Галасы Беларусі — 2020

Рэвалюцыя вуліц

Тым часам па праспэкце Незалежнасьці людзі зь бел-чырвона-белымі сьцягамі ішлі да стэлы.

„Людзі адчуваюць сябе нацыяй“

— Я ня памятаю падобных падзей у Менску. Людзі адчуваюць сябе адзіным народам, нацыяй, а не асобнымі людзьмі. Мы ўжо ня можам больш баяцца, ужо няма ніякіх сіл баяцца і чакаць.

„Чуць сэрца не разарвалася“

— Вы ведаеце, на нашым участку калі я ўбачыла гэтыя вынікі — 188 за Ціханоўскую і 767 за Лукашэнку — у мяне ледзь сэрца не разарвалася. І яшчэ 91 за Канапацкую. Увогуле ня ведалі, хто гэта такая. Так што мы ідзем адстайваць свае правы. Людзей сталага ўзросту тут вельмі шмат. Мне 54 гады, у мяне чацьвёра ўнукаў. Вось якія цяпер бабулі. І я хачу, каб мае ўнукі жылі ў свабоднай добрай краіне і не баяліся нічога.

„Яго больш не прызнаЕ народ. І не прызнАе“

— Я СММшчык, які вядзе інстаграм на БТ. Я заўтра буду пісаць заяву на звальненьне. У гэтай краіне павінна быць любоў, павінна быць праўда, павінна быць свабода. Я ўсё жыцьцё жыла пры гэтай уладзе. Я ўсё жыцьцё маўчала. Я хачу сказаць былому прэзыдэнту, што яму пара зьмірыцца з тым, што яго больш не прызнаЕ народ. І не прызнАе. Настроі людзей у Белтэлерадыёкампаніі розныя. Ёсьць людзі, якія баяцца. Ёсьць, якія настроеныя радыкальна. Па-рознаму. Калег на мітынгах сустракала. Імёны, вядома, ня буду называць.

„Глуханямы павінен загаварыць“

— Таму што глуханямы за 26 гадоў павінен загаварыць. Мы загаварылі. Мы чакалі гэтага цудоўнага жыцьця 26 гадоў. Мне 53 гады. 26 гадоў проста… ну ня ведаю куды. У сьметніцу. Мы дачакаліся свабоды, радасьці, шчасьця. Эканоміка будзе толькі квітнець. Мы ня будзем карміць чыноўнікаў, гэтых бязьдзельнікаў, якія нічога ня могуць. Бо ў чыноўнікі ідуць людзі з адсутнасьцю ўсіх талентаў. Яны могуць толькі ківаць галовамі яму ці аддаваць дурацкія загады. Усё. Мы, цудоўны, адукаваны, цікавы, таленавіты, крэатыўны народ павінны слухаць пастаянна вось гэтую лухту, якую ён нясе. Я не хачу казаць „калхозную“, бо калгасьнікі цудоўныя людзі, але гэта агідна слухаць гэтага бязграматнага чалавека, які нічога ня смысьліць ні ў адным пытаньні. А мы, вы паглядзіце, якія мы прыгожыя. І мы хочам такога самага прыгожага, шчасьлівага, свабоднага жыцьця. Я прыехала з Гомлю, і я настаўніца. Я прыехала адразу пасьля выбараў, я ўдзельнічала ва ўсіх ланцугах салідарнасьці. І заўтра я зьяжджаю з гэтай перамогай і прывязу яе ў Гомель.

„Прадчуваем, што будзем шчасьлівымі“

— Мы стаміліся і вырашылі нацешыцца гэтай прыгажосьцю. Людзі ўсьміхаюцца. Я першы раз у жыцьці бачу, каб так людзі радаваліся. Калі ў нас былі якія сьвяты? Твары заўсёды сумныя, сур’ёзныя. А тут радасьць. Столькі бел-чырвона-белых колераў. Нават і дзеці тут. Мы шчасьлівыя. Здаецца, мы прадчуваем, што мы будзем шчасьлівымі. Надакучыла ў гэтым калхозным прыгоне жыць.

„Краіна такая дзякуючы нам“

— Гэты чалавек ужо зрабіў дастаткова гора гэтай краіне і хочацца проста, каб ён ціха-мірна сышоў. Зь ім потым, я спадзяюся, трыбунал разьбярэцца. Але хопіць ужо. Ужо проста цярпеньня ў гэтага народу няма. Беларусы прывыклі самі пра сябе клапаціцца. Гэты чалавек мала чаго зрабіў для беларусаў. І тая краіна, якая ў нас ёсьць цяпер, гэта толькі дзякуючы нам. А гэты чалавек нас заўсёды тармазіў. Таму, калі ён сыдзе, нічога дрэннага ня здарыцца. Наадварот, стане толькі добра. Нам моцны прэзыдэнт, як ён сябе пазыцыянуе, больш непатрэбны. Нам патрэбны добры ўпраўленец, сучасны, пажадана нават жанчына.

„За свае амаль 40 гадоў такой колькасьці людзей ня бачыў

— Уразіла такая невераемная колькасьць людзей… Я за свае амаль 40 гадоў такога ня бачыў, ні ў пачатку 90-х такой колькасьці ня бачыў. І гэты маральны ўздым народны. Мне падаецца, сапраўды кажуць, што цяпер адбываецца нараджэньне беларускай нацыі. Менавіта праз пакуты, праз гэтыя забойствы, праз боль. На маю думку, тое, што цяпер адбываецца, гэта добра ўсё, гэта сьвята, але гэта не канчатковая перамога. Ёсьць у нас Усход, ёсьць Захад і ёсьць улада. Яна хоць і дэлігітымізавала сябе праз кроў, але яна ёсьць, яна аддае загады вайскоўцам, амону. Таму ня трэба расслабляцца яшчэ. Трэба гуртавацца, паказваць, што нас большасьць. Мы ўжо сёньня паказалі.

„Мы такі самы народ, як і нашы суседзі“

— Гэта кліч сэрца і жаданьне перамен. Мы хочам паказаць, што мы такі самы цывілізаваны народ, як і нашы суседзі: прыбалты, палякі, украінцы, калі хочаце. То бок, мы нічым не адрозьніваемся і, можа быць дзесьці лепшыя крыху. Раней многімі валодаў страх, бо было вельмі шмат прэцэдэнтаў, якія прымушалі людзей маўчаць. Цяпер адбыўся прарыў. І мы адчулі глыток свабоды. Але яе паспрабавалі патапіць у крыві. І вось цяпер абурэньне, але, слава богу, гэта ўсё ў межах закону, талерантна, карэктна, як вы бачыце. Мы не парушаем правілы дарожнага руху, мы ня сьмецім. І гэта толькі пачатак.

17 жніўня на прыступках Міністэрства здароўя адбылася акцыя мэдыкаў супраць гвалту.

„Міністар пагражае нам звальненьнем“

— Пратэст мэдыкаў міністру здароўя выкліканы тым, што ён не падтрымаў нашы патрабаваньні ад пачатку, адмаўляў усялякія прыцясьненьні лекараў, адмаўляў пабоі, якія наносілі пратэстоўцам, казаў, што ні ў якую лячэбную ўстанову пацярпелыя не паступалі, што траўмы адзінкавыя і не зьвязаныя ні зь якім залішнім гвалтам і сказаў, што ўсім, хто будзе выходзіць, пагражае звальненьне ці нейкія іншыя санкцыі. Але калі ўсіх будуць звальняць, выйдзе яшчэ болей. Так што баяцца ў прынцыпе бессэнсоўна.

„Мы судовыя мэдычныя экспэрты“

— Мы судовыя мэдычныя экспэрты. Да нас на прыём прыходзяць людзі, вызваленыя з ІЧУ, СІЗА, з Акрэсьціна. І гэта вельмі страшна. Яны расказваюць тое, што там адбывалася. Раней, калі гэта пачалося, была інфармацыя, што сьледчыя органы не даюць людзям пастановаў, каб яны ішлі на экспэртызу. Цяпер ужо, я так разумею, гэтае пытаньне вырашанае, бо пачынаючы з гэтых выходных ідзе вельмі шмат людзей пацярпелых, якія распавядаюць, што адбывалася. Нашы калегі няспынна прымаюць іх. Пацярпелыя распавядаюць пра фізычныя і маральныя прыніжэньні, як іх б’юць, праганяюць па гэтых „калідорах сьмерці“, катуюць электрашокерам, робяць гвалтоўныя дзеяньні рознымі прадметамі. Ну мы ўсё гэта пішам, фіксуем, складаюцца фотатабліцы, складаюцца заключэньні, якія потым, я вельмі спадзяюся на гэта, з дапамогай адвакатаў будуць накіраваныя ў суд, і ўсе будуць закліканыя да адказу. Таму я заклікаю людзей ісьці ў сьледчы камітэт ці ў пракуратуру, браць пастанову і ісьці да нас.

„Апошняя кропля, калі зьбілі мэдработнікаў“

— Я лекарка 10-й паліклінікі гораду Менску. Вельмі моцна насьцярожыла людзей і жахнула тое, што адбывалася з нашымі мірнымі грамадзянамі, якія выйшлі на свой мірны пратэст. Апошняй кропляй стала, калі зьбілі мэдработнікаў, якія выйшлі на вуліцу дапамагаць, калі іх білі са словамі: каму вы дапамагаеце? Для лекараў няма ніколі добрага і дрэннага боку. Для лекараў ёсьць людзі, якіх трэба ратаваць, якім трэба аказваць мэдычную дапамогу. І калі лекарам не даюць рабіць сваю працу і за гэта б’юць, зьбіваюць, гэта жахліва. Мне 26 гадоў, я жыву столькі, колькі кіруе наш прэзыдэнт. Такога быць не павінна.

19 жніўня рабочыя «Беларуськалію» сабраліся на плошчы ў Салігорску, каб абмеркаваць свой страйк.

„Не разьбітае ніводнае шкло“

— Мы не задаволеныя тым, што ўрад пайшоў ваяваць супраць народу. Зьбівалі людзей, забіралі, цяпер дагэтуль сядзяць. Ладна ў Менску, там былі сутыкненьні, але тут, у Салігорску не разьбітае ніводнае шкло, нічога, нідзе, усё было мірна, аднак вельмі шмат людзей пацярпела праз свае перакананьні. Хапалі і дзяцей, і ўсіх запар, гэта ня толькі Беларуськалій. Гвалт над народам, гэтага рабіць нельга было.

„Людзей абурыла пастаянная хлусьня“

— Людзей вельмі абурае, што людзі ў нас быдла ў разуменьні ўлады. Таму мы выступаем за тое, каб мы нарэшце сталі беларусамі, людзьмі звацца, як той казаў. І хоць я ўжо не працую ў гэтым калектыве, два гады на пэнсіі, я таксама прыйшоў. Бо ў маіх дзяцей і ўнукаў пры гэтай уладзе няма будучыні. Людзей абурыла ня тое, што мы мала ці многа зарабляем. Людзей абурыла гэтая хлусьня пастаянная.

„Жонка дома замкнула“

— Палова працуе, палова спускаецца і не працуе. Нехта ўвогуле не выходзіць на працу. Уначы ціснулі з боку генэральнага, езьдзіў па рудніках. Нехта працаваў, бо хоча гэтую капейку зарабіць, а камусьці і гэтая капейка ўжо ня трэба. Хтосьці за свой гаманец трымаецца, хтосьці за месца, успамінае, што ў яго многа крэдытаў. Аднаго, быў выпадак, была тут забастоўка, і яго жонка дома замкнула. Ціск з боку сваякоў, сям’і і гэтак далей. Нехта проста ня бачыць усёй сытуацыі ў Беларусі. Нашы начальнікі ўчасткаў, яны як бы і з намі, але слова супраць сказаць ня могуць. Яны як бы і з народам і бліжэй да начальства, якое зьверху.

„Лепш бы гэтага інтэрнэту не было“

— Так усё сумна, так дрэнна. Лепш бы гэтага інтэрнэту не было. Лепш бы мы ўсяго гэтага не глядзелі, у тым ліку вас. Вы вельмі добры канал. Мы проста ў шоку ад усяго, што робіцца ў нас. Найбольш ад таго… як сказала сёньня мая сьвякруха, якая вось ужо памірае, яна кажа: Зінка, вы яшчэ яго не прагналі? Цара скінулі, а яго ня можам? Я кажу: ня можам і плачам. Так што ўсім расказвайце і паказвайце. Мы ў шоку ад усяго. І нічога зрабіць ня можам. А вы працуйце, вы малойцы.

22 жніўня ў Берасьці адбыўся Марш супраць забойстваў і гвалту.

„Трэба зьяжджаць“

— Сьлёзы на вачах за ўсё, што адбылося з намі за гэты час. Няма словаў, толькі адно пытаньне: за што? Мы плацім падаткі гэтай дзяржаве, мы кормім уладу, якая павінна нас абараняць. А яна нас б’е. У многіх людзей разьвілася фобія, баяцца выходзіць на вуліцу. Я баюся падыходзіць да пад’езда дома і баюся, што не прыйду дадому. І мой сын, якому 25 гадоў. Увечары пасьля выбараў амон гнаў людзей, людзі разьбягаліся, яны ўсіх запар грэблі. Хацелі, відаць, нас усіх зьнішчыць. Трэба зьяжджаць. Моладзі трэба зьяжджаць, бо працаваць на гэтую ўладу і плаціць падаткі няма сэнсу. Мы рабы для іх.

„Знак роўнасьці“

— Вельмі няправільна, што тыя людзі, якія ходзяць на мітынгі ў падтрымку Лукашэнкі, ставяць знак роўнасьці паміж Рэспублікай Беларусь і прозьвішчам Лукашэнкі. Яны павінны зразумець, што калі Лукашэнка сыдзе, Беларусь нікуды ня дзенецца. Я не жыву ў Беларусі ўжо два гады. Я зь Берасьця, але я зьехала. А зьехала, бо думала, што безнадзейна нешта тут памяняць. Але цяпер калі я бачу гэтае сьвятло ў канцы тунэлю, я ўсё адно зьеду, але я хачу дабіцца, каб Беларусь была той краінай, зь якой не захочацца зьяжджаць“.

23 жніўня ў Менску праходзіў Марш новай Беларусі. Плошча Незалежнасьці не змагла зьмясьціць усіх удзельнікаў, людзі занялі таксама ўсю прастору праспэкта да Кастрычніцкай плошчы.

„Людзі зьбіраюцца для перамен“

— У мінулую нядзелю я быў у сваім родным горадзе Мазыры. А сёньня я вырашыў прыехаць у Менск падтрымаць. Яны кажуць, мы купленыя. Мы купленыя Эўропай. Гэта сьмешна. Цяпер у Мазыры такі вось настрой (паказвае вялікі палец). Усё ўсё бачаць, усе цудоўна разумеюць, усе хочуць перамен і ўсе гэтага дамагаюцца, як могуць. І тут вясёлыя людзі, якіх так хочацца бачыць, якія ідуць з настроем, якія бачаць у сваіх сэрцах і вачах перамены і якія для гэтага і зьбіраюцца.

„За праўду мы прыйшлі зь дзецьмі“

— Мы хочам праўды для сябе і для нашых дзяцей. Таму мы прыйшлі зь імі. А наконт бясьпекі, калі ўсе захочуць адчуваць сябе ў бясьпецы, дык нічога і ня будзе. Бо пасьля падзеяў тых трох дзён зразумела, што мы ў небясьпецы ў кожным месцы ў нашай краіне і ў кожны час. На мінулым тыдні я таксама хадзіў, але такога вялікага сьцяга ў мяне яшчэ не было. Я яго купіў зусім нядаўна ў нейкіх добрых людзей, якія іх шыюць. А дагэтуль у мяне быў маленькі, які вісеў на дзіцячай пляцоўцы ўжо шмат гадоў дома. Ён прыгожы.

„Мы выехалі ў пяць раніцы“

— Мы прыехалі зь Берасьця. Берасьце цяпер таксама перакрываюць — Жабінка, усе гэтыя пад’езды, дарогі. Звужаюць, конусы ставяць. Карацей, не прапускаюць. Але мы выехалі ў пяць раніцы. У Менску мы далучыліся першы раз. Але мы ў Берасьці выходзім кожны раз, кожны дзень. Мы пераможам!

„Усе суседзі галасавалі за Ціханоўскую“

— Мае суседзі, зь якімі я жыву ў адным доме, каго я пытаўся, усе галасавалі за Ціханоўскую. Але выніковы пратакол нам так і не паказалі. Яшчэ на выбарах 2015 году мы ўсе галасавалі за Аляксандра Рыгоравіча, а ўжо на гэтых выбарах наша ўся сям’я галасавала за Сьвятлану Ціханоўскую. Мае бацькі таксама.

