж, скіравалі ў буфэт, дзе і заселі надоўга. Неўзабаве да нас далучыліся два кіеўскіх літаратары, і пачалася спрэчка пра адносіны да Віктара Някрасава, якога цкавалі ў Кіеве. Спрэчка перайшла ў злосную сварку, і мы сварыліся і пілі аж да сканчэньня мерапрыемства. Так і не зайшоўшы ў залю. І гэта не адзіны выпадак. Былі і горшыя.

Натуральна, што такія паводзіны не маглі не застацца без непажаданых наступстваў. Не маглі не прывесьці да канфліктных адносінаў у сям’і.

Першы адчуў кепскае ў маiм жыцьцi Аляксей Карпюк, каторы пачаў захады здалёку. Аднойчы паехаў у Менск i насварыўся на маiх сяброў за тое, што яны нiбыта спойваюць Быкава. Тады гэта мяне абурыла, i я пасварыўся з Карпюком. А як пагляджу цяпер, з вышынi пражытых гадоў, дык бачу, што цьвярэзьнiк Карпюк меў рацыю. Хаця яго прынцыповая цьвярозасьць, штодзённыя зарадкi i наогул любоў да фiзкультуры не прадоўжылi ягонага жыцьця. На чалавека заўжды знойдзецца якая халера — ня рак, дык начальства, якое ня горш за хваробы ўмее загнаць чалавека ў дамавiну. А што да гарэлкi, дык хто яе ня пiў? Як казалi мае землякi, той ня п’е, у каго няма грошай. Неўпрыцям стварыўся пэўны iмiдж Быкава, вядома, ня самы лепшы, i я знарок не бурыў яго. Ён што-нiшто мне выбачаў, найперш у вачох начальства. Хаця тут важна было не перабраць меры. Іначай сьвяціла яшчэ большая небясьпека. У Маскве ў той час я калi-нiкалi заходзiў да Куранёва i там пазнаёмiўся зь ягоным сябрам, псыхiятарам Валодзем. Валодзя працаваў загадчыкам аддзяленьня псыхiятрычнай больнiцы, ня так даўно лячыў генэрала Грыгарэнку i яшчэ некаторых дысыдэнтаў. Аднойчы ў выхадны, калi мы з Куранёвым былi ў яго на гасьцях, доктар прапанаваў пазнаёмiцца зь ягонымi хворымi, тым болей што больнiца знаходзiлася ў суседнiм корпусе. Мы пайшлi. Увогуле было цiкава, нi Куранёў, нi я з псыхамi яшчэ не знаёмiлiся. I мы iх пабачылi. То было жахлiвае вiдовiшча. Адзiн, лежачы на ложку, скардзiўся, што не выконваецца плян вывазкi драўнiны, толькi што ён званiў у дальнi лясгас. Я запытаўся ў доктара, цi адсюль у яго ёсьць магчымасьць званiць? Ды не, кажа доктар, тое яму толькi здаецца. То сакратар абкаму па прамысловасьцi, i ён усё кiруе выкананьнем пляну. Другi, здаровы дзяцюк, што еў за сталом кашу, аказваецца, быў выпускнiк школы КДБ, якi перад тым, як ехаць на заданьне, збаяўся, i яго падазраюць у сымуляцыi. А трэцi — вунь той, што ляжыць на ложку i пазiрае на нас, прапанаваў Суславу праэкт рэфармаваньня ўраду. Суслаў яго сюды i прыслаў. Куранёў запытаўся: «А што, яны — сапраўды хворыя?». Доктар з усьмешкай сказаў: «Здаравей-шыя, чым мы з вамi».

Toe, па ўсёй верагоднасьцi, было праўдай. А той псыхiятар праз кароткi час зьнiк. Можа, паплацiўся за сваю даверлiвасьць, а можа, яшчэ што. Мы з Куранёвым спрабавалi яго адшукаць, але Куранёў неўзабаве памёр. I тады я зразумеў, што ў маiм жыцьцi трэба нешта мяняць. Тым болей, што сыны мае на той час вырасьлi i абралi свой шлях. Старэйшы, Сяргей, скончыў вайсковую вучэльню ў Палтаве i служыў у Лейпцыгу. Нядаўна ў яго нарадзiўся сынок, таксама Сярожка. Малодшы, Васiль, ужо працаваў доктарам у Гораднi, захапляўся рыбалкай. У мяне з сынамi былi нармальныя адносiны. Дрэнна хiба, што пры пэўных абставiнах жыцьця я ня мог стварыць iм нацыянальных умоваў выхаваньня, i хлопцы вырасьлi па сутнасьцi ў касмапалiтычным гарадзкiм асяродку. Жонкi iх таксама былi небеларускамi, — у аднаго расейка, а ў другога ўкраiнка. Вельмi шкада было пакiдаць Горадню, якая стала для мяне роднай, але мусiў перабрацца ў Менск. Нейкi час жыў у гатэлях, ды тое было ня надта зручна ва ўсiх адносiнах. Тады Андрэй Макаёнак, зь якiм я неяк па-добраму зблiзiўся, пазванiў у ЦК Кузьмiну. Той адразу зрэагаваў — паклiкаў мяне да сябе, распытаў, што i як. Пачуўшы, што мне трэба жытло, прыпамятаў, як колiсь таксама агiтаваў мяне на пераезд у Менск, дзе я меў магчымасьць выйсьцi з-пад гнятлiвай увагi абласных босаў. У Менску, казаў, усё ж лягчэй будзе дыхаць. Тады я адмовiўся, а цяпер сам прашуся. Аляксандр Трыфанавiч павёў мяне на iншы паверх — да Аксёнава, якi без даўгiх размоваў зьняў тэлефонную трубку i кудысь пазванiў. Празь дзень я атрымаў ордэр на недабудаваную, праўда, кватэру па Танкавай, дзе i жыву дасюль. У навасельскiх клопатах мне нямала дапамог спачувальны Мiкола Матукоўскi зь яго паслужлiвым шафёрам Пецем. Матукоўскi затым вазiў мяне да мiнiстра гандлю, каб набыць для новай кватэры мэблю (iначай было немагчыма), перавозiў некаторыя рэчы з Гораднi. Як увечары я саматугам зьбiраў-зьвiнчваў тую мэблю, прыехаў для знаёмства палкоўнiк Сульянаў. Яшчэ вучачыся ў акадэмii ў Маскве, ён чытаў мае кнiгi i адчуў пэўную сымпатыю да аўтара. Неўзабаве Анатоль Канстанцiнавiч стаў генэралам, пiсьменьнiкам i адарыў мяне адданай i сардэчнай дружбай.

У Менск я прывёз новую аповесьць — тое апошняе, што напiсалася ў труднай i блаславёнай Гораднi. «Пайсьцi i не вярнуцца» вырасла з апавяданьня на тэму складанасьцi спрадвечнай зьявы — каханьня. Асаблiва ў пераломны цi канфлiктны пэрыяд жыцьця, калi ад каханьня да нянавiсьцi сапраўды адзiн крок. Аляксей Карпюк, прачытаўшы аповесьць, не ўхвалiў яе, нават прасiў не друкаваць, i я не разумеў, чаму. Зразумеў толькi надта пасьля… Тады ж маiмi пачуцьцямi валодалi iншыя справы.

У цёплы сонечны май семдзесят восьмага году да мяне ў Менск з Гораднi прыехала Iрына Суворава, зь якой мы да таго доўга ў добрым сяброўстве працавалi ў газэце. Iрыну я ведаў зь яе студэнцкiх гадоў, як яна прыязджала ў Горадню на практыку з журфаку БДУ. Неўзабаве пасьля таго я апынуўся другiм разам у войску, зьехаў на Далёкi Усход, а Iрына, скончыўшы вучобу, выйшла замуж, нарадзiла сынка Сярожку i амаль да самай пэнсii прарабiла ў «Гродзенскай праўдзе». Таксама я яе i застаў на другi раз, вярнуўшыся з войску. Iрына адной зь першых у рэдакцыi адзначыла мае лiтаратурныя спробы, выявiўшы адмысловыя веды i дасканалы лiтаратурны густ. Пасьля яна паслугоўвала мне таксама ў якасьцi машынiсткi-друкаркi i першага крытыка маiх твораў. Я быў ёй удзячны за ўсё, i тая ўдзячнасьць пакрысе перарасла ў сталае пачуцьцё. Пачуцьцё тое набыло пэўны характар, калi я трапiў у чорную паласу лiтаратурна-палiтычных зьдзекаў, калi гарадзенскае начальства i шмат якiя з маiх калегаў-пiсьменьнiкаў i журналiстаў пачалi праяўляць да мяне непрыязь. Iрына стаяла на сваiм, падтрымлiвала i верыла ў мой шчасьлiвы лiтаратурны лёс, хаця з кожным годам рабiць тое выпадала ўсё болей складана. Важна яшчэ i тое, што толькi двое нас у рэдакцыi былi беспартыйныя. Як астатнiя пачыналi засядаць на сваiх рытуальных партсходах, мы выпраўлялiся на прыроду, якую Iрына любiла зь няўрымсьлiвасьцю гараджанкi.

Блiзячыся да пэнсiйнага ўзросту, Iрына нiчога не чакала, нi на што не разьлiчвала i з выгляду заставалася амаль ранейшай дзяўчынкай-падлеткам, абыякавай да жыцьцёвых дабротаў, — Гаўрошкай, як яна сама сябе называла. Тое было праўдай, як я пасьпеў пераканацца пасьля, яна доўга заставалася бескарысьлiвай, па-маладому iмклiвай. Хаця гады, як вядома, не ашчаджаюць нiкога. Тым болей жанчыну.

Неяк на пачатку вясны, у самую для нас галодную пару, у Менск прыехаў Уладзiмер Багамолаў з жонкай. Мая Iрына кiнулася ў крамы, каб чаго купiць, i, добра пабегаўшы, набыла толькi кiляграм польскiх бульбяных клёцак. Тым i частавалi б гасьцей, калi б яны, едучы ў братнюю Беларусь, не запасьлiся харчамi ў Маскве.

З Багамолавым было ня так лёгка, як зь iншымi. Ягоная Раiса, праўда, у гэтым сэнсе не ўяўляла праблемы, была гаваркая i вясёлая, затое яе муж… Уладзiмер нiколiне скiдаў зь сябе змрочна-пакрыўджанага выразу, пачуваўся надзвычай стрымана i распавядаў пра ўсё вельмi сур’ёзна. Ён быў падрабязна iнфармаваны аб крымiнальных справах дачкi Брэжнева Галiны, гандлi ёю брыльянтамi, аб шмат якiх падрабязнасьцях у пiсьменьнiцкiх i кадэбiсцкiх вярхах. Мяне парою зьдзiўляла, як гэты пiсьменьнiк, якi тыднямi сядзiць за рабочым сталом, так шмат ведае пра тое, пра што ня пiшуць у газэтах. У той жа час ён не хацеў нiякiх кантактаў з маiмi сябрамi ў Менску, апроч хiба Мiколы Матукоўскага, зь якiм я яго пазнаёмiў. Як мы ўвечары гулялi па вулiцы, Багамолаў паведамiў, што сядзеў у Львоўскай турме, дзе сваiмi кайданкамi разьбiў галаву яе кадэбоўскаму начальнiку. А да таго быў разьведчыкам, пасьля вайны езьдзiў па Нямеччыне i, валодаючы надзвычайнай зрокавай памяцьцю, фiксаваў, што яму было загадана. Там i пагарэў, калi заступiўся за таварыша, апынуўся ў турме. Але ён перамог i цалкам рэабiлiтаваны. Цяпер пiша раман. Пра што? Пабачым, як той выйдзе ў «Новом мире». Часам да мяне на сустрэчу з новым чалавекам прыходзiў заўжды цiкаўны да людзей Алесь Адамовiч, мы шмат пра што гаварылi — на тэмы вайны i мiру. Асаблiва пра маскоўскiя справы. Меркаваньнi i ацэнкi Багамолава ўвогуле нам падабалiся, паступова ён зрабiўся нашым, можа, самым блiзкiм з масквiчоў сябрам. Мы таксама заяжджалi да яго дадому, асаблiва як ён атрымаў кватэру ў прэстыжным доме на Бязбожным завулку ў Маскве.

Аднойчы ўлетку ён прыехаў з Раiсай на Нарач. Раённае начальства паставiлася да яго вельмi гасьцiнна, пасялiла ў асобным рыбацкiм дамку на беразе возера. Туды прыехалi i мы з Матукоўскiм, папляскалiся ў цудоўным возеры, пагаманiлi пра жыцьцё. Мясцовы рыбгас забясьпечыў нас рыбай, зь якой зварылi адмысловую, трайную юшку. (Як усё было зладжана, Багамолаў змрочна заявiў, што рыбу ня любiць, i на ранку перамыў усю мэблю, каб не было i рыбнага духу.) Затое ў размовах ля вогнiшча ня стрымлiваўся, ва ўсю бэсьцiў Брэжнева i яго акружэньне. Пра беларускае кiраўнiцтва, праўда, не гаварыў нiчога. Першы сакратар райкаму, якi прысутнiчаў пры гэтым, зважлiва маўчаў — не пярэчыў i не пагаджаўся. Увогуле тое было ня надта звычайна для партыйнага кiраўнiка. Хаця чаго не бывае на сьвеце…

«Новый мир» у двух нумарах надрукаваў раман У. Багамолава «Август 44-го». У друку сьпярша настала пэўная паўза, афiцыйная крытыка нiбы ўзяла тайм-аўт. Я прачытаў раман без захапленьня. Няблага напiсаны, з немалой колькасьцю спэцыфiчных дэталяў, ён, аднак, нёс ледзьве замаскаваную апалягетыку пэўных органаў. Праўда, я ўстрымаўся, каб выказаць усё, што я пра той раман думаў, але аўтар быў чалавек здагадлiвы i штось сьцямiў. Я толькi сказаў, што па мне дык ягоная «Зося» лепшая за раман. Адамовiч жа зь ягонай нецярпiмасьцю да ўсялякiх лiтаратурных хiтрыкаў, як бы яны нi маскавалiся, наўпрост сказаў аўтару, што ягоны раман — той жа «Шчыт i меч» Кажэўнiкава, хiба лепей напiсаны. Багамолаў пакрыўдзiўся, аблаяў Адамовiча i спынiў зь iм усялякiя адносiны. Мае ж зь iм адносiны яшчэ працягвалiся нейкi час, але рабiлiся ўсё болей нацягненыя. Мабыць, дзеля свайго апраў даньня Багамолаў распавядаў пра сваю барацьбу з генэраламi КДБ за раман i ягонае надрукаваньне асобнай кнiжкай. Хаця навошта было змагацца? Тут аўтар яўна крывiў душой, генэралы КДБ у рэшце рэшт дазволiлi выдаць ягоны «Август» i нават спрабавалi вылучыць на дзяржаўную (цi Ленiнскую) прэмiю. Да гонару аўтара трэба аднесьцi ягоны супрацiў кадэбiсцкаму вылучэньню. Як Багамолаў сказаў, яму патрэбны грошы, а ня слава. Ад шматлiкiх перавыданьняў у расейскай правiнцыi i ў сацкраiнах (апроч Польшчы), а таксама ад кiно, пастаўленага i прымеркаванага да пастаноўкi, ён атрымаў грошы. Ягоны раман пра слаўных «чысьцiльшчыкаў» у постмадэрнiсцкую эпоху стаў культавым у папулярным жанры чэкiсцкага дэтэктыву. Аднак Бог яму судзьдзя, кожны iграе на скрыпцы жыцьця, як умее. Цi варта ў яго страляць?

