Невядомая вайна: 1654-1667

ПЕРАЛОМ

Улетку 1658 г., калі дачыненні паміж Маскоўскім царствам і Рэччу Паспалітай абвастрыліся і ўзнаўленне ваенных дзеянняў магло стаць рэальнасцю кожнага дня, у Рэчы Паспалітай быў абвешчаны збор шляхецкага рушання. Хоць яно ўжо і страціла сваё ранейшае значэнне, фармальна ўсё ж заставалася асновай абароны краіны. У Вялікім Княстве манарх дзяліў рушанне на часткі і далучаў іх да фармаванняў рэгулярнага войска. Гэта яшчэ хоць неяк падвышала баяздольнасць шляхецкіх харугваў.

Дзякуючы актыўным захадам у 1658-1659 гг. істотна павялічылася колькасць найманага войска. У Кароне яна дасягала 36, а ў Княстве - 20 тысячаў [104, s.178]. Такой арміі ў гады той вайны краіна яшчэ не мела.

Аднак арганізацыя ўзброеных сілаў у Рэчы Паспалітай даўно састарэла і не адпавядала тагачасным патрабаванням вядзення вайны. Асабліва шкодзіла справе двоеўладдзе ў кіраванні войскам. Палявы гетман Вялікага Княства не падпарадкоўваўся вялікаму і быў самастойны ў дзеяннях. Кароль і вялікі князь, імкнучыся абмежаваць уладу вялікага гетмана, падтрымліваў палявога. Камандаваў кожны з гетманаў толькі сваім войскам, якое сам жа і наймаў. Паўлу Сапегу падпарадкоўвалася толькі дывізія правага крыла, а Вінцэнту Гасеўскаму - левага. Апошнюю па месцы сталага знаходжання называлі жамойцкай, тады як дывізію Сапегі - сапежынскай. Калі ўлічыць, што Гасеўскі і Сапега (а раней - Гасеўскі і Радзівіл, Радзівіл і Сапега) зацята варагавалі паміж сабою, не давяралі адзін аднаму і скарыстоўвалі кожную магчымасць, каб скампраметаваць суперніка, лёгка ўявіць, колькі шанцаў было змарнавана дзеля аднаго гэтага заганнага прынцыпу кіравання войскам. Ані пра трывалае адзінства, ані пра ўзаемадапамогу ці жаданне праводзіць аперацыі супольна не магло быць і гаворкі. Ці мала трагічных урокаў мела краіна ў гады няроўнага супрацьборства толькі праз гэта! Прыгадаць хоць бы гісторыю страты Вільні ў 1655 г. ды няшчасную бітву пад Веркамі, пад час якой у рукі непрыяцеля трапіў сам палявы гетман. Тым не менш у кіраванні войскам анічога не мянялася.

Становішча ўскладнялася яшчэ тым, што шведы, спыніўшы ў 1658 г. ваенныя дзеянні супраць царскай арміі, скіравалі значныя сілы на Рэч Паспалітую ды зноў занялі Жамойць. Нейкі час дывізія левага крыла была занятая барацьбой з імі, так што вайну ўсё яшчэ даводзілася весці на два франты.

Маскоўскі ўрад, грунтоўна рыхтуючыся да ўзнаўлення ваенных дзеянняў, пасылаў на тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага новыя групоўкі войска, перавозіў дадатковыя запасы зброі і харчу, умацоўваў залогі, збіраў неабходную інфармацыю. Прыкладам, у 1658 г. асобнай граматай, высланай у Полацак, цар загадаў даручыць шпіёнам дакладна выведаць, дзе знаходзяцца кароль і гетманы, у якім стане войска Кароны і Княства, ці не прыйшла да гетманаў якая падмога, ці скончыўся мор у Вільні ды шмат іншага.

Для ўзнаўлення вайны ваяводы Хаванскі і Далгарукі прывялі ў Беларусь яшчэ каля 30 тысячаў ратнікаў. Між тым дэмаграфічны і гаспадарчы патэнцыял Маскоўскай дзяржавы быў таксама падарваны і стварэнне новых вялізных армій патрабавала ўсё большых высілкаў. Дзейныя войскі, размешчаныя на тэрыторыі Вялікага Княства, панеслі цяжкія страты. Апроч палеглых у бітвах і памёрлых ад хваробаў страты гэтыя дапаўняліся ўцекачамі. Знясіленыя маскоўскія ратнікі ўцякалі з царскай службы на акупаваных землях ужо ў першыя гады вайны. Як паведамляў баярын Мікіта Адоеўскі, за 1655 г. і да верасня 1656 г. з Вільні ўцякло 47 дзяцей баярскіх і 410 драгунаў, а пасля верасня яшчэ колькі рэйтараў, татары і драгуны, так што ў яго «осталось только 6 человек» [5, т.2, с.554].

Каб спыніць уцёкі, царскі ўрад яшчэ вясной 1655 г. загадаў ваяводам лавіць дэзерціраў і вешаць іх, ставячы шыбеніцы дзеля застрашэння на перакрыжаваннях дарогаў. Аднак гэтакія жорсткія захады не далі чаканай карысці. Да ўзнаўлення актыўных ваенных дзеянняў у Беларусі маскоўскія залогі тут заставаліся нязначныя па колькасці. На гэта ваяводы часта скардзіліся цару і прасілі падмацаваняў. Да таго ж значную частку раскватараваных па беларускіх гарадах сілаў складалі іншародцы. Як пісаў у 1656 г. маскоўскі поп Іван, які служыў у Менску, у горадзе з імі толькі 3 роты салдатаў, і тыя - «все татары да мордва, - рускава ничего не знают» [9, с.192].

З узрастаннем партызанскай барацьбы колькасць маскоўскіх ратнікаў-уцекачоў з Беларусі значна павялічвалася. Каб спыніць развал войска, царскі ўрад у 1658 г. увёў смяротную кару за ўхіленне ад вайсковай службы і ўтойванне дэзерціраў. Калі раней паводле Саборнага ўлажэння, служылых людзей у Маскоўскай дзяржаве каралі смерцю за такія віды злачынстваў, як узброены бунт, мяцеж у войску, дзяржаўную здраду, здачу горада непрыяцелю, а таксама прыняцце замежных людзей у мэтах здрады ці проста зносіны з ворагам, дык цяпер новы артыкул пераводзіў у катэгорыю смяротнікаў масу зусім іншых «злачынцаў». Праўда, і «нещадное битье кнутами», прадугледжанае ў больш як сотні артыкулах Саборнага ўлажэння, у сапраўднасці мала чым адрознівалася ад смяротнага прысуду, бо лік удараў не вызначаўся. Таму пакаранне бізунамі ды кіямі было фактычна замаскаванай формай забойства [47, с.152-154].