„Зьмяніліся колеры“

— Праўладныя мітынгі я бачыў, я іх называю „ряженые“. Гэта ж ня цяжка зразумець, калі чалавек ідзе сам, а калі яго прывезьлі і прымушаюць гэта рабіць. Калі гэтая ўлада ня хлусіла? Хоць адзін год з 26-ці. Я такога ня памятаю. А я жыву ўжо даўно. Яны могуць казаць, што і на Марс зьлёталі. Я лічу, што людзі не павінны здавацца. Я б не сказаў, што гэта нейкі палітычны пратэст, гэта ўжо такое яднаньне нацыі. А выходзіў я першы раз у 90-я гады, калі яшчэ не было ніякага Лукашэнкі. Зьмяніліся колеры. Тады было ўсё шэрае, але таксама была прага да свабоды. І цяпер тое самае, толькі больш у шмат разоў.

„Вывучыў слова «фэйк»“

— Гэта словы нашага прэзыдэнта, маўляў, гэта ўсё фэйк, што людзі зьбіраюцца, што гэта ўсё праплачана. Што 60 працэнтаў людзей, якія былі зьбітыя, гэта ўсё фэйк. Ён проста вывучыў слова „фэйк“ і цяпер паўсюль яго выкарыстоўвае. Але інфармацыі куча, шмат відэа, шмат пацьверджаньняў. Я ня думаю, што людзі проста б пайшлі з пабоямі, сябе зьбілі ці кідаліся на шкло, а пасьля сказалі, што гэта іх пабілі недзе на Акрэсьціна. Таму кожны сам выбірае, у што верыць.

„У меру і да 18-ці не наліваем“

— Бармэны Беларусі выказваюць сваю салідарнасьць усяму народу Беларусі. То бок мы супраць гвалту, які адбываецца, бо бар заўсёды быў па-за палітыкай. Але тут прыйшлося выйсьці на вуліцы і паказаць нашу салідарнасьць кожнаму чалавеку. Мы п’ем за любоў, за мір і бяз гвалту, але ў меру і да 18-ці не наліваем.

„Гатовы галасаваць адкрыта“

— На нашым участку мы ведаем толькі вынікі „Голасу“, паводле якіх перамагла Ціханоўская. А камісія не апублікавала. На ўсіх участках фальсыфікацыі, на большасьці. І зноў жа. Калі казаць пра сумленныя выбары, а чаму тады не дапусьцілі ў камісіі новых людзей? Чаму ў камісіях людзі, якія сядзяць там трэція, чацьвертыя выбары запар? Калі яму няма чаго баяцца, няхай зробіць сумленныя выбары, празрыстыя. Напрыклад, я спакойна мог бы галасаваць адкрыта, не таемна. Калі 80% за яго прагаласавала, а чаго столькі народу цяпер ходзіць на акцыі, на мітынгі. За Лукашэнку людзей прывозяць на аўтобусе, а мы ходзім самі. Ім прывозяць апаратуру, якая таксама — пытаньне — за чые грошы. І чаму, дапусьцім, я на некаторых фатаграфіях з розных гарадоў бачу адны і тыя ж твары? У мяне ёсьць пытаньні да ягоных мітынгаў. І мне цікава, ці зьбярэ ён хоць бы дзясятую частку ад той колькасьці, колькі нас сёньня ці ў мінулую нядзелю?

„Ён перагнуў палку“

— Гэты раз ён перагнуў палку. Калі б там хоць нейкая была ілюзія справядлівасьці, магчыма, людзі б так востра не рэагавалі. Але тое, што адбываецца цяпер, у краіне, дзе самая асноўная каштоўнасьць — гэта жыцьцё чалавека, так груба над ёй насьмяяліся.

„Цяпер актывісты амаль усе“

— Да гэтага году мы на палітычныя акцыі не выходзілі ніколі. То бок былі людзі, нейкія актывісты, а цяпер гэта амаль усе. І знаёмыя і сябры, усе так ці інакш недзе тут ходзяць. Такі трыгер быў у выглядзе выбараў чарговых і, напэўна, проста прыйшоў час, народ сасьпеў. 10 гадоў таму было адчуваньне нейкай бескарыснасьці выхаду на вуліцу, а цяпер здаецца, што перамены недзе ўжо не за гарамі.

„Сыстэма будзе перахопліваць павестку“

— Калі народ прызнае Ціханоўскую прэзыдэнтам і яна, калі скажа, што яна прэзыдэнт, яна павінна ўжо нейкія больш сур’ёзныя рабіць палітычныя крокі, ня ведаю, абвяшчаць збор парлямэнту, аддаваць каманды арміі. Яна павінна менавіта паводзіць сябе, як прэзыдэнт. Яна выбары выйграла, і мы чакаем ад яе актыўных палітычных крокаў. Тое, што сабралася Каардынацыйная рада — гэта добра. Яны сапраўды стараюцца акуратна, у рамках закону. І зразумела, што ўся лукашэнкаўская сыстэма будзе перахопліваць павестку, будуць заводзіць справы, кагосьці садзіць, кагосьці адпускаць — але гэта проста перахопліваньне павесткі. І патрэбныя больш рашучыя палітычныя дзеяньні. Людзі, я ўпэўнены, падтрымаюць і Каардынацыйную раду, і Ціханоўскую.

„Пачаў размаўляць на беларускай мове“

— БЧБ сьцяг у мяне з 2011 году. Тады былі вельмі нядобрыя падзеі 2010 году, калі разагналі Плошчу. Мяне гэта ўсё скаланула, і менавіта тады я пачаў размаўляць на беларускай мове, завёў сьцяг. Цяпер усё адбываецца больш масава і больш надзеі на перамены. Тады такое адчуваньне было адзін вечар, а на наступны ранак гэта была жорсткая дэпрэсія, жорсткае расчараваньне. Цяпер зусім ня так. Цяпер кожны дзень нешта адбываецца, кожны дзень бачыш людзей, якія выходзяць, якія змагаюцца, якія нешта робяць, якія падтрымліваюць адзін аднаго. Гэта ўсё не дае апусьціцца ў такую дэпрэсію. Людзі сталі больш цесна кантактаваць адзін з адным, напрыклад, зьбірацца грашыма на нейкія ініцыятывы. Такога, як цяпер, не было ніколі.

„Хацеў бы бачыць тут таксама ЧЗ сьцяг“

— Мяне завуць Ільля. Я хацеў бы бачыць тут яшчэ і чырвона-зялёны сьцяг. Чаму? Таму што дзейная ўлада імкнецца нас супрацьпаставіць адных адным. Калі б мы аб’ядналіся і тут было 50 на 50 таго і таго сьцяга, паказалі б, што мы адзіныя і талерантныя, якімі павінны быць сапраўдныя беларусы. Гэта было б выдатна. Я ўвогуле большы прыхільнік чырвона-зялёнага сьцяга, таму што ўсё жыцьцё быў апалітычны. Але цяпер я лічу, што як у нас дзьве мовы раўнапраўныя, дык цяпер павінны быць і два сьцягі раўнапраўныя. Падзел выгадны толькі дзейнай уладзе — падзяляй і ўладарнічай. Так, мы хочам быць пачутымі, нас тут мільён-два, ёсьць яшчэ чатыры мільёны, якія нам спачуваюць. Гэта вялізная колькасьць. І трэба паказаць ім, што мы паважаем іхны сьцяг, і яны наш сьцяг, што мы адзіныя.

„Старыя пердуны за Лукашэнку“

— Нам проста кажуць, што старыя пердуны за Лукашэнку. Мне 65 гадоў. Ня ўсе пердуны за Лукашэнку. Мы супраць фашызму, што калі нават і бралі, ня трэба лупіць людзей у аўтазаках, ня трэба лупіць людзей у турме. Ну і надакучыў ужо, шчыра кажучы. Я ніколі за яго не галасаваў. І тут ужо большасьць. Я думаю, што з Расеяй як сябравалі, так і будзем сябраваць. З усім сьветам мы павінны сябраваць. І з Эўропай, і ў Расеяй. Мы ня супраць нікога. Умяшаньня з боку Расеі, я думаю, ня будзе. Думаю, проста інфармацыю Пуціну ня так далажылі. Таму мы супраць. Народ адвярнуўся. Спачатку пра каранавірус ён нагаварыў, цяпер вось пабіў… Назад звароту ўжо ня будзе. Толькі калі ён зноў будзе страляць, іншага варыянту няма.

„Мы цалкам залежым ад Расеі“

— Сёньня магутна, вельмі класна, мірна, добра. Я не разумею, як яшчэ гэты чалавек дагэтуль не ўсьведамляе, што ўся краіна ўстала супраць таго, што выбары сфальсыфікаваныя, супраць жорсткага абыходжаньня зь людзьмі. Мы ўсе ўжо сталі палітычна больш граматнымі, ня верым у гэтую прапаганду. Ён крычыць на кожным кроку, што мы незалежныя, а за 26 гадоў у нас забралі наш сьцяг, нашу мову. Я ня супраць таго, каб у нас былі і беларуская, і расейская, і ангельская мовы. Але мы цалкам залежым ад Расеі. Мы закрытыя. І ніякай незалежнасьці ў нас няма. У нас няма незалежнасьці СМІ, мы ня можам выйсьці, сабрацца, выказаць сваю думку. Нас абсалютна ня чуе ўлада. А тое, што адбываецца на Акрэсьціна… Чырвоная лінія пяройдзеная.

„Да мурашак па скуры“

— Той народ, той дух, які сёньня я прачула, — гэта да мурашак па скуры. Я адчула свой народ. Я адчула, што мы адзіныя, што мы мірныя, што мы сьветлыя. І я вельмі вельмі спадзяюся, што гэта наша будучыня.

„Не хачу, каб намі кіравалі людзі, якія нас не паважаюць“

— Я не хачу, каб намі кіравалі людзі, якія нас не паважаюць. Не паважаюць нашу мову, нашу гісторыю, якія хлусяць і нават ня могуць набраць дастаткова галасоў, каб перамагчы на выбарах сумленна.

„Мы выйгралі інфармацыйную вайну“

— У 2010 годзе я была на Плошчы. Тады не было дамоўленасьці ў штабоў і, напэўна, мы тады прайгралі інфармацыйную вайну. А цяпер мы яе выйгралі. Вы паглядзіце, колькі людзей, якія ў курсе. Людзей вельмі шмат, якія кажуць былому прэзыдэнту — сыходзь.

25 жніўня каля Міністэрства адукацыі адбыўся пікет у падтрымку сумленных настаўнікаў.

„Мне здаецца, я распранутая“

— Я выкладчыца ўнівэрсытэту. Прыйшла падтрымаць сваіх калег. Увогуле я баюся цяпер хадзіць па Менску, там, дзе я нарадзілася, дзе я жыву. Мне здаецца, што я распранутая. І гэты страх у мяне зьявіўся яшчэ на выбарах, калі я зайшла ў кабіну, якая была пазбаўленая ўсіх гэтых запавесаў. І цяпер я хаджу па Менску зусім не абароненая. І гэта галоўнае, чаму я хачу, каб гэтая сытуацыя зьмянілася. Наконт таго, што шмат настаўнікаў удзельнічалі ў несумленных выбарах, я не хачу нікога абвінавачваць, кожны адказвае сам за сябе, кожны чалавек павінен сам вырашаць, што ён будзе рабіць і як лічыць. Гэта праблема сумленьня кожнага чалавека.

„Супраць ідэалёгіі ў школе“

— Я настаўнік гісторыі з установы адкукацыі „гімназія №11 гораду Менску“. Мы супраць ідэалёгіі ў школе. Вельмі моцна пхаюць ідэалёгію ў грамадазнаўства і гісторыю. Мы супраць гэтага. Бо наш рэжым, ён сябе дыскрэдытаваў. У тым ліку і празь людзей нашай прафэсіі.

„Прафэсія, якая шмат цярпіць“

— Мы сужэнцы. Я таксама настаўнік гісторыі, але зь іншай установы. Мы ў прынцыпе тая прафэсія, якая шмат цярпіць. Але цяпер цярпець проста ўжо немагчыма. Я лічу, што мы, гісторыкі, павінны данесьці дзіцяці факты, на якіх ён зможа пабудаваць сваё меркаваньне. А нам цяпер кажуць, што мы павінны праводзіць ідэалёгію дзяржавы.

„За белую стужку“

— Мая мама настаўнік. Мама хадзіла зь белай стужкай, і яна расказвала, які прэсынг яна цярпела з боку свайго дырэктара, завуча праз тое, што проста насіла на руцэ белую стужку і ня згодная з той ідэалёгіяй, якую прапагандуе наша дзяржава. Мама настаўніца пачатковых клясаў.

„За сумленных настаўнікаў“

— Я не настаўніца, я шматдзетная маці. Я лічу, што тыя настаўнікі, якія фальсыфікавалі выбары, яны павінны адказаць перад законам. Але я супраць таго, каб цяпер гнабілі ўсіх астатніх настаўнікаў. Таму я цяпер на гэтым месцы, я прыйшла падтрымаць сумленных настаўнікаў.

„Звольнілі за пазыцыю“

— Я дачка настаўнікаў, сама не настаўніца. Але мяне абурае тое, што адбываецца зараз у краіне, мяне абурае, як ставяцца да настаўнікаў. У нас у школе настаўніцу звольнілі, не працягнулі зь ёй кантракт за тое, што яна мае сваю пазыцыю. Таму мы прыйшлі ў тым ліку і яе падтрымаць. Гэта 61-я школа. Дырэктар Цубікава Ірына Віктараўна, якая чысьціць кадры і выдаляе ўсіх настаўнікаў і іншы пэрсанал, хто не падтрымлівае і не выконвае загады зьверху.

„Лена, пара паважаць сябе“

— Я ўжо пэнсіянэрка. Працавала ва ўпраўленьні адукацыі. Выхавацелька ў мяне сястра, і калі я ёй сказала: Лена, пара паважаць сябе, яна мне адказала: Ліля, мне патрэбная зарплата, мне трэба плаціць крэдыты, і я паўставаць не змагу. Яна адна выхоўвае дзіця. Я кажу: Лена, дык ты ж можаш страціць працу, ня кажучы ўжо пра зарплату. Ну, яна сказала мне: Ня лезь. І вось мне цяпер вельмі радасна, што нарэшце настаўнікі ўсталі. Бо мне сапраўды хочацца, каб яны пастаялі за сябе.

„Вэртыкаль жыве ў паралельным сьвеце“

— Я не настаўнік. Я прыйшоў, каб падтрымаць настаўнікаў. У першую чаргу, тых, на якіх ціснуць цяпер. І якім кажуць, што калі яны ня будуць трымацца дзяржаўнай ідэалёгіі, то іх звольняць. І, зь іншага боку, падтрымаць настаўнікаў, на якіх ціснулі ў часе выбараў, якім проста давялося фальсыфікаваць выбары і на якіх цяпер ціснуць у тым ліку з боку многіх прыхільнікаў Ціханоўскай. Я лічу, што ім проста трэба сумленна прызнацца, што гэта адбывалася і такім чынам дапамагчы ўсім нам аспрэчыць вынікі выбараў. Я ўпэўнены, што ніхто з чыноўнікаў ня выйдзе да нас, бо ўся гэтая вэртыкаль, яна настолькі адарваная ад рэальнасьці і яна жыве ў настолькі нейкім паралельным сьвеце… Яны проста не разумеюць словаў, якія ім адрасуюцца.

„Для дзяцей важны прыклад“

— Мы хочам падтрымаць настаўнікаў, каб яны не баяліся, каб яны маглі заяўляць сваё меркаваньне, бо для дзяцей вельмі важны гэты прыклад. Нельга абражаць, мучыць, біць таго, хто супраць твайго меркаваньня. Гэта няправільна. Мы ня хочам, каб у школе панавала такая атмасфэра.

„Пацярпелі дзеці з добрых сем’яў“

— Немагчыма дараваць тое, што адбылося за апошнія два тыдні. Як зьняважылі нашых людзей, лепшае, што ёсьць у нашай краіне. Пацярпелі насамрэч адукаваныя дзеці, з добрых сем’яў. Гэта будучыня нашай краіны.

„Ня могуць працаваць у школе“

— Я мама траіх дарослых дзяцей. Мой унук праз два гады пойдзе ў школу. І я хачу, каб яго вучылі сумленныя настаўнікі. Я лічу, што тыя настаўнікі, якія сябе заплямілі ўдзелам у гэтых выбарах, яны ня могуць працаваць у школе. У іх было ўжо два тыдні. Яны маглі сказаць гэта ананімна, як яны фальсыфікавалі, як іх прымушалі. Калі ў іх ёсьць сумленьне, ёсьць годнасьць, яны маглі гэта зрабіць. Ну а старшыні камісій, яны паводле крымінальных артыкулаў пойдуць. А тым настаўнікам, якія не фальсыфікавалі, нізкі паклон ад нас, бацькоў. Гэта справа выбару кожнага. Яны змаглі не падпісаць, нехта змог пайсьці на бальнічны, нехта змог проста не пагадзіцца ўдзельнічаць у гэтай камісіі. Усё залежыць ад чалавека.