Праўда, пасьля таго цi ня чвэрць стагодзьдзя Багамолаў не надрукаваў нiчога. Кажуць, усё пiша. Што ж, у час добры!

Таварыства дружбы з замежнымi краiнамi зьбiрала турыстычную групу на Кубу. Першым туды быў запiсаны Мiкола Матукоўскi, якi, вядома ж, з такой нагоды ўспомнiў пра сваiх сяброў i патэлефанаваў мне. Сказаў, што едзе Генадзь, Нiл, яшчэ нехта зь пiсьменьнiкаў. Я пагадзiўся. Хаця далёкi шлях за акiян трохi i палохаў, але чаго ня зробiш за кампанію? Праўда, у апошнi момант Генадзь зь Нiлам адмовiлiся, а мне адмовiцца было нязручна — не хацелася падводзiць Матукоўскага. Група падабралася немалая — чалавек 20 менчукоў, амаль пароўну мужчынаў i жанчынаў, што да мяне, дык амаль усе незнаёмыя. Пералёт сапраўды быў даўгi i цяжкi. Самалёты аэрафлоту, як заўжды, загружалiся поўнасьцю, каб не пуставала нiводнага месца. Сканструяваны ж яны былi такiм чынам, што кожны пярэднi сядзеў амаль на каленях задняга. Пры далёкiх пералётах тое рабiлася невыносным.

Ляцелi з пасадкай у Рабаце (Марока), дзе была запраўка. З самалёту вывелi ўсiх у цесны закуток аэрапорту, дзе нельга было нi сесьцi, нi прайсьцiся, доўга чакалi ў задусе, калi дадуць па бутэльчыне кока-колы. Узброеныя аўтаматамi людзi ў высокiх цюрбанах клапацiлiся пра нашу бясьпеку — казалi, ад мараканскай апазыцыi. Насамрэч выглядала — ад кантактаў з тамашнiмi бэдуiнамi, каб яны не набралiся ад нас камунiзму.

Гавана спаткала нязвыклай гарачынёй i строгiм мытным даглядам. Асаблiва шукалi, каб не было чаго зь ежы, напрыклад, каўбас. Але каўбас няшмат было ў нас i на радзiме, так што пiльнасьць рэвалюцыйных мытнiкаў не прынесла iм жаданага ўлову. З аэрапорту нас з Матукоўскiм узяў да сябе ягоны менскi знаёмец генэрал, што служыў мiлiцэйскiм дарадцам у Гаване. Ён займаў нейкую пакiнутую буржуазным уладальнiкам вiлу — шыкоўную, вялiкую i занядбаную. За шклянкай вiна генэрал распавёў пра сваё жыцьцё, радаснага ў якiм, аднак, было няшмат. У пачастунак яму мы прывезьлi пару боханаў чорнага хлебу, пра якi ў самалёце Матукоўскi казаў: будзе страшэнна рады. Здаецца, сапраўды быў рады…

Групу пасялiлi у гатэлi, цi ня самым шыкоўным у Гаване, каля славутай наберажнай. Але, як i ўсюды, тут на кожным кроку адчувалася безгаспадарчасьць, закiнутасьць i занядбанасьць часовых гаспадароў, што дарвалiся да незаконнага гаспадараньня. Яшчэ ў Маскве нам абмянялi на тутэйшыя песа даволi вялiкую па тым часе суму (400 рублёў), выдалi тархеты — карткi, зь якiмi толькi i можна было што-небудзь купiць. Але купiць не было чаго. Бытавыя тавары прадавалiся толькi па ўнутраных картках, абмежаваных 600 песамi. Прыватны гандаль адсутнiчаў.

Пачалiся арганiзаваныя паездкi па Гаване, наведваньнi гiстарычных месцаў, зьвязаных з гераiчнымi ўчынкамi камандантэ Фiдэля i ягоных слаўных паплечнiкаў Чэ Гевара i Рауля Кастра. У музэi паказалi засьпiртаваныя пальцы Чэ, якi, як вядома, гераiчна загiнуў у Калюмбii, дзе рабiў рэвалюцыю. Але камандантэ адпомсьцiць за пагiбель свайго вялiкага паплечнiка, запэўнiлi нас. Зьезьдзiлi ў Затоку Сьвiней, дзе адважны камандантэ стрэлiў у iнтэрвентаў з савецкай самаходкi, якая там i засталася на вечным прыколе. Затым паглядзелi нейкае балота, што кiшэла кракадзiламi, але ня дужа напалохала нашых жанчынаў, якiя, сказалi, на радзiме бачылi нямала iншых кракадзiлаў — двухногiх. На камфартабэльных iспанскiх аўтобусах зь мяккiмi крэсламi i кандышанамi выправiлiся на другi канец востраву, у братнi з Беларусьсю Камагуэй. Прырода i нават дарога, збудаваная за часы дыктатуры ненавiснага Батысты, былi цудоўныя. Наўкола раскашавалi пальмы, пад якiмi пасьвiлiся статкi буйвалаў зь белымi птушкамi на хрыбцiнах. Воддаль месьцiлiся пальмавыя халупы абарыгенаў, мулатаў i чорных, якiя трымалiся далей ад турыстаў — такi быў загад мясцовых уладаў. Невялiчкiя гарадкi, што траплялiся па нашым шляху, мелi выразны гiшпанскi выгляд — архiтэктурай, цеснымi вулiчкамi, мноствам касьцёлаў. Як аўтобус спыняўся, нас адразу абляпляла дзятва — рус, дай! Давалi усё, што ў каго трапляла — ад значкоў да самапiсак. Усё бралi зь вялiкай ахвотай. Матукоўскi з тае нагоды яшчэ з дому запасься алоўкамi, якiя i раздаваў у дзясяткi прагна працягнутых рук. Але нашага запасу яўна не хапала для ўсiх, хто хацеў што ўзяць. Ля крамаў цярплiва застыглi звыклыя для нас чэргi жанчынаў — чакалi часу прадажы папшою. У другiм месцы душылiся за яркабрунатнымi тазiкамi з плястыку. Усё тое выдавалася па картках, таксама як i два мэтры чорнай i два мэтры белай тканiны на год. Для вызначэньня стану жыцьця беднасьць тут было недакладнае слов, болей дакладным, мабыць, было — галеча. З тым i жылi ў чаканьнi канчатковае перамогi сацыялiзму.

Пасьля ўжо дазналiся, што ўся прадукцыя сельскай гаспадаркi належала дзяржаве i разьмяркоўвалася цэнтралiзавана, строга паводле нормаў. У прыватнай уласнасьцi не заставалася нiчога. Выгадаваную ў гаспадарках жывёлу, курэй i яйкi ад iх трэба было сьпярша здаць дзяржаве, а пасьля атрымаць ад яе тое, што належала паводле законаў. Утаiць што i зьесьцi было немагчыма, за тым сачылi так званыя камiтэты абароны рэвалюцыi, сфармаваныя ўладай зь бяднейшых i заслужаных рэвалюцыянэраў. Для таго, каб атаварыць карткi, патрэбна 600 песаў, астатнiя можна было выкiнуць на сьметнiк. На прадпрыемствах, як i ў Савецкiм Саюзе, папулярнае было сацыялiстычнае спаборнiцтва, якое i на Кубе ўсё шырылася i шырылася. I за перавыкананьне плянаў плацiлi. Тую плату можна было назiраць на вулiцах, калi разам з сухiм лiсьцем ад пальмаў вецер гнаў запрацаваныя звыш пляну песа.

У Гаване ў нас была нядоўгая гутарка з адным кубiнскiм пiсьменьнiкам, якi пiсаў i выдаваў раманы на рэвалюцыйныя тэмы. Працаваў пiсьменьнiк на нейкай гаспадарчай пасадзе, пiсаў выключна ў вольны час, ганарараў за свае творы не атрымлiваў. Мы папыталiся, якi ў дадзеным выпадку сэнс iх пiсаць? Стулiўшы галаву, той сумна адказаў: то мой рэвалюцыйны абавязак.

Узорна-паказальная школа, куды нас аднойчы павезьлi, усiх надзвычай уразiла. Мы прыехалi ў дзённы час, калi, як думалi, дзецi будуць вучыцца. У вялiкiх мадэрновых будынках сярод шырокiх плянтацыяў цытрусавых было, аднак, цiха i бязьлюдна. Двух’ярусныя, беззаганна засланыя ложкi, пад лiнеечку састаўленыя цацкi i падручнiкi дужа напомнiлi мне незабыўны салдацкi парадак колiшняй казармы. Нават днявальны стаяў ля тумбачкi каля дзьвярэй. Toe ўражаньне яшчэ болей пацьвердзiлася, калi ў двор з плянтацыяў прымаршыраваў першы атрад на чале з настаўнiкам. Нiякага шуму, дзiцячай мiтусьнi, нават выкрыкаў i гучных размоў. Гучалi толькi каманды. Пасьля абеду ў сталовай адзiн увiшны дванаццацiгадовы хлапчук прадэманстраваў нам зайздроснае ўмельства разабраць i сабраць аўтамат Калашнiкава, другi тое зрабiў нават з завязанымi вачыма. Сапраўды дужа лiха. Але навошта? Вось пра навошта неўзабаве адбыўся дыспут у нашай групе, дзе было некалькi настаўнiкаў. Адны казалi, што тое — правiльна, няма чаго распускаць моладзь, бо адсюль п’янства i ўсё iншае. Тут пануе мэтад Макаранкi, якi ў нас, на жаль, занядбаны. Iншыя пярэчылi, што лепш быў бы мэтад Сухамлiнскага — болей свабоды i павагi да асобы дзiцяцi. Свабоды i так звыш меры, вунь яна да чаго давяла, не пагаджалiся зь iмi, паглядзiце на нашых пiсьменьнiкаў. Хоць бы на таго ж Салжанiцына! Тады, мабыць, самы разумны з нас сказаў, што тое — не прадмет для дыскусii на Кубе, тут свае парадкi, i ня нам у iх умешвацца. За размовай пiльна сачылi нашыя гiды, што некалi вучылiся ў iнстытуце iмя Лумумбы i разумелi па-расейску. Мiкола Матукоўскi тады рабiў у «Известиях», i на Кубе ў яго быў калега, спэцкор тае газэты. Аднойчы ён прапанаваў нам зьезьдзiць да старэйшага брата Фiдэля — Рамона, якi недалёка ад Гаваны працаваў шэфам аграрнага комплексу.

Перад паездкай трохi паспрачалiся, браць цi ня браць бутэльку «Маскоўскай», якая ў нас засталася апошняй. Купiць тут гарэлкi цi якога алкаголю было немагчыма: хоць мы i мелi грошы, ды скончылiся тархеты. Мiкола сказаў: «Што ж, у брата Фiдэля ня знойдзецца для гасьцей чаркi?». Але ягоны калега мякка зазначыў: «Вазьмiце». I мы ўзялi.

Яшчэ не даехаўшы да таго комплексу, убачылi сярод ананасавых плянтацый мноства людзей, занятых тым, што ў нас звыкла называецца барацьбой з пустазельлем. Мы папыталi, дзе офiс прадпрыемства i дзе можна ўбачыць ягонага шэфа спадара Кастра. Нам паказалi на дахi, што непадалёк вытыркалiся з-за пальмаў, а шэф — вунь ён, ачышчае канаву. I праўда, блiзка на ўзбочыне дарогi ўвiшна працаваў шырокiм мачэтэ мажны чалавек са знаёмым барадатым аблiччам, то i быў старэйшы брат камандантэ Рамон. Як мы загаварылi зь iм, сказаў, што цяпер во — працуе, скончыць працу гадзiны праз тры, тады i прыме нас у канторы. Мы пачалi чакаць.

Паблукаўшы па ня надта дагледжаным полi, аддыхалiся ад сьпёкi пад пальмамi, потым зайшлi ў кантору. Спадар Рамон аддаў пэўны загад, паслужлiвыя крэолкi прынесьлi засланкi з курацiнай, гаспадар запрасiў частавацца. Алкаголю не было нiякага, i Матукоўскi дастаў бутэльку, якую разьлiлi ў тузiн фужэраў. За сталом яшчэ апынулiся людзi. Рамон сказаў, што ў iхнiм быце алкаголь не прыняты, i тут жа запар выпiў два фужэры. Пасьля стаў апавядаць, што ў рэвалюцыi ня ўдзельнiчаў, зарабляў грошы для братоў, якiя вучылiся ва ўнiвэрсытэтах i цяпер кiруюць. Двух рэвалюцыянэраў для сям’i даволi, ён жа просты латыфундыст. Ад часу перамогi ў казарме Манкада ня меў нiводнага дня адпачынку. Нiякiх прывiлеяў таксама ня мае, працуе нароўнi з усiмi, а спаганяюць зь яго болей за ўсiх, бо ён — брат камандантэ. Мы паспачувалi пагарджанаму брату, напомнiўшы бiблейскае: Бог няроўна дзелiць. Тым суцешылi яго ды i суцешылiся самi таксама.

У горадзе-пабрацiме Камагуэi нам наладзiлi бадай царскi прыём — з ромам i багатай закусьсю, пасьля чаго ўсе скiравалi на гарадзкi мiтынг зь нейкай важнай нагоды. Зрэшты, як нам сказалi, мiтынгi тут праводзiлiся цi ня кожны тыдзень i не абавязкова зь якой нагоды. Мiтынг доўжыўся з поўначы да ранку, увесь той час выступаў з прамовай шэф правiнцыi — мажны, таўсташыi мужчына, якi, мабыць, пераймаючы сваё начальства, шырока жэстыкуляваў рукамi i кулакамi, некаму пагражаў, кагось улагоджваў. Час ад часу ён штось налiваў сабе з графiнчыку, якi быў уладкаваны ў яго пад палiчкай трыбуны. Натоўп моўчкi i пакорлiва слухаў, не разыходзячыся. Зь ветлiвасьцi мы цярплiва драмалi збоч.

На аканчальна-разьвiтальнай iмпрэзе ў Гаване з кароткай прамовай ад дэлегацыi выступiў Мiкола Матукоўскi. Тую прамову па-гiшпанску ён старанна рыхтаваў яшчэ ў Менску, i адзiн кубiнец зь лiку тамашнiх гiдаў, што сядзеў побач, цiха сказаў: «Во ня ведаў, што ваша беларуская мова гэтак падобна да гiшпанскай». Мiкола дужа пакрыўдзiўся, калi я пасьля сказаў яму пра тое — сам ён быў пра яе трохi iншае думкi.

Тая кубiнская пiлiгрымка была ўвогуле цалкам дыскамфортная (я дужа прастудзiўся ў тропiках, да таго ж мы атруцiлiся айчыннымі кансэрвамi), але ў чымсь i карысная. Мы ўбачылi, што ёсьць на справе славуты Востраў Свабоды, таксама як i зразумелi пэўныя грымасы сацыялiзму ва ўмовах аўтарытарнай улады. Бедаку заўжды прыемна ўведаць, што камусь яшчэ горш, чым яму. Але наўрад цi тады разумелi тое кубiнцы, якiя адно — спадзявалiся. Закалыханыя шматгадзiннымi мiтынгамi ў гонар рэвалюцыi, яны ўсё чакалi. Мiнуць гады, i, не дачакаўшыся, яны рынуцца цераз пратоку да ненавiснага капiталiстычнага Маямi, дзе знойдуць нейкiя магчымасьцi жыць. Хiба не на сваёй — на чужой зямлi.