З 1658 г. усе вайсковыя фармаванні Маскоўскай дзяржавы траплялі пад пільны кантроль Прыказа тайных справаў. Ён атрымаў перапісныя кнігі палкоў пачынаючы з 1654 г., а таксама спісы тых, хто з 1654 па 1658 г. служыў у пэўным горадзе. Па гэтых дакументах можна было дакладна вызначыць наяўнасць кожнага мабілізаванага. Цяпер ваяводы складалі спіс адсутных («нетчиков», «нетов» - тых, каго «нет») у сваім войску і перадавалі ў Маскву. Уцекачоў пачыналі шукаць, а знайшоўшы - білі і высылалі назад у войска ці ў Сібір*. Адначасна стала пашырацца новая форма пакарання ваенных злачынцаў - гэтак званы «смертный правеж»: выявіўшы «нетчиков», мясцовыя ўлады знаходзілі іх бліжэйшых сваякоў, хапалі цэлыя сем'і і тварылі над імі паказальныя расправы на пляцах, забіваючы да смерці. Часта здаралася, што сярод «нетаў» былі не ўцекачы, а тыя ратнікі, якіх захапілі ў Беларусі ў палон ці якія памерлі з голаду, ад хваробаў, заблукалі ў лясах і балотах. Напрыклад, так караў у 1661 г. суродзічаў тых ратнікаў, што адсутнічалі ў палках, ваявода Аланецкага павета. Заанежскія салдаты і драгуны скардзіліся цару, што «вместо тех побитых и в полон поиманых и которые с голоду померли (ратнікі. - Г.С.), и отцов их и матерей и жен бьют на смертном правежу», а калі знойдуць дэзерціра - таксама забіваюць насмерць [5, т.3, с.472]. Злітаваўшыся, цар загадаў вызваліць ад «смертного правежа» бацькоў і дзяцей тых, хто загінуў, памёр ці трапіў у палон. Злоўленых уцекачоў распарадзіўся вяртаць на службу, а калі тыя зноў пакінуць свае палкі - «тем быть в смертной казни без пощады». Такая форма ўздзеяння на дзейнае войска шырока выкарыстоўвалася маскоўскім урадам і ў апошнія гады вайны. Ратнікі знаходзіліся ў палку, а іхныя сем'і ды сяляне былі ў абозах, у царскіх гарадах «на правежах». І ўсё ж хваля дэзерцірства не змяншалася. З 1659 да 1661 г. толькі датачных збегла са сваіх палкоў 5512 чалавек [5, т.3, с.434]. А ўлады праводзілі мабілізацыю за мабілізацыяй. На загад Аляксея Міхайлавіча ў 1659 г. з гарадоў Маскоўскай дзяржавы было ўзята «в солдатскую службу даточных пеших людей» па адным чалавеку з кожных 25 двароў, у 1660 г. - ізноў з такога разліку, а ў 1661 г. - па чалавеку з кожных 20 двароў! У гарадах Вязьма, Белы, Рослаў, Бранск, Сярпейск, Ржэва былі пастаўленыя заставы для затрымкі ўцекачоў і вяртання іх назад.

* Вось як апісаў пакаранне тых, хто ўцёк з войска, Павел Алепскі: «...Их находили царские слуги, разъезжавшие по областям, и приводили в столицу со связанными за спиной, руками, в оковах, к министрам и наместникам царя. Немедленно их обнажали и водили по всему городу, причем позади шел палач, с кнутом из длинных сырых бычачьих жил, провозглашал их преступление и при каждом шаге стегал кнутом. Кровь брызгала - отвратительно человеку смотреть на такие дела!.. Так продолжали идти с ними, пока не возвращались в приказ, так что его плечи и спина принимали вид, достойный плача: кровь лилась из них ручьем. Одних из них бросали в тюрьму, других вешали» [6а, кн.9, с.157].

Маскоўская дзяржава пачала ваенныя дзеянні ў значна пагоршанай для яе ваенна-палітычнай сітуацыі. Царскія залогі цярпелі як у Беларусі, дзе набіраў сілы вызваленчы рух, так і на Ўкраіне ад казакаў Выгоўскага. А ў дадатак неабходна было трымаць войска і на трэцім фронце - шведскім. Каб унікнуць адначаснай вайны з трох бакоў, цар спрабаваў не абвастраць дачыненняў з Вялікім Княствам Літоўскім і, выйграўшы час, хутка разабрацца з Украінай. У студзені 1659 г. царскі пасол яшчэ паехаў да ўладаў Рэчы Паспалітай, а каралеўскі дыпламат накіраваўся ў Маскву, з якой на Ўкраіну вырушыла вялізнае войска на чале з вопытным ваяводам князем Аляксеем Трубяцкім. Меркавалася, што ваявода зможа ўтаймаваць Выгоўскага без сутычкі, схіліць яго на маскоўскі бок, прапанаваўшы выгадныя ўмовы. Аднак да перамоваў не дайшло. Калі Трубяцкой правёў войска праз Сеўск, Пуціўль да Канатопа, ён наткнуўся там на казакаў палкоўніка Гуляніцкага і аблажыў іх у горадзе. А 27 чэрвеня да Канатопа ўжо падышлі галоўныя сілы Івана Выгоўскага разам з крымскім ханам. Уранку мяцежны гетман з часткай казакаў раптоўна наляцеў на маскоўскае войска, занятае аблогай, ды, нанёсшы цяжкія страты, завабіў яго ў пагоню за сабой. За казакамі кінулася адборная дваранская конніца князёў Сямёна Пажарскага і Сямёна Львова, але яе сустрэлі пакінутыя ў засадзе татары і другая частка казацкага войска. Найлепшыя сілы групоўкі Трубяцкога былі цалкам знішчаныя. Загінулі і абодва князі, а блізу 5 тысячаў ратнікаў трапіла ў палон. Рэшта войска выратавалася тым, што пад прыкрыццём артылерыі хутка перайшла з-пад Канатопа ў Пуціўль, але і яна была моцна пашматаная.

Весткі пра канатопскую паразу выклікалі сапраўдную паніку ў Маскве. Да сталіцы з клункамі пачалі з'язджацца жыхары ваколіцаў. Пайшлі чуткі, што сам цар збіраецца ўцякаць за Волгу. У жніўні Аляксей Міхайлавіч загадаў выводзіць людзей на ўзвядзенне земляных умацаванняў Масквы і нават сам прысутнічаў там [64, т.11, с.50].

Увосень маскоўскі ўрад паспрабаваў узнавіць перамовы са Швецыяй ды падпісаць з ёй мірнае пагадненне, але шведы аніяк не прымалі прапанаваных царскімі пасламі ўмоваў. Наадварот, яны ўльтыматыўна патрабавалі ад Масквы ўзнавіць даваенныя межы.

Тым часам у кастрычніку ваяводу Трубяцкому ўсё ж удалося ўтаймаваць Украіну. На Пераяслаўскай радзе быў абраны новы гетман - сын Багдана Хмяльніцкага Юры і зачытаны тэкст новае дамовы, прывезены з Масквы. Артыкулы Пераяслаўскага пагаднення прадугледжвалі большую цэнтралізацыю казацкага войска і падпарадкаванне яго маскоўскім уладам, забаранялі выбіраць гетмана без царскай згоды і вызначалі шэраг іншых захадаў, скіраваных супраць ваганняў казацкай старшыны, супраць «польскіх» уплываў. Наагул гэтая дамова вяршыла яшчэ адзін поспех палітыкі царскага ўрада і азначала новую ступень палітычнага падпарадкавання Ўкраіны Маскоўскай дзяржаве [55, с.48-49].

Адзін з артыкулаў Пераяслаўскага пагаднення 1659 г. катэгарычна патрабаваў: «В городех, и местах, и местечках на Белой России ныне и впредь залогам черкасским не быть» [14, с.110]. Палкоўніку Івану Нячаю было загадана пакінуць Стары Быхаў і здаць яго царскім ваяводам, а сваіх казакаў выслаць у Нежынскі і Чарнігаўскі палкі. У выпадку непадпарадкавання царскія ўлады павінны былі распачынаць супраць Нячая ваенныя дзеянні. Так яно і выйшла. Нячай не падпарадкаваўся. У ліпені маскоўскія ваяводы аблажылі Стары Быхаў. Абаронцы ўпарта адбіваліся, але сілаў не хапала. Пад канец года на дапамогу Нячаю з Бабруйска хацеў ісці Дзяніс Мурашка, ды не паспеў: уначы з 13 на 14 снежня царскае войска штурмам захапіла Стары Быхаў. Па сведчанні зямянаў Сухціцкіх, якія знаходзіліся пад час штурму ў фартэцыі, непрыяцель здолеў авалодаць ёю «цераз здраду» некаторых заможных жыхароў, у прыватнасці Ільінічаў. Уварваўшыся, маскоўскія ратнікі падпалілі горад, а абаронцаў - «адных пасеклі, іншых жывымі пабралі» [3, No.276]. Толькі габраяў было забіта каля 300 чалавек*. Заняволенага Нячая выслалі ў Сібір**.