„Як можна нас увогуле забраць?“

— Калі шчыра, я не баюся. У мяне бацька вайсковец, падпалкоўнік, і я не ўяўляю, як тыя ж вайскоўцы могуць пайсьці… вы паглядзіце, гэта ж жанчыны, выкладчыцы, настаўніцы… мы ўсе прыйшлі зь мірам. Як можна нас увогуле забраць? Гэта проста страта вайсковай годнасьці.

„Самае страшнае яны ўжо зрабілі“

— Сілавікі не палохаюць, бо самае страшнае, што яны маглі зрабіць, яны ўжо зрабілі. Далей няма куды. Гэта (паказвае на аўтазакі) ужо проста сьмешна. Людзі ўжо перасталі баяцца, і спадзяюся, што настаўнікі таксама ўсё больш і больш будуць пераадольваць свой страх і ня толькі ў Менску, але і паўсюль.

„Калегі сталі казаць праўду“

— Прыйшла падтрымаць сваіх калег. Я ўжо пэнсіянэрка. Падтрымаць, таму што малайцы. Сталі казаць праўду, і на іх, вядома, пачаліся ганеньні з боку ўлады. Так не павінна быць, але я думаю, што і ўлада гэтая хутка здасца. Яна ня зможа кіраваць сумленнымі людзьмі. А нас стала вельмі шмат. Што значыць звольніць? Нас і так мала. Я ведаю спэцыялістаў майго прадмету, фізыкі, вельмі мала. Тым больш, якасных настаўнікаў. Таму мне вельмі шкада, што тых настаўнікаў, якія зьяўляюцца найлепшымі, будуць звальняць. А вось тое, што павінен быў прадэманстраваць міністар… Ён увогуле павінен быў сказаць: прабачце, дарагія, я за вас буду стаяць гарой. А калі не атрымаецца, я сыду разам з вамі. Сумленны чалавек зрабіў бы так. А ён ня выйшаў.

„Вера — тое, дзеля чаго паміраюць. Ідэалёгія — тое, дзеля чаго забіваюць“

— Тоні Бэн, брытанскі палітычны дзеяч, гэта яго фраза (паказвае плякат). Увогуле ў канстытуцыі ў нас дэмакратыя, якой мы на справе, вядома, не адчуваем. У тым ліку там напісана, што ніякая рэлігійная, палітычная партыя ня мае права навязваць сваю ідэалёгію. На жаль, дэмакратыі не існуе ў нашай краіне. Хто будзе вучыць людзей? Тыя, хто прытрымліваецца яго ідэалёгіі? Гэта будуць амонаўцы? Што можа даць такі чалавек, як наш у двукосьсях прэзыдэнт? Кожнае яго слова — гэта ганьба для краіны. Кожнае яго выступленьне. Я ня ведаю, як прамываюць ім (паказвае на аўтазакі з амонаўцамі) мазгі на службе, гэта страшна, што адукацыя аказваецца ў нашай краіне слабейшая за прамыўку мазгоў.

„Што ўяўляе сабой гэтая ідэалёгія?“

— У першую чаргу я таксама настаўніца, вось мая альма матэр (паказвае на пэдунівэрсытэт). І я прыйшла сюды запытацца: а што ж уяўляе сабой ідэалёгія нашай дзяржавы? Калі ён лічыць ідэалёгіяй менавіта тое, што людзі падманваюць адзін аднаго, тое, што рука руку мые, тое, што гэтага трэба ўзброіць і на людзей з кветкамі весьці… Настаўнікі, яны павінны быць свабоднымі і яны павінны пашыраць погляды людзей, дзяцей. Асноўная мэта настаўніцкая якая? Менавіта тое, што яны павінны разьвіваць гарманічную асобу. Чыноўнікі хочуць утрымацца на двух крэслах, ні таму боку, ні гэтаму. А вы бачыце, якія вучні ў іх (паказвае на аўтазакі). Вось яны, вучні нашага міністэрства адукацыі.

„Якая ідэалёгія ў інфарматыцы“

— Я прыйшоў падтрымаць сябе як настаўніка і ўсіх маіх калег. Я працую ў 53-й менскай школе, настаўнік інфарматыкі. У першую чаргу трэба заставацца сумленным перад сабой. Калі за гэта не змагацца, калі не пра гэта казаць, тады пра што? І якая можа быць ідэалёгія ў інфарматыцы?

„Іншай ідэалёгіі, на жаль, ня бачу“

— Прыйшла падтрымаць сябе, бо я настаўніца. Я ня ведаю, што маецца на ўвазе пад ідэалёгіяй, вось той, якая ёсьць. Калі гэта зьбіцьцё, фальсыфікацыі, гвалт, — гэта не ідэалёгія. І я ніколі не вучыла гэтаму і ня буду вучыць, нават калі мяне звольняць за гэта. Іншай ідэалёгіі я ў гэтай дзяржаве, на жаль, ня бачу. Я выкладаю гісторыю.

„Мы што, ваюем, страляем, сьмецім?“

— Я адпрацавала 37 гадоў у школе, цяпер на пэнсіі. Мы ўсё жыцьцё сеялі разумнае, добрае, вечнае. І выконвалі дзяржаўную замову. Але калі дзяржаўная замова не супадае зь лёзунгам настаўніка пра разумнае, добрае, вечнае, як можна працаваць? Калі ў мяне ёсьць нейкае сваё асаблівае меркаваньне, яно павінна быць, я магу выйсьці і яго выказаць. Так і робяць усе сумленныя настаўнікі. А то што за пагрозы: мы іх звольнім, хто быў на мітынгу. Гэта ж няправільна. Мітынг — гэта спосаб выказаць сваё меркаваньне. Чаму мітынг незаконны? Калі людзі хочуць выйсьці, чаму ім ня даць гэтай магчымасьці? Мы што, ваюем? Мы што, страляем? Буянім? Сьмецім? Чаму на нас выставілі вадамёты? Такога не было пры ўсіх уладах, якія я перажыла. Няма павагі да чалавека.

„Самыя зацкаваныя людзі“

— Я не настаўнік, я проста мама і чалавек. Мае дзеці ўжо вывучыліся. Я працавала ў гэтай сыстэме адукацыі. Справа ў тым, што гэта самыя зацкаваныя людзі. Ува ўсе часы, ня толькі ў сёньняшняй Беларусі. І ў дадзены момант гэта проста дайшло да нейкай крытычнай кропкі. Куды ўжо іх болей ціснуць. Сёньня я прыйшла, каб іх падтрымаць з цэхавай салідарнасьці. Усе мамы -- настаўніцы. І кожная жанчына, якая сюды прыйшла, яна перажывае за тое, што адбываецца, за сваіх дзяцей, мы іх не пакінем. Гэта не адшчапенцы, гэта нашы дзеці.

„Я пражыла ўсе гэтыя 13 дзён з усьмешкай“

Дар’я, архітэктар:

— Нас зь сястрой затрымалі 12 верасьня на мірнай акцыі пратэсту. Мы яшчэ толькі зьбіраліся на плошчы вакол Ратушы, як пачаліся першыя затрыманьні. Нас атачыла вялізная колькасьць амонаўцаў і пачалі адціскаць да сьценаў кавярні. Раптам я апынулася ў першым шэрагу счэпкі, твар у твар з гэтымі людзьмі.

Я сама немалога росту, але некаторым з гэтых быкоў я была па падбародзьдзе. Мне не было страшна. Я не крычала, а проста глядзела ім у вочы і думала, як бы выбрацца з пасткі. Потым нейкі зь іх закрыў мне сваёй чорнай рукой вочы са словамі „чё пялишься?“.

Некаторыя зь іх даставалі з нагрудных кішэняў тэлефоны і проста фатаграфавалі нас ці здымалі відэа з адлегласьці паўмэтра. Многія крыўляліся ці проста сьмяяліся. Мяне гэта ўразіла, бо, як выглядала, для іх гэта была забава. Гульня ў ката і мышку.

Потым пачалі хапаць. Мяне ўзялі пад локці і выцягнулі са счэпкі. Далей быў калідор да дзьвярэй аўтазака. Я ішла сама, мяне не вялі. Сястра пайшла за мною.

Аўтазак набілі пад завязку. Там быў адчынены люк, і мы сталі выкідаць у яго свае сьцягі, бо іх часта адбіраюць і зьнішчаюць, а так хоць дастануцца неабыякавым людзям.

Праехалі зусім няшмат, і каля Палацу спорту аўтазак спыніўся. Нас пачалі перасаджваць у іншы, разьбіты на асобныя камэры. Калі я выходзіла з аўтазаку, быў выстаўлены вялікі калідор з супрацоўнікаў у балаклавах. Я ўсьміхалася. Я ўвогуле шчыра магу сказаць, што пражыла ўсе гэтыя 13 дзён з усьмешкай.

Адразу пачаліся камэнтары: „ну вот, с улыбкой, вот как нужно быть“, „какая красивая“, „приятно вас видеть“. Пакуль я ішла праз гэты жывы калідор, пасьпела толькі сказаць: „А мне вас ня вельмі“.

У Фрунзэнскім РУУС мы прасядзелі каля пяці гадзін. На допыце дзяўчына-інспэктар вельмі ветліва са мной пагаварыла і дакладна ўсё запісала. Я мела яблык у сумцы: вярталася з заняткаў, а брала яго раніцай на перакус, бо ведала, што не пасьпяваю паабедаць. Яна ў сьпісе рэчаў так і напісала: яблычак.

Мне падсунулі нейкія паперы (пратакол), і мужчына ў цывільным пачаў на іх паказваць і крычаць: „Тэрмінова, хутчэй падпісвайце, ужо машына прыехала, давайце, давайце, мы вас адпусьцім дадому!“. Я ўбачыла, што насупраць майго прозьвішча ў табліцы напісана ЦІП, і зразумела, што дадому нас не адпусьцяць. Яны ўвогуле амаль усе і ўвесь час хлусяць. І гэтая хлусьня такая аб’ёмная і бессыстэмная, што часам выклікала пачуцьцё бясьсільля перад ёй.

Вядома ж, ніякая машына нас не чакала, і мяне падганялі, каб я хутчэй падпісала дакумэнты, практычна іх не чытаючы. У камэры РУУС мы прасядзелі даволі доўга. Потым павезьлі ў ЦІП на Акрэсьціна, дзе на першым паверсе паставілі тварам да сьцяны.

Галава балела ад паездкі і стомленасьці. Калі глядзіш доўга ў сьцяну перад тварам, галава пачынае кружыцца, цяжка арыентавацца. Я расьсяродзілася, гледзячы на поўзаньне маленькай молі. Мы чакалі супрацоўніцу-жанчыну, якая кожную з нас мела агледзець. За гэты час зноў пераправяралі нашы асабістыя рэчы, і калі глядзелі маю сумку, я папрасіла аддаць мне яблык, які мог так папросту згнісьці.

Неўзабаве прыйшла вельмі прыгожая дзяўчына ў форме, але з абсалютна жалезным тварам, мэханічная, і мы па чарзе заходзілі ў пакой, дзе разьдзяваліся дагала, толькі пакідалі майткі, яна ўсё адзеньне правярала, забірала бялізну з „косткамі“, мы адзяваліся і вярталіся да сьценкі.

Пакуль супрацоўнік адчыняў дзьверы камэры, хтосьці з нас у яго спытаў: „А вошы ёсьць?“ — „Не, але калі добра пашукаць, можна знайсьці што заўгодна“. — „І справядлівасьць?“ — „Не, справядлівасьць — не“.

На судзе я расказала судзьдзі, што лёзунгі проста не пасьпела пракрычаць. Яна ўсьміхнулася і працягвала. У канцы яна спытала, ці ведала я, што мітынг несанкцыянаваны? Я адказала, што ведала. Яна спытала, чаму я пайшла. Я сказала — каб выказаць сваю грамадзянскую пазыцыю, бо іншымі законнымі спосабамі зрабіць гэта цяпер немагчыма.

Я ведала, калі прымала рашэньне ісьці на мітынг, ведала, калі ішла, што магу атрымаць і 15 сутак. І таму ў мяне было поўнае прыняцьце сытуацыі. А яшчэ я адчувала сілу ўнутры. Сілу і яснасьць, а таксама мір і цішыню. Яны былі са мной практычна ўвесь тэрмін.

Пасьля сьняданку быў шмон. „Прадольная“ спытала: „Вас тут шесть же?“. Мы потым варажылі — што яна мела на ўвазе? „6 ж.“ Мо жалудоў?

У аўторак раніцай мы даведаліся, што нас сёньня перавядуць у Жодзіна. Там да супрацоўніка, каля якога я стаяла, зьвярнуліся, ён нешта адказаў, і мяне зьдзівілі два моманты: 1) нармальная мова (увогуле тыя, хто з другога боку, вельмі рэдка гавораць правільна, выкарыстоўваючы складаназалежныя сказы); 2) ён падмацаваў усё словам „фэрштэйн“.

У Жодзіне з рэчамі ў руках мы спусьціліся ўніз і апынуліся ў калідоры, дзе пахла цыгарэтамі і капустай. Сталі перад дзьвярыма пакоя.Пасьля прыглушанага сьвятла галерэяў і калідораў пакой здаўся напоўненым зьзяньнем белага сьвятла. Першае, што я ўбачыла, — стол. За сталом супрацоўнік у форме і з мэдычнай маскай на твары. Адной рукой ён падпёр галаву. Я скіравалася да яго. Раптам на мяне закрычаў чалавек справа: „Ану зрабіла два крокі назад, я сказаў!“

На канапе сядзеў худы, тонкі супрацоўнік, увесь у чорным. На галаве ў яго была балаклава, якая сьмешна заканчвалася на ўзроўні грудзей, як каўпак у кáта. Ён паўсядзеў-паўляжаў, адной рукой падтрымліваў дубінку, другой пісаў у журнале. Я паглядзела яму ў вочы, калі ён крычаў. Яны былі спалоханыя.

„Фамилия, имя, отчество. Громко и четко!“ — Я назвала, ён махнуў рукой, ня стаў пісаць: „Жалобы есть?“ У гэты момант я адчула, што нешта датыкнулася да маёй шыі справа. Тэрмомэтар.

„Не“, — прабубнела я ў маску. Блін, нават калі і былі скаргі, дык калі такім тонам пытаюцца, ты імгненна вылечваесься.

„36,1“, — паведаміў маю тэмпэратуру супрацоўнік у блакітнай кашулі. — „Распишись!“.

Пасьля мэдычнага агляду нас пашыхтавалі каля іншай сьцяны. Усімі сіламі ў нас стараліся ўсяліць страх і трымценьне, але мне было нястрашна. Там руліў усім маёр, як потым мы даведаліся, начальнік ІЧУ Жодзінскага ГАУС.

Нехта зь дзяўчат збоку ад мяне нешта сказаў. Маёр падышоў да яе ззаду і стаў раўсьці: „Зараз сьпіна ўся будзе сіняя!“. Я падумала, што вось ён самасьцьвярджаецца, упіваецца сваёй уладай, запалохвае. Бедны, дробны чалавек. Ня верылася, што ён можа свае пагрозы ажыцьцявіць. Дзяўчаты адна за адной падыходзілі і перашэптваліся. Маёр зноў падышоў і стаў раўсьці: „Я што, няясна папярэдзіў?! Ану змоўклі! Я навучу вас паважаць, сядаеце на шыю! Апошняе кітайскае папярэджаньне!“. Я стрымала сьмяшок.

Ён ведае, што такое кітайскае папярэджаньне? Гэта тонкі тролінг ці як?

Голы шмон. І словы, прыдуманыя намі: калі нас везьлі, прыдумалі, што „аўтазэкі“ едуць. Хтосьці прыдумаў слова „ашмонавец“.

Супрацоўніца ўсё правярала, шкарпэткі і бялізну расьцягвала ў руках, мацала, чытала цыдулкі, ламала мыла. У мяне заваліўся рубель у кішэні, яго паклалі ў пакецік і апісалі.

Нас адвялі ў камэру на 10 чалавек на 3-м паверсе. Маёр сказаў таму, хто нас суправаджаў, каб паклікаў дзяжурнага. І калі гэты чалавек перадаваў дзяжурнаму, што яго выклікаюць, то на пытаньне „навошта?“ сказаў: „Работаць, арбайтэн, арбайтэн!“.

У камэры мне адразу кінуліся ў вочы высмаленая столь, брудныя сьцены і аблезлыя мэталічныя нары, а ў нос — пах прытхласьці, цыгарэт і яшчэ чагосьці. Гэта пах турмы, якога я баялася. Баялася, што ён паселіцца ў маіх рэчах, асядзе на паліто і будзе палохаць маіх сяброў. Потым я ўбачыла сваіх дарагіх дзяўчат і вырашыла, што галоўнае — людзі, а са сьценамі можна звыкнуцца.