Увосень на дзевяностым годзе жыцьця ў вёсцы Ваўчо пад Вушачай памерла мама.

Апошнiя гады яе жыцьця, як i шмат якiх старых, былi азмрочаныя бытавой неўладкаванасьцю, псыхалягiчнай несумяшчальнасьцю. Дзе i з кiм жыць — яна вырашала шмат гадоў свае старасьцi, ды так i ня вырашыла. Вядома, найлепш было б жыць у сваёй хатцы, памерцi на сваiм ложку. Але ў свае хатцы яна адна жыць не магла. Праўда, непадалёк жыў яе сын, мой малодшы брат Мiкалай, можна б у яго. Але там была нявестка, зь якой маме было ня надта душэўна. Яе ж дачка, мая сястра Валя, пад той час выйшла ў спазьнелае замужжа за разьведзенага калгаснага мэханiзатара ў Ваўчо. Той мужык быў трохi шумнаватага нораву, да таго ж любiў выпiць, мама не магла да яго прывыкнуць. У горад да старэйшага сына яна не магла i паткнуцца — не хапала адвагi на старасьцi год. Мама за жыцьцё далей Вушачы нiдзе не была, нават у больнiцу нiкуды ня езьдзiла. Як зламала шыйку бядра, месяцы тры ляжала бяз доктара, пакуль не загаiлася само. Наогул калi хварэла, дык усё на хадзе, не кладучыся, пераборваючы хваробу бязь лекаў. Памятаю, у дзяцiнстве быў выпадак, калi яна захварэла на рожу твару. Бацька прывозiў фельчара, ды ён не памог. Тады спакутаваная мацi аднойчы кажа бацьку: звазi ты мяне да знахаркi. Бацька не пагаджаецца: што табе знахарка, калi не памог доктар? Але мацi дужа балiць, i неяк у сьнежны дзень бацька запрог у санi каня i яны паехалi. Мы засталiся дома чакаць. I вось адвячоркам вяртаюцца, я адразу пытаюся: «Ну як, мама, цi палепшала?». А яна спакойна гэтак адказвае: «Палепшала, сынок». I сапраўды, знахарка памагла, мама паправiлася. Але прыйшоў час, калi не памагае нiчога.

Мама пражыла шмат гадкоў i аднойчы неўпрыкмет адышла ўначы.

Альбер Камю свой апошнi раман прысьвяцiў мацi, якая не магла яго прачытаць з прычыны свае непiсьменнасьцi, што, аднак, ня зьменшыла яе гонару за выдатнага сына. Мая мама таксама не прачытала нiводнага радка з маiх твораў, i таксама праз сваю непiсьменнасьць. Бацька быў пiсьменны, але на той час, як сын пачаў друкавацца, нiчога чытаць ня мог, бо ня бачыў, а акуляраў ня меў. Прасiў каго пачытаць сынава апавяданьне, як сам калiсь чытаў малому «Гой» Мiхася Лынькова. Параўноўваў i казаў, што ў Лынькова было лепш — цiкавей.

Маму хавалi ў цёплы сонечны дзень бабiнага лета. Намесьнiк старшынi райвыканкаму даў аўтамабiль i нават арганiзаваў невялiчкi аркестрык. На такiя паховiны сышлося нямала народу. Труну павезьлi цераз Вушачу на бычкаўскiя могiлкi, дзе мама i лягла поруч з бацькам. Шкада, што болей там месца не засталося — далей яма. Брата Мiколу, як памёр летась, пахавалi на другiм канцы могiлак… Вельмi шмат цяжкога i нават беспрасьветнага зьвязана ў мяне з маёй малой радзiмай, куды, аднак, езьдзiў цi ня кожны год. Але пакуль жывыя былi бацькi. Як перасталi жыць, кожны раз, вяртаючыся адтуль, казаў сабе: «Ну, гэта апошнi раз, больш не паеду». Ды мiнаў час, наставала лета (цi вясна, цi восень) i ехаў зноў. I зноў казаў сабе: «Ну, гэта ўжо канчаткова апошнi». Дужа мала радасьцi набiраўся я там, а засмучэньня — звыш меры. Але ў тым, мабыць, i ёсьць горкая слодыч жыцьця… А можа, i яго натуральны сэнс.

У Нясьвiжскiм палацы, дзе апошнiм часам быў дом адпачынку, памёр Аркадзь Куляшоў.

Нiбы прадчуваючы свой блiзкi канец, ён шмат пiсаў, выдаў некалькi вельмi неблагiх паэмаў — як нярэдка здараецца ў пiсьменьнiкаў — напрыканцы стараўся дабраць раней упушчанае. I, мабыць, перабраў меру, сэрца ня вытрымала. Пайшоў наўздагон за сваiм сябрам Аляксандрам Твардоўскiм.

Паколькi ягоная выбарчая акруга засталася непрадстаўле-най у Вярхоўным Савеце, наверсе вызначылi, што яе павiнны прадставiць Быкаў. Трэба было зьбiрацца на спатканьне з выбарцамi.

Дэпутацтва ўвогуле не было для мяне навiной, гады два я ўжо быў дэпутатам абласнога савету па Турэцкай акрузе. Памятаю, тады спаткаў мяне тамашнi старшыня калгасу, якi першым чынам пасадзiў кандыдата ў «Нiву» i павёз у поле. Поле было цудоўнае, пасевы стаялi сьцяной. Прыпынiў шы машыну, старшыня пытаўся: «Ты калi пiў у жыце?». Я сказаў, што не. «Тады вып’ем». Ён дастаў з багажнiку бутлю шампанскага i спрактыкавана стралянуў коркам у жытнi палетак. Мы выпiлi па пары шклянак i паехалi далей. Далей быў пасеяны авёс, i старшыня спынiў машыну. «А ты пiў калi ў аўсе?» — «Не, ня пiў». — «Дык вып'ем». I ён бахаў коркам далёка ў авёс. Пасьля па чарзе — у кукурузу, ячмень i буракi. Апошнi стрэл з апошняй бутэлькi даручалася зрабiць мне — у бурныя хвалi бацькi-Нёмана, адкуль пара была ехаць на перадвыбарчы сход у Турэц.

Але тое было ўлетку, зiмой у поле ня выедзеш.

З Талачына прыслалi райкамаўскую «Волгу», у якой я i паехаў у паселiшча, дзе нiколi ня быў. Раённае начальства прыняло вельмi цёпла, пабедавала па нябожчыку Куляшову i павяло ў сьцюдзёны клюб, дзе сабралiся выбарцы. Першым чынам распавялi маю бiяграфiю, абвясьцiлi, што пiсьменьнiк Васiль Быкаў будзе ня горшы дэпутат, чым памерлы Аркадзь Куляшоў. Далей належала даць наказы будучаму дэпутату. Доўга нiхто не хацеў браць слова, мабыць, рупiлi iншыя справы. Нарэшце адзiн спрацаваны мэханiзатар выйшаў наперад i сказаў, прыкладам, так: «Якiя ў нас да таварыша пiсьменьнiка наказы? Каб гэта быў мiнiстар будоўлi, дык мы б папрасiлi яго наконт недабудаваных майстэрняў. Калi б мiнiстар шасэйных дарог, дык напомнiлi б, што мост цераз рэчку хутка правалiцца, мiнiстар адукацыi — школа ўся прагнiла, цераз сьцены сьнег сыплецца. А то пiсьменьнiк… Хай жыве, пiша, меней хварэе…».

Кароценькi той выступ даў мне зразумець маю дэпутацкую ролю i мой пiсьменьнiцкi кошт.

Уночы праводзiць з Талачыну выправiлiся аж тры машыны. У прыдарожным беразьнячку спынiлiся, увiшныя шафёры хуценька распалiлi цяпельца з сухiх дроўцаў, прыпасеных у багажнiках. Гэпнулi на сьнег пару скрынак з бутэлькамi. I пайшла бяседа, i зазьвiнелi чаркi, загучалi пранiкнёныя тосты ў гонар партыi i яе ленiнскага ЦК на чале з Леанiдам Iльлiчом. А пасьля i расказалi анэкдоты пра баб. А пасьля i прапяялi «Ручнiкi»… Позна ўначы вярнуўся я на сваю Танкавую ў Менску. Наконт вынiкаў выбараў не было нiякога сумневу.

Гэта было маё самае лепшае, хоць i нядоўгае дэпутацтва з найменшымi клопатамi. Тым болей, што другi раз завiтаць у Талачын не давялося, скончыўся тэрмiн склiканьня, пачынаўся новы з чарговымi выбарамi. На гэты раз быў прызначаны ў родныя мясьцiны — у Вушачу. Тут давялося паезьдзiць, i пасустракацца, i папiць гарэлкi зь ня меней гасьцiннымi гаспадарамi раёну, землякамi i прысланымi невядома адкуль. Клопату было ў кожным калгасе, у кожным паселiшчы i найперш у райцэнтры. Дарогi, школы, майстэрнi, кароўнiкi i сьвiнарнiкi, угнаеньнi i будматэрыялы. Усяго не хапала, усё трэба было прабiць, дастаць, выбiць. З тае мэтай кожны дэпутат меў адмысловы блакнот з дэпутацкiм грыфам, на якiм i пiсаў звароты ў мiнiстэрствы i ведамствы, суды i пракуратуру. Мабыць, карысьцi з тае пiсанiны было няшмат, разумныя дэпутаты вырашалi справы спосабам асабiстых кантактаў, у час сэсiяў. Але да міністраў і папулярных дзеячаў i на сэсiях было не прабiцца, да таго ж на перапынках яны атабарвалiся ў асобных памяшканьнях, куды было не дапяцца. Хадзiць жа па iх кабiнэтах было не ў маiм характары. Таму за час дэпутацтва ў родных мясьцiнах мне пашэнцiла ня шмат што зрабiць. Галоўную вулiцу ў Вушачы не заасфальтаваў, школу на радзiме Петруся Броўкi не адбудаваў. Зь вялiкай напругай ледзьве дамогся пакласьцi тры кiлямэтры асфальту ад Кублiч да Бычкоў, па якой i дасюль бычкаўцы гойсаюць на веласiпедах зiмой i ўлетку. Трохi не хапiла асфальту да бацькавай хаты, i апошнiя мэтры да яе засталiся ў гразi. Ну, але што дзе ў нас канчалi ладам?

Затое пашчасьцiла пару разоў добра пабаляваць на роднай прыродзе — аднойчы на лесавым беражку ля матчынага возера Супонец, да якога ў гады дзяцiнства не было доступу. (Мяжа!) I другi раз добра пасядзелi веснавым адвячоркам над ушацкiм прыгажуном Вечальлем, якое годна апяяў Рыгор Барадулiн.

Маё трэцяе дэпутацтва ў Тураве запомнiлася цяжкой паромнай пераправай цераз Прыпяць (новы мост тады толькi пачынаў будавацца), крыклiвымi сходамi выбарцаў i даўгiм (пяцiгадовым) клопатам вакол будаўнiцтва больнiцы. Toe будаўнiцтва распачынаў галоўны доктар Волкаў, якi надарваўся ад тае iнiцыятывы i памёр. Дасталося таксама i дэпутату. Але на той час, мабыць, зрабiць што здатнае iначай не было магчымасьцi, усё рабiлася на мяжы абсурду. У рэшце рэшт больнiца была збудаваная, i я цешыў сябе думкай, што ёсьць у ёй цаглiнка i майго клопату. Хай добра лечацца няшчасныя тураўцы, багата пасыпаныя радыенуклiдамi ад Чарнобылю.

Цiкава, што ў той час, як я стаў дэпутатам, адразу адшукалiся мае даўнiя прыяцелi, землякi ды родзiчы. Пайшлi пiсьмы i тэлефонныя званкi, у якiх мне прызнавалiся ў даўняй прыязнасьцi, вялiкай павазе i… прасiлi. Хто — што. Ад кватэры i аўтамабiля да лепшай пасады i падвышэньня заробку. I былi дужа расчараваныя, калi я каму адмаўляў. Калi я спасылаўся на немагчымасьць уладкаваць сына цi дачку ў iнстытут цi памагчы пераехаць з Ушачы ў Менск, мне гаварылi: ну, ты ж такi вядомы… Адзiн далёкi родзiч прыехаў на кватэру з бутэлькай i, як яна была выпiта, папрасiў пазычыць… адзiн мiльён рублёў. Быў дужа зьдзiўлены, калi я сказаў, што такiх грошай у вочы ня бачыў. «Якi ж тады ты пiсьменьнiк?» — папракнуў ён. Сапраўды, жахлівая справа — страта невядомасьцi, як пiсаў разумны амэрыканец Джон Стэйнбек.

Грошай, i праўда, трохi сабралася на ашчаднай кнiжцы, мяне ўвогуле выдавалi ў Менску i Маскве. Iншая справа, што за тыя грошы нiчога i нiдзе немагчыма было купiць. Як пад дзень нараджэньня жонкi спатрэбiўся нейкi падарунак, Матукоўскi павёў мяне да знаёмага дырэктара ўнiвэрмагу ў Менску, i той па вялiкiм блаце дазволiў купiць са складу нейкую танную кофтачку. Зiмовую шапку можна было набыць толькi па адмысловым сьпiсе, пададзеным зь мiнiстэрства гандлю. Бiлет на самалёт або цягнiк я набываў у адмысловай дэпутацкай касе, пры выпадку — сябрам i знаёмым таксама. У тым была несумненная выгода дэпутацтва. Але болей нiякай. Усё астатняе вырашалася па блаце, шляхам асабiстага знаёмства. I пiсьменьнiкi ў Менску i Маскве (ды i ўсюды) заводзiлi такiя знаёмствы — з прадаўцамi i прадаўшчыцамi, дырэктарамi i партыйнымi сакратарамi, якiя, як заўжды, пачувалiся гаспадарамi. На дэпутатаў жа нiхто не зьвяртаў нiякай увагi. Апроч хiба тых, каму болей не выпадала да каго зьвярнуцца.

Дэпутацкiя сэсii (два разы на год) адбывалiся чынна i спакойна. Даклады гучалi строга фармальна, паводле рэглямэнту, спрэчкi нiякiх эмоцый нi ў кога не выклiкалi. Дэпутаты звычайна драмалi ў залi, некаторыя чыталi газэты; пiсьменьнiкi (Панчанка, Лужанiн, Гiлевiч), падобна, складалi вершы. Вёў паседжаньнi старшыня Вярхоўнага Савету Iван Шамякiн, якi ня мог падрамаць за сталом прэзыдыуму, хаця было бачна, як тое яму хацелася. Каманды ў залю ён падаваў з паперкi, якую яму прыносiла з-за кулiсаў сакратарка Чагiна. Аднойчы, кiруючы галасаваньнем, не адрываючыся ад паперкi, прачытаў запар: «Хто за, хто супраць, устрымаўшыхся няма — аднагалосна». У залi засьмяялiся, бо нiхто яшчэ не пасьпеў падняць рукi. Але затым дакладна гэтак жа паднялi.