* Жах крывавага пагрому ў Старым Быхаве апісаў рабін Лейба Пухавіцер, які перажыў тую трагедыю і, дзівам уратаваўшыся, выдаў кнігу ў Венецыі [50, с.114-116].

** Толькі дзякуючы заступніцтву ўкраінскага гетмана Хмяльніцкага зняволенаму Нячаю даравалі жыццё. Паплечнікі ж ягоныя Самуль Выгоўскі, Дрань, Корсак, Маляўка ды іншыя былі павешаныя ў Старым Быхаве.

Ваенныя дзеянні на тэрыторыі Вялікага Княства ўзнавіліся задоўга да Пераяслаўскае рады 1659 г. і кампаніі выгнання казакаў з Беларусі. Харугвы сапежынскай дывізіі з 1 кастрычніка 1658 г. ужо трымалі ў аблозе Горадню. На пачатку наступнага года сіламі левага крыла была абложаная Коўня. Каб зняць аблогу, ваявода Міхайла Шахоўскі высылаў з Вільні значнае маскоўскае войска - блізу 1100 ратнікаў. На жаль, жамойцкая дывізія яшчэ не мела адзінага кіраўніцтва і была раздробленая. Сіламі, якія пасля паразы пад Веркамі сабраліся каля Кейданаў, кіравалі два палкоўнікі: Мацей Гасеўскі, брат палявога гетмана - пяхотай, а Казімір Жаромскі - конніцай. Галоўнай жа часткай дывізіі левага крыла, якая хадзіла ў Курляндыю супраць шведаў Роберта Дугласа і не ўдзельнічала ў бітве пад Веркамі, па-ранейшаму кіраваў абозны Самуль Камароўскі. І злучацца яны не спяшаліся. Да ўсяго ў снежні распусцілася паспалітае рушанне - скончыўся чарговы квартал службы.

Вось тады, зімой 1658/59 г., царскі ўрад распачаў буйную наступальную аперацыю на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Прызначаны кіраўніком усёй кампаніі ваявода і князь Іван Хаванскі павінны быў вярнуць страчаныя гарады, заняць цвердзі, якія засталіся незахопленымі пасля першага этапу вайны, і, разбіўшы сілы непрыяцеля, давяршыць падпарадкаванне краіны. Частка маскоўскага войска рухалася на Наваградак, а другая групоўка пайшла ў кірунку Біржаў. Каля Мядзела яна разбіла размешчаныя абозам харугвы віцебскага ваяводы Ўладзіслава Валовіча і Мікалая Юдзіцкага - пад 6 тысячаў. Іх пашматаныя рэшткі адступілі ў Панямонне. Браслаўскі, Ашмянскі і Вількамірскі паветы былі акупаваныя пераможцамі. Але праз нейкі час сюды падышла дывізія левага крыла, ужо аб'яднаная Камароўскім. Заатакаваўшы маскоўскае войска ваяводы Нашчокіна, яна аблажыла непрыяцеля ў Чадосах на Жамойці. На пачатку траўня 1659 г. дайшло да трохмесячнага замірэння паміж Камароўскім і Нашчокіным, бо перамагчы аніводнаму з іх не ўдавалася [23, с.43].

Затое аблога Горадні скончылася паспяхова. 9 сакавіка ваявода Багдан Апрэлеў здаў горад Паўлу Сапегу. Зрэшты, капітуляцыі жадала бальшыня ратнікаў маскоўскай залогі ў Горадні. Яны перабягалі на бок вялікага гетмана, адмаўляліся падпарадкоўвацца ваяводу, пагражалі смерцю тым, хто не хацеў паддавацца, бо ў горадзе ўжо не было ні хлеба, ні вады [5, т.2, с.42]. Пасля капітуляцыі шмат хто пайшоў служыць у харугвы Рэчы Паспалітай, іншых Сапега адпусціў на волю. Сам жа гетман рушыў у Курляндыю дзейнічаць супраць Дугласа.

Горадня была першым вернутым вялікім горадам Беларусі, але - не надоўга. У канцы таго ж года да яе скіравалася групоўка ваяводы Хаванскага. У Лідскім павеце мясцовае шляхецкае рушанне спрабаівала не прапусціць ворага на пераправе цераз Нёман, ды сілы былі надта ж няроўныя, і шляхта неўзабаве разбеглася. Горадня спачатку ўзялася бараніцца, але на бяду гетман, адыходзячы, пакінуў тут зусім маленькую залогу. Хоць камендант і кляўся, што хутчэй памрэ, чым паддасца ворагу, 22 снежня 1659 г. Горадня ўсё ж капітулявала.

Далей Хаванскі павярнуў на Падляшша. Уварваўшыся ў Заблудаў, ягонае войска спустошыла гарадок, пасекла людзей, якія былі ў касцёле на набажэнстве, нахапала ўдосталь палонных і ўсялякага дабра. Пад Крынкамі было разбіта некалькі харугваў Яна Агінскага. Пасля гэтага маскоўскае войска рушыла на Берасце. Ідучы па тэрыторыі павета, Хаванскі шырока распусціў перад сабой раз'езды, якія «агнем і мечам пустошылі і губілі гарады і вёскі, знішчалі і палілі як духоўныя, так і панскія двары, людзей секлі, мардавалі». Надзвычай жорстка маскоўскія ратнікі абышліся з Камянцом. Як сведчыў возны Ян Ласота, увесь замак быў спалены, царква Божага Нараджэння і касцёл Святога Духа - таксама, з усіх храмаў павыдзіраныя ўпрыгожанні і званы, ратуша ператворана ў попел разам з усімі справамі і кнігамі, дамы ў горадзе амаль усе пушчаныя дымам. Пахапаўшы ці панішчыўшы маёмасць і жывёлу, нават гусей і курэй, царскія ваяўнікі пазабівалі жыхароў, якія ўваходзілі ў гарадскую раду, іншых - пабралі ў палон. Тыя ж, хто застаўся, хадзілі «папечаныя, пасечаныя, у лапцях» [3, т.3, с.361].

Захапіць Берасце адразу не ўдалося. Моцная залога, пад 2000 жаўнераў, якой кіраваў нехта Свянцінскі, адбіла першы націск, і Хаванскі мусіў адысці ад замка. Аднак 13 студзеня, праз пяць дзён аблогі, уначы фартэцыя была здабытая штурмам. Замак сплыў крывёю - бальшыня абаронцаў загінула ад зброі раз'юшаных заваёўнікаў [27, s.274]. Увесь горад быў «да найменшага будынка ... разбураны, спалены і ў нішто ператвораны», а людзей засталося «вельмі малая кучка». Гэтаксама быў спустошаны Шарашоў.

15 студзеня пад Пружанаю стражнік Вялікага Княства Літоўскага Міхал Абуховіч, маючы ўсяго 5 драгунскіх і 8 панцырных харугваў з дывізіі Паўла Сапегі, заатакаваў маскоўскае войска на чале з Пятром Хаванскім. Бітва адбылася каля Малеча. Напачатку ён моцна паціснуў непрыяцеля, ды колькасная перавага апошняга ўсё ж спрычынілася да паразы харугваў стражніка. Значная доля віны за тое лягла на драгунаў, якія пакінулі панцырных і, не абстраляўшы ворага з агнястрэльнай зброі, уцяклі, чым змусілі адступаць і астатніх. Абуховіч трапіў у палон, калі адбіваўся ад рэйтараў: пад ім забілі каня і цяжка ранілі самога - у твар і тройчы ў галаву [25, s.65-66], але, абараняючыся, ён паспеў забіць сямёх і параніць дзесяцёх царскіх ваяўнікоў. Разам са стражнікам ратнікі Хаванскага схапілі пад Малечам яшчэ 13 чалавек з таварыства панцырных і выслалі ў Маскву.