Такім чынам, у камэры нас было дзесяць „жэ“. Тры з маёй камэры на Акрэсьціна і шэсьць новенькіх выдатных дзяўчат.

Задалі дзяжурнаму пытаньне пра пасьцельную бялізну. Ён сказаў, што матрацы, коўдры, падушкі новыя, ніякія „бічы“ на іх ня спалі, а вось зь бялізнай нявыкрутка, адказны чалавек сышоў а шостай, і бялізну нам даць ня могуць. Але празь дзесяць хвілін ён прынес нам стос бялізны са словамі, што нам проста пашанцавала. Тым, хто паверыў у наш шанцунак, скажу: гэта хлусьня. Ня ведаю: навошта яны там увесь час хлусяць?

Пасьля сьняданку ўмыліся. Я вырашыла заняцца прыбіраньнем. Мела старыя легінсы, якія мне перадалі сярод рэчаў. Паколькі ў камэры не было нічога для прыбіраньня, акрамя адной чорнай пальчаткі, я вырашыла разарваць штаны напалам: адну частку выкарыстаць для мыцьця туалету, другую — для камэры. Яшчэ, пакуль у нас былі лыжкі, я зрабіла пакет мыльнай стружкі, якую разводзіла ў вадзе для мыцьця.

Праз пару дзён нам далі разьведзеную хлёрку, але мыльную стружку мы выкарыстоўвалі наступным чынам: у бутэльку з вадой кідалі пару стружак і збоўтвалі. Атрымлівалася мыльная духмяная вада, якой мы абмывалі туалет пасьля выкарыстаньня, бо пасьля адкрыцьця вінта вадой усё не змывалася.

З размовы: „У нас тут такі змыў вінтажны“. — „Так, ад слова вінт“.

Яшчэ каб не было паху з туалету, пасьля кожнага выкарыстаньня праціралі падлогу вакол вільготнай сурвэткай, і гэта нас ратавала.

Мы навялі парадак, і камэра стала нашай.

Пасьля вячэры нам аддалі перадачы. У нашай камэры атрымалі ўсе, нават тыя, хто не чакаў. Усяго была аграмадная колькасьць, і мы зрабілі рэарганізацыю паліц — частку пад ежу, адна пад бібліятэку, адна пад касмэтычныя сродкі. У нас стаяў вялізны стос туалетнай паперы, некалькі пакетаў са сродкамі гігіены, печывам, сушанінамі і арэхамі. Мне перадалі нават згушчанку і сала з часныком.

Але самым важным і дарагім былі „пасхалачкі“ — цыдулкі з волі, напісаныя ў кнігах паміж радкоў, абведзеныя літары ў сканвордах, надпісы на туалетнай паперы і яшчэ лісты ў розных патаемных месцах, якія я ня буду абнародаваць, каб і іншыя людзі маглі перадаць сваім дарагім пасланьні такім чынам. Для мяне ўвогуле змаглі схаваць даўжэзны ліст, які мяне падтрымліваў да наступнага.

Гэта надзіва цёпла і радасна — вось так чытаць кнігу, а потым раптам выяўляць лёгка напісаную алоўкам цыдулку паміж радкоў. Там гэта вельмі дарагое і важнае.

На другі дзень у Жодзіне мы зноў пачалі прасіць душ і прагулянку — з надзеяй, што нам дазволяць нешта адно. Дзяжурныя параілі зьвярнуцца да начальніка, Андрэя Міхайлавіча Лагуна.

Пасьля перазьменкі дзяўчаты сталі яго клікаць. Нехта падышоў да камэры. Сказаў, што намесьнік. Як мы потым даведаліся, гэта быў сам маёр Лагун А. М., начальнік ІЧУ. Сталі прасіць адвесьці нас у душ і на прагулянку. Ён сказаў фразу, якая стала крылатай: „Гэээта пакараньне“. Паўтараць трэба строгім голасам і з максымальна суворым тварам.

Карацей, ён нам паведаў, што душ „паложан“ раз на тыдзень. І ўвогуле, чаго мы патрабуем? „Гэээта пакараньне!“.

Празь нейкі час ён зноў да нас зазірнуў і сказаў, што праз 15 хвілін адвядзе ў душ. Мы пачалі зьбірацца. Праз хвіліну нам сталі адчыняць дзьверы, мы ледзь пасьпелі сабрацца.

Душ, як выявілася, быў вельмі блізка ад нашай камэры. Каб нас туды адвесьці, сабраліся некалькі супрацоўнікаў. Лагун, а потым мы выкрасьлілі зь ягонага прозьвішча літару „а“, сказаў, што праз 10 хвілін (норма 15) мы павінны быць ужо адзетыя, інакш ён без папярэджаньня адчыніць дзьверы.

Мы вельмі хутка справіліся, і калі маёр адчыніў дзьверы, ужо былі гатовыя. Ён сказаў зь лёгкім зьдзекам нешта на тэму радасьці ад простых рэчаў. Нас адвялі назад.

Калі мяне выпускалі, „прадольны“ адрываў адну частку ад рахунку за харчаваньне. Імя/прозьвішча там упісваліся ад рукі. Почырк таго, хто ўпісваў, быў ня вельмі зразумелы. І ён такі пытаецца: „Как у тебя фамилия? Чечло?“ — „Чечло?“. Мой рогат чулі на ўсіх паверхах турмы, напэўна.

Дачыненьні з тымі, хто знаходзіўся па той бок мэталічных дзьвярэй, былі складанымі. Былі тры розныя зьмены. Дзьве больш-менш, трэцюю мы празвалі гоблінамі, бо яны, як толькі пасьля адбою выключалі сьвятло ў камэрах, пачыналі гучна размаўляць, сьмяяцца, моцна грукаць мэталічнымі дзьвярыма і кратамі, крычаць адзін аднаму, будучы ў розных канцах калідору. Адну ноч яны прымалі новапрыбылых людзей, і гэта было жахліва, шумна, груба.

Я ніколі ня думала, што пасьля школы мне давядзецца чуць такія жарты — я іх называю „за трыста“, ці тое, як размаўляюць матам. Мат — ён таксама розны бывае, і ў турме ён быў жахлівы.

Я мела пакет з плястырамі, які мне перадалі ў перадачы. Такое не даюць у камэру, і ён ляжаў на адмысловай паліцы-выступе звонку дзьвярэй. Аднойчы адзін з „прадольных“ пасьля таго, як сабралі посуд, паказаў у кармушку гэты пакет, і спытаў, чый ён. Тут трэба заўважыць, што іншы раз з намі размаўлялі праз кармушку — у гэтай камунікацыі не відаць твару таго, хто кажа, а толькі яго сярэднюю частку. Нават калі прыгнуцца.

„Чый?“ — „Мой“, — адказваю, прыгнуўшыся. — „Я піз…ну два?“.

Я разгубілася, я ўвогуле не зразумела, што ён хоча з плястырамі зрабіць. У мяне ў галаве з вар’яцкай хуткасьцю праносіліся думкі, я шукала, што адказаць.

„Эээ, калі ласка“, — пасьля некаторага замяшаньня адказала я, бо вырашыла, што гэты адказ самы ўнівэрсальны, што б ён там ні меў на ўвазе.Дзяўчаты ацанілі гэтую сытуацыю і рагаталі.

Празь нейкі час я заўважыла, што калі хачу пра нешта сказаць людзям за дзьвярыма, то стараюся максымальна спрасьціць зварот, літаральна да аднаго-двух словаў.

Мы мелі шмат дробных пакетаў ад перадачак, і сам сабой завёўся пакет з пакетамі: мы сартавалі сьмецьце, дзякуй цудоўным дзяўчатам. Асобна зьбіралі пакеты, бутэлькі і накрыўкі ад іх. І ў апошні дзень вырашылі пазбавіцца большай часткі бутэлек, і каб скласьці іх у пакет і вынесьці, пачалі таптаць. Адразу ж нарысаваўся дзяжурны: „Вы што, бутэлькі топчаце?“

Я пачала тлумачыць пра сартаваньне і забруджваньне плянэты ў пары сказаў. Ён выслухаў і сказаў: „А па-нармальнаму?“

З часам я навучылася адрозьніваць зьмены і дзяжурных, нават па галасах некаторых (асабліва гоблінаў). Яны ішлі па калідоры і адзін другому казаў, а той яму адказваў: „Гніда!“ — „Ты!“ — „Гніда!“ — „Ты!“ — „Гніда!“ — „Ты!“.

Адзін „прадольны“, невысокага росту, у кепцы/масцы, вельмі ўважліва заўсёды глядзеў у вочка. Я старалася ніколі не глядзець у адказ. Але аднойчы я стаяла побач зь дзьвярыма і паглядзела ў вочка ў адказ. Я паглядзела чалавеку глыбока ў вочы, і мяне гэта ўразіла.

Датуль я ўжо думала над сваім лістом гэтым людзям і не магла рашыцца яго напісаць. Думка пра яго прыйшла мне ноччу, вельмі шумнай і цяжкай, калі гобліны не давалі нікому спаць.

Дзяжурныя ў Жодзіне самі вызначалі нас як палітычных. Часам яны размаўлялі між сабой, што, маўляў, гэтыя вось ня кончаныя ж. (Вось ужо лексыкі панабралася.) Я часта думала пра іх, разважала. І зразумела, што гэта людзі з зусім іншай рэальнасьці. Яны нядрэнныя ў цэлым, магчыма, у сваёй сыстэме каардынатаў яны добрыя — нармальныя работнікі, узорныя бацькі і мужы, сьвядомыя грамадзяне.

Былі сярод іх адэкватныя. Напрыклад, дзяжурны, які творча падышоў да раздачы перадачаў, у нядзелю перад сваёй перазьменкай звадзіў нас у душ. А потым прыйшоў з праверкай (дзьве зьмены былі разам) і сказаў: „Добрай раніцы яшчэ раз“, чым выклікаў насьмешку ад другой зьмены: „Ахахах, ну ты і ўляпіў“, і недаўменьне з майго боку. Што тут сьмешнага?

Менавіта ён выпускаў мяне і менавіта гэтаму чалавеку патрапіў у рукі мой ліст. Я вырашыла: аддам тым, хто будзе выпускаць. Нават і не аддам, а пакіну дзяўчатам, што выходзяць пазьней, няхай перададуць дзяжурным праз гадзіну пасьля майго выхаду.

Я паклала яго ў капэрту з маркай і падпісала алоўкам, каб капэрту можна было выкарыстаць яшчэ раз: „Тым, хто знаходзіцца з адваротнага боку мэталічных дзьвярэй“.

У лісьце я напісала наступнае (каротка перадаю сэнс, як памятаю):

„Ваша праца — тэст на чалавечнасьць. І няхай мы з вамі апынуліся па розныя бакі мэталічных дзьвярэй, у сутнасьці, мы — частка аднаго цэлага. Кожны чалавек, нават самы жахлівы злачынца, варты людзкіх адносінаў. Мы кожны здаем гэты тэст на сваім месцы і рана ці позна будзем даваць адказ.

Вам складана, у вас ёсьць улада. Улада нават можа пазбавіць чалавека фізычнага жыцьця, але вы НІКОЛІ ня зможаце пазбавіць чалавека ўнутранай свабоды.

Я ўдзячная за кожны добры рух, кожную праяву людзкага абыходжаньня, хоць дзіўна дзякаваць за тое, што павінна быць натуральным.

Думка высьпявае, і да пункту прыняцьця рашэньняў трэба дарасьці, бо кожнае рашэньне — гэта і адказнасьць за ўсе наступствы, якія гэтае рашэньне пацягне за сабой.

Прыніжаючы іншага чалавека, вы, у першую чаргу, прыніжаеце сябе.

Зь верай у чалавечнасьць,

ЧД“.

Буду ідэалісткай. Шчасьлівыя ідыёты — самыя свабодныя людзі, менавіта злосьць і нянавісьць нас зьвязваюць і робяць рабамі. Буду верыць, што ўсё не дарэмна.

„Усім раю Гюго «Адрынутыя»“

Уладзімер, сьвятар, Гомель:

У пятніцу, 18 верасьня, мяне выклікалі ў Савецкі РАУС „для гутаркі“. Адтуль пад канвоем адвезьлі ў суд, а далей — у ІЧУ.

Мы з жонкай стараемся ў жыцьці трымацца прынцыпу „Спадзявайся на лепшае, але рыхтуйся да горшага“ (сьмяецца). Першы раз незразумела, што з сабой браць. Узяў пару трантаў, кнігу, напісаў бацьку, каб ён прынёс Гюго. Усім, хто рыхтуецца да сутак, раю Гюго „Адрынутыя“. Яшчэ, калі хтосьці ня ведае, як рыхтавацца да новай Беларусі, як Беларусь гэтую перажыць, — Салжаніцына „Архіпэляг Гулаг“, ну і Шаламава „Калымскія сшыткі“, Уладзімера Букоўскага „І вяртаецца вецер“. Цяпер трэба думаць яшчэ і пра адзеньне — лепш бяз кніжкі быць, але ў цяпле. Там вельмі холадна, коўдры даволі тонкія.

Дык вось. У пастарунак я пайшоў з адвакатам, прапусьцілі і майго бацьку. Вельмі маладыя супрацоўнікі, усе ў масках, адзін вельмі нэгатыўна рэагаваў. У гэтага „неабыякавага“ супрацоўніка на сьцяне ў рамачцы вісіць тэкст прысягі расейскага афіцэра 1804 году — пры тым, што ён адкрыта хлусіў у твар, хаміў адвакату. Мы вельмі доўга чакалі. Адвакат папрасіў назваць імя начальніка, каб падаць скаргу. І вось гэты супрацоўнік заяўляе, што ня ведае, хто ягоны начальнік, як яго завуць, дзе ягоны кабінэт.

Склалі пратакол за акцыю каля ўнівэрсытэту імя Сухога. Я не згадзіўся з напісаным і адмовіўся ад тлумачэньняў. Потым аформілі другі пратакол — за акцыю на Савецкай (за яго потым я атрымаў 15 сутак). Выходзіў я на адзіночныя пікеты з плякатам „Спыніце гвалт“.

У канцы 1930-х раскулачылі мужа сястры майго дзеда Апанаса, той быў кулаком — гаспадарлівым селянінам. Жылі пад Гомлем, бедна, 8 дзяцей. Дзеда арыштаваў КДБ, дзед некалькі месяцаў адседзеў у гомельскай турме. Зь яго ляпілі „польскага шпіёна“. Асобна дапытвалі бабулю. Дзед з бабай трымаліся (лішняга не нагаварылі), і справа не зьляпілася. Дзякуй Богу!

І вось — горкая іронія. Унук праз 90 гадоў — таксама „польскі шпіён“: кіруецца праз космас з цэнтру ў Варшаве.

Шмат маладых супрацоўнікаў. Пару чалавек былі з нармальнымі вачыма — мне іх шкада. Я сабе дрэнна ўяўляю, як у школе настаўніца: „Каця, кім ты будзеш, калі вырасьцеш?“ — „Доктарам“. — „Малайчына. А ты, Пецечка?“ — „А я буду ахоўваць людзей на зоне“. — „Малайчына, Пецечка, нехта ж павінен рабіць гэтую работу“. Я ня ведаю, як сябе можна прысьвяціць гэтаму.

У мяне не было асабістага кантакту з турэмнікамі, але ўсе ведалі, што я сьвятар. Сказаць, што яны баяцца як чэрці ладану майго падрасьніка — могуць западозрыць у нейкай нездаровай містыцы. Я на судзе быў у форме, у ІЧУ я прыехаў у падрасьніку з крыжам. Я быў у прывілеяваным становішчы: пры паступленьні, калі абшукваюць і разьдзяваюць, мяне не прымусілі здымаць ніжнюю бялізну. Адзін хлопец мне прапанаваў зьняць бялізну, я спытаўся: калі ён калі-небудзь зойдзе ў царкву на Вялікдзень ці на Каляды, ці не сапсуе ён сабе сьвята вобразам сьвятара, які прысядае? Ён з такой цікавай інтанацыяй сказаў, што, калі гэта мяне прыніжае, я магу не здымаць. Склалася ўражаньне, што ён не разумее, што гэта прыніжае кожнага чалавека.

Нехта называе гэта абходам раніцай і ўвечары, я — шмонам (вось гэтая лексыка турэмная і праскоквае). Пасьля трох шмонаў (я надзяваў падрасьнік) яны падманным шляхам у мяне яго сталі адбіраць, патрабавалі. Кажу: „Гэта маё адзеньне. Ці ў жанчын вы таксама адбіраеце доўгія спадніцы, бо вам нязручна абшукваць ногі?“ Але вырашыў не ісьці на канфлікт, калі б яны здымалі зь мяне сілай. Аддаў.