Звычайна я выседжваў толькi першую частку — да перапынку. Надалей ужо не хапала сiлы, i, як зьвiнеў званок, выходзiў з будынку. Мяне па дарозе даганялi два iншыя неслухi — мастак Савiцкi i скульптар Анiкейчык. Тыя сьпяшалiся ў свае майстэрнi i казалi, што iм гэтая балбатня — на хрэн сабачы. То была праўда. Пройдзе трохi гадоў, i Анiкейчык без пары памрэ, а Савiцкi рэзка зьменiць свае адносiны да нязьменнага па сутнасьцi рэжыму, зробiцца ягоным апалягетам. Таксама, як i ягоны калега i дэпутат, тэатральны дзеяч М. Яроменка, якi на пiку перабудовы заявiў, што насуперак беларускiм нацыяналiстам быў, застаецца i памрэ камунiстам. I праўда, застаўся iм да канца. Што значыць слова бальшавiка — цьвярдое слова.

Як заўсёды, новы намер сьпеў нiбы мiж iншым — у будзённасьцi i справах, якiя мелi мала адносiнаў да лiтаратуры. У падсьвядомасьцi, аднак, iшла свая праца — пакуль невыразная, неакрэсьленая, якая, аднак, абяцала калi-небудзь акрэсьлiцца. Часам нечакана.

Пад восень мы зь Iрынай паехалi ў Піцунду. Туды звычайна езьдзiлi шмат якiя пiсьменьнiкi. У мяне абвастрылася астма, таму марскi клiмат Ялты, куды я пару разоў езьдзiў раней, стаўся няздатны. У Піцундзе ж, казалi, ёсьць рэлiктавы хвойны гай, дужа спрыяльны для лёгачнiкаў. Напачатку той дом творчасьцi мяне расчараваў — вялiзны жылы корпус, гармiдар у вялiзнай, на сотнi месцаў, сталоў цы. Ну i людзi, сярод якiх добра, калi знойдзецца дватры знаёмыя. Але на гэты раз трохi знайшлося, i сярод iх нешматлiкiх — мiлы Валодзя Караткевiч з жонкай Валяй. Цiкава было даведацца, мiж iншым, што Валя пэўным чынам мая зямлячка, яе бацька паходзiў з Воцькавiч, што былi цераз луг ад нашае вёскi, i дзявочае прозьвiшча яе — Вацьковiч. Хаця яна нарадзiлася ня там i, канешне, мала што там ведала. У дамах творчасьцi, якiх было багата па Саюзе, тою парой самы раз было знаёмiцца, таварышаваць, выпiваць. Працаваць — наўрад цi. Асаблiва калi зьбiралася кампанiя.

Тут асаблiвай кампанii не было (апроч хiба Спрынчана з сынам ды Алеся Савiцкага), але яны болей працавалi, мы iх ня надта турбавалi. Надвор’е ўвогуле было добрае, мора спакойнае. Аднойчы Валодзя сказаў, што трэба расстарацца гарэлкi, бо ён заўтра ранiцай iдзе з рыбакамi ў мора. Гэта добра — iсьцi ў мора, але дзе ўзяць гарэлкi, якой не было ў продажы? Заставалася брысьцi ў пасёлак да цётак-абхазак.

Выправiлiся ўчацьвярых — мы з Валодзем i жонкi. Валодзя туды iшоў не ўпершыню i ведаў шлях. Здалёку яшчэ на месцы самадзейнага базарчыку згледзеў вярблюдзiцу Нэлю. Ну, калi тут Нэля, дык недзе i яе гаспадыня — цётка Марыя, ужо ў яе разжывемся. Так i атрымалася, — безь вялiкiх праблемаў, праўда, злосная вярблюдзiца пару разоў плюнула на жанчынаў, якiх чамусь не любiла, а Марыя дастала з-пад палы дзьве бутэлькi з мутнаватай вадкасьцю.

Узрадаваныя, мы скiравалi дадому, дзе некаторыя калегi на вэрандзе спрабавалi нас «раскалоць», але Караткевiч трымаўся цьвёрда i лёг спаць цьвярозы. На сьвiтаньнi ён зьнiк. Сказаў Валi, што надвячоркам вернецца.

Але не вярнуўся да ночы, не было яго i назаўтра ўранку. Мы пачалi трывожыцца. Некаторыя супакойвалi: маўляў, зь дзьвюх бутэлек нiчога ня здарыцца. Але да дзьвюх можна было дадаць шчэ колькi. Зрэшты, так яно i сталася. Валодзя вярнуўся на трэцi дзень — мокры, змэнчаны, але вясёлы i нават зь некаторымi трафеямi, якiмi ён адарыў жанчынаў, — маленькiмi марскiмi канькамi. «А рыба?» — спыталiся мы. «Рыба плавае па дну, не спымаеш нi адну», — быў рыфмаваны адказ.

Я дасюль ня ўпэўнены, што Валодзя хадзiў у мора, а не яшчэ куды. Але колькi дзён ён бы жыў тым паходам, красамоў на распавядаў пра буру, у якую трапiў каля мысу Карадагу, калi iхнi баркас ледзьве ня выкiнула на скалы. Але рулявы (канешне ж, то быў Караткевiч) спрытна пераклаў руль i тым уратаваў утлую пасудзiну. Жанчыны войкалi ад спалоху — а раптам бы патануў! Такога не магло здарыцца, адказваў Валодзя, бо я аўтар няскончанага твору, над якiм апекваюцца багi. Я слухаў яго красамоўны аповед i прыпамiнаў другi выпадак у Менску, калi аднойчы спаткаў Караткевiча з забiнтаванай i падвешанай на перавязi рукой. «Разумееш, стары, — сказаў ён тады, — якая са мной здарылася гiсторыя. Учора iду во па гэтай вулiцы i бачу: два боўдзiлы б’юць дзяўчыну. Прыгожую дзяўчыну. Ну як мне з маiм шляхотным выхаваньнем было такое стрываць! Я кiнуўся ў бойку i раскiдаў iх, бы шчанюкоў. Праўда, i мне перапала — зламалi руку. Але чорт яе бяры — зрасьцецца. Затое ўратаваў дзяўчыну, прыгожую дзяўчыну». Тады я падзiвiўся, — i верыў, i не. А пасьля ўжо выпадкам дазнаўся, што ўчора п’яны Караткевiч упаў з лесьвiцы ў пад’езьдзе i зламаў руку. Той ды iншы выпадак, калi б ён здарыўся з кiм iншым, мог бы абурыць. Караткевiч жа не абураў. Мабыць, уся справа ў тым, як тое падаць i каму выпадак належыць. Караткевiчу ўсё належала дужа арганiчна. Можна было толькi сьмяяцца…

Пасьля тае рыбалкi Валодзя колькi дзён не паказваўся ў сталовай, Валя казала, што пiша. I сапраўды пiсаў — сьпяшаўся скончыць свой прыгоднiцкi раман, прысьвечаны жонцы. А як паявiўся зноў, узьнiкла пытаньне — дзе ўзяць чачы? Той самадзейны базарчык у пасёлку мiлiцыя прыкрыла. На ўтаптанай пляцоўцы пры апусьцелых лаўках тупала адна злая вярблюдзiца Нэля. Трэба было выпраў ляцца куды яшчэ.

Мы зрабiлi такую вандроўку ў суседнюю, хаця i няблiзкую вёску.

Па дарозе Валодзя быў цьвярозы i змрочны, гаварыў пра апрыклае — лiтаратуру. Распавядаў, як нядаўна яшчэ ў выдавецтве «Мастацкая лiтаратура» рыхтавалi да друку ягоны раман «Каласы пад сярпом тваiм». Як сябрысабутэльнiкi не хацелi цi не маглi памагчы, i ён адзiн змагаў ся з колiшнiм знакамiтым выдавецкiм босам Матузавым.

I ўсё ж ён перамог, раман выйшаў. А дзе цяпер Матузаў? Прапаў, згiнуў, памёр, i нiхто яго не прыпомнiць. А раман застанецца ў лiтаратуры, як застаўся ў гiсторыi ягоны герой вялiкi Калiноўскi. Бо раман — ад Бога. А рэдактар — параджэньне д’ябла.

Караткевiч шмат у чым суцяшаў мяне ў маiх даўнiх i цяперашнiх клопатах i казаў, што нашая лiтаратура будзе жыць у народзе. Пакуль будзе жыць народ.

Але народ можа i ня жыць, калi таго не захоча, бы спахапiўшыся, дадаваў ён. Я не пярэчыў. У маёй падкорцы ўжо колькi часу фармаваўся сюжэт новага твору. Праз колькi дзён, седзячы ў зацiшнай лоджыi нашага корпусу, напiсаў першую фразу: «Карова скубала траву».

Мабыць, праўда, што ўжо на генэтычным узроўнi жанчына мацнейшая за мужчыну i далей у працэсе нялёгкага iснаваньня найменш паддаецца ўзьдзеяньню асяродзьдзя, захоўвае сваю самасьць. Асаблiва тое праяўляецца ў канфлiктныя моманты, калi трэба абаранiць сябе, сям’ю, дзяцей. А то i мужа. Мужчына ня мае такой пэўнасьцi, бо дужа шмат магутных акалiчнасьцяў уплываюць на яго — улады, партыi, войска, дзе зь iм толькi i робяць, што ламаюць, становяць на каленi. Мусiць, усё тое i сфармавала сучасны, ня надта зайздросны архетып беларускага мужыка ў жыцьцi i лiтаратуры, — беднай, рахманай, баязьлiвай iстоты. Таго, пра каго кажа выслоўе: красьцi баiцца, працаваць лянуецца, прасiць саромеецца. Тое мы спрэс назiралi пасьля вайны, калi адважныя цягам чатырох год партызаны ў мiрны час страцiлi ўсю сваю адвагу i даюць памыкаць сабой кожнаму, хто таго захоча. У тым лiку i з жаночага боку, якi, аднак жа, мала ў вайну згубiў. А можа, яшчэ i набыў — розуму i рашучасьцi.

Некаторыя пытаюцца, чаму ў вайну беларускiя партызаны апынулiся гэткiмi храбрымi, адкуль яны набралiся тае храбрасьцi ў абязбожанай, калгаснай, паўгалоднай краiне? А ўсё адтуль жа — з 30-х гадоў, у вынiку савецкай дрэсiроўкi голадам, вынiшчэньнем i страхам. Калi сялянству ўжо мала што засталося губляць. Хiба жыцьцё як апошнюю ўласнасьць. Але i жыцьця шмат каму было ня шкода, такое яно стала нясьцерпнае. У той сытуацыi i палягае псыхалягiчная крынiца шмат якiх учынкаў, у тым лiку i тых, якiя цяпер называюць подзьвiгамi.

Мы гаварылi пра тое, што нельга нiкога заганяць у кут — нi сябра, нi ворага. Беларускае сялянства ў 30-я гады, пазбаўленае зямлi i волi, па сутнасьцi апынулася ў куце. Ад галоднай сьмерцi яго ўратавалi гароды — сорак сотак дзедаўскай зямлi, якiя кармiлi. Пасьля немцы загналi яго яшчэ глыбей — што было рабiць сялянам? Што робiць сабака цi воўк, калi яго прышчэмяць у загарадзi? Кiдаецца на людзей. Беларусы кiнулiся на немцаў. З адчаю. Во i вытокi гераiчнай партызанкi.

Калi б акупацыйная палітыка немцаў была больш разумная ды немцы распусьцілі б калгасы, вярнулі беларусам іхнія царскія надзелы зямлі, цягло, дык нават ва ўмовах вайны і акупацыйнай няволі беларусы паводзiлi б сябе iнакш. Прынамсi, як летувісы, латышы цi эстонцы. Як украiнцы нарэшце. Аралi б зямлю, гадавалi дзяцей i плюнулi на бандыцкую партызанку, якая, наўрад ці памагаючы фронту, адно забясьпечвала амбіцыі маскоўска-партызанскага кіраўніцтва. Той факт, што немцы нішчылі ў мястэчках яўрэйскае насельніцтва, беларусаў ня вельмі турбаваў — абы не чапалі саміх. Але ж «зачапілі» і беларусаў — пачалі бязьлітасна страляць і паліць. Казалі — як расплата за партызанку, што ўвогуле было падобна на праўду. Пасутнасьц і тут Гітлер са Сталіным апынуліся ў адным хаўрусе, хаўрусе катаў. Тое, што Сталін ня справіўся дарабіць у перадваенныя гады, дарабіў за вайну Гітлер. Беларусь страціла чвэрць уласных насельнікаў і апынулася на руінах, каб затым пачаць «гераічную» эпоху адраджэньня. Нельга нiкога заганяць у кут — сабе даражэй абыдзецца. А мая Сьцепанiда апынулася менавiта загнанай у кут. Сьцепанiда, вясковая цётка, не хацела губляць жыцьцё i чаплялася за нейкiя праявы волi. Ды спазьнела чаплялася. У тым яе чалавечая трагедыя.

Але калi было — не спазьнела? У Сьцепанiды наогул не было свайго часу, яна, як i ўсё навакол, выпала з хады часу, апынулася на мяжы небыцьця. Некалькi год цi тыдняў таго балянсаваньня, i ўсё загiнула. Каб не адрадзiцца? Уладзiмер Караткевiч быў нязгодны з маiм фатальным паглядам, ён хацеў спадзявацца. Як мог, ён таксама чапляў ся за жыцьцё, за надзею. Ды не ўчапiўся. Бо таксама апынуўся чалавекам бяз часу, што зарана цi запозьнена нарадзiўся, не ў пару зрабiўся пiсьменьнiкам. Несучасным. Несучасны чалавек жыць доўга ня можа. Павiнны памерцi. У тыя часы, каб дасягнуць нейкага посьпеху ў лiтаратуры, мала было мець лiтаратурны талент — патрэбны быў грамадзкi твар, начальнiцкая пасада, немагчымыя бяз «членства» ў партыi. Менавiта з тае прычыны нашыя «маладыя таленавiтыя» яшчэ ва ўнiвэрсытэце ўступалi ў партыю, па сканчэньнi вучобы ахвотна (цi не) вербавалiся ў сэксоты i, каб замацавацца ў сталiцы, уладкоўвалiся ў рэдакцыi. Службовая кар’ера ўвогуле мала залежала ад лiтаратурнага таленту, якi нярэдка толькi шкодзiў кар’еры. Звычайна лiтаратурныя маэстры, надзеленыя рэгалiямi, званьнямi i адказнымi пасадамi, былi пасрэднымi лiтаратарамi, што, аднак, ня шкодзiла iм кiраваць iншымi. Лiтаратура была справай ня толькi рызыковай, але i вельмi няпэўнай, як няпэўным быў мэтад сацрэалiзму. Iншая рэч — пасада. Лiтаратурная цi яшчэ лепей — партыйная. Гэтая кармiла, забясьпечвала камфортным жытлом i належным да яе гонарам. Шмат хто зь пісьменьнікаў, калі ня шэньціла прабіцца да такіх пасадаў, апыналіся ў доўгіх сьпісах рэдкалегіяў (ці рэдсаветаў), некаторыя зь ліку адмыслова давераных значыліся ў двух, трох, а то і чатырох рэдкалег іях, дзе шэраг гадоў выконвалі свае цэнзарскія абавязкі. Іншых там не было, а ўжо гэтыя бальшыня зь іх мкнулася выконваць як мае быць.

Уладзiмер Караткевiч ня быў нават шараговым камунiстам, ня быў якiм-небудзь «членам», нi тым болей рэдактарам, што ж яму заставалася? Нiчога iншага, апроч як пiсаць «несучасныя», гiстарычныя раманы ды пiць гарэлку. Друкавалi яго пасьля бясконцых, часам дурных, але заўжды палiтычных прыдзiрак (вядома ж, баючыся беларускага страхоцьця — нацыяналiзму), але пiць забаранiць не маглi. Мабыць, зыходзячы з уласнага вопыту, кіраўніцтва разумела, што тут яно бясьсільнае. Валодзя таксама разумеў тое як права на адзіна магчымую для сябе свабоду і па магчымасьці карыстаўся ёю. Аднак і тут не магло абысьціся без праблемаў. Усе Валодзевы «грахі» былі на строгім уліку.