У той сітуацыі выступіць супраць групоўкі князя Хаванскага проста не было каму. Асноўныя сілы Вялікага Княства Літоўскага - харугвы дывізіяў правага і левага крылаў - усё яшчэ знаходзіліся ў Курляндыі. Калі да дывізіі Камароўскага ў канцы жніўня 1659 г. далучылася прыведзеная палявым пісарам Аляксандрам Палубінскім сапежынская, аб'яднанае войска выйграла шэраг сутычак са шведамі і авалодала гарадамі Гольдынг, Віндавы, Шкрунды. Але напрыканцы верасня раптам памёр Камароўскі. Начальнікам жамойцкай дывізіі толькі 29 кастрычніка быў абраны Міхал Пац.

Набліжалася зіма, а харугвы Вялікага Княства востра адчувалі цяжкае матэрыяльнае становішча. Жаўнеры доўгі час не атрымлівалі грошай, галадалі, не мелі патрэбнай амуніцыі. У войску не хапала пораху і гарматаў, іншай зброі. Яшчэ ў траўні 1659 г. у жамойцкай дывізіі каля Жыдзікаў было ўтворана «рыцарскае кола» (канфедэрацыя), якое накіравала маніфестацыю да караля з скаргаю на затрымку «крывава заганараваных заслугаў» [74, с.22]. Добра, што праз колькі дзён канфедэрацыя распусцілася, але ўнутранае становішча ў войску заставалася складаным, а зацяты антаганізм вышэйшых начальнікаў дадаткова абвастраў праблему.

Вайна са шведамі блізілася да канца. На зыходзе 1659 г. амаль уся Курляндыя была пад кантролем войскаў Вялікага Княства Літоўскага. Шведскімі заставаліся толькі Мітава і Боўск. Але затое ў Беларусі гаспадарыў ваявода Хаванскі. І вялікі гетман Павел Сапега нарэшце паспяшаўся бараніць Айчыну. У лісце да Міхала Паца ён пісаў, каб і той з жамойцкай дывізіяй хутчэй вяртаўся ў Княства. Сапега думаў вывесці з Курляндыі на маскоўскае войска практычна ўсе сілы Вялікага Княства Літоўскага, нават калі на тое спатрэбілася б сепаратнае замірэнне са Швецыяй, бо сам ён не дыспанаваў дастатковым для барацьбы з Хаванскім войскам. Аднак Ян Казімір не пагадзіўся з такім планам і затрымаў Паца з Палубінскім у Курляндыі - дзеля здабычы Боўска ці Мітавы. Пасля цяжкай аблогі Мітава ўсё ж паддалася і 9-10 студзеня 1660 г. была перададзена Міхалу Пацу. Толькі тады кароль і вялікі князь скіраваў нарэшце харугвы Палубінскага да Паўла Сапегі, і той паспяшаўся праз Жамойць ды Троцкае ваяводства на паўднёвы захад Беларусі.

Урад Рэчы Паспалітай жадаў як найхутчэй замірыцца са шведамі ды кінуць усе сілы дзяржавы супраць маскоўскай арміі. У Гданьску вяліся напружаныя перамовы. Канцлер Крыштап Пац нават дапускаў, што па якім часе яны рушаць на Хаванскага разам са шведскімі аддзеламі Роберта Дугласа. Аднак жамойцкая дывізія не імкнулася ісці ў зону дзеянняў Хаванскага. Вясной 1660 г. Міхал Пац трымаў яе на поўначы Троцкага ваяводства і на поўдні Земгаліі. З якое прычыны? Ён баяўся, што войска Хаванскага можа ўварвацца на Жамойць і быццам нават меў пацверджанні такіх намераў маскоўскага ваяводы, знойдзеныя ў перахопленай царскай інструкцыі. Але ці не важней для Пацаў было замацавацца ў Курляндыі, сцвердзіць сваё права на занятыя гарады. За гэта іх слушна папракалі і каронны канцлер Ежы Асалінскі, і Павел Сапега, які ў траўні на варшаўскай ваеннай нарадзе падкрэсліў, што ў час, калі маскоўскае войска беспакарана пустошыла край, Міхал Пац рупіўся больш пра Курляндыю, чымся пра Айчыну [73, s.64].

Тым часам групоўка Хаванскага яшчэ кантралявала ўсю паўднёва-заходнюю Беларусь. Грунтоўна размясціўшыся ў Берасці, ваявода загадаў збудаваць тут дадатковыя ўмацаванні, сабраць паболей харчу і боезапасаў. Відаць, планавалася, што Берасце доўгі час будзе аперацыйнай базай маскоўскага войска.

Усю вясну 1660 г. значных сутычак не было. У Беларусі дзейнічалі хіба толькі партызаны. Аддзелы Дзяніса Мурашкі і Самуля Аскіркі, якія ў часе наступальнай аперацыі ваяводы Хаванскага адступілі на Піншчыну, у студзені авалодалі Давыд-Гарадком. Разам з рэшткамі беларускага казацтва ў іхным войску гуртавалася шмат мясцовай шляхты. У лютым 1660 г. пад Зубарэвічамі, што каля Глуска, яны разбілі буйную групоўку казакаў - блізу 3000 чалавек, але ўжо пад Туравам самі пацярпелі паразу і адышлі да Слуцка. У сакавіку аддзел Аскіркі і Мурашкі з 2500 чалавек стаяў пад Нясвіжам і як мог шкодзіў войску Хаванскага - перакрываў камунікацыі, знішчаў раз'езды, турбаваў непрыяцеля раптоўнымі налётамі.

Са з'яўленнем харугваў Палубінскага ў Беларусі становішча мала змянілася. У сакавіку ваявода Хаванскі прапанаваў яму правесці абмен палоннымі, каб выменяць сваіх - князя Саву Мышэцкага і Луку Грамаціна. Як і належыць, на час абмену вязьнямі спыняліся ваенныя дзеянні. Але калі жаўнеры Палубінскага, паверыўшы, прывялі палонных у вызначанае месца, на іх наляцела маскоўскае войска і ўсіх перабіла [5, т.3, с.47-48]. Гэтак падступна Хаванскі паводзіў сябе неаднойчы, за што нават цар дакараў свайго ваяводу. Нашчадак вялікага роду Гедзімінавічаў, продкі якога калісьці пакінулі Вялікае Княства Літоўскае, цяпер прыйшоў на радзіму сваіх прадзедаў бязлітасным заваёўнікам.

Каб стрымаць знішчальныя рэйды Хаванскага, было задумана распачаць з ім перамовы - хоць фармальныя, дзеля прыліку, толькі б спыніліся ваенныя дзеянні. Камісары ад Вялікага Княства Крыштап Завіша і Цыпрыян Бжастоўскі прыехалі ў прызначаную вёску Сялец, што на Берасцейшчыне, ды, чакаючы там калегаў з Польшчы, запрашалі на сустрэчу маскоўскіх паслоў, заклікалі Хаванскага спыніць забойствы і знішчэнні. Адказам ваяўнічага князя звычайна было кароткае: «Трактаты трактатами, а война войною нехай будет» ці - «А миру война не помешка». Што ж, заставалася пагадзіцца, бо, як заўважыў на гэты конт у сваім дыярушы ашмянскі маршалак Самуль Маскевіч, «права дыктуе бандыт».