Калі везьлі на суд другі раз, я настойліва дабіваўся надзець падрасьнік. Яны пайшлі насустрач, але сказалі, што крыж не аддадуць у кожным разе. Калі прывезьлі назад у ІЧУ, адразу ж забралі ўсё зноў. Увогуле, усё залежыць ад іхнага настрою. На першых сутках я папрасіў другую коўдру, калі пачаў прастываць, — прынесьлі зь першага разу. На першых я сабе грабеньчык дзён 5-6 раніцай і ўвечары прасіў.

Ад родных да мяне даходзіла меней прадуктаў, чым перадавалі. А бачыў у сьпісе, напрыклад, сала, каўбасу, яшчэ нешта, без вагі. Думаў, што, напэўна, шмат не дазваляюць — 150-200 г, жменька-дзьве. Родныя потым зьдзіўлена расказвалі, што сала перадавалі па паўкіляграма, сухой каўбасы рэзалася палка. Хто зьядаў ці куды выкідаў астатняе, я ня ведаю.

Ежа там проста брыдкая. Я чуў, што, паводле дамовы, харчы пастаўляе камбінат „Галяктыка“. Гэта простыя прадукты, але іх можна прыгатаваць уежна. Тое, што гатуюць яны, гідотнае. Думаю, многія пра гэта кажуць, але ў мяне ёсьць магчымасьць сказаць праз журналістаў: „Галяктыка“, вы гатуеце агідна, я вашым кліентам больш ня буду ніколі!

Увесь час хацелася пабачыць далягляд. Нават гарадзкі. Думаў, прыйду дадому і адключу электрычнасьць. Але мне было лягчэй: дзякуючы свайму росту, хоць я не зьмяшчаўся ў шконку, але мог глядзець у вакно. Калі я хацеў на прагулку — у мяне яна была: я стаяў і глядзеў на вуліцу, на дрэвы, надвор’е. Прыходзілі валянтэры, адну нядзелю на губным гармоніку гралі.

З вокнаў лепей відаць з другога паверху. Кожную нядзелю мы бачылі, як сілавікі рыхтуюцца да разгону — гадзін у 11-12 прыяжджаюць аўтазакі, бусікі, усе зьяжджаюцца, у масках. Яны ўсьміхаюцца адзін аднаму, абдымаюцца, рыхтуюцца ехаць разганяць жанчын, пэнсіянэраў. Вельмі бадзёра заўсёды выглядаюць.

За гэтыя 25 дзён я пракуродымеў тытунём, прасаліўся мацярком — вельмі шмат мату, нават сярод супрацоўніцаў, жанчын-канваірак. Для людзей, якія атрымліваюць суткі за пратэсты, гэта не часы Шаламава — не па пяць гадоў, не Сібір, але нават у гэтых маштабах слова „свабода“ — гэта ня нейкае клішэ, не банальнасьць, якая нічога ня значыць. Гэта базавая неабходнасьць для кожнага чалавека, якое б злачынства ён ні ўчыніў.

І нават калі ён трапляе ў месцы пазбаўленьня волі, то як зь ім там абыходзіцца і ў якіх умовах утрымліваюць, — я ўпэўнены на 120%, што гэта трэба кардынальна перагледзець.

Мне часам кажуць: ну гэта ж не ў Нарвэгіі, там Брэйвік у трохзоркавым гатэлі яшчэ і адукацыю атрымлівае празь інтэрнэт. Вось нават і так павінна быць! Гэта тое, што патрэбна кожнаму чалавеку. Тое, што кажа Леўчанка: забіралі матрац, бялізну — я не ўяўляю ступень садызму, бесчалавечнасьці людзей, якія аддавалі і выконвалі загады. Не даваць ваду, каб змыць туалет, давесьці чалавека, каб вошы завяліся...

Таму, калі мы будзем будаваць новую краіну, утрыманьне ў такіх месцах — думаю, для шмат каго гэта будуць не пустыя словы. І за што суткі даюцца. У мяне склалася ўражаньне, што давалі за п’янку, напрыклад, за бытавыя скандалы, 15 сутак, каб не выглядала так: паскандаліў п’яны — атрымаў 5, а з плякатам пастаяў — 15.

Калі выпускалі, быў цырк: прыйшлі загадзя, настойвалі, каб я быў у спартовых штанах. У сьпіну дзяжурны спытаў, у якой царкве служу — яўна каб выпадкова туды не прыйсьці і не сустрэць бацюшку, якога да сподняга разьдзявалі.

Сказалі, што павязуць у Савецкі РАУС для прафіляктычнай гутаркі. Пасадзілі ў „стакан“, дзе не хапала паветра, дзьверы адчыніць адмовіліся. Там не гермэтычна зачынена, але я ж вялікага фармату, у гэтыя „стаканы“ не зьмяшчаюся. Даводзілася скручваць сябе, каб на гэтай лавачцы ўмясьціцца. Калені падзець няма куды, падлога няроўная, выпукліна для задняга кола ўнутр камэры. Гэта дастаткова жахліва.

Доўга вазілі па раёне, нейкі адрэзак шляху нават рухаліся задам. Давазілі да таго, што мне стала блага. Калі выйшаў, я ня ведаў, чаго чакаць: у турму КДБ прывезьлі ці куды?

Я выйшаў на дарогу, прысеў на траву: перад вачыма цёмна, ногі сшэрхлі. „Мы вас дадому прывезьлі, тут недалёка“, — кажуць. Я бачу нейкія прыватныя дамы, але ня мой. Пастаялі нейкі час, паглядзелі, каб я ня ўпаў, і зьехалі. Ну а я ў гэтых штанах, у кофце пайшоў. Яны вельмі настойвалі, каб я ня быў у сьвятарскай форме.

Гэта бесчалавечная сваволя — яны могуць рабіць з табой усё, што захочуць. Думаю, яны цудоўна гэта ўсьведамляюць. І калі чалавеку стане кепска, ня ведаю, ці будуць яны апраўдвацца, але знойдуць інструкцыю, каб яшчэ яго ў гэтым абвінаваціць: „Меў нахабства страціць прытомнасьць ад недахопу паветра ў «стакане»“.

Як дома? Сустрэлі, паабдымаліся. Апошнім часам хочацца з усімі абдымацца. Ня толькі з роднымі. Звычайна мужчыны больш схільныя камусьці там руку паціснуць з удзячнасьцю, моцна. А цяпер хочацца зь людзьмі абдымацца, ой…

Я масу паштовак, лістоў атрымаў: зь Берасьця, Полацку, Горадні, Менску — ня толькі з Гомельшчыны. Вялізны ўсім дзякуй, што падтрымлівалі мяне! Пішыце. Вось я думаў і ня ведаў, пра што пісаць палітзьняволеным. Цяпер ведаю: можна пастарацца пагаварыць з чалавекам, навіны нейкія расказаць, акрамя „Трымайцеся, мы разам“. Мне здаецца, гэта вельмі важна. І пра надвор’е. Я вось вельмі непакоіўся, што пачне халаднець, а я пачынаў захворваць, у мяне хранічны бранхіт.

Яшчэ гэта важна, бо супрацоўнікі ІЧУ чытаюць, бачаць адрасы, што гэта лісты не ад родных. Разумеюць, што не маргіналы сядзяць — што гэта яны ў меншасьці.

Дзеці мне малявалі бела-чырвона-белыя сьцягі, „Кусь за Беларусь“; пісалі, што мы пераможам. Гэтыя дзеці ўжо не захочуць жыць пры гэтым рэжыме. Думаю, мае дзеці не адны такія“.

„Лекараў нават на вайне не чапаюць“

Валянціна, 58 гадоў, фэльчар хуткай дапамогі, Бабруйск:

— Мяне затрымалі ў раёне ГЦ „Карона“ 20 верасьня, калі ўдзельнікі мітынгу ўжо разыходзіліся. Выскачылі двое, рукі расставілі і пацягнулі.

Даставілі ў ГУУС на Менскую, 130. Зьбіраліся везьці ў ІЧУ да суду. Зрабілі асабісты догляд, прымусілі разьдзецца. Але мне ад усяго гэтага зрабілася дрэнна. І мяне адвезьлі ў лякарню, у мяне быў высокі ціск – 180/100. І там мяне шпіталізавалі. Так я прабыла на бальнічным да 19 кастрычніка. Увесь гэты час тэлефанавалі зь міліцыі і суду то на працу, то мне асабіста. Прапаноўвалі даць згоду на разгляд справы безь мяне. Я не згадзілася.

Суд прызначылі, як толькі мне закрылі бальнічны, — на 20 кастрычніка. Справу разглядала ў сваім кабінэце судзьдзя Тацяна Тарабуева. Я сказала, што вінаватай сябе не прызнаю. І ўказала на памылкі ў рапарце пра затрыманьне. Там пра мяне напісана „ён“, „нёс на плячах бела-чырвона-белы сьцяг“. Па-першае, ніякага сьцяга ў мяне не было, па-другое, дык хто я — ён, яна, яно?

Складаньне пратаколу таксама ішло з парушэньнямі. Мне не растлумачылі мае правы. Калі я на гэта ўказала, мне сказалі — адкрывайце інтэрнэт і чытайце. Што ж, калі ў вас здарыцца апэндыцыт, таксама адкрывайце інтэрнэт, дыягнастуйце і самі сабе рабіце апэрацыю.

Судзьдзя казала, што дзеяньні супрацоўнікаў міліцыі ня ёсьць прадметам разгляду і што на іх я ўжо даўно магла падаць скаргу.

Сьведкам выступаў начальнік аддзелу аховы правапарадку і прафіляктыкі УУС Бабруйскага гарвыканкаму падпалкоўнік Сяргей Рудзько. Ён казаў, што яны мяне папярэджвалі, а я працягвала хадзіць і размахваць шарыкам, паводзіла сябе нахабна, з выклікам, паказвала розныя жэсты на відэакамэру, кулак, напрыклад.

Пасьля перагляду фатаграфіяў і відэа Тарабуева абвясьціла рашэньне — штраф у 25 базавых або 675 беларускіх рублёў.

Тое, што адбываецца, проста шакуе. Што судзяць журналістаў, адбіраюць ліцэнзіі ў адвакатаў, што нам усім проста схлусілі на выбарах. Калі мяне затрымалі, я сядзела ў гэтым аддзяленьні міліцыі, глядзела на супрацоўнікаў і думала пра тое, што ў нас адбывалася 9-11 жніўня, пра тое, што тады рабіла міліцыя і што перажывалі мірныя людзі. Я не магу пра гэта ня думаць. І як мэдык не магу заплюшчваць вочы на тое, як людзей б’юць, чыняць над імі гвалт.

Тады, у жніўні, калегі выяжджалі на выклік да маладога мужчыны зь пераломам сьцягна пасьля сутычкі з амонам на плошчы. Гэты мужчына пытаўся, за што зь ім так. А яму матам адказвалі, каб замаўчаў, і каб было за што, увогуле забілі б. А міліцыянт, які яго суправаджаў, на пытаньне лекараў, што будзе тым, хто да такога стану пабіў чалавека, адказваў — нічога.

Лекараў нават на вайне не чапаюць, бо яны ратуюць усіх — і сваіх, і ворагаў, і злачынцаў, і міліцыянтаў. А ў нас не глядзяць ні на што. Караюць мэдыкаў і ня думаюць, што хутка ня будзе каму іх саміх лячыць і ратаваць.

Я спрабую ўявіць сабе, што б я адчувала, калі б мне давялося прыехаць на выклік да тых, хто мяне затрымліваў, да Рудзько таго ж ці да судзьдзі Тарабуевай, якая вынесла гэтае рашэньне пра мяне. Напэўна, у душы ў мяне была б бура. Але гэта ніяк не адбілася б ні на маіх паводзінах, ні на маіх словах — я б сумленна ратавала іхныя жыцьці, як і ўсіх іншых людзей у разе неабходнасьці.

Сума штрафу 675 рублёў — гэта месячны заробак фэльчара хуткай дапамогі.

Пасьля суду на разьвітаньне падпалкоўнік Рудзько сказаў мне: „У нас яшчэ шмат матэрыялаў на вас. Трымайцеся“.

Але я хадзіла, хаджу і буду хадзіць на мірныя мітынгі. Мяне ня спыняць ні гэтыя пагрозы, ні суды і штрафы. Нам усім нельга здавацца. Трэба пратэставаць і далей. Як вядома, вада і камень точыць, нават па кропельцы.

„Крэдыт плоціцца, машына коціцца“

Аляксандар Памідораў, музыка:

Нас затрымалі пасьля канцэрту; ня ведаю, можа быць, выпадкова. Яны прыехалі на шасьці ці сямі машынах і сталі ганяцца за людзьмі па парку, а народу было сапраўды шмат. Нас з Лэсьлі затрымалі ўжо на выхадзе. Бачу, бягуць на нас — і ў цывільным, і ў чорным, і ў зялёным, і бяз знакаў, і са знакамі, нехта яшчэ ў пагонах.

У Лэсьлі на заплечніку быў павязаны сьцяг: „О, гэтага са сьцягам бяры. І патлатага з гітарай!“ Нічога не мяняецца, усё, як у 1996-м: „Патлатага бяры“.

Калі нас забралі і завезьлі ў Заводзкае РУУС, нас павялі на другі паверх, а калідор зачынены, падымаецца нейкі маёр з ключамі і так крыху нацягнута гыгыкае: „Ну чё, бл*, видали, майданутые чё утворили, гы-гы?“ — „А чё такое?“ — „А они меня в базу внесли, бл…, и откуда, бл…, узнали мой телефон и телефон жены, суки“. А я бачу, ён цэглы наваліў, вай-вай. Дадзеныя чалавека, які выступаў на нашым судзе ў якасьці сьведкі, Лэсьлі знайшоў адразу пасьля выхаду з турмы. Міліцыянт аказаўся невялікага розуму чалавекам — ён далучыўся да раённага тэлеграм-чата і спрабаваў там нешта прапагандаваць. Людзі ня думаюць, прычым, калі пачынаеш зь імі размаўляць, бачыш па вачах, што пачынаецца працэс думаньня: то бок там ёсьць, чым думаць! А потым думаць становіцца страшна і балюча, таму яны кажуць: „Так, усё, хопіць, запаўняем паперку і пайшоў далей калідорам“.

У турме ёсьць тыя, хто ўсё робіць ідэйна, а ёсьць тыя, хто працуе, таму што працуе. Месца, яго энэргетыка чалавека таксама мяняе. На Акрэсьціна — мы абменьваліся думкамі — сьніліся вельмі цікавыя сны, а ў Жодзіне ўжо не. З адной парай ахоўнікаў у Жодзіне можна было дамовіцца, запатрабаваць тое-сёе, яны разумелі гумар і самі пра нешта пыталіся. А былі людзі кшталту „Закрылі пашчы, бл…, зьніштожу нахран“, якія атрымліваюць асалоду ад таго, што могуць зьдзекавацца зь іншых.

Там такія размовы былі. „Я зараз вас пастаўлю, будзеце стаяць у мяне і трымаць матрацы на выцягнутых руках“. — „Ой, хлопцы, у нас выхавальнік зь піянэрскага лягеру, ты зь якога атраду зьбег?“ — „Прыдуркі, бл…“ Нас не разумелі, калі мы патрабавалі анучу і швабру, маўляў, дурныя нейкія. Калі я выходзіў і забіраў рэчы, кажу афіцэру: „Можа, у вас кніга скаргаў і прапаноў ёсьць?“ — „А што такое?“ — „Падзяку б вам напісаў“. Там чалавек трохі гумар разумеў і адказаў: „У вуснай форме будзе дастаткова“. Лэсьлі ўвогуле востра сябе паводзіў, яго ўжо мянты называлі Фёдаравічам і казалі: „Федорович, ну вот это вот ты зря счас сказал, вот это было обидно“. Альбо мы сядзім, пра культуру размаўляем, а міліцыянт заводзіцца: „Што вы, бл…, все такие умные? У вас, может, еще и высшее образование есть?“ — „Ёсьць“. — „И у тебя есть?“ — „Ёсьць“. — „А у тебя?“ — „Ёсьць“. — „…б вашу мать“, — і смутак на твары. Нехта проста ня думае: адпрацаваў зьмену, прыйшоў дадому, павесіў форму, паеў баршчу: форма ёсьць, пайка ёсьць, крэдыт плоціцца, машына коціцца.

Там у нечым пераасэнсоўваеш жыцьцё і людзей. Я мог іранізаваць, што нарэшце адасплюся і намаўчуся — ніфіга, там увесь час пра нешта размаўляеш. Такая інтэлектуальная практыка — гэта супэр, але з другога боку, стамляесься ад сьвятла круглымі суткамі, а ўсьведамленьне таго, што ты знаходзісься ў чатырох сьценах, можа стаць сур’ёзнай псыхалягічнай траўмай.