Але тое будзе яшчэ не цяпер, яшчэ Валодзя хадзiў на мора, у пасёлак па чачу. Я ж колькi тыдняў сядзеў у лоджыi i пiсаў на лёгкiм i хiсткiм дзюралевым столiку. Валодзя казаў, што ён ненавiдзiць такiя столiкi, хоць у пакоi, хоць у кавярнi, што гэта — вынаходства д’ябла. На iм нiчога людзкага стварыць немагчыма. Яму для ягоных твораў патрэбны быў стары, моцны, дубовы стол. А таксама стос добрай паперы i свежая, адпрасаваная сарочка. Тады паяўлялася натхненьне, якое адно i гарантавала плён.

Аднойчы ён зноў прапаў на няпэўны час, а як паявiўся, мы яго не пазналi. Быў нiбы не тутэйшы — зь цьмяным позiркам, змучаным тварам. На зьмярканьнi пачаў скардзiцца, што ўнiзе ў кустоўi сядзiць цмок, пiльнуе за iм. Кажа — iдзi, пакажу. Я iшоў у iх з Валяй кутнi нумар, i Валодзя паказваў унiз: во, во… Выглядвае!.. Не, схаваўся. Ну, чакай, я цябе падпiльную… Не пiльнуй, Валодзя, казаў я з жалем. Кладзiся спаць. — Не, спаць я ня буду, я буду пiльнаваць яго…

Валя плакала. Toe было дужа кепска…

Напрыканцы нашага тэрмiну паехалi з экскурсiяй у Сухум, дзе Валодзя першым чынам пацягнуў усiх у малпоўнiк. Тут ён быў жывы i вясёлы, поўны самага дзiцячага захапленьня, калi азiраў усiх тых малых i вялiкiх iстотаў, што сядзелi, лазiлi, скакалi з сука на сук, здаецца, зусiм не рэагуючы на цiкаўных наведвальнiкаў. Валодзя знайшоў дужа сiмпатычную малпачку, якая, сустрэўшы ягоны позiрк, сьмела скокнула да яго i працягнула далоньку з тоненькiмi чорнымi пальчыкамi. «Глядзiце, якi цуд! — казаў Валодзя. — Яна ж лепшая за людзей, колькi дабрынi i адданасьцi…» Ён клаў ёй у далоньку мандарын, i яна з радасным вiскам узьлятала высока на дрэва.

А ў кавярнi на праспэкце пад пальмамi было толькi кiслае сьцюдзёнае вiно, ад якога Валодзя грэблiва моршчыўся. I пiў.

Караткевiч i Валя зьехалi зь Пiцунды раней за нас — скончыўся тэрмiн пуцёўкi. Мы правялi iх да аўтобусу, выпiць на разьвiтаньне не было чаго. Надта ж былi ўзрадаваныя, калi праз кароткi час атрымалi зь Менску тэлеграфны перавод на добрую суму i невялiчкую цяжкаватую пасылачку. Памятаю, iшлi з пошты i дужа цiкавалi: што гэта прыслаў Валодзя? Падобна — цаглiну. Аж не цаглiну — бутэльку малдаўскага каньяку, якi ў Беларусi яшчэ можна было «дастаць». Ну — Боская душа, мiлы Валодзя!

Пасьля, ужо ў Менску, Валю паклалi ў Бараўляны, i я вазiў да яе Валодзю — на адведкi. Сам заставаўся ў машыне, а ён iшоў у корпус. Вяртаўся адтуль вельмi i вельмi засмучаны, употай выцiраў вочы. Ён кахаў жонку… А як памерла, здаецца, ня плакаў. Памятаю, пасьля паховiн раiўся, як яму жыць? Хацеў знайсьцi кабету, каб безь дзяцей, якiх яму з Валяй ня даў Бог. I каб безь вялiкай раднi. Мяне неяк уразiлi тыя яго клопаты, бо яму самому жыць засталося няшмат.

Незадоўга да сваёй сьмерцi ён неяк дужа ўважлiва ставiўся да тых, каго паважаў, з кiм сябраваў. Тады часта тэлефанаваў мне, i, калi мяне не было дома, падоўгу размаўляў зь Iрынай. Здароўе яго пагаршалася, ды ён ня дужа прыслухоўваўся да здароўя. Вядома, хвораму ня надта пiсалася, i ён iшоў да сяброў. Бы ў прадчуваньнi хуткага канца рваўся на прыроду, зь якой наканавана было канчаткова зьлiцца, i апошняя паездка на любiмую Прыпяць i згубiла яго. Ягоную сьмерць аплаквала ўся Беларусь, доўга будзе шанаваць яго слаўнае iмя. Такiя, як Караткевiч, часта не нараджаюцца…

Дапiсваў аповесьць у Менску, на Танкавай, — усю восень i пачатак зiмы. Не сказаць, каб яна давалася мне цяжка — матэрыял быў знаёмы, нейкаю часткай перажыты самiм. Асаблiва той, што мела адносiны да 30-х гадоў. Уражлiвая дзiцячая памяць захавала шмат якiя адзнакi побыту i драмаў таго незвычайнага часу. Што ж да вайны, дык тут таксама мог што-нiшто сабе ўявiць, хоць сам на акупаванай тэрыторыi ня жыў. Трэба сказаць — дзякаваць Бory, што таго не давялося, пазьбег ня толькi небясьпекi, але i пэўнага знаку ў бiяграфii. Людзям з тым знакам доўга не давалi аб iм забыцца.

Пiсаў пасьлядоўна, апроч хiба ўстаўнога сюжэтнага кавалку, якi стаўся нiбы ядром у арэху — той уставiў пасьля. Toe ядро было важнае для тэмы, бо якраз i несла ў сабе галоўны iдэйны знак — знак нацыянальнай бяды. Так бы мовiць — мала было калектывiзацыi, дык яшчэ i акупацыя. I ўсё тое наканавана было перажыць рэлiктавым хутаранцам — Сьцепанiдзе зь Петраком. Iнстынктыўна Сьцепанiда адчувала кiрунак, зь якога ўвесь час iмкнецца на iх бяда, — то быў мост. Дужа яна хацела яго панiшчыць, каб канчаткова адасобiцца, ад’яднацца — тое для беларускiх хутаранцаў было важней за ўсё.

Ды менавiта таго нiколi i нiдзе не ўдавалася, не зважаючы на ўвесь драматызм спробаў. Сьцепанiдзiна бомба была наканавана для iншага.

Акуратна перадрукаваны экзэмпляр аповесьцi панёс у «Полымя», чарговым рэдактарам якога стаў тады Кастусь Кiрэенка, чалавек з абмежаванымi здольнасьцямi, але з пэўнымi амбiцыямi. У мяне зь iм не было нiякiх стасункаў, i мець iх ня надта хацелася. Як, зрэшты, i з усёй рэдакцыяй гэтага часопiсу. Панёс рукапiс зранку, калi там нiкога, апроч хiба карэктараў, яшчэ не было, аддаў для перадачы галоўнаму. Праз трохi часу патэлефанаваў Кiрэенка, паведамiў, што рукапiс атрымаў, будзе чытаць Пташнiкаў. Пташнiкаў пры выпадковай сустрэчы пахвалiў рукапiс — чысты, без памарак, ня тое, што iншыя. На тым усё i скончылася. Я быў удзячны абодвум, бо тое было выдатным варыянтам стасункаў памiж двума антыподамi — аўтарам i выдаўцом. Лепшага i чакаць было нельга. Неўзабаве «Знак» быў надрукаваны.

Усе ранейшыя аповесьцi (да «Знаку бяды» ўключна) зазнавалi немалыя праблемы з друкаваньнем. Пра палiтычную стэрыльнасьць твораў дбаў ня толькi рэдактарат, ня толькi цэнзура, але i КДБ. Нават у часы Гарбачова таксама. Былы на той час прэс-аташэ генсека Андрэй Грачоў у сваёй кнiзе «М. С. Гарбачоў» пiша: «Адказваючы на паседжаньнi Палiтбюро В. Чэбрыкаву (тагачасны кiраўнiк КДБ СССР. — В. Б.), якi пярэчыў супраць публiкацыi аповесьцi Васiля Быкава „Знак бяды“, пiльна ўгледзеўшы ў ёй „падкоп пад калектывiзацыю“, Гарбачоў шумеў: „Так, перакосы будуць. Усё сплыве ў патоку, якi ўтворыцца. Будуць i пена, i сьмецьце, але ўсё тое знак вясны, абнаўленьня, спадарожнiкi дэмакратызацыi. А яе махавiк трэба раскручваць, ня трэба баяцца…“». Такiм чынам, мая аповесьць для кiраўнiка КДБ была «знакам бяды», а для Гарбачова — усё ж «знакам вясны». Здаецца, аднак, памылiлiся абодва.

У часопiс «Дружба народов», куды я аддаў уласнаручна зроблены пераклад, тэрмiнова паклiкалi аўтара. Рэдактар Сяргей Барузьдзiн выказаў агульныя прэтэнзii, але дэталiзаваць iх ня стаў — дужа сьпяшаўся на нейкую нараду (вядома ж, у ЦК). Сказаў, што астатняе давядзе намесьнiк Леанiд Тэракапян. Тэракапян даводзiў ня надта катэгарычна, затое падрабязна i доказна. (Ну, канешне, былi перагiбы, парушэньнi, але калектывiзацыя была патрэбная, бо раздробленая прыватнаўласьнiцкая сельская гаспадарка ня здольна была… і г. д.) Што-нiшто давялося закрэсьлiць, апусьцiць цi замянiць на банальнасьцi. Але я ўжо ведаў, што калi на першым этапе рэдагаваньня ў чымнебудзь саступiш (во тут усяго тры-чатыры месцы), дык у наступным тых месцаў будзе ўжо пяць-восем, а затым i дзесяць — пятнаццаць. Калi ў Галоўлiце. Увогуле так яно ў мяне i атрымалася. Каб канчаткова ўсё падчысьцiць, з рэдакцыi ў Менск быў камандзiраваны вопытны лiтаратурны праўшчык, зь якiм мы чысьцiлi аповесьць у чатыры рукi. Мелася на ўвазе праўка стылю, хаця да стылю справы было меней за ўсё — чапляла палiтыка. Прытым палiтыка мiнулага дня, нават мiнулых дзесяцiгодзьдзяў, якая ўпарта не хацела сыходзiць з жыцьця. А што, калi твор назваць раманам? — прыйшла мне ў галаву недарэчная думка, на якую мой праўшчык адказаў проста: «Тады зь iм прыйдзецца вазiцца ўдвая болей, бо iншы жанр». Такое было афiцыйна-навуковае вызначэньне жанру, i я падумаў: хай ён ужо застаецца ў жанры аповесьцi.

А ў выдавецтве «Молодая гвардия», дзе яго мелiся выдаць асобнаю кнiжкай, атрымалася i яшчэ горш. Ужо добра вычышчаную за папярэднiя публiкацыi аповесьць раптам завярнуў Галоўлiт. Мяркуючы па ўсiм, сакрэт таго палягаў у тым, што Галоўлiтам стаў курыраваць мой стары «сябра» Уладзiмір Сеўрук, якi з кожным годам усё набываў вагу ў апараце ЦК. Вiдаць, зь ягонай падачы аповесьць трапiла на стол да «второго лица в государстве», якiм тады стаў сакратар ЦК Лiгачоў. Як вядома, новая мятла заўжды мяце чыста, у дадзеным выпадку разам зь сельскай гаспадаркай падмятала i лiтаратуру. У выдавецтве ўсчаўся скандал, загадчыцу аддзелу Зою Яхантаву накiравалi ў Менск — уламваць аўтара. Добрая гэта жанчына прыехала на Танкавую i распавяла пра сваю праблему. Увогуле трэба было няшмат: «Снять вот здесь, здесь и здесь. А также, если можно, отсюда и досюда» i г. д. Я шчыра хацеў дапамагчы ўвогуле слаўнай жанчыне (якой да таго ж хутка на пэнсiю), бо ведама ж, што кожны рэдактар — той жа сапёр. Аднойчы памылiўся, i ўсё прапала. Я крэсьлiў, выкiдваў, але лёгiка твору пратэставала, даводзiлася аднаўляць, мы спрачалiся. У рэшце рэшт вытруцiлi надта канфлiктную сцэну раскулачваньня, яшчэ нешта. Цэнзары, канешне, выдатна адчувалi, дзе быў «знак бяды», i дужа iмкнулiся, каб таго ня сьцямiў чытач. Каб усё схаваць у строга засакрэчаных фондах, выкрасьлiўшы з лiтаратуры. Але не ў iх моцы было выкрэсьлiць тое з жыцьця, бо, як казалi антычныя грэкi, — нават багi ня могуць перайначыць былое. Былое вышэй за жывое, яно ўжо непадуладнае нiкому.

Бальшавiкi, аднак, дужа iмкнулiся падначалiць сабе мiнулае.

Тое самае ў яшчэ болей драматычнай форме праявiлася, як М. Пташук348 зьняў паводле аповесьцi аднайменны фiльм. Сьпярша быццам усё iшло добра, амаль прымальна, наколькi тады мог быць прымальным савецкi фiльм. Пташук неяк умудрыўся здаць яго без вялiкiх стратаў, карцiну адправiлi ў Кiеў на кiнафабрыку рабiць копii для пракату. Здымачная трупа была распушчаная, фiнансаваньне спыненае. I тады Пташука тэрмiнова выклiкае загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ Iван Iванавiч Антановiч, а разам i аўтара аповесьцi. Антановiч даволi нэрвова пачынае даводзiць, што фiльм трэба тэрмiнова перарабляць. Пташук упарцiцца — няма як i няма каму. Антановiч амаль у роспачы — вы разумееце, то ўказаньне «второго лица в государстве»… — «А я не магу i ня буду…» — «Тады вам не працаваць на кiнастудыi». — «Ну што ж, маю правы, пайду баранку круцiць». Доўга Антановiч уламваў Пташука, апеляваў да аўтара. Але трэба аддаць належнае гэтаму рэжысэру — той стаяў, бы скала.

Тым часам у Маскве насьпелi новыя падзеi, «второе лицо в государстве» перастала iм быць, Антановiч зьехаў зь Беларусi на падвышэньне, — стала не да карцiны Пташука i Быкава. На гарызоньце замаячыла вялiкая для КПСС пагроза ў асобах Гарбачова i Ельцына. Пэўна, што зьяўленьне на краявiдзе аднаго, а затым i другога, таксама як i разумнага Аляксандра Якаўлева, пачало зьмякчаць культурны клiмат у краiне. Зьмянялiся i адносiны да нядаўнiх дысыдэнтаў. Я ня быў дысыдэнтам у дакладным азначэньнi гэтага слова, але таксама адчуў, што нешта мяняецца. Найперш СП Беларусi вылучыў «Знак бяды» на Ленiнскую прэмiю. Таму найбольш пасадзейнiчала прыватная iнiцыятыва Нiла Гiлевiча, якi нядаўна стаў першым сакратаром Саюзу (пасьля шматгадовага сакратарства Iвана Шамякiна). Раней такога кшталту вылучэньне было немагчыма, бо Iван Пятровiч, набыўшы тузiн ордэнаў за лiтаратуру, ня мог яшчэ дамагчыся сабе Ленiнскай прэмii. Такiм чынам Быкава вылучылi як бы ў абыход законнай чаргi. Масква не аспрэчвала, мабыць, меркавала — хай дзеля прылiку ў немалым сьпiсе намiнантаў пабудзе i адзiн беларус. Ды раптам на тайным галасаваньнi ў камiтэце па прэмiях бальшыню галасоў якраз набраў ён. Як пасьля распавялi, той вынiк схiлiў на мой бок выдатны i паважаны расейскi музыка Георгi Сьвiрыдаў350, якi сказаў прыкладна гэтак: «Я люблю расейскую культуру i расейскую лiтаратуру, але яшчэ больш — iсьцiну. А ў дадзеным выпадку iсьцiна ў тым, што аповесьць „Знак бяды“ ёсьць лепшая сярод iншых».