Калі палявы пісар Аляксандр Палубінскі стаў збіраць сваё войска пад Кляшчэлямі, недалёка ад Бельска-Падляскага, Хаванскі рушыў проста на яго. Тады Палубінскі адышоў назад за пушчы. Не даганяючы непрыяцеля, царскі ваявода павярнуў да Наваградка. На пачатку лютага наваградскі харужы Мацей Радзімінскі пакінуў горад і павёў свой почат у напрамку Слуцка. Каб унікнуць крывавых драмаў, Слонімскі і Ваўкавыскі паветы, а пасля і Наваградак накіравалі да Хаванскага сваіх паслоў з абвешчаннем прызнання царскай улады. Але тады ж да Наваградка падышла маскоўская конніца капітана Міны Шылава, высланая віленскім царскім ваяводам Данілам Мышэцкім з мэтай выхапіць лёгкую здабычу перад самым носам у Хаванскага. Капітан першы заняў пусты наваградскі замак і, арыштаваўшы баярына Чырыкава, ужо прысланага Хаванскім прыводзіць да прысягі мясцовую шляхту, хацеў зрабіць гэта сам. Толькі баярын Зеленаў, прыехаўшы ад Хаванскага, змог вызваліць Чырыкава і прывесці горад да прысягі. Ён сабраў перапалоханую шляхту да Барысаглебаўскай царквы і, чытаючы з двух спісаных аркушаў, загадаў паўтараць слова ў слова: «Я. N., присягаю Богу всемогущему в Троицы святой единому и государю царю и великому князю Алексею Михайловичу всея Великая и Малыя и Белыя Руси Самодержцу...» Далей гаварылася, што трэба адрачыся ад караля і вялікага князя, аніякім чынам з ім не зносіцца, а нават ваяваць супраць яго і ні да якога іншага манарха не прыставаць. Напрыканцы прысягі было шмат праклёнаў за адступніцтва: «И я за то свое клянство и проступление да буду одлучен и непрощен од Светыя одиносущныя Троицы единого Бога... затресуся яко Каино еще и на земли, и да одвертотся земля и пожрет мя яко Датана и Абирона... и жилище мое да будет в вечным огни з дъяволом сатаном и ангелу его» [27, s.280]. Хто прысягнуў цару - атрымліваў пасведчанне. Праўда, заплаціўшы грошы.

Сам Хаванскі прыйшоў з галоўнымі сіламі са Слоніма да Наваградка 25 лютага. Шляхце і іншым станам было загадана сустракаць яго за горадам. У вялізным абозе наваградцы бачылі статкі выдатных коняў, на вазах - марскіх свінак, паваў і галубоў, а таксама мноства палонных. Найбольш радавітых - везлі. Сярод вязняў пазналі старую ваяводзіну Палубінскую, жонку палявога пісара ды палкоўніка Міхала Абуховіча, схопленага пад Пружанаю.

Праз колькі дзён Палубінскі прыслаў Хаванскаму ліст, у якім выклікаў непрыяцеля на бітву. Ваявода сам павёў войска супраць Палубінскага, выпальваючы і спусташаючы на шляху вёскі. Але палявы пісар не прыняў бітвы і, баючыся вялікай колькаснай перавагі ворага, перайшоў за Буг. Хаванскі ж мусіў вяртацца ў Наваградак, бо рака на другі ж дзень зрабілася непераадольнай, - пачаўся вясновы крыгаход.

Перад адыходам з Наваградка Хаванскі доўга выпраўляў на Маскву нарабаваныя скарбы і палонных - бясконцы абоз, які, па сведчанні Самуля Маскевіча, налічваў ці не 15 тысячаў вазоў [27, s.285]. Туды ж было адпраўлена і 100 гарматаў. На пачатку сакавіка ўсё царскае войска стала нарэшце пакідаць Наваградак: паводле таго ж Маскевіча, маскоўская групоўка тут налічвала каля 30 тысячаў. Адыходзячы, Хаванскі пагражаў жыхарам, што, калі хоць адзін парушыць прысягу, тады ён усё ваяводства, вярнуўшыся, высеча і выпаліць.

Пачынаючы з вясны 1660 г. усё большы націск адчувала маскоўская залога ў Вільні. У красавіку пад час штурму каля тысячы ратнікаў Вялікага Княства занялі горад і спрабавалі здабыць Ніжні замак. Разам з рэгулярным войскам тут дзейнічала нямала прысяжнай шляхты і віленскіх мяшчанаў, якія, спаткаўшы жаўнераў яшчэ за 5 вёрстаў ад сталіцы, рабілі для іх масты і драбіны, паказвалі слабейшыя месцы ўмацаванняў, дапамагалі іншымі сродкамі. Віленскі камендант Мышэцкі спадзяваўся на падтрымку Хаванскага, але той ужо сам быў добра прыкаваны да непакорнай беларускай фартэцыі - Ляхавічаў.

Яшчэ 20 сакавіка ўсё войска Хаванскага зграмадзілася пад Ляхавічамі. Ваявода двойчы пасылаў да абаронцаў сваю дэлегацыю з прапановай здаць горад без крыві. Са сценаў, аднак, прагучала ў адказ, каб надалей пра гэта і размоваў не вялі, бо «здачы горада ніколі ў іх не будзе». Ляхавіцкі камендант Станіслаў Юдзіцкі дыспанаваў значнай сілай - у замку сядзела каля 4 тысячаў чалавек, якія мелі 47 гарматаў, значныя запасы пораху і хлеба. Праўда, кадравае войска складала зусім невялікую долю ад гэтай колькасці абаронцаў: дзве харугвы найманай пяхоты і тры харугвы драгунаў - разам 450 чалавек. Астатнія тры з паловай тысячы - сяляне, што збегліся з ваколіцаў, шляхта, габраі.

Падрыхтаваўшыся, 26 сакавіка на досвітку Хаванскі паслаў войска на першы штурм ляхавіцкага замка. З крыкам «Царев, царев город!» палкі кінуліся на ўмацаванні і ў некаторых месцах паспелі ўзняцца на муры, але былі збітыя адтуль абаронцамі. Напружаны бой зацягнуўся да трэцяй гадзіны дня і каштаваў маскоўскаму войску вялікіх стратаў. Царская грамата інструктавала ваяводаў надалей устрымлівацца ад штурмаў, а «над полскими и литовскими городами промысел чынить всякими вымыслы, оприч приступов, чтоб нашим ратным людем в том потери впредь не было».

Пачалася доўгая аблога Ляхавічаў. Хаванскі прынцыпова не хацеў адыходзіць ад гэтай фартэцыі, бо Ляхавічы і Нясвіж разам са Слуцкам заставаліся апошнімі незахопленымі гарадамі Беларусі. Размешчаныя на важных дарогах, яны маглі перакрыць камунікацыі і прынесці маскоўскаму войску значную шкоду. Ваявода пісаў пра гэта цару, тлумачыў, што «Ляховичи и Несвиж стали промеж твоих завоеванных городов» і ад іх царскім ратнікам праходу няма, ды прасіў падмогі, «агнястрэльных» майстроў і гранатаў, каб падпальваць драўляныя пабудовы ў Ляхавічах.

На дапамогу Хаванскаму з Магілева быў высланы стольнік Змееў з войскам. Прычакаўшы падмацаванне ў канцы траўня, князь накіраваў яго на аблогу Нясвіжа, бо адтуль выходзілі невялікія конныя і пешыя аддзелы ды знішчалі маскоўскія раз'езды, якія займаліся нарыхтоўкай хлеба і конскага корму для групоўкі Хаванскага. Тады ж партызанскую вайну з Хаванскім вялі Мурашка і Аскірка: з красавіка па чэрвень яны няспынна хадзілі з-пад самага Слуцка на маскоўскі абоз пад Ляхавічы і па частках знішчалі яго.

Абстрэльваючы Ляхавіцкі замак з дванаццаці батарэяў, Хаванскі рыхтаваўся да новага штурму. Да самых умацаванняў падводзіліся шанцы, рабіліся штурмавыя драбіны. Апроч таго, рыхтаваліся вязанкі саломы, галля, каб завальваць роў ды запальваць драўляную забудову замка [69, с.80]. Разбурыўшы плаціну на рэчцы Ведзьма, царскія ратнікі спусцілі ваду з ірвоў, чым зліквідавалі значную перашкоду на шляхту да муроў. Сюды, пад Ляхавічы, увесь час прыходзілі падмацаванні: то 2 тысячы маскоўскіх стральцоў, то палкі адборнай пяхоты, то данскія казакі. Было прыслана нават 200 коннікаў прысяжнай віцебскай шляхты. Прыведзены ратнікамі млынар-чараўнік за добрую ўзнагароду паабяцаў Хаванскаму дапамагчы здабыць замак. Пад ягоным кіраўніцтвам з бёрнаў будавалася вялізная драбіна, па якой магло б адначасна ўзбягаць на муры мноства штурмавікоў. У дадатак млынар абяцаў так замовіць замкавую артылерыю, што тая не зможа страляць.