Людзі могуць храбрыцца, але назад ня хочацца зусім, абсалютна ня хочацца. Увогуле ўся сытуацыя ад пачатку перадвыбарнай кампаніі не спрыяе здароўю і добраму настрою, можна рэальна з глузду зьехаць, калі не знаходзіць ва ўсім гэтым нейкі гумар. Ведаю людзей, якія пасьля адседкі адрасна ідуць да псыхоляга. Трэба мець пэўную моц, і нашы людзі маюць моц.

Пераасэнсоўваеш, што табе сапраўды патрэбна, што варта ўвагі, а што не. Ты разумееш, што такое сябры і што нечага для кагосьці не зрабіў, хаця мог. Ужо па-іншаму будуеш адносіны зь людзьмі, камунікуеш зь незнаёмымі на вуліцы. Усьведамляеш каштоўнасьць размовы, вагу слова, вартасьць звычайнай папяровай кнігі, важнасьць падтрымкі, кошт сьвежага паветра, нават калі цябе вывелі пагуляць у каменны турэмны мяшок бяз даху і ты чуеш, што недзе ідзе цягнік, брэшуць сабакі, адчуваеш пах чыгуначнага мазуту. Разумееш важнасьць таго, каб падтрымаць суседзяў і загнаць праз баландзёра перадачку з камэры ў камэру і атрымаць у адказ удзячны стук.

„Паглядзела яго картку і ўбачыла месца працы — амон“

Лекарка, Менск:

— Гэта быў звычайны дзень прыёму. Дзесьці пад канец зьмены да мяне прыйшоў пацыент. Прыём я вяла адна, без мэдсястры. Паглядзела яго картку і ўбачыла месца працы — амон. Мы ж лекары, па ідэі, павінны бесстароньне ставіцца да пацыентаў. Але мне не хацелася дапамагаць яму абсалютна. Калі б там было нешта экстранае, я была гатовая аказаць дапамогу, хоць і рыпела б зубамі.

Ён прыйшоў пасьля стацыянарнага лячэньня. Я спытала, што турбуе. Аб’ектыўна здароўю нічога не пагражала і нейкіх станаў асаблівых не было. Зразумела, што ўва ўсіх у баку сьвярбіць, а ў носе хлюпае, але нічога, што трэба было б лячыць, не было. Пацыент спрабаваў запатрабаваць у мяне бальнічны.

Я яму сказала: „Паколькі гэта ня экстраная сытуацыя, то я вымушана вам адмовіць адпаведна сваім перакананьням. Зьвяртайцеся да іншага лекара“.

Твар у гэтага амонаўца скамянеў, а вочы, як мне здаецца, пачырванелі. Ён з самага пачатку зразумеў, што за перакананьні — у мяне ж бел-чырвона-белы бранзалет на руцэ. Сказаў: „Разумееце, у мяне праца такая...“ Я адказала, што разумею, але раз аб’ектыўна ніякай мэдычнай дапамогі не было патрэбна, я параіла запісацца да іншага лекара.

Пацыент не крычаў, не пагражаў, проста бразнуў дзьвярыма і пайшоў, а я працягвала свой прыём. Сэрца калацілася, думала, што зараз наляцяць на працу.

Натуральна, на наступны дзень пацыент з амону пайшоў да галоўнага лекара са сваёй вэрсіяй: ён паміраў, а я, бессардэчная, дапамогі не аказала. У нас заўсёды, калі ёсьць скарга, вінаваты лекар, нават калі пацыент ня мае рацыі. Я спрабавала запярэчыць, але сэнсу гэта ня мела, як і ўсюды ў нас. Мяне пазбавілі месячнай прэміі, а гэта істотная частка зарплаты.

Калегам я асабліва не расказвала, але ў цэлым яны паставіліся нармальна. Большасьць людзей супраць гэтай улады, але адкрыта гэтага ніхто не гаворыць.

Разумееце, проста я не магу аказваць дапамогу тым людзям, якія б’юць свой жа народ, якому яны прысягу давалі. Нават не ўяўляю, як яны могуць прыходзіць дадому, абдымаць сваіх дзяцей, гатаваць ежу... Проста жывуць звычайным жыцьцём, а на працы такое вытвараюць?!

Мне пасьля гэтага страшна стала. Я і так шарахаюся ад кожнага бусіка, а цяпер — падыходжу да пад’езда, а там мікрааўтобус, якога раней не было. Думаеш: на мне адны шкарпэткі і адны майткі... Што калі забяруць на 15 сутак?.. Я чакаю, што можа быць помста. У нас цяпер толькі законы фізыкі дзейнічаюць.

А я проста не хацела дапамагаць таму чалавеку, які ўдзельнічаў у катаваньнях — ускосна альбо непасрэдна... Улічваючы, што ў мяне таксама суткі былі на Акрэсьціна.

Білі ўсіх. Дзяўчат, мужчын, дарослых жанчын. Пагражалі на бутэлькі саджаць. Размовы мацюкамі, „чэлядзь паднявольная“ — гэта самае мінімальнае. У параўнаньні зь іншымі людзьмі я не пацярпела. Пару сінякоў было. Там пры затрыманьні білі без разбору. Павыскоквалі з рэйсавага аўтобуса і сталі хапаць... Хто не пасьпеў уцячы, той я. Білі ў бусе. Гэта ў жніўні ўсё было.

У камэры было два ложкі безь нічога і нас чалавек дваццаць. Тры дні не кармілі, не паілі. З крана цякло нешта накшталт вады. У некаторых дзяўчат месячныя: ірвалі на сабе футболкі, каб неяк прыбіраць кроў. Сукамэрніцы ўсе былі пабітыя. Нам яшчэ пашанцавала, што нікога з нас не згвалтавалі, але зь іншых камэр дзяўчат — так. Сэксуальны гвалт быў з ужываньнем дубінак, мне пра гэта расказалі людзі, якім няма падстаў ня верыць.

Хацелася б асобна прывітаньне мэдыкам перадаць, якія працуюць на Акрэсьціна. Як можна не аказваць дапамогу людзям, асабліва тады?! Гэта ж горш за Асьвенцім было! Пераламаюць рукі, ногі, хрыбетнікі, крывацёкі... У мяне ёсьць знаёмыя, якія ў тыя дні на „хуткай“ працавалі. Яны гавораць, што іх проста не пускалі, якіх толькі падстаў яны не прыдумлялі, каб людзей забраць. Гэтых лекараў потым знайшлі і пакаралі суткамі. Цяпер жа прычын для затрыманьня ня трэба.

Я хадзіла на пратэсты дапамагаць людзям. Сяджу ўвечары 9 жніўня, інтэрнэту няма, загадзя падпісалася на SMS-рассылку з навінамі. Я іх чытаю і не магу сядзець дома. Сабрала торбу зь бінтамі, перакісам вадароду, нашатыром — усё, што першае на розум прыйшло. І пайшла адна да стэлы. На жаль, мая торба спатрэбілася. Там і сьвятлашумавыя былі, і раненьні ад гумовых куляў. Бачу, на траве чалавек курчыцца. „Што з табой?“ Ён паказвае кроў на назе; хутка перавязала, таблетку абязбольвальнага ў рот. „Можаш ісьці?“ Панюхаў нашатыру і пайшоў. Чалавек дваццаць за вечар перавязаць атрымлівалася. Такіх лекараў вельмі шмат было. Ня трэба рабіць зь мяне героя... Я хадзіла 9, 10 і 11 жніўня. І ў апошні дзень мяне затрымалі.

Як спраўляюся? Акрамя палітычнай сытуацыі, у жыцьці ёсьць шмат іншых сфэр. А так — у чаканьні вясны. Я ўпэўнена, што мы пераможам. Ну вось як інакш жыць?! Цяпер у мяне стадыя ня тое каб бясьсільля... На гэтай сынусоідзе „Нас расстраляюць — мы пераможам“ я цяпер у ямцы. Настолькі абурае гэтае ўсё беззаконьне, невыкананьне правоў чалавека, правоў грамадзян. У мяне ёсьць блізкія, зь якімі можна падзяліцца, зьняць стрэс.

Так, мы паздымалі шторы правільных колераў, ну а як цяпер? Вось гавораць, што пратэст зьдзьмуўся. Нічога ня зьдзьмулася. Разумееце, раней гэта быў бурлівы паток, а цяпер суп, што кіпіць пад вечкам у рондлі. Яно бамбане. Людзі ўжо ня змогуць зьмірыцца, пункт невяртаньня пройдзены.

Я часта думаю, што будзе, калі гэты дзень надыдзе. Усе будуць хадзіць абдымацца, у Менск прыедуць беларусы з усіх куткоў сьвету, шампанскае будзе ліцца ракой... Ты проста ня будзеш баяцца выйсьці на вуліцу, калі гэта ўсё скончыцца. Хутчэй бы гэты дзень настаў.

„Сорамна, што я нашу форму, а брат пацярпеў ад людзей у форме“

Яўген, вайсковец, Смаргоні:

— Я служыў старшым афіцэрам аддзела ідэалягічнай работы вучэбнага цэнтру інстытуту памежнай службы ў Смаргонях. Восем з паловай гадоў аддаў службе.

Да жніўня мне мая праца прыносіла задавальненьне, я ведаў, што я дапамагаю людзям, быў такім вайсковым івэнт-мэнэджарам: з аднаго боку адказваў за прапаганду, ідэалёгію, інфармаваньне людзей пра службу, краіну і тое, што ад іх патрабуецца; з другога — арганізоўваў сьвяты, культурныя мерапрыемствы, сплавы. Хіба што перад выбарамі адмовіўся расказваць пра Бабарыку і Ціханоўскага — гэта стаў рабіць мой начальнік.

Як „надзейнага“, мяне ўзялі назіральнікам на выбары, дзе я зьвярнуў увагу на завышэньне яўкі. Быў скандал, выклікалі майго начальніка, потым мне трэба было тэрмінова зьезьдзіць у Менск, я вяртаюся — на маім назіральніцкім месцы ўжо сядзіць мясцовы дэпутат. Пры гэтым на рабоце вырашылі, што я езьдзіў кансультавацца з апазыцыяй ці яшчэ зь некім.

Мая сяброўка Вольга Будай — адна з актыўных жыхарак Смаргоняў. Мне начальства пачало гаварыць, што я, маўляў, ня з тымі сябрую, трэба неяк спыняць камунікацыю. Але сяброў не выбіраюць. Дзе работа, а дзе сяброўства.

Чаплялі мяне за падабайкі пад допісамі Радыё Свабода, чыталі мае перапіскі „ВКонтакте“ і Instagram, прынамсі.

Але пасьля жніўня служыць мне ўжо стала некамфортна. У часе гэтых падзей пацярпелі многія сваякі маіх салдат, бацькі.

Напрыклад, на вядомым фота, дзе на газоне ляжыць чалавек, а над ім з выцягнутымі рукамі спэцназавец, дык чалавек на зямлі — дзядзька нашага салдата. Ён наўпрост спытаў у мяне, што я пра гэта думаю. А што мне сказаць, апроч таго, што так быць не павінна, што гэта незаконна, што гэта бясчынства? Людзі ня могуць абараніць свае правы законнымі шляхамі, а на іх кідаюць войскі.

Пра такі мой адказ (адказ ідэоляга!) стала вядома кіраўніцтву.

Але і мае ўласныя сваякі пацярпелі. Мой стрыечны брат быў на Акрэсьціна чатыры дні.Адна справа, калі ты бачыш нейкія відэа, і другая — калі перад табой сіні родны чалавек стогне, ня можа падняцца і кажа, што ён яшчэ лёгка абышоўся. У мяне былі сьлёзы на вачах, што не хапіла мужнасьці выйсьці абараніць яго. Сорамна было сесьці побач зь ім, бо я нашу форму, а брат пацярпеў ад людзей у форме.

Мяне пачалі тузаць да начальства. Начальнік мой сказаў: „У мяне двое дзяцей, яны вучацца на платным, не звальняй мяне, калі ласка“.

Вядома, зь сябрамі я працягваў кантактаваць, на недзяржаўныя мэдыя як быў падпісаны, так і застаўся. І з часам, калі ўсё пачало супакойвацца, пачаліся рэпрэсіі. Ня толькі ў дачыненьні да мяне аднаго, але і да іншых супрацоўнікаў. Я адчуваў, што ідзе да майго звальненьня: пачалі абвяшчаць спагнаньні. За ўсю службу ніводнага не было, толькі заахвочваньні, а тут пачалося.

І вось 6 студзеня выклікалі ў Менск, была жорсткая размова, маўляў, Траяна будзем звальняць, што б ні рабіў, выдалі папярэджаньне аб няпоўнай службовай адпаведнасьці. Ставілі такія задачы, якія я ня мог выканаць; падрыхтаваць загад, які ніколі не рабіў…

Набегла пяць спагнаньняў — склікалі камісію на звальненьне. Падчас яе яшчэ дыялёг такі быў: „Вось прайшло ўжо некалькі месяцаў, ты па-ранейшаму лічыш, што было няправільна зроблена ў жніўні?“ Ды вядома ж, я так лічу!

„Значыць, будзем па розныя бакі барыкад, я буду абараняць свой народ“, — мне адказвае адзін афіцэр. Я ў шоку: „А што гэта, у нас ужо два нейкія народы зьявілася? Нязгодная большасьць — гэта не беларусы?“

У выніку мяне звольнілі; налічаць, відаць, 39 тысяч штрафу за навучаньне ў інстытуце, рахунак яшчэ не прыходзіў. Буду выплочваць, будзе цяжка, нават калі па тысячы ў месяц аддаваць — гэта тры гады.

Сыходзіў я са сьлязьмі на вачах; хтосьці мяне падтрымліваў: і салдаты, і афіцэры. Мае назіраньні — большасьці абыякава, хто ва ўладзе; ёсьць невялікая частка тых, хто спачувае, і яшчэ меншая частка тых, хто гэта ўсё падтрымлівае.

Пра курсантаў нічога не магу сказаць. Яны жывуць у закрытым калектыве, мала што ведаюць. У той час, як нехта зь іх галасаваў за Ціханоўскую, іншыя ўдзельнічалі ў падзеях на вуліцах — адзін злавіў у твар цагліну і страціў зубы. Гэта таксама няправільна, я лічу; я супраць усякага гвалту.

„У мяне была бутэлька з колай, і я абліла амонаўца“

Анастасія, 13 гадоў, Горадня:

— Было 4 кастрычніка. У той дзень мне айчым прапанаваў схадзіць прагуляцца зь ім і яго сябрам у горад. Пра тое, што там будзе мітынг, я ня ведала. Мы проста пайшлі гуляць. На вуліцы Савецкай мы ўбачылі шмат міліцыі. Айчым, праходзячы міма, паглядзеў на іх. Яны спыталі ў яго: „Што, пагаварыць хочаш? Зараз пагаворым“. Але мы, не спыняючыся, пайшлі далей.

У нейкі момант мы ўбачылі, што айчымавага сябра няма побач. І зноў вярнуліся на тое месца з надзеяй знайсьці яго там.

Пачаўся канфлікт паміж айчымам і міліцыянтамі. Як усё было дакладна, я ня памятаю. Яны нешта сказалі па рацыі. І я ўбачыла, як шэсьць людзей у чорным бягуць на айчыма. Яны пачалі заломваць яму рукі. Я вельмі спалохалася і вырашыла хоць неяк яму дапамагчы. У руках у мяне была бутэлька з колай, і я абліла амонаўца.

Потым я адчула ўдар у лапаткі і ўбачыла, як мне ў твар накіроўваюць газавы балёнчык. Гэта быў сьлезацечны газ.

У мяне гарэў увесь твар. Мяне зацягнулі ў аўтазак і пасадзілі там у клетку. Тэлефон паклалі побач. Я папрасіла аддаць мне яго, каб паставіць на яго пароль. Адзін амонавец дазволіў. Другі крыкнуў: „Што ты зь ёй важдаесься?“ Зайшоў у клетку і адштурхнуў мяне.

Я пасьпела напісаць маме паведамленьне. Мама ў той дзень была на працы і пра тое, што здарылася са мной, дазналася з вайбэру.

Ала, мама Анастасіі:

— Вось глядзіце, такое паведамленьне атрымала: „Матуля, мне страшна, забяры мяне, прашу“. Я ёй пішу: „Што з табой? Дзе ты?“ У адказ яна мне прысылае фатаздымак з аўтазака. Я ёй: „Спытайся, куды цябе вязуць“. У адказ на гэта яна шле галасавое паведамленьне, дзе пытаецца ў амонаўца: „Куды вы мяне везяце?“, а ён кажа: „Яшчэ ня ведаю“.

Тады я пачала тэлефанаваць у Кастрычніцкі РАУС на вуліцы Гая. Там мне сказалі, маўляў, калі ваша дачка непаўналетняя, то ніхто яе ня мог затрымаць. Але неўзабаве мне Насьця патэлефанавала і сказала, што яна на вуліцы Дубко.