Toe ўсё i вырашыла. Ляўрэатам стаў Быкаў.

Прэмiя — хай сабе, так цi iнакш яна апраўдана канкрэтным учынкам, плёнам аўтарскiх высiлкаў. Трохi iначай выглядаюць iншыя ганараваньнi, узаконеныя за дзесяцiгодзьдзi савецкай улады — усе i ўсялякiя ўзнагароды, колькасьць якiх пад канец царства Леанiда Iльлiча перавалiла за сотню. На кожным прадпрыемстве, ва ўстанове, нават у калгace цяжка было знайсьцi працаўнiка, не ўзнагароджанага хоць бы адным ордэнам, тым болей мэдалём. Iншыя iх мелi тузiны — ад мiнiстраў да даярак. З таго лiку не былi выключэньнем i пiсьменьнiкi. У шаноўнага Максiма Танка толькi ордэнаў Ленiна было болей, чым у маршала Конева, i трохi меней, чым у маршала Жукава. Хоць Яўген Iванавiч, як пiсаў Карпюк, за вайну нi разу ня стрэлiў.

У мой 60-гадовы юбiлей прыйшла вестка пра прысваеньне мне званьня Героя сацыялiстычнай працы. Па-праўдзе кажучы, таго я нiяк не чакаў, узнагароджаньне мяне напачатку зьдзiвiла, а пасьля засмуцiла. Iнстынктыўна я адчуў, што карысьцi з таго будзе няшмат, а клопату хопiць, i як бы ня стала бяды. Увогуле недалёка ад таго ўсё i атрымалася.

Сябры, аднак, былi iншага меркаваньня: адны шчыра радавалiся, iшыя былi задаволеныя (усё ж лепш, чым каму iншаму), некаторыя i пазайздросьцiлi — не без таго. Усё, як у людзей. Тою ўзнагародаю я быў прыроўнены да маiх калегаў Iвана Шамякiна, Максiма Танка, Петруся Броўкi. Да доўгага шэрагу пранырлiвых старшыняў калгасаў, прабiў ных дырэктараў прадпрыемстваў-скрынак, перадавых мэханiзатараў i даярак. Было б, аднак, разумней, калi б тую ўзнагароду атрымаў той, хто яе дужа дамагаўся, або той, хто быў болей варты, чым я, болей плённы ў лiтаратуры. Мне думалася, што тое ганараваньне не па заслугах. Праўда, сябры i жонка казалi, што тое — за талент. Але я не адчуваў за сабой такога таленту — талент у мяне калi i быў, дык iнакшы, далёка не апалягетычны ў адносiнах да рэжыму. I рэжым ведаў пра гэта. Але, мабыць, рэч у тым, што мяняўся час, — нязграбна, непаваротлiва, ды саступаў месца новаму — новым людзям i новай палiтыцы. Першым сакратаром ЦК КПБ стаў Сьлюнькоў. У Маскве ўсё большую сiлу набiраў малады, пэрспектыўны Гарбачоў, якi фактычна i браўся кiраваць дзяржавай. Як я дазнаўся пасьля, у час нейкага мерапрыемства Сьлюнькоў папытаўся ў Гарбачова наконт яго думкi, калi б даць Быкаву героя, i той пагадзiўся. Усё вырашалася апэратыўна, але, як заўжды, да пары, да часу таемна. Толькi падпiсаўшы ўказ, Грамыка прыслаў вiншаваньне маладзёну-герою.

Недзе пад той час у мяне адбылася гутарка са Сьлюньковым. Здаецца, першы сакратар ЦК КПБ меў час i быў у добрым гуморы. Папытаўся пра лiтаратуру i лiтаратараў, як яны сябе пачуваюць у зьменлiвых, складаных умовах сучаснасьцi. Я коратка адказваў. Увогуле я iх паважаў, яны заслугоўвалi таго. Цi шмат знойдзецца ў сьвеце лiтаратараў, якiя працуюць у варунках моўнага вакууму, калi побач не чутно нi слова па-беларуску, родная мова захавалася толькi як рудымэнт i рызыкуе хутка стаць рарытэтам — як санскрыт цi лацiна. А беларускiя лiтаратары пiшуць — раманы i паэмы, лiрыку i эпiку — усё на роднай беларускай мове. Хаця выдаваць з кожным годам трудней. Гаспадар рэспублiкi ўвогуле не пярэчыў. Перад iм на стале ляжаў ладны стос нейкiх кнiжак, якiя пад канец гаворкi ён цiха пасунуў да мяне. «Во — Нiл Гiлевiч, за два гады дзесяць кнiжак!» — «Што ж, чалавек пiша, ну i друкуюць, тое ж ня крадзенае». — «Але ж iншых столькi не друкуюць?…» Тут ужо я ня ведаў, што адказаць, — стаяць за ўраўнiлаўку цi што? Але пасьля з гутаркi стала зразумела, што пад Саюз пiсьменьнiкаў даўно i настойлiва капае загадчык аддзелу прапаганды ЦК Савелiй Паўлаў. Пройдзе яшчэ нейкi час, i Нiл Гiлевiч арганiзуе яго прыём у Саюз. Хiба, каб улагодзiць варажнечу гэтага чалавека да сябе i нацыянальнай лiтаратуры?

Як вядома, юбiлей горш за хаўтуры — столькi надае клопату i адбiрае жыцьцёвай сiлы. Але мае i несумненную радасьць — радасьць дображаданых сустрэчаў зь сябрамi, якiя знаходзяць пэўную нагоду прыехаць, пабачыцца, а можа, i пабаляваць — кожны ў меру ўласных схiльнасьцяў. Вядома ж, ня так, як я нейкi час таму, запрасiўшы ў Менск добрых людзей, сам звалiўся напярэдаднi банкету, i сябрам замест балю давялося мяне ратаваць. А я так марыў тады пабыць разам з мiлым Юрам Каракiным, Iгарам Дзядковым, якi прымчаў у Менск з сваёй Кастрамы. Зь Юрам дык мы хоць напярэдаднi ўзялi каньяку ў «Мінску», а любага мной Iгара Аляксандравiча я пачуў хiба праз паўсьвядомае трызьненьне, як ляжаў на лаве, чакаючы «хуткую». Тады мяне ратаваў Сульянаў разам з Законьнiкавым, — рабiлi сардэчны масаж. Прыбегла з дому паклiканая Iрына і роспачна — з парогу: «Што з табой, Васiлька?» А Iгар недзе блiзка сьцiшана мовiў: «Таму што кахае…». Гэта ў адказ на нейчую, можа, сумнiўную рэплiку. Той яго цiхi голас дасюль прадаўжае гучаць у маёй удзячнае памяцi. Цяпер, на маю радасьць, прыехалi мае даўнiя сябры: масквiчы Лазар Лазараў зь Наяй, стары няўрымсьлiвы Залыгiн, зь якiм мы нядаўна перажылi адну бяду, асяцiн Нафi Джусойты, мой аднадумца i аднагодак. Зь Ленiнграду прыляцеў Данiiл Гранiн, зь Вiльнi — лiтоўскi златавуст Пяткявiчус, якi на ўрачыстасьцi павесялiў усiх трапным выслоўем: «Каўбаса павiнна быць даўгая, а прамова кароткая». Можа, раней за ўсiх зьявiўся з Малдовы жартоўны Васiль Васiлаке. Ну а мае беларускiя сябры даўно былi напагатове — Алесь Адамовiч адразу ўзяўся апекавацца гасьцямi, поруч заўжды былi Бураўкiн, Казько, Матукоўскi. Недзе, праўда, прапаў Рыгорка Барадулiн, але той паявiўся пазьней. Аляксей Карпюк на вечары ў Купалаўскiм тэатры, нiбы ў дакор сябрам, якiя расчынялi перад сабой прывiтальныя адрасы ў папках, цырымонна ўзнагародзiў юбiляра вялiзнымi фанэрнымi крыламi — для высокага лiтаратурнага палёту. Я быў крануты адмысловым жартам майго даўняга пакутнага сябра.

Самае, аднак, вясёлае чакала ўсiх на другi дзень i было зьвязанае з арцельным выездам у легендарную i экзатычную краiну — П а л е с ь с е, што рыхтавалася клопатам майго малодшага сябра i выдатнага пiсьменьнiка Вiктара Казько.

Выехалi ранiчкай на двух аўтобусах — госьцi i менчукi, некаторыя з жонкамi. На мяжы Жыткавiцкага раёну, дзе я тады быў дэпутатам Вярхоўнага Савету, нас спаткалi прадстаўнiкi працоўных ды кiраўнiцтва колькасьцю каля паўста чалавек. Паехалi ў раённы цэнтар, пасьля якога скiравалi ў старажытны Тураў. Адразу пачалi караскацца на гiстарычны пагорак зь дзьвюма аблезлымi козамi, якiя там пасьвiлiся. На вулiцах жа паселiшча iшло звычайнае жыцьцё — гуляла цыганскае вясельле з чарначубым жанiхом у ботах i агнявокай нявестай-цыганкай. Усiх прывабiла Прыпяць, на якой нас чакала рачное судна, i мы паплылi кудысь уверх па цячэньнi. Але тубылец Казько ведаў, куды. Там над пясчаным абрывам ужо прывабна курэла цяпельца, у вядзерцы варылiся ракi — дужа прыйшлiся яны да смаку са сьцюдзёным, вынятым з вады пiвам. Пайшоў амаль першабытны баль гасьцей i мясцовых, а затым пачалося купаньне. Жонка колiшняга марака Лазарава — Ная — пад воплескi прысутных храбра пераплыла Прыпяць — туды i назад. Было радасна, i рабiлася трошкi сумна. Гэта цi не ад прадчуваньня непазьбежнага, што сталася з цудоўнай палескай ракой, неўзабаве пасыпанай чарнобыльскiм попелам. Надвячоркам Вiця Казько не ўпусьцiў выпадку звазiць усiх на сваю недалёкую Вiльчу зь яе дубамi на ўзрэччы, якiмi ён шмат гадоў апекаваўся. Дубы сапраўды былi векавыя, а галоўнае — шмат iх раскашавала на поплаве мiж ракой i вёскай.

Здаецца, то былi апошнiя шчасьлiвыя часiны майго не старога яшчэ жыцьця. Хутка ўсё тое незваротна адышло ў нябыт.

Патэлефанавалi з СП, сакратарка паведамiла, што прыйшлi нейкiя немцы, пытаюцца каго з кiраўнiцтва. Але кiраўнiкоў нiкога няма, дык яны просяць, каб спаткацца з Быкавым. Ну што мне было рабiць? Кiнуў свае справы, паклаў у кейс бутэльку каньяку i паехаў на вулiцу Фрунзэ.

Немцаў аказалася немалая група (чалавек 12), усе чакалi ўнiзе, я завёў iх у канфэрэнц-залю. Адзiн, што больш-менш выразна гаварыў па-расейску, патлумачыў, што гэта група нямецкiх сьвятароў эвангелiчнай царквы, што яны прэзэнтуюць Aktion Suhnezeichen, якая апекваецца ахвярамi нацызму ва ўсiм сьвеце, у тым лiку i ў Беларусi. Што яны ў Нямеччыне чыталi мае кнiгi i ўважаюць Быкава за пiсьменьнiка-пацыфiста, прыхiльнiка дружбы памiж нямецкiм i беларускiм народамi. Я сказаў, што ўвогуле яны не памыляюцца, я сапраўды вораг варожасьцi, значыць, прыхiльнiк мiру i дружбы з усiмi народамi, у тым лiку i зь нямецкiм. З гэтай нагоды запрашаю выпiць за беларускiм сталом па чарчыне грузiнскага каньяку.

Так адбылося мае знаёмства зь нямецкай пацыфiсцкай арганiзацыяй, якое шчасьлiва доўжыцца i па сёньняшнi дзень.

Тады ў трупе былi розныя людзi — сьвятары i студэнты, два-тры ветэраны мiнулай вайны, адзiн меў пратэз замест правай рукi. Ён распавёў, як у 43-м годзе ляжаў у шпiталi ў Менску, дзе яму ампутавалi руку. Другi меў царкоўны прыход у Кройцбэргу — раёне Заходняга Бэрлiну. Малады, чарнявы, болей падобны на iтальянца, чым на немца, быў Крыстаф Хойбнэр, паэт i супрацоўнiк Акцыi. Немцы мяне зацiкавiлi, я адчуў, што гэта — зусiм ня тыя, вядомыя з вайны, фашысты. Так яно i атрымалася. Праз колькi часу ў Дом дружбы i культурнiцкiх сувязяў, якi ўзначальваў Арсен Ванiцкi, прыехала прыгожая, выкшталцоная дама Хельга Сiбаi, дамаўлялася пра канкрэтнае супрацоўнiцтва Акцыi зь Беларусьсю. Было палагоджана наконт догляду помнiкаў ахвяраў фашызму (Хатынь), удзелу нямецкiх валанцёраў у лекаваньнi нашых псыхiчна хворых (Навiнкi), доглядзе малых у занядбаных дзiцячых садках. Напрадвесьнi прыехала вялiкая група маладых хлопцаў i дзяўчат, якiя адправiлiся прыбiраць Хатынь. На гэты раз яе прывёз Хойбнэр. Пасьля працы ў гатэлi была наладжана гутарка, мяне папрасiлi распавесьцi пра Беларусь, пра вайну i трохi пра лiтаратуру. Тое было яшчэ да перабудовы, калi савецкiя людзi i асаблiва чынавенства глядзелi на немцаў як на нядаўнiх фашыстаў, некаторыя з навукоўцаў Акадэмii навук у час вiзыту чужынцаў запiралiся ў туалеце — каб не спатыкацца. Хiба адзiн Дом дружбы i ягоны старшыня Арсен Ванiцкi сьмела iшлi на кантакты i нават дамагалiся iх пашырэньня, на тое запрашалi i Быкава. Пасьля, як вядома, кантакты разрасьлiся з усiмi краiнамi, але дзеля таго спатрэбiлася шмат часу i немалых зрухаў у масавай сьвядомасьцi. Да тых кантактаў былi прыцягнуты Саюз мастакоў, вельмi нясьмела — Саюз пiсьменьнiкаў. Прыяжджалi да нас, запрашалi нашых людзей у Нямеччыну, — вядома, за кошт немцаў, у нас жа вечна не ставала сродкаў.