Уначы 24 траўня Хаванскі кінуў галоўныя сілы на другі вальны штурм - ізноў безвыніковы! Вялізную драбіну, сканструяваную млынаром, дзеля ейнай вагі было цяжка падцягнуць да муроў. Чары ж ягоныя аніяк не перашкодзілі абаронцам збіваць хвалі штурмавікоў трапным агнём артылерыі [27, s.300]. Войска Хаванскага панесла надзвычай вялікія страты. Толькі забітых было не менш чым 2 тысячы. Баявы дух царскіх ратнікаў пад Ляхавічамі пачаў хутка падаць. Шмат хто кідаў палкі і ўцякаў. Але ваявода настойліва дамагаўся свайго. Цяпер ён вымусіў прысяжную наваградскую шляхту пісаць у Ляхавічы лісты, у якіх заклікаць абаронцаў да капітуляцыі. Хоць гэта таксама сышло намарна, аблога непакорнай фартэцыі працягвалася. Між тым у канцы вясны адбылася падзея, якая радыкальна мяняла мілітарную сітуацыю на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага.

Яшчэ ў студзені 1660 г. пад Гданьскам у Аліўскім кляштары былі пачатыя перамовы паміж Рэччу Паспалітай і Шведскім Каралеўствам. Пасля працяглых дыскусіяў бакі нарэшце прыйшлі да паразумення і 3 траўня падпісалі тэкст дамовы пра «агульны і вечны мір», складзены з 37 артыкулаў. Ад Вялікага Княства Літоўскага подпіс пад дамоваю паставіў канцлер Крыштап Пац. Мяжой паміж дзвюма дзяржавамі вызначалася Дзвіна. Беручы абавязак захоўваць мір, добрасуседскія і прыязныя ўзаемадачыненні, абодва бакі абяцалі не ўступаць у хаўрус і не дапамагаць краінам, якія б выбралі аб'ектам агрэсіі адну з іх. Кароль і вялікі князь Ян Казімір назаўсёды выракаўся ўсялякіх прэтэнзіяў да Каралеўства Шведскага і Вялікага Княства Фінляндскага, саступаў шведам тэрыторыю Інфлянтаў на захад ад Дзвіны, адмовіўся ад права на Эстонію, затое ўсходняя частка Інфлянтаў - Дынабург, Рэжыца, Люцын, а таксама Курляндыя і Земгалія, адзначалася ў тэксце дамовы, уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай. Для дэталёвага размежавання былі вызначаны камісары. Паколькі інфлянцкія землі яшчэ знаходзіліся пад акупацыяй маскоўскага войска, у артыкулах адзначалася, што, калі Швецыя вызваліць сілай ці дыпламатычна «польскія» землі, - яна адразу ж перадасць іх Рэчы Паспалітай, і гэтае ж зробіць апошняя, не зважаючы на страты.

Замірэнне прадугледжвала поўную амністыю ўсім, хто пад час вайны пераходзіў на бок непрыяцеля. Незалежна ад стану і веравызнання, нават калі нехта служыў у шведскім войску, скрозь - у Кароне Польскай, Вялікім Княстве Літоўскім, у Курляндыі і Прусах - яму ўсё даравалася. Усе палонныя з абодвух бакоў мусілі быць адпушчаныя без выкупу на працягу трох тыдняў пасля падпісання дамовы. Рэч Паспалітая абяцала яшчэ паспрыяць, каб крымскі хан адпусціў палонных шведаў. Кожная дзяржава адводзіла сваё войска на ўласную тэрыторыю, пасля чаго сама вызначала, якія сілы пакінуць дзеля ўласнай бяспекі. Цалкам захоўваліся ранейшыя гандлёвыя сувязі паміж краінамі [98, s.419-457].

Вось тады ўсе фармаванні Рэчы Паспалітай, занятыя раней барацьбой са шведамі, былі кінутыя супраць маскоўскага войска. Праўда, галоўныя сілы Кароны пайшлі на тэрыторыю Ўкраіны. У Беларусь Ян Казімір паслаў толькі ваяводу Стэфана Чарнецкага, які проста з Гальштыніі рушыў праз Варшаву на Палессе, да вёсачкі Дзівін, дзе павінен быў злучыцца з дывізіяй правага крыла Вялікага Княства Літоўскага. Чарнецкі мог дзейнічаць аўтаномна - кароль вывеў яго з падпарадкавання гетманаў.

Сапежынская дывізія доўгі час знаходзілася на поўдні Берасцейшчыны. У Драгічыне жаўнеры яшчэ ў сакавіку з прычыны доўгай нявыплаты грошай утварылі канфедэрацыю. Пазней некаторыя харугвы адпалі ад вайсковага хаўрусу, і да лета стараннямі Палубінскага ды Сапегі дывізія правага крыла стала зноў цалкам баяздольнай. У чэрвені яна рушыла пад Ляхавічы па Хаванскага. Згодна з планамі Яна Казіміра і Крыштапа Паца, гэтым мелася распачацца вялікая наступальная кампанія ўсіх узброеных сілаў Княства супраць маскоўскага войска ў Беларусі.

Злучыўшы свае дывізіі, Сапега і Чарнецкі (у першага было 6 тысячаў, у другога - 4) пайшлі праз Слонім, дзе натыкнуліся на асобны аддзел маскоўскага войска і амаль цалкам знішчылі яго, а ваяводу захапілі ў палон. Тыя, хто паспеў выратавацца, дабеглі да Ляхавічаў і папярэдзілі Хаванскага пра небяспеку. Ваяўнічы князь з галоўнымі сіламі пайшоў насустрач непрыяцелю, хоць Восіп Шчарбатаў ды Сямён Змееў раілі яму не рабіць гэтага. Хаванскі вывеў конніцу за пераправу, спадзеючыся, што гэтак яму будзе лягчэй даганяць разбітыя харугвы «літвы». На правае крыло стаў сам Хаванскі з конніцай, на левае - князь Шчарбаты, а пасярдзіне - рэйтары і пяхота. Супрацьстаялі ім па цэнтры дывізія Чарнецкага, па баках - харугвы Вялікага Княства Літоўскага.

Бітва адбылася 28 чэрвеня 1660 г. паблізу вёскі Палонка, недалёка ад Ляхавічаў. Гусары Сапегі і Чарнецкага так імкліва наляцелі на маскоўскую пяхоту, якая стаяла перад пераправай, што тая паспела зрабіць толькі адзін залп, а потым гінула пад палашамі ды танула ў балоце. Харугвы гусараў і панцырных, заатакаваўшы, пасеклі і прымусілі ўцякаць маскоўскую конніцу, пасля чаго нанеслі супольны ўдар і па астатняй пяхоце. Гэта быў поўны разгром вялізнай групоўкі Хаванскага. Сам князь з рэшткамі войска пабег да Ляхавічаў, адтуль жа, зняўшы аблогу, хутка адступаў на Полацак. Мноства ратнікаў, камандных чыноў, а таксама князь Шчарбатаў трапілі ў палон; Змееў і абодва сыны Хаванскага атрымалі раны. Толькі пяхоты загінула не менш чым 2 тысячы, а страты ў конніцы былі намнога большыя.