У Ленінскім РАУС яе апыталі, была праведзеная гутарка з псыхолягам. Там, кажа, абыходзіліся зь ёй ужо ветліва.

Я спытала, ці законнае затрыманьне непаўналетняй. Мне адказалі: „Вядома. Яна ж абліла супрацоўніка! А раптам там кіслата была?“

Пасьля інцыдэнту да нас у сям’ю ўжо прыходзіла камісія ў складзе адміністрацыі школы, псыхоляга і інспэктара.Сказалі, могуць прызнаць становішча сям’і як сацыяльна небясьпечнае або паставіць Насьцю на ўлік у інспэкцыю спраў непаўналетніх. Адказ будзе на працягу 15 працоўных дзён.

Дарэчы, той пратэст на Савецкай плошчы, дзе праходзіў сельскагаспадарчы кірмаш, не адбыўся. А мужу далі сем сутак арышту.

„Сябры пасьля турмы сказалі, што добра выглядаю“

Кацярына, сядзела 12 дзён:

— На сутках я была з касмэтыкай. Мае сваякі перадалі мне вялізны пакет сродкаў для догляду скуры, бо ведалі, што яна ў мяне дастаткова праблемная. І ўсе вельмі сьмяяліся, бо дзяўчатам паклалі рулёны туалетнай паперы, а мне — скрабы, увільгатняльныя крэмы, міцэлярную ваду.

Самае галоўнае, што я таксама дзяўчатам сваім перадавала, — гэта антыбактэрыяльнае мыла. Я мылася выключна ім, бо ў камэры вельмі шмат мікробаў, бактэрый. І абавязкова пасьля — увільгатняльны крэм, бо недахоп паветра вельмі сушыць скуру.

У нас не было гарачай вады. Быў лайфхак: мы бралі бутэлькі з вадой і ўкручвалі іх у коўдру, калі клаліся спаць, для таго, каб вада стала хаця б пакаёвай тэмпэратуры. Гэта была галоўная наша забава — цэлы дзень даглядаць сябе. Дзяўчаты мылі галаву празь дзень. Замест фэна выкарыстоўвалі ручнік: закручваеш яго ў каўбаску, нахіляеш галаву і пачынаеш узьбіваць валасы.

Нас у „палаце“ было 10 чалавек і, хоць яна разьлічаная на 10 ложкаў, была вельмі маленькая. Таму, калі гаварыць пра заняткі спортам, то гэта максымум расьцяжка, інакш ты проста забіраеш кісларод, якога і так бракуе. А калі ў нас быў шпацыр (тры разы за ўвесь час), мы зь дзяўчатамі абавязкова трэніраваліся: прысяданьні, скачкі, адцісканьні.

Калі хтосьці актыўна пратэстуе, парада — абавязкова зьняць пазногці. Шэляк (доўгатэрміновае пакрыцьцё) быў вялікай праблемай. Мне пашанцавала, бо я зьняла пакрыцьцё, калі яшчэ быў каранавірус актыўны. У каго быў шэляк, пазногці за 10 дзён так адрасьлі — чапляліся, ламаліся да крыві.

Першыя чатыры дні мы ня елі ад стрэсу, а пасьля зьявіўся апэтыт. Таму я сачыла за вагой. Я, напрыклад, дома ем толькі бялковую ежу і гародніну, а тут цябе кормяць кашамі з малаком, у перадачках — хлебцы, арэхі і каўбаса сыравэнджаная. Я пасьля турмы не магу наагул глядзець на каўбасу! Калі раней гэта быў жаданы ласунак, які дазваляеш сабе на нейкае сьвята, пару скрылікаў, то цяпер для мяне гэта асацыяцыя з турмой — усё! Дык вось, у ізалятары ў мяне была ўмова — ня есьці пасьля шасьці. Нас кармілі апошні раз у 17:00—17:30 — і ўсё на гэтым.

Зразумела, што гэта ўсё жудасна і няправільна. Ня буду паглыбляцца ў падрабязнасьці таго, што там адбывалася. Але мы сябе настроілі калектыўна на добры лад. Бо тое, чаго дабіваюцца ў турме, — каб ты пазбавіўся прыгажосьці, характару, трываласьці, сілы волі. А калі ты перамагаеш свой страх, стрэс, ты можаш і там існаваць (у нас тады яшчэ не забіралі матрацаў).

Мы ў камэры ладзілі забавы, прыдумлялі м’юзыклы, пісалі песьні і вершы. Калі я выйшла, мне мае сябры сказалі: ды ты добра выглядаеш! Пазытыўнае мысьленьне — адна з галоўных перадумоў. Плюс антыбактэрыяльнае мыла.

Рэната, сядзела 14 дзён:

— Самае галоўнае — гэта добры настрой, сон, сьвежае паветра і халаднаватая вада. Я сабе не дазваляла замаркоціцца, бо ўсё ўжо здарылася — трэба пражыць і гэты этап жыцьця.

Сьмех дапамагае разрадзіць абстаноўку і прымушае нэрвавацца наглядчыкаў. Сьпяваньне любімых песень, перастукваньне з суседзямі. Зарадка, ёга — хто што любіць.

Гімнастыка для твару — проста знаходка! Пашанцавала, што адна дзяўчына ведала практыкаваньні, рабілі амаль штодзень. Я выйшла са сьвежым тварам і безь сінякоў пад вачыма.

Мыцьцё халаднаватай вадой бадзёрыла ранкам. Шампунь мне дастаўся ад валянтэраў, але ў Жодзіне давалі бутэльку на камэру і лазьневае мыла. Пасьля шампуню апалосквала валасы халоднай вадой, каб лускавінкі закрыліся. Паціскаеш валасы, пакуль вільготныя — і кучаравінкі на месцы.

Калі не выводзілі на шпацыр, дапамагала фортка. Калі не было холадна, тры дні правялі з прачыненым вакном, на ноч завешвалі курткамі. Лепш сьвежае паветра, чым духата.

Сьвятло на ноч не выключалі, а маскі для сну зь перадач выкідалі, таму даводзілася вынаходзіць нешта. Спаць у капюшоне выдатна, але не ўва ўсіх ён ёсьць. Я прыдумала маску для сну са звычайнай блакітнай аднаразовай маскі і жаночай пракладкі. Усё цудоўна прыклейваецца і крыльцамі фіксуецца, можна нават дзьве прымацаваць. Цемра забясьпечаная, а значыць, і глыбокі паўнавартасны сон. Гумкі ня ціснуць, за ноч маска не спадае.

Пасьля, калі новенькіх да нас падсялялі, ім па дарозе расказвалі, што мы і маскі самі робім, і дзьверы ў туалеце змайстравалі. З прасьціны: адзін канец з дапамогай жгута з пакетаў злучылі з ложкам, а другі, калі трэба было, да сьцяны прывязвалі.

Аляксандра, сядзела 20 дзён:

— У нашай камэры было шмат чаго. Са стандартнага — шампунь, гель для душу, крэм для рук. Але не хапала „ўмывалкі“, крэму для твару і бальзаму для валасоў. Хаця стаялі розныя незразумелыя слоічкі з карэйскай касмэтыкай, якія многія асьцерагаліся спрабаваць — магчыма, там штосьці патрэбнае і было.

Пакуль сядзелі на ЦІПе, думалі маску з аўсянкі рабіць, але да гэтага не дайшло.

Ваду грэлі ў бутэльках на батарэях. Нават былі сваркі, што хтосьці ўзяў замнога, калі ішлі мыцца: нас сядзела шмат у камэры (15-19 чалавек), а на батарэю мала бутэлек зьмяшчалася.

Зборы на выхад пачыналіся за дзень да гэтай даты. Звычайна гэта быў „душ“ з бутэлек. Пасьля — глябальнае мыцьцё рэчаў, каб пакінуць іх новенькім. Перад выхадам усе запляталі каласкі. Укладку зрабіць ня можаш, а так хоць з кучаравінкамі выйдзеш. Хтосьці заплятаў дзьве-тры коскі, а хтосьці і 20. А гумкі для гэтага ад масак адрывалі.

Быў у нас ці то крэм для цела, ці то мус. Мы намазваліся ім замест духоў, каб хоць неяк прыемна пахнуць.

Дзяўчаты зьбіраліся загадзя, бо маглі адпусьціць раней. Таму пасьля ўсіх збораў пачыналася пакутлівае чаканьне. Асабліва гэта адбівалася на кучарах, якія пасьпявалі распусьціцца.

„Мікітаў чаравік бачыла каля піцэрыі“

Надзея, Менск:

— Момант свайго затрыманьня 11 кастрычніка я пасьпела зьняць на відэа. А пабітым раварыстам у кадры аказаўся старэйшы брат Героя Беларусі біятляністкі Дар’і Домрачавай, архітэктар Мікіта Домрачаў. Разам зь ім на падлозе міліцэйскага аўтобуса мы даехалі да Фрунзэнскага РУУС.

Прыкладна а 16-й гадзіне я зь сяброўкай спрабавала ўцякаць ад сілавікоў па вуліцы Зыбіцкай. Прыйшлося хавацца ў жалезным боксе з кантэйнэрамі для сьмецьця. Там ужо стаіліся некалькі дзяўчат і пажылая пара.

Літаральна ў нас на вачах амонаўцы зьбілі з ровара мужчыну і проста так, без аніякай прычыны, пачалі яго жорстка біць дубінкамі і нагамі — па ўсім целе, галаве. Я ўсё гэта здымала на тэлефон, і акурат у той момант мяне самую схапілі.

Сваю сяброўку я не магу знайсьці дагэтуль. У ізалятары на Акрэсьціна сьпісы затрыманых не агучваюць, адсылаюць у Жодзіна. Там таксама ніякай канкрэтыкі. Самой удалося выйсьці з Фрунзэнскага РУУС толькі дзякуючы таму, што схлусіла: маўляў, дома засталося малое дзіця.

Гэта было маё другое затрыманьне, мусіла схлусіць, бо адназначна пайшла б на суткі. Астатніх 60 чалавек, відаць па ўсім, адправілі ў Жодзіна, на Акрэсьціна іх няма.

Пакуль на мяне складалі пратакол, трымалі 4 гадзіны. А сьледчы нават не чытае ніякіх пратаколаў, усё пад капірку. Пры гэтым ім хапае часу сядзець у тэлеграм-чатах, сачыць за дваровымі актыўнасьцямі і высылаць у месцы збору „групы захопу“. Гэта я зразумела зь перамоваў апэратыўнікаў у аддзяленьні міліцыі.

Самае страшнае, калі затрымлівае амон. Калі ў пастарунку мянты проста замучаныя, то гэтыя — цалкам у неадэкваце, не зьдзіўлюся, калі пад наркатой. Шалёныя вочы, суцэльны мат і асалода, калі іншым балюча.

Раптам гвалт зьмяняецца гульлівасьцю, непрыстойнасьцямі. Толькі што білі, і вось ужо адзін з ахоўнікаў прапануе з тэрмасу „хлябнуць гарбаткі“. Загадаў разблякаваць тэлефон — кажа, зараз сэлфі будзем рабіць. То дзіка крычаць, то раптам лагодныя, рагочуць. Абсалютна замбаваныя, хоць на выгляд не старэйшыя за 30 гадоў кожны.

Неўзабаве нас перагрузілі ў іншы аўтобус. Там ужо былі не амонаўцы, а звычайныя міліцыянты. Мужчына-раварыст тым часам сьцякаў крывёй, прасіў выклікаць „хуткую“. На назе быў толькі адзін чаравік, іншы страціў пры затрыманьні. Праваахоўнікі абы як пераматалі галаву, хоць кроў не спынялася. Адзін міліцыянт пры гэтым так і сказаў: капец, прабітая галава. Да моманту прыезду ў пастарунак раварыст ужо нават ня енчыў, проста ляжаў на падлозе і ледзь дыхаў. Пачалі пхаць нагамі, каб пераканацца, ці жывы хоць. Яго ўжо зусім абмяклым выцягвалі з буса, сам падняцца ня мог.

Пакуль быў у прытомнасьці, ён увесь час прасіў вярнуць ровар ці, прынамсі, прымацаваць замком, бо ён яму вельмі дарагі.

Я думаю, што менавіта Мікітаў чаравік бачыла каля піцэрыі ў пачатку Зыбіцкай, дзе і адбыліся жорсткія затрыманьні.

А яшчэ хачу сказаць, якія ў нас неймаверныя людзі. Калі пачаўся хапун, я кінула свой заплечнік да сьметніцы — у ім быў трохмэтровы сьцяг нашага раёну, гаманец, пашпарт. А позна ўначы знайшла заплечнік у піцэрыі побач. І ўсе мае рэчы былі на месцы! Калі б сьцяг знайшлі ў міліцыі, так хутка пэўна ня выйшла б.

„Мяне паклалі ў маю ж лужыну крыві“

Максім Харошын:

— Я ня помсьлівы і ніколі не жадаю людзям зла, але я яшчэ раз хачу паглядзець ім у вочы, толькі калі яны будуць за кратамі.

Мяне завуць Максім Харошын, я той самы ўладальнік „Первого цветного“ і той самы вясёлы хлопец, які раздаваў на жаночых акцыях кветкі.

13 кастрычніка мяне затрымалі невядомыя. Я вельмі доўга баяўся гэтыя кадры глядзець. І толькі нядаўна пачаў іх праглядаць… І я сам у жаху, я сам не пазнаю сябе. Бо я заўсёды вясёлы, адкрыты, жыцьцярадасны. А тут увесь проста кабачок якісьці. Для мяне гэта нейкі сон. Я гэтага ня памятаю.

Мы з жонкай выйшлі ў 8:30 раніцы ў двор, селі ў машыну, не пасьпелі дзьверы зачыніць. Адразу гэтыя дзьверы адчынілі, пачалі крычаць матам. І мы не зразумелі, хто гэта, людзі былі бяз масак. Першая думка ў мяне: „Можа быць, гэта нейкі пранк“. Адразу пачалі біць мяне ў твар. Тры ўдары ў твар — і я ўжо проста ня бачу. У мяне ацякло вока, разарвалі губы. Столькі крыві, што я ўжо проста ня бачу. Пасьля мяне паклалі ў маю ж лужыну крыві. Я там яшчэ ляжаў пяць хвілін, а яны рабілі ператрус машыны. Потым яны надзелі мне балаклаву і завялі ў свой мікрааўтобус.

У мікрааўтобусе яны ўжо былі ў масках. Мне сказалі сядзець на карачках, не падымаць галавы. І ўсю дарогу, пакуль мяне везьлі ў пастарунак (хвілін сорак), я быў на каленях.

Калі мяне прывезьлі ў Першамайскі РУУС, то там было больш жорстка. Там завялі мяне ў кабінэт, дзе было чалавек дзесяць, зь іх недзе тры дзяўчыны. Там адразу пачалі біць. Калі мяне білі, усе дзяўчаты і ўсе супрацоўнікі, акрамя двух, пры гэтым казалі: „Як мы ад гэтага стаміліся, хопіць іх ужо біць“. І сыходзілі з кабінэта.

Мяне білі дубінкамі, білі ў твар і казалі: „Чаго табе яшчэ не хапае ў гэтай краіне? Мы навучым любіць міліцыю. Мы вас усіх вышчамім, усіх зловім“. Яны мне казалі: „Мы дакажам, што ты кідаўся шумавымі гранатамі, што ты разабраў вадамёт, мы дакажам, што ты спаліў лецішча начальніка амону“. То бок усё, што адбывалася ў Беларусі, яны імкнуліся на мяне перапісаць.

Мы жывём у цэнтры гораду, мы ўвесь час езьдзілі са сьцягам. Мы былі заўважныя ў цэнтры гораду. Такіх, як мы, ня тое што няшмат, але мы ім прымільгаліся. Яны мне пра гэта сказалі, што пастаянна бачылі маю машыну, што „ты нейкі бясстрашны“.

Яны мяне зьбілі да страты прытомнасьці, далі нашатыр, каб прывесьці ў парадак. Празь пяць хвілін пачалі зноў біць. І потым у мяне пачаўся астматычны прыпадак, мне не хапала паветра. Я пачаў задыхацца, і гэта іх вельмі моцна напалохала. Яны пачалі адзін на аднаго раўсьці, што ж вы нарабілі. Усе выбеглі з кабінэта і выклікалі „хуткую“.

Мяне ў стане шоку даставілі ў лякарню. Выйшаўшы зь лякарні, я паехаў на рэабілітацыю ў Літву. Знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі мне дакладна небясьпечна.

Фізычна мне лепей, маральна — так сабе. Увесь час усплываюць нейкія флэшбэкі, працуем з псыхолягам, з псыхатэрапэўтам. Я думаў, што гэта будзе пераносіцца крыху лягчэй.