Аднойчы зiмой немцы прыслалi мне запросiны ў Заходнi Бэрлiн на iмпрэзу, зьвязаную з угодкамi захопу ўлады Гiтлерам. Што гэта будзе антыфашыстоўскае мерапрыемства, у мяне не было сумневу, я ўжо ведаў пра адносiны Акцыi да нядаўняга мiнулага Нямеччыны. Але ўсё ж я ня мог ведаць усяго, а найперш меру папулярнасьцi антыфашыстоўскiх iдэяў сярод жыхароў Заходняга Бэрлiну. Iмпрэза ладзiлася ў вялiзнай (аграмаднай) залi тэхнiчнага ўнiвэрсытэту, пачатак быў прызначаны на 18 гадзiнаў. Мы з гаспадарамi прыехалi за паўгадзiны, i заля ўжо была поўная, сядзелi i стаялi ўздоўж сьцен i ў праходах. Кiраўнiком (мэдыятарам) усяго стаў мой сябра Крыстаф Хойбнэр, i я ўпершыню падзiвiўся зь яго арганiзатарскiх i шоўмэнскiх здольнасьцяў. Цягам шасьцi гадзiнаў ён няспынна кiраваў хадой складанага iнтэрнацыянальнага фэсту, якi ўключыў у сябе шматлiкiя выступы ветэранаў-антыфашыстаў, гасьцей з усiх краiнаў Эўропы, што чаргавалiся зь песьнямi i музыкай розных вакальна-iнструмэнтальных групаў, у тым лiку i цудоўнай групы i хору зь Iзраiлю. Мне таксама давялося там выступiць, распавесьцi, як адгукнуўся фашыстоўскi пераварот у Беларусi — пра нашыя ахвяры i партызанаў. Заля апладзiравала стоячы.

Пасьля аж да разбурэньня Бэрлiнскай сьцяны я шмат разоў наведваў Заходнi Бэрлiн. Кожная паездка мела свае праблемы. Найперш транспартныя. Заходнi Бэрлiн цi ня ўвесь час быў у жорсткай блякадзе. Аэрапорт Шонэфэльд, як вядома, знаходзiцца з усходняга боку, цягнiк у Заходнi Бэрлiн не даходзiў. Як было да яго дабрацца? Даводзiлася зьвяртацца ў савецкую амбасаду, прасiць памагчы, хоць амбасадаўцы зусiм не былi зацiкаўлены ў маiх паездках.

Тады з чамаданамi iшоў пехатой. Правiлы пераходу сьцяны-мяжы ўвесь час мянялiся ў бок ускладненьня, часам завярталi назад. Аднойчы, праўда, ужо ў перабудовачны час, мяне з Анатолем Кудраўцом амаль нелегальна перавезла на той бок жонка Хойбнэра — храбрая францужанка Мiшэль. Вярнуцца ж пасьля трох — пяцi дзён гасьцяваньня ў Заходнiм Бэрлiне было яшчэ цяжэй, — нiякi транспарт ва ўсходнi не хадзiў. Тады я iшоў напярэдаднi ў савецкi кансулят i прасiў генконсула з прозьвiшчам Быкаў, каб той даў машыну. Можа, з прычыны сугучнасьцi нашых прозьвiшчаў генконсул iшоў насустрач, i назаўтра ўранку мяне давозiлi да Шонэфэльду. (Пасьля, аднак, генконсула Быкава перавялi ў Маскву, дзе ён i памёр, не дажыўшы да 40 год. Болей у генкансулят я не хадзiў.)

Звычайна ў Заходнiм Бэрлiне мы з Кудраўцом пасялялiся ў «Б а г о ц е» — не дарагiм i не шыкоўным гатэлiку, якi мясьцiўся амаль на Курфюрстэндам, што вяла да Кудаму зь яго выдатным помнiкам мiнулай вайне — Гедахтнiскiрхе. Гатэлiк той зь цягам часу мне вельмi спадабаўся — i месцам, i абслугай. Пасялiўшыся пару разоў запар, ты ўжо рабiўся там як бы сябрам цi добра знаёмым, цябе пазнавалi ў рэцэпцыi i пры сустрэчы радасна ўсьмiхалiся. Мне дарэчы ўспамiналася колiшняе сьведчаньне Хэмiнгуэя, якi пiсаў, што варта пры ад’езьдзе даць гiшпанцу-парцье трохi даляраў, як у наступны раз — хоць праз год цi тры, калi ты вернешся, цябе пазнаюць i прымуць як лепшага сябра. Тут мы не давалi нiводнага даляра (самi ня мелi), але сапраўды нас пазнавалi. I не гiшпанцы, а немцы, што таксама нешта ды значыла.

У дзень прыезду цi на другi дзень пачыналiся нейкiя сустрэчы — у бюро Акцыi каля вакзалу, дзе-небудзь з моладзьдзю ў якiм клюбе, са студэнтамi ў Свабодным нямецкiм унiвэрсытэце. Або з актывiстамi Акцыi ў Кройцбэргу цi iншым з рабочых раёнаў Бэрлiну. Часам, асаблiва на пачатку майго супрацоўнiцтва, удзельнiчаў у працы цэнтральных органаў эвангелiчнай царквы на Ванзэе, цудоўным зялёным прыгарадзе Заходняга Бэрлiну. Аднойчы выступаў на пратэстанцкай iмшы ў царкве, разам зь вельмi шаноўным епiскапам Шарфам любаваўся беларускiмi танцамi ў зялёным тэатры. Усе немцы, зь якiмi я меў кантакты, вельмi спаважна адносiлiся да беларускага народу i спачувалi яму ў бядзе, спасьцiгнутай беларусамi цераз нямецкi фашызм. Пра бяду ад бальшавiзму, аб якой я распавядаў, выказвацца ўстрымлiвалiся, але я адчуваў, што i тут яны — на маiм баку. Звычайна з Хойбнэрам мы карысталiся складанай трасянкай з трох моваў — расейскай, нямецкай i польскай, апошнюю Хойбнэр няблага ведаў. У iншых выпадках перакладчыцай служыла Iрма, студэнтка паходжаньнем з Рыгi. Гэта была разумная маладая асоба, якая няблага арыентавалася ў нямецкай гiсторыi i палiтыцы i шмат пра што распавяла мне. Шкада, пасьля яна выйшла замуж, нарадзiла дзiця i перастала супрацоўнiчаць з Акцыяй. Намi з таго часу стала апекавацца наша зямлячка зь Менску Лена Прэнц, якая вучылася ў Бэрлiне. Там я дазнаўся пра некаторыя дзiвосныя рэчы, недаступныя на радзiме. Неяк мне паказалi кнiгу супрацоўнiка Гiтлера доктара Раўшнiнга, якi запiсваў для гiсторыi кожнае выказваньне фюрара. I сярод iх — такi во пасаж: «Памiж намi i бальшавiкамi болей падабенства, чым розьнiцы. Я аддаў распараджэньне, каб былых камунiстаў бесьперашкодна прымалi ў нашу партыю». Або iншае сьведчаньне — ужо доктара Лямперса. «Нацыянал-сацыялiзм — гэта тое, чым мог бы стаць марксізм, калi б вызвалiўся ад сваёй бязглуздай сувязi з дэмакратычным уладкаваньнем. Рэвалюцыйнае вучэньне — во сакрэт новай стратэгii. Я вучыўся ў бальшавiкоў. Я не баюся гаварыць пра тое», — казаў Гiтлер. Несумненна, i Сталiн вучыўся ў фашыстаў, пэўны час яны дзейнiчалi суладна i згодна, аж пакуль не схапiлiся ў двубоi. Як пiша iншы сьведка, Сталiн, дазнаўшыся пра самагубства Гiтлера, раздумна мовiў, стоячы ля крамлёўскага вакна: «Дагуляўся падлюга! А колькi слаўных спраў мы маглi б зрабiць разам…». Ды не зрабiлi. Ня ўсё ў сьвеце было падзелена памiж чырвонымi i карычневымi, заставаў ся свабодны сьвет, якi i сьцёр з мапы карычневую палавiну. Чырвоная пакуль што заставалася.

Пасьля аб’яднаньня Нямеччыны фiнансавыя справы Акцыi сталi пагаршацца, бюро вымушана было пераехаць у таньнейшы раён Бэрлiну. Але Акцыя ўпарта не хацела адмаўляцца ад супрацоўнiцтва з Усходам, у тым лiку i зь Беларусьсю, кожны год слала туды валанцёраў-альтэрнатыў шчыкаў. Маладыя людзi цягам месяцаў працавалi санiтарамi ў Навiнках i Бараўлянах, яшчэ дзе, навучалiся мове, — шкада, болей расейскай. Адзiн толькi малады чалавек вельмi зьдзiвiў мяне ў Бэрлiне, прамовiўшы з паўтузiна беларускiх словаў, якiя ён засвоiў ад старой цёткi-санiтаркi ў Бараўлянах. Кiраваў усiмi той жа Крыстаф Хойбнэр. Праўда, вершаў ён стаў пiсаць меней, за клопатамi i працай стала не да вершаў. Часта езьдзiў у Беларусь i Польшчу, дзе прыняў на сябе пасаду шэфа нямецкага культурнага цэнтру ў Асвэнцыме. Кватэру меў у старым фэшэнэбельным раёне Заходняга Бэрлiну, там гаспадарыла ягоная францужанка-прыгажуня Мiшэль i падрасталi два слаўныя хлопцы, што ўжо ў школьныя гады добра гаварылi на трох мовах — нямецкай, ангельскай i французскай. Неяк малодшы, Нэма, запытаў: «Скажыце, гэр Быкаў, якой маркi ваш гунд?». Toe дужа пацешыла мяне — у адной фразе пачулiся водгукi дзьвюх розных цывiлiзацыяў…

Аднойчы позьняй восеньню ехаў у Нямеччыну на нейкую імпрэзу Эвангельскай царквы. На бяду якраз у той час забаставалі нямецкія чыгуначнікі. Наш цягнік, не дайшоўшы да польска-нямецкай мяжы, спыніўся на нейкай непрыкметнай станцыі. Правадніца сказала: далей не паедзем. Сьвятло ў вагоне адключылі, ацяпленьне таксама. Пасажыры пачалі разбрыдацца, шукаць які іншы транспарт. Я сядзеў адзін у сьцюдзёным купэ і ня ведаў, што рабіць. Так мінула, можа, гадзіны дзьве. І раптам чую знаёмы голас: «Где ест Васіль Быкаў?». То ж мой Крыстаф! І адкуль ён узяўся на гэтай польскай станцыі? Аказваецца, прыехаў па мяне з Бэрліну. Мы абняліся, я быў зьдзіўлены і бясконца абрадаваны. Узялі яшчэ аднаго пасажыра — ленінградзкага навукоўцу, забытага, як і я, на пад’ездах да Нямеччыны. І паехалі.

У Франкфурце на Одэры падхапілі яшчэ адну пасажырку, маю зямлячку Людмілу Корбут, якая чакала Крыстафа. З таго часу яна надоўга стала маёю з жонкаю сяброўкай. Жыла ў Бэрліне, добра валодала нямецкай, хадзіла з намі ў эміграцыйнае ведамства, памагала пісаць розныя анкеты. Затым прыязджала да нас у Віперсдорф, дзе мы жылі, у Копенік360. У самой лёс склаўся ня надта шчасьліва, але яна ахвотна памагала іншым. Як і яе нямецкі сябра Крыстаф — наш агульны найлепшы таварыш. Крыстаф Хойбнэр адзiн цi з групай валанцёраў пасьля доўга i рэгулярна прыязджаў у Менск, трэба была гасьцiнiца, зь якой у нас заўсёды ўзьнiкалi праблемы. Клапацiлiся мы з Анатолем Кудраўцом, якi пад той час надрукаваў у «Нёмане» некалькi вершаў Хойбнэра, часам хадайнiчалi праз Ванiцкага, а то замаўлялi самi. Налета Хойбнэр запрасiў нас на нейкiя iмпрэзы ў Бэрлiн, а то i ў iншыя гарады ФРГ. Там мы выступалi на малiтоўных сходах эвангелiстаў, давалi iнтэрв’ю газэтам. Спатыкалiся i з палiтыкамi, дэпутатамi бундэстагу. Двойчы я меў гутарку зь цяперашнiм мiнiстрам абароны, а тады проста дэпутатам спадаром Шарфiнгам, а другi раз былi на прыёме ў прэм’ера зямлi Нiжняя Саксонiя спадара Шродэра. Усе яны цiкавiлiся справамi Беларусi ды iмкнулiся ёй памагчы. Патрэба ў нямецкай дапамозе стала дужа канкрэтнай, як у Кудраўца ад наступстваў Чарнобыля захварэла ўнучка. У яе лячэньнi памагла Хельга Сiбаi, якая пазнаёмiла дзеда з уплывовым чалавекам у Нямеччыне, i шасьцiгадовая дзяўчынка з мацi паехала ў гарадок Iсьнi (зямля Альгой). Здаецца, тое дапамагло, хаця i няхутка.

У час наглых вiзытаў у Нямеччыну наш мiлы гiд Крыстаф Хойбнэр iмкнуўся паказаць нам розныя бакi нямецкага (заходняга, буржуазнага) жыцьця. I ў культурнiцкай сфэры, i ў побыце. Мы з Кудраўцом толькi глядзелi i маўчалi. Часам скупа абменьвалiся захапленьнем пасьля ў гатэлi. Адказаць Крыстафу тым жа па нашай радзiме пры ягоных наведаньнях Беларусi мы не наважылiся — баялiся шакаваць яго кантрастам. Тады здавалася — правiльна рабiлi, бо невядома, як бы ён паставiўся да таго кантрасту. А разам i да нас таксама.

Хаця, як пасьля выявiлася, ён ведаў пра нас ня меней за нас. Але як чалавек далiкатны нiдзе i нiчым ня даў нам зразумець таго…

Некалькi разоў нас з Кудраўцом клiкалi на кiрхентагi, якiя рэгулярна ладзiла эвангелiчная царква. Хойбнэр вазiў нас у Дортмунд, Гамбург, Франкфурт — цераз увесь захад Нямеччыны. Неяк напрыканцы iснаваньня ўсходненямецкай дзяржавы кажа: «Цi вы ня хочаце выпiць гэдээраўскага пiва?». Мы, вядома, хацелi, але як? Яшчэ стаяла славутая Бэрлiнская сьцяна, пры ёй была пiльная варта. Тады Крыстаф павёз нас у Ванзэе, дзе ў зарасьнiку на старых могiлках была вузкая праломiна ў сьцяне. Мы працiснулiся празь яе i апынулiся на ўскраiне ўсходненямецкага дорфу, знайшлi на вулiцы мясцовы гаштэт, дзе i выпiлi па куфлю ўсходненямецкага пiва за заходненямецкiя маркi. А як выбралiся назад, на той жа сьцяне напiсалi флямастэрам: «Тут былi два беларусы i адзiн немец». Паставiлi дату i ўтрох расьпiсалiся. Той знак нямецка-беларускага сяброўства, мабыць, пабурылi ўжо, i заходнiя немцы пiць пiва ў тую вёску езьдзяць на сваiх «фольксвагенах». Што ж, у час добры!

Пасялiўшыся на Танкавай, не адразу пазнаёмiўся з суседзямi. Мiнуў нейкi час, пакуль дазнаўся, хто жыве побач, на адной пляцоўцы. Вышэй на паверхах былi мастакоўскiя майстэрнi, але хто там гаспадарыў, я ня ведаў. Мае старыя знаёмцы-мастакi жылi ў iншых месцах — пераважна ў новым доме па вулiцы Сурганава. Таму трохi падзiвiўся, як аднойчы пачуў у тэлефоне запрашэньне зайсьцi ў пэўны нумар на дванаццатым паверсе.