Выбухам бязмежнай радасці сустрэлі пераможцаў Ляхавічы. На пазіцыях маскоўскага войска засталося мноства зброі, асабліва гарматаў - іх так не хапала ў дывізіі Сапегі. Сабраўшы трафеі, вялікі гетман пакінуў частку гарматаў у Ляхавічах, Чарнецкі ж выслаў забранае ў свой Тыкоцін. У кінутым абозе Хаванскага былі вялізныя запасы каржоў, мукі, а таксама статак кароў на 7-8 тысячаў галоў, якіх разабрала войска ды раздалі сялянам.

Перамовы, што з зімы праводзілі ў Барысаве царскія паслы і прадстаўнікі гетманскай Украіны з камісарамі Рэчы Паспалітай, пасля бітвы пад Палонкай былі адразу перапыненыя. Маскоўская дэлегацыя паспяшалася ў Смаленск. Ваяводы нейкі час знаходзіліся пад уплывам катастрофы Хаванскага. Сама час быў для імклівай выправы ўсіх сілаў Вялікага Княства Літоўскага! Але наступалі пакуль толькі дывізія Сапегі ды кароннае войска Чарнецкага. З Ляхавічаў яны пайшлі на Барысаў і аблажылі яго. Двойчы спрабавалі штурмаваць, аднак добра ўмацаваны горад (царская залога тут складалася з тысячы ратнікаў) не паддаваўся. І ўсё ж з'яўленне буйных фармаванняў рэгулярнай арміі Вялікага Княства Літоўскага на Бярэзіне было настолькі нечаканым, што выразна сведчыла пра новую стадыю вайны: царскія ваяводы страчвалі ініцыятыву ваенных дзеянняў і пераходзілі да абароны.

Для Маскоўскай дзяржавы 1660 г. быў няшчасны і на Ўкраіне. Жадаючы дамагчыся рэваншу, ваявода Васіль Барысавіч Шарамецеў, прызначаны царом галоўным над украінскімі землямі, у жніўні дамовіўся з гетманам Хмяльніцкім пра сумесны паход на Альбоў, каб ударыць па каронным войску. Хаўруснікі выправіліся рознымі дарогамі, думаючы злучыцца ў зоне баявых дзеянняў. Але на Валыні Шарамецева сустрэлі з харугвамі вялікі гетман каронны Станіслаў Патоцкі і маршалак ды палявы гетман Ежы Любамірскі, а таксама крымскія татары. Маскоўскае войска мусіла колькі дзён абараняцца ў абозе. Неўзабаве сярод ратнікаў пачаўся голад. З вялікімі стратамі яно вырвалася з аблогі і дайшло да Чуднава, але і там не знайшло спакою, бо ўсё адно, аточанае, было пад пастаянным абстрэлам. Калі ж нарэшце з'явіўся Юры Хмяльніцкі з казакамі, Любамірскі здолеў схіліць яго на свой бок. Праз колькі дзён украінскі гетман прысягнуў каралю Рэчы Паспалітай і заклікаў казакаў палкоўніка Цацуры, якія былі з Шарамецевым, пакінуць маскоўскага ваяводу. Імклівым кідком Цацура вывеў 2000 казакаў з аблогі і далучыўся да Хмяльніцкага. Ад каго яшчэ мог чакаць выратавальнай дапамогі Шарамецеў?

Пратрымаўшыся яшчэ 11 дзён, галоднае і здэмаралізаванае маскоўскае войска здалося. Капітуляцыя праходзіла 23 кастрычніка 1660 г. Вялізнай групоўкі Шарамецева на Ўкраіне больш не існавала. Самога ваяводу, зняволенага, татарскі хан павёз да сябе ў Крым.

Масква зноў была ў жаху! Як і ў 1659 г., пайшлі чуткі пра магчымыя ўцёкі цара, пра пагрозу для сталіцы. Рэальнасць паходу на Маскву і сапраўды не выключалася. Кароннае войска ды казакі Хмяльніцкага маглі цяпер ісці на левы бераг Дняпра, кантраляваць усю Ўкраіну. Аднак польскія харугвы сканфедэраваліся і наагул сышлі з украінскіх земляў. На нейкі час тут усталявалася зацішша. Толькі ў Беларусі ваенныя дзеянні не перапыняліся.

Пасля ашаламляльнай паразы пад Палонкай каля Ляхавічаў цар пачаў ствараць для дзеянняў у Беларусі новую вялікую армію, кіраваць якой даручыў ваяводу князю Юрыю Далгарукаму. 19 жніўня 1660 г. Далгарукі накіраваўся ў Смаленск - базу фармавання новай арміі, а 8 верасня ўжо павёў адтуль свае палкі на Магілеў.

Украінскія казакі Нежынскага, Старадубскага і Чарнігаўскага палкоў на чале з Васілём Залатарэнкам былі высланыя ў Беларусь яшчэ ў чэрвені. У раёне Магілева - Шклова яны мусілі злучыцца з групоўкай Далгарукага і пачаць супольныя дзеянні супраць Сапегі і Чарнецкага. Аб'яднанне сілаў Далгарукага і Залатарэнкі ці Далгарукага і Хаванскага было небяспечным, паколькі прывяло б да ўтварэння надзвычай магутнай групоўкі ў Беларусі: у Далгарукага было блізу 25- 30 тысячаў ратнікаў, Залатарэнка вёў таксама 25 тысячаў, апрача іх - «ис Киева русских людей с Чаркасы же 4 тысячи человек», ды яшчэ Хаванскі, сабраўшыся з сіламі ў Полацку, мог выставіць на бітву прыкладна 12 тысячаў ратнікаў.

Да таго часу ў беларускім Падняпроўі ўжо дзейнічалі харугвы Сапегі, Палубінскага, Кміціча ды Чарнецкага. Калі яны паспрабавалі штурмаваць Барысаў і пераканаліся, што адразу горадам не авалодаць, Сапега з палкоўнікамі пайшоў у накірунку Талачына ды спыніўся ў мястэчку Славені, а Чарнецкі нейкі час яшчэ знаходзіўся пад Барысавам. Ён меў тады 3 тысячы конніцы ды тысячу выбранецкай пяхоты [5, т.3, с.123]. Пад вялікаю булавою Сапегі разам налічвалася блізу 6 тысячаў жаўнераў - палова конніцы, палова пяхоты. У палкоўнікаў Мурашкі і Аскіркі было «мужичья собрано» 3 тысячы, ды яшчэ - лёзная чэлядзь [5, т.3, с.188]. Праўда, войска Вялікага Княства цярпела вострую нястачу прадуктаў, амуніцыі, зброі. У харугвах Сапегі, напрыклад, было толькі 7 палявых гарматаў, а пораху - «толькі з бочку». У Паца - пораху «толькі два вазы... і волава мала ж». Асабліва пакутавалі жаўнеры ад голаду. Як адзначаў у грамаце Хаванскі пасля допыту палонных, «в войске де литовском и жмойцком голод большой: в таборах драгуны и желдаки лошадей едят, которых у них из наряду побивают» [5, т.3, с.419]. На пошукі хлеба для галоднага войска даводзілася пасылаць раз'езды ажно ў Віцебскі павет ды іншыя далёкія раёны краю.

У жніўні са з'яўленнем рэгулярнага войска на ўсходзе Беларусі актывізаваўся рух мясцовага насельніцтва, яскравей выявілася яго антымаскоўская настроенасць. Калі 16 жніўня харугвы Вялікага Княства - блізу 600 чалавек на чале з палкоўнікам Ліпскім - падышлі да Амсціслава, мяшчане хацелі адразу здаць ім горад, ды маскоўская залога арганізавала абарону. Тады праз тыдзень амсціслаўская шляхта і мяшчане ўльтыматыўна запатрабавалі ў каменданта Савы Аўцына адчыніць гарадскую браму, прыстрашыўшы, што ў адваротным выпадку павяжуць усіх маскоўскіх ратнікаў і аддадуць жаўнерам Вялікага Княства. Шляхціч Марцін Масковіч урэшце сам выхапіў ключы ў каменданта, і яны адчынілі браму. Маскоўскую залогу вырашылі адпусціць на волю. На другі ж дзень амсціслаўцы вывелі ратнікаў з горада і ажно 20 вёрстаў суправаджалі ў напрамку Рослава, гарантуючы ім бяспечны шлях з Беларусі. Але далей у лесе на царскіх ваяўнікоў амсціслаўскай залогі напалі партызаны «и учали по них из лесу стрелять с обеих сторон и шли де за ними те шиши верст с 40 и билися с утра до вечера». Загінуў сам Аўцын, 57 ратнікаў, 28 чалавек было паранена, так што да Рослава дайшоў з параненымі толькі 161 чалавек [5, т.3, с.148].