У Вільні я сустрэўся са Сьвятланай Ціханоўскай. Яна ўбачыла мяне, ёй сказалі: „Гэта той Максім, за якога вы моцна хваляваліся“. Мы падышлі, проста абнялі адно аднаго і пачалі плакаць. Я думаю, што сёньня гэта стан кожнага беларуса. Бо мы вельмі салідарныя і адзін за аднаго перажываем той боль, які мы перанесьлі.

Мне вельмі шмат людзей напісалі, тых, якіх пабілі 9-11 жніўня. Да майго выпадку яны думалі, што больш ня пойдуць на акцыі. Бо ім фізычна балюча, маральна балюча, нехта інваліды, нехта калекі. Але пасьля майго выпадку… Мне было гэта вельмі горка чытаць, але яны напісалі: „Ты як новы віток нашых сіл, пасьля твайго выпадку мы ўсе будзем выходзіць“.

„Ноч прасядзела на плястыкавай бутэльцы з вадой“

Алена, 54 гады, пэнсіянэрка, Магілёў:

— 14 кастрычніка на Пакровы ды сьвята маці да мяне завіталі дачка з унукам і сяброўка, і мы пайшлі фатаграфавацца ў вышыванках на плошчу да гандлёвага цэнтру „Атрыюм“. Там папрасілі маладога чалавека, каб зьняў нас на тле бел-чырвона-белага сьцяга. Раптам зьявіўся „ціхар“, які пачаў здымаць нашу кампанію на відэа. Зь міліцэйскай машыны выскачылі людзі ў чорным з дручкамі ды, як мне падалося, зброяй. Іхныя твары хавалі маскі і балаклавы. Мяне, сяброўку, хлопца, які фатаграфаваў, і ягоную дзяўчыну запхнулі ў машыну. Дачку з унукам адпусьцілі.

Дарогаю ў Кастрычніцкі аддзел міліцыі мяне, спалоханую, запэўнівалі, што праз 15 хвілінаў па афармленьні дакумэнтаў адпусьцяць. Там склалі пратакол, што я ўдзельнічала ў „несанкцыянаваным мітынгу“. Апісалі мае рэчы і пасадзілі ў „малпоўню“. У ёй было холадна. На бэтоннай лаўцы я асьцерагалася сядзець, каб не захварэць. Прасіла ахоўнікаў даць мне кардон падаслаць. Просьбы ня чулі. Падклала паліто, але цела хутка стыла, бо была я ў адной вышыванцы. Ноч прасядзела на плястыкавай бутэльцы з вадой.

Ноччу ў аддзел прыходзіла дачка перадаць цёплыя рэчы і ежу. Ёй паведамілі, што мне цёпла і ні ў чым ня маю патрэбы.

А 4-й раніцы нас павезьлі ў ізалятар. Мне ад страху і нэрвовага ўзрушэньня было блага: не адчувала сэрца, нямелі рукі. Пакуль маю сяброўку афармлялі, прылегла ў машыне, але міліцыянт загадаў сядзець. Ізалятар нас у кепскім стане не прыняў. Зноў кінулі ў „малпоўню“, я зноў села на бутэльку. Прасіла выклікаць „хуткую дапамогу“. Дзяжурны дакараў: маўляў, я мусіла працаваць на лецішчы і фатаграфаваць унукаў, а не хадзіць на мітынгі.

Лекарка „хуткай дапамогі“ дапытвала мяне, чаму трапіла ў міліцыю, прасіла параўнаць бел-чырвона-белы сьцяг з чырвона-зялёным і патлумачыць іхныя адрозьненьні, а таксама згадаць 1990-я гады і параўнаць зь цяперашнімі часамі. Я трывала зьдзекі. Наглуміўшыся, мне зрабілі іньекцыю і на разьвітаньне пасьмяяліся з вышыванкі. У „малпоўні“ я ня вытрымала, лягла на бэтонную лаўку. Ужо на волі іншыя мэдыкі сказалі, што ў мяне быў прыступ нэўральгіі.

Раніцай звазілі ў Сьледчы камітэт, зьнялі адбіткі пальцаў, сфатаграфавалі, адтуль павезьлі дамоў па лекі і ежу і зноў у ізалятар. На яго тэрыторыі ў цесным закутку службовай машыны сядзелі ўдваіх больш за гадзіну. Я пачала задыхацца, доўга прасіла адчыніць дзьверы ды звадзіць у прыбіральню. Ізалятар зноў нас ня ўзяў. Вярнулі ў аддзел, дзе са мною правялі „прафіляктычную гутарку“ і нейкім цудам выпусьцілі.

Тое, што перажыла, ні з чым не параўнаць. Трыццаць гадоў я адрабіла выхавальніцай, выйшла на пэнсію, ніколі не трапляла ў міліцыю, і толькі за тое, што сфатаграфавалася зь бел-чырвона-белым сьцягам, зь мяне так пазьдзекаваліся. Адкуль у людзей у міліцэйскай форме столькі азьвярэласьці? Я напісала скаргу ў пракуратуру і галоўнаму лекару на „мэдыка-сьледчую“. Няхай адпішуць, хто даў ім права так абыходзіцца са мною. Зьбіраюся дапамагаць тым, хто перажыў перасьлед, як я.

„У камэры я зразумела, як людзі замярзаюць у сьнезе“

Надзея, былая супрацоўніца „Белавія“:

—Першы раз мяне затрымалі 18 кастрычніка разам з шасьцю сябрамі. Хлопцы зьбіраліся на Партызанскі марш. Але ўзяць удзел у акцыі нам не ўдалося: нашу кампанію затрымалі на Трасьцянецкай і адвезьлі ў Ленінскае РУУС. Дзевяць гадзін я ды іншыя правялі ў гаражы, стоячы тварам да сьцяны.

У гараж пэрыядычна прыяжджаў амон і біў тых хлопцаў, якія былі пазначаныя чырвонай фарбай. Раўлі: „Чаго вам не хапае?“ Білі іх галавой аб мэталічны плот.

У мяне былі вільготныя сурвэткі, я перадала іх хлопцам, у якіх на руках былі чырвоныя пазнакі. Аднаму атрымалася сьцерці, другому — не.

Супрацоўнік, які складаў пратаколы проста ў гаражы, быў больш-менш адэкватны. Не абражаў. Калі ў яго зазваніў тэлефон, ён сказаў: „Я буду сёньня позна, бо «невероятных» афармляю“.

У жодзінскім ІЧУ я атрымала дубінкай па нырках. Мы ішлі калідорам. Першы канваір задаў тэмп, усе за ім ішлі падскокам, а там катакомбы, я спатыкнулася, ледзь ня ўпала і для раўнавагі дастала рукі з-за сьпіны — за гэта тут жа ўдарылі...

У ІЧУ ўсе супрацоўнікі размаўлялі матам, замахваючыся дубінкай. Абражалі. Называлі нас прастытуткамі і тэрарыстамі.

Двое сутак, якія я правяла ў ізалятары, стаў­леньне было на такім самым узроўні, і толькі калі выклікалі на допыт, я пачула: „Добры дзень! Я сьледчы з Барысава. Не хвалюйцеся, я вас біць ня буду“.

Не было ацяпленьня, наўмысна адчынілі вакно. У камэры я зразумела, як людзі замярзаюць у сьнезе. Было жудасна холадна. Не далі нічога: ні матраца, ні коўдры.

Стол быў самым цёплым месцам. Калі я на яго клалася, і гэта бачылі канваіры, яны білі нагамі па дзьвярах, пагражалі, крычалі, каб зьлезла са стала. Калі я націснула на кнопку і папрасіла зачыніць вакно, пасыпаліся мацюкі і пагрозы.

Спачатку ў чатырохмясцовай камэры было дзевяць дзяўчат, на наступную раніцу я засталася адна. Суд адбыўся 20 кастрычніка. Мне далі штраф — 20 базавых.

У справах усіх маіх сяброў быў адзін сьведка — засакрэчаны сілавік, які заявіў на судзе, што мы ішлі ў натоўпе і выкрыквалі лёзунгі. У чацьвярых з кампаніі ў пратаколах былі пазначаныя розныя месцы затрыманьня, але адзін час.

У канцы лістапада мы з калегамі — супрацоўнікі „Белавія“ і Нацыянальнага аэрапорту „Менск“ — запісалі відэазварот, у якім заявілі: „Мы не наркаманы, не алькаголікі і ня польская фальшыўка. Мы грамадзяне Беларусі і жадаем жыць у свабоднай і прававой дзяржаве, у якой выконваюцца закон і правы чалавека, дзе праводзяцца раўнапраўныя перадвыбарчыя кампаніі і сумленныя празрыстыя выбары“.

Мы падтрымалі беларусаў, якіх звольнілі за іх грамадзянскую пазыцыю, і асудзілі затрыманьні мэдыкаў і пэнсіянэраў.

„Хочам у будынку нашага аэравакзалу сустракаць гасьцей, а не праводзіць суайчыньнікаў, вымушаных пакідаць межы нашай краіны, баючыся за сваё жыцьцё толькі таму, што выказвалі свой пункт гледжаньня. Мы бачым будучыню нашай краіны без рэпрэсій, перасьледаў, палітычных зьняволеных“.

Пасьля таго, як наша відэа зьявілася ў сетцы, з кожным з дванаццаці чалавек, якія выказаліся ў звароце, правялі ідэалягічную гутарку.У аэрапорт прыехалі начальнік аддзелу кадраў „Белавія“ і намесьнік генэральнага дырэктара ў ідэалягічных пытаньнях. Акрамя іх, на сустрэчы прысутнічалі некалькі маіх кіраўнікоў.

Пыталіся, чаму мы запісалі зварот у форме „Белавія“. Я патлумачыла, што бяз формы мы безаблічныя. Кажу, таму, што ў кастрычніку мяне называлі прастытуткай у Жодзіне. Быў момант, калі ў мяне пацяклі сьлёзы ад успамінаў пра перажытае ў ІЧУ.Сказала: гэты відэазварот павінны былі запісваць вы як кіраўнікі. У нас шмат супрацоўнікаў пацярпелі ў жніўні-верасьні. Яны проста вярталіся з працы і ня ўдзельнічалі ў акцыях.

Працоўны транспарт праходзіць праз станцыі мэтро „Магілёўская“ і „Ўручча“. Аўтобус спыняецца, мэтро зачыненае, людзі ідуць пешшу. Тады хапалі ўсіх без разбору. Жанчыны, якім за 60 гадоў, уцякалі ад амону, і ня ўсім удалося.

Мне сказалі: „Вы працуеце на дзяржпрадпрыемстве, вы ж разумееце, у каго большая частка акцый. На што вы ўвогуле разьлічвалі?“ Быў і такі аргумэнт: „Мы плацім вам заробак“. Я адказала, што грошы мне не даюць проста так, я працую.Яшчэ спасылаліся на тое, што шмат каму цяпер заробак затрымліваюць, а мне нават далі 13-ы. Я ня вытрымала і сказала, што гэта плявок у твар — 13-ы заробак — 400 рублёў.

На разьвітаньне начальнік аддзелу кадраў сказаў: „Не хачу сустрэць вас праз год і каб вы мяне ненавідзелі“. Намесьнік генэральнага дырэктара па ідэалёгіі дадаў, што, можа быць, калі б ён быў у маім узросьце, зрабіў бы сапраўды гэтаксама, але ня ўпэўнены.

Падзеі разьвіваліся імкліва: празь дзень мяне выклікалі ў офіс „Белавія“ да начальніка наземнага комплексу і прапанавалі два варыянты: альбо я дапрацоўваю да заканчэньня кантракту ў студзені 2021-га і на гэты час пераходжу на працу ў офіс, альбо пішу заяву „пры згодзе бакоў“.Я ўзяла паўзу, каб падумаць.

У мяне забралі пропуск з фармулёўкай „у мэтах бясьпекі аэрапорту“. Я працавала інспэктарам групы пошуку багажу. Празь дзень пропуск вярнулі — у мяне была працоўная зьмена.

У выніку я напісала заяву аб звальненьні „пры згодзе бакоў“.У заяве паказала, што прашу звольніць мяне ў сувязі з тым, што мае маральныя прынцыпы, а таксама паняцьце сумленнасьці і справядлівасьці не адпавядаюць ідэалягічным нормам авіякампаніі.

Адзначу, што гендырэктар „Белавія“ Гусараў у маёй гісторыі ні пры чым. З пачатку верасьня ён быў на лячэньні і, хутчэй за ўсё, ня ведаў, што адбываецца.

4 сьнежня мяне звольнілі, а празь некалькі тыдняў я даведалася, што на мяне і маіх калегаў, якія запісалі відэазварот, завялі адміністрацыйную справу паводле артыкулу 23.34.

На той момант яшчэ аднаго супрацоўніка папрасілі з працы, у дваіх забралі пропускі. Зрабілі часовыя. Сказалі, што звольняць усіх, але не адным махам, каб не было так рэзанансна.

24 сьнежня да мяне дадому ў Мацавічы прыехалі супрацоўнікі міліцыі аэрапорту і забралі мяне на допыт.У нас была цікавая размова з адным супрацоўнікам органаў. Ён, як і многія іншыя яго калегі, пытаўся: маўляў, чаго вам не хапае, у „Белавія“ добры заробак. Паводле яго, некаторыя опэры атрымліваюць 700 рублёў, начальства па 2000.

Вось я, кажа, звычайны магілёўскі хлопец, у свой час прыехаў у Менск з адной зубной шчоткай, а цяпер у мяне трохпакаёвая кватэра. Я ўдакладніла: „Дык яна ж у вас ільготная“. Ён пацьвердзіў. Спытала: „А чаму астатнія службы ня маюць ільготаў?“

Супрацоўнік, які вёз мяне з допыту дадому, казаў, што думаў, пратэстоўцы з камянямі выходзяць. Мне здалося, ён не чытае навінаў, а слухае тое, што гавораць яму на працы. Прасіў прабачэньня перада мной і пытаўся пра курсы, як можна прайсьці перападрыхтоўку…

Мы разумелі, што нам дадуць суткі. Так і здарылася. 11 студзеня судзілі майго калегу, яго арыштавалі. На наступны дзень на суд я прыйшла з рэчамі. Судзьдзя Аляксандар Рудэнка вынес рашэньне: 15 дзён арышту. Мяне адправілі ў ІЧУ на Акрэсьціна.

Мне пашанцавала: прапусьцілі з торбай, у якой былі цёплая вопратка для сябе і суседак, сродкі гігіены. У першы вечар мы гулялі ў покер — зрабілі косьці з хлеба. Я выйгравала і сказала: сёньня мой дзень. А потым успомніла, што мне прысудзілі 15 сутак…

У мяне не было ні матраца, ні падушкі, ні коўдры, але спалі па двое, таму было нармальна. Жорстка не абыходзіліся. Былі ператрусы, кідалі вопратку на падлогу, паламалі хлебныя косьці.

Маімі суседкамі па камэры былі: 66-гадовая жанчына, якая зьбіралася зьняць відэа танцавальнага флэш-мобу (сьнег з галінак не пасьпела стрэсьці і атрымала 15 сутак), чатыры дзяўчыны, якія каталіся на горцы, а па дарозе дадому вырашылі сфатаграфавацца са сьцягам (тут жа пад’ехаў бусік, іх забралі з санкамі. Далі па 15 сутак, адну судзьдзя „пашкадаваў“, даў 14, таму што ў яе цукровы дыябэт) і жанчына бяз пэўнага месца жыхарства.

14 студзеня мяне перавезьлі ў Жодзінскі ІЧУ. Я была зьдзіўленая, калі сустрэла там супрацоўнікаў, якія ў кастрычніку размаўлялі матам і пагражалі затрыманым. На гэты раз яны паводзілі сябе карэктна і нават цікавіліся ў арыштантаў, ці ёсьць у іх скаргі на здароўе і якія-небудзь пытаньні.

Было ўключана ацяпленьне. У камэры на 10 чалавек нас было восем: шэсьць жанчын, асуджаных паводле народнага артыкулу 23.34, дзьве — паводле бытавых. На працягу тыдня нас вадзілі ў душ празь дзень і на прагулкі штодня.

Сваю будучыню я бачу ў новай сфэры. Маю заяўку ўхваліў фонд BYSOL, створаны для аказаньня дапамогі і падтрымкі тым, хто пазбавіўся працы з палітычных прычынаў. Я займаюся ангельскай і зьбіраюся на курсы для распрацоўнікаў праграмнага забесьпячэньня.

Я веру ў тое, што перамены ў нашай краіне непазьбежныя.У нас моцны народ. Рэпрэсіі яшчэ больш яго аб’ядноўваюць. Людзі, якія трапляюць на суткі паводле бытавых артыкулаў і адбываюць пакараньне з „палітычнымі“, рэзка мяняюць свае погляды.

А яшчэ канваіры мне расказвалі, што шмат каго з супрацоўнікаў органаў затрымлівалі, а потым ужо ў пастарунку разьбіраліся, што гэта свае.

Цяпер такі час, калі нават дваровы кот ня можа заставацца па-за палітыкай...