Там была майстэрня мастака-графiка Яўгена Кулiка, якога я часам сустракаў на падворку. Вечна самотны, хваравiта згорблены, ён нетаропка iшоў з крамы цi ў краму, ветлiва вiтаўся i ўсё. Размовы мiж намi не ўзьнiкала. А тут ён гасьцiнна запрасiў сесьцi за стол, сказаў, што ёсьць справа. Апроч яго ў майстэрнi быў Мiкола Купава, яшчэ хтось незнаёмы. Яны мне паведамiлi, што мастакi падрыхтавалi лiст у Маскву з нагоды бядотнага стану беларускай мовы i цяпер зьбiраюць подпiсы. Я бегла прачытаў той лiст, мабыць, ён быў звычайны. Такiх лiстоў цягам стагодзьдзя было напiсана нямала, ды ўсё без анiякага знаку. Бо справа зусiм ня ў тым, што мова беларусаў сама па сабе гiне. Toe, што яна гiне, партыйнае кiраўнiцтва ведала ня горш за беларускiх iнтэлiгентаў, можа, лепш нават, бо валодала поўным наборам фактаў i лiчбаў. Але як да таго адносiлася? Калi iнтэлiгенты плакалi, дык партыйцы радавалiся, бо гэта было якраз тое, чаго ад iх вымагала iх вера, да чаго камунiсты iмкнулiся. А менавiта, да аканчальнай перамогi камунiзму ў паасобна ўзятай краiне з адзiнай мовай, адзiнай верай i адзiным кiраўнiцтвам ленiнскага ЦК на чале… Важна было хiба захаваць лiнгвацыд у сакрэце, не парушыць стану псыхалягiчнай камфортнасьцi высокага кiраўнiцтва ў гэтым пытаньнi. А тут нейкая жменька мастакоў i пiсьменьнiкаў сунуцца са сваiм лiстом… Цi ведалi гэта тыя, што пiсалi лiсты-жальбы ў высокiя партыйныя органы?

Мабыць жа, ведалi, бо ня першы раз рабiлi тое. Але ўсё роўна рабiлi, бо нiчога iншага не заставалася, а рабiць было трэба. Хоць бы дзеля чысьцiнi ўласнага сумленьня, дзеля прыкладу наступным пакаленьням, якiм наканавана рабiць тое самае. Каб яны ў мiнулым бачылi прэцэдэнт. На якi-небудзь посьпех таго мог спадзявацца хiба скончаны дурань.

Я падпiсаў лiст, якi празь дзень-другi, папоўнены iншымi подпiсамi, мастакi адправiлi ў Маскву — Гарбачову. Асабiста я прычынiўся да моўнай справы не ўпершыню. Год таму надрукаваў у «Известиях» артыкул менавiта ў абарону мовы, нядаўна з тым жа выступаў па маскоўскiм тэлебачаньнi ў прамым эфiры. Тады маiм калегам у студыi НТВ быў выдатны ўкраiнскi пiсьменьнiк Уладзiмер Яварыўскi, i мы ўдвух зьвярталiся да расейскай iнтэлiгенцыi дапамагчы нам абаранiць нацыянальныя сьвятынi. Водгуку, на жаль, нiякага ня мелi. Зянон Пазьняк надрукаваў у эстонскiм часопiсе «Радуга» выдатны артыкул, прысьвечаны лiнгвацыду нашае мовы. Нямала выступалi ў абарону мовы Hiл Гiлевiч, Рыгор Барадулiн, Анатоль Вярцiнскi ды iншыя пiсьменьнiкi. Цяпер мы ўпершыню зьвярталiся непасрэдна да генэральнага сакратара ЦК КПСС. Hi на што не спадзеючыся, чакалi, аднак, адказу. Некаторыя пачалi жартаваць: ну, цяпер мову ўзаконяць, прымусяць кiраўнiцтва загаварыць па-беларуску. Iншыя толькi крыва ўсьмiхалiся. Выказвалася такая думка, што Машэраў, калi б не загiнуў, вярнуў бы мову ў канстытуцыю БССР. Але iншыя казалi, што не вярнуў бы, бо сам яе i вывеў. Ды i наогул невядома, цi ведаў ён хоць бы слова пабеларуску… Якраз на той час у Менск прыехала на гасьцяваньне група касманаўтаў i разам — стары Панамарэнка. Для сустрэчы зь iмi на Вайсковы завулак былi запрошаны некаторыя дзеячы культуры, патэлефанавалi i мне. Я трохi зьдзiвiўся — навошта? Бо нiколi не захапляўся космасам, мала каго з касманаўтаў ведаў. Але змушаны быў пайсьцi. Там ужо былi Клiмук, Кавалёнак, Церашкова з дачкой, яшчэ нехта. Гасьцей, як i належыць, пасадзiлi на ганаровыя месцы за сталом, пачалiся тосты i размовы. Празь нейкi час чынны парадак парушыўся, сфармавалiся групы «па iнтарэсах». На адным канцы стала ў акружэньнi захопленых дамаў прыгожыя касманаўты вымаўлялi добра пасоленыя анекдоты, а на другiм — штось цiхiм голасам распавядаў Панцеляймон Кандратавiч. Я прыслухаўся. Падобна, то была старая байка пра тое, як Панамарэнка ордэры на арышт беларускiх пiсьменьнiкаў замянiў у Сталiнана ордэны для iх. Тое далося яму вельмi складана, сам змушаны быў ратавацца, — праз Слуцак i Бабруйск таемна дабiрацца да Масквы i там дамагчыся прыёму ў Сталiна. Сталiн уратаваў ад Берыi гонар беларускай лiтаратуры Купалу, Коласа, Броўку з Глебкам. Той расповед старога боса меў посьпех, нехта прапанаваў тост за здароўе дарагога Панцеляймона Кандратавiча. Пасьля пра яго гераiчны ўчынак напiсалi газэты, ня раз распавядаў Барыс Сачанка (якi неўзабаве надрукуе артыкул, як «незавязаныя шнуркi», а зусiм не кадэбiсты згубiлi жыцьцё Янкi Купалы). Панамарэнка пры жыцьцi рабiўся высакародным героем беларускай гiсторыi.

Аднак неўзабаве сталася працьверазеньне, гераiчная аўра Панамарэнкi прыцьмела. «Вучоны крот» адкапаў у бяздонным партархiве засакрэчаныя раней лiсты Панамарэнкi да Сталiна, дзе беларускi гаўляйтар сьлёзна просiць дазволу як найхутчэй арыштаваць ворагаў народу, нацыяналiстаў Янку Купалу, Якуба Коласа i яшчэ некаторых шкоднiкаў, «вредящих успешному строительству социализма в БССР». Чаму Сталiн ня ўважыў ягоную просьбу, засталося невядома, але наўрад цi ў тым ёсьць якая заслуга Панамарэнкi. Як вядома, паперка ў сучаснай папяровай цывiлiзацыi — вялiкая сiла. Рукапiсы не гараць, але ня ўсе гараць i даносы, што ўвогуле памагае iсьцiне, да якой iмкнецца лiтаратура. Прынамсi павiнна iмкнуцца.

Мiж тым адказу падпiсантам з ЦК КПСС доўга не было, хаця нiхто яго дужа i не чакаў. I раптам навiна — прыехала камiсiя ЦК КПСС разьбiрацца з праблемай мовы ў Беларусi. Пачалi выклiкаць, як і належала — сакрэтна, па адным, у асобны кабiнэт будынку ЦК. Мяне паклiкалi цi не адным зь першых. У кабiнэце сядзелi два надзьмутыя чыноўнiкi са Старой плошчы, тут жа прыткнуўся Iван Антановiч. Гутарка скiроўвала такiм чынам, што падпiсанты не разабралiся, прыватныя факты («факцiкi») выдалi за тыповыя i ў вынiку напiсалi няпраўду, што кладзе пляму на партыйную палiтыку ў Беларусi. Мова беларусаў нармал ёва функцыянуе, пасьпяхова разьвiваецца, агульныя тыражы беларускамоўных газэтаў у параўнаньнi зь мiнулай пяцiгодкай узрасьлi на… працэнтаў. 80 працэнтаў усiх школаў у Беларусi беларускамоўныя. «Ды няма нiводнай беларускай школы!» — не ўстрымаўся я. Чыноўнiк адразу змоўк. Ён не прывык, каб яму пярэчылi цi нават яго перапынялi. Памаўчаўшы, сказаў, што заўтра яны паедуць па абласьцях i на месцы пазнаёмяцца з моўнай абстаноўкай.

Праз колькi дзён паклiкалi зноў. Другi раз Антановiча не было, у кабiнэце сядзелi толькi масквiчы. Яны бадзёра паведамiлi, што езьдзiлi на Гродзеншчыну, асабiста зайшлi ў выпадковую на iхнiм шляху школу, i тая школа аказалася цалкам беларускай. «Якая гэта школа? — запытаўся я. — Напэўна, у Гудзевiчах?» Чыноўнiк зьбянтэжана ўставiўся на мяне: «А вы адкуль ведаеце? Хто вам сказаў?» — «Каму ж не вядома, дзе ў нас беларуская школа напаказ? У Гудзевiчах. Там i настаўнiк такi — беларускi энтузiяст Белакоз». Тыя два зазiрнулi ў паперку — так, Белакоз, ага… Здаецца, я iм штось сапсаваў, цi, можа, мне так здалося. Наўрад цi iхнi спэктакль можна было чымсь сапсаваць… Як i трэба было чакаць, карысьцi з нашага лiста было няшмат, нiчога ў моўнай праблеме не зьмянiлася. Змаганьне за яе даўно набыло хранiчны характар, то разгаралася, то затухала безь якiх-небудзь вынiкаў. Але на той раз нiкога не пасадзiлi, ня звольнiлi з працы — i то вынiк. Усё ж, здаецца, наблiжалiся iншыя часы, якiя несьлi надзею.

Улетку пасьля Купальля зьявiлася нагода паехаць у Iталiю. Зьезьдзiць у Iталiю я заўжды быў рады, памятаў яе з даўняй паездкi ў Рым, яна запомнiлася мне як жаданае сонечнае сьвята. На гэты раз запрашала мэрыя гораду Тэрнi, сталiцы правiнцыi Умбрыi. Ехала нас трое — апроч мяне яшчэ Дайнека з Таварыства дружбы i вядомы Iван Iванавiч Антановiч з ЦК.

У напаленым летняй гарачынёй аэрапорце iмя Мiкелянджэла нас чакаў жвавы гаваркi iтальянец з iмем Джорджыо, якi на новенькай «Альфа-Рамэа» паiмчаў усiх у Тэрнi. Летняя Iталiя нават праз шкло аўтамабiля выглядала цудоўнай, казачнай краiнай, мы iмчалiся па новай аўтастрадзе з хуткасьцю 120 кiлямэтраў у гадзiну. Побач мiльгала кустоўе прысадаў зь белымi i жоўтымi кветкамi, здаля велiчна праплывалi хвойныя парасоны пiнiяў. На схiлах абпаленых сьпёкай гораў грувасьцiлiся каменныя будынiны старажытных гарадкоў з касьцёламi пасярэдзiне, замкi, абстаўленыя кiпарысамi вiлы. Тэрнi як горад з сучаснай iндустрыяй быў меней прывабны, затое вадаспад на ягонай ускраiне, знакамiты Каскадо, незвычайна ажыўляў увесь навакольны ляндшафт.

З гораду Джорджыо павёз нас у свой курортны гарадок Педылюка, дзе жыў зь сям’ёй. Крывая дарога доўга вiлася памiж белых скалаў i прывяла да невялiкага ўтульнага пасёлачку, што прыткнуўся да крутаватага схiлу на беразе горнага возера. Над пасёлкам грувасьцiлiся руiны старажытнага замку, а па той бок высiлася белая скульптура Мадонны на зялёным пагорку-сопцы. Усё тое маляўнiча адбiвалася ў цiхай азёрнай вадзе.

Мы пасялiлiся ў прыдарожным матэлi, i Джорджыо Бергамiнi пачаў нас вазiць на ўласным старэнькiм дызелi, якi ў яго ўвесь час псаваўся. То пацячэ вада з радыятару, то выбухне шына… Мы зьезьдзiлi ў Тэрнi, за Тэрнi на сядзiбу ягонага прыяцеля-мастака. Сядзiба тая, званая студыяй, была збудавана з старога млыну, пасярод памяшканьняў па каменнай падлозе цёк чысты i сьцюдзёны ручай. Стары бацька мастака частаваў нас вiном i распавядаў, як працуе сын. Паводле прафэсii ён мэталюрг, а мастацтва — ягонае хобi. Зьезьдзiлi ў горную вёсачку Палiна, зь якой адкрываўся цудоўны пагляд на шырокую, завалочаную шызай дымкай далiну. Тая вёска ў сусьветную вайну была партызанскай базай, i яе насельнiкi мелi пляны завязаць сяброўства зь беларускiмi партызанамi. У Тэрнi давялося прысутнiчаць на адкрыцьцi беларускай мастацкай выставы, то было ўвогуле сорамнае вiдовiшча. Тузiн старадаўнiх (40–50-я гг.) карцiнаў на тэмы ўздыму льнотрасты цi заключэньня дамовы аб сацспаборнiцтве, партрэтаў перадавiкоў вытворчасьцi, разьвешаных у невялiчкай зальцы, рабiлi гнятлiвае ўражаньне на рэдкiх наведвальнiкаў. Сапраўды, паказваць тое ў краiне высокага клясычнага мастацтва было для арганiзатараў выставы вялiкай саманадзейнасьцю, мабыць, i яны разумелi тое. Пасьля яе закрыцьця ўсе экспанаты былi безгаспадарча пакiнуты, нiхто iмi не апекаваўся. Назад на радзiму iх прывёз усё той жа Джорджыо — паводле ўласнай iнiцыятывы i за свой кошт.

Сьвяточнай нядзеляй паехалi ў Флярэнцыю, то была, мабыць, самая незабыўная мая паездка. Я ўбачыў сапраўдную статую Давiда на плошчы перад саборам, у якiм калiсьцi спатыкалiся героi несьмяротнага Дантэ, а ў знакамiтай галерэi Уфiцы цяжка было стрымаць сьлёзы перад палотнамi Сандра Бацiчэлi, якiя я памятаў з рэпрадукцый пары сумнага майго юнацтва. У невялiчкай утульнай траторыi выпiлi па пары бакалаў к’янцi, якое тады палюбiлася мне на ўсё жыцьцё. Джорджыо паслугоўваўся намi i за шафёра, i за гiда, i за клапатлiвага гаспадара. У асобе гэтага iтальянца мы набылi тады вернага i шматгадовага сябра. Цi ня кожны год пасьля ён прыяжджаў у Менск — то са спартоўцамi, то з турыстамi, то зь ветэранамi-партызанамi, а то як дарадца iтальянскай фiрмы па рэканструкцыi аўтадарогi Брэст — Масква. Я дапамог яму наладзiць супрацоўнiцтва з Таварыствам дружбы, i Арсен Ванiцкi заўсёды з радасьцю прымаў яго за фiлiжанкай кавы. З Антановiчам ягоныя адносiны ня надта ладзiлiся, увесь час нашага гасьцяваньня ў Iталii яны аб чымсьцi спрачалiся. Джорджыо належаў да iтальянскiх камунiстаў, а Антановiч, як вядома, да савецкiх, — мабыць, у тым i палягаў канфлiкт памiж iмi. Усё ж iтальянскiя камунiсты былi iншай пароды, чым нашы, савецкiя.