Тады ж харугвы гетманаў хадзілі да Крычава - і Крычаў таксама перайшоў на бок Вялікага Княства Літоўскага. Неўзабаве быў вызвалены і Шклоў. Смаленскі ваявода Барыс Рапнін з трывогай паведамляў цару, што і пад Смаленск прыходзілі «літоўскія людзі», захапілі ў палон некалькі салдатаў з палка Лэслі, адагналі з сабой ад горада статак на 110 коняў. Смаленскія казакі пачалі кідаць царскую службу ды сыходзіць у лясы. Ваяводы з вялікіх гарадоў Беларусі адчулі сур'ёзную небяспеку і сталі прасіць у цара тэрміновых падмацаванняў. У Полацку, напрыклад, маскоўскіх салдатаў і стральцоў тады было 657 чалавек, а жыхароў горада засталося з дзецьмі 1499. Дык каб умацаваць абароназдольнасць залогі, цар загадаў выкарыстоўваць палачанаў: «мещан по вестям росписать и ставить со всяким боем по городу с солдаты и стрелцы через человека» [11, с.126].

Дзе ж была дывізія левага крыла, калі харугвы Сапегі і Чарнецкага пасля Палонкі стаялі пад Барысавам, ішлі да Дняпра? Шасцітысячная армія Міхала Паца толькі 8 ліпеня пакінула раён Вількаміра і рушыла да сталіцы Княства. Праўда, на Браслаўшчыне давялося паставіць частку пяхоты ў мэтах перасцярогі ад Хаванскага, які ўжо збіраў сваё пашматанае войска ў Полацку. Замест таго каб весці дывізію ў Падняпроўе дзеля супольных дзеянняў супраць непрыяцеля, абозны Міхал Пац у сярэдзіне ліпеня распачаў аблогу Вільні. Цэлы месяц ягонае жамойцкае войска марнавалася тут. Залога царскага ваяводы Мышэцкага не магла ўтрымаць увесь горад і схавалася ў замку, затое там баранілася надзвычай упарта. Аблога зацягвалася, а шанцаў на поспех амаль не было. Тады пад канец жніўня пацаўская дывізія прыйшла да Дняпра, пакінуўшы пад Вільняй 2 тысячы жаўнераў. Сапега і Чарнецкі ўжо другі тыдзень як стаялі пад Магілевам.

Вялікі гетман дамагаўся аб'яднання дывізіяў, каб разам выступіць на левым беразе Дняпра, тады як Пац упарта не жадаў гэтага і ўхіляўся ад падпарадкавання Сапегу. Канфрантацыя паміж імі зноў сама горшым чынам уплывала на ход кампаніі. Паколькі ваявода Чарнецкі сімпатызаваў жамойцкай дывізіі, дык Пац раптам пажадаў злучыцца з ім - толькі б не з Сапегам! Вялікі гетман гатоў быў ісці на кампрамісы, але аб'яднання левага крыла арміі з польскім войскам аніяк не мог дапусціць. Абураны, ён нават пагражаў Пацу, што скарыстае супраць таго зброю [74, s.28].

Усё ж канфлікт удалося залагодзіць. Сапега прапанаваў злучыць дывізіі хоць часова, на час кампаніі, - і Пац пагадзіўся. Нарэшце з першай паловы верасня 1660 г. абодва крылы арміі Вялікага Княства Літоўскага падпарадкоўваліся аднаму начальніку - вялікаму гетману. Колькі дзён усё войска стаяла паміж Магілевам і Шкловам, а пасля перайшло на левы бераг Дняпра. Тут Сапега правёў агляд падначаленых яму сілаў. Фармаванні налічвалі блізу 12 тысячаў чалавек.

Між тым у другой палове верасня да Магілева ўжо падыходзіла групоўка ваяводы Далгарукага. З Полацка на злучэнне з ім выйшлі палкі Хаванскага. Казакі Васіля Залатарэнкі таксама мусілі дзейнічаць супольна з маскоўскім войскам. Прыкладна 24 верасня Далгарукі спыніўся каля вёскі Гаспода, што за 40 вёрстаў ад Магілева, і зрабіў там умацаваны лагер. Дапытаўшы сялянаў, пачуў, што ў вёсцы Вуглы, недалёка ад Горак, стаіць войска Міхала Паца - пад 4 тысячы чалавек. Ад Гасподы да Вуглоў было, можа, няпоўных 10 вёрстаў. Але Сапега, добра інфармаваны пра рух Далгарукага, ужо выслаў да Паца харугвы Палубінскага, а пасля і сам з Чарнецкім ды ўсімі сіламі прайшоў пад Вуглы. Непрыяцеляў раздзяляла цяпер забалочаная рачулка Бася* ды нейкія тры вярсты.

* Бася - прытока Проні, якая ўпадае ў Сож.

Колькі дзён прайшло ў напружаным чаканні, артылерыйскай перастрэлцы, папярэдніх сутычках. Пяць харугваў конніцы, пераправіўшыся праз Басю, наблізіліся да самага маскоўскага лагера і завязалі там бой. Войска Далгарукага, гатовае да бітвы, пакінула ўмацаванні і пагналася за імі, але ў полі сутыкнулася з большай сілай. Праз дзень усё адбылося прыкладна гэтаксама, затым - ізноў сутычка. Да генеральнай сечы дайшло 8 кастрычніка, на восьмы дзень пасля пераправы праз Дняпро. У начной цемры вялікі гетман вывеў усё войска за Басю ды размеркаваў так, што ягоныя харугвы сталі ў цэнтры, на правым крыле - дывізія Чарнецкага, а на левым - Паца. За ноч былі падрыхтаваныя шанцы, артылерыя, і з ранішнім святлом гатовы да бітвы Сапега накіраваў Далгарукаму сурмача з выклікам на міжбой. Апоўдні маскоўскія палкі выйшлі з лагера, і пасля ўзаемнага артылерыйскага абстрэлу арміі сутыкнуліся. На абодвух флангах Чарнецкі і Пац з Палубінскім хутка паціснулі непрыяцеля, разарвалі варожыя шыхты і пачалі гнаць іх да абозу, але, захапіўшыся, не заўважылі таго, што па цэнтры моцна церпіць дывізія Сапегі. Маскоўскаму войску тут удалося адкінуць конніцу, пабіць шмат пяхоты і, захапіўшы гармату ды колькі штандараў, амаль пераможна вярнуцца да свайго лагера. Затое правае і левае крылы групоўкі Далгарукага былі разгромленыя ды ратаваліся ўцёкамі. Апісваючы бітву, ваявода паведамляў цару, што «сотни многия и сотенные люди из розных сотен с бою побежали к своим обозам, и рейтарские два полки Рычерта Полмера да Томаса Шала все побежали к обозам же, и драгуны Христофорова полку... и солдаты Филипнусова полку Фон-Буковена и Вилимова полку...» [5, т.3, с.167].

Пад вечар усё маскоўскае войска перайшло пад ахову сваіх лагерных умацаванняў. Харугвы Вялікага Княства і Кароны, пастаяўшы каля абозу Далгарукага, вярнуліся за Басю. Было здабыта 7 гарматаў, 15 баявых сцягоў, захоплена шмат палонных, у тым ліку палкоўнік Фон-Буковен. Паводле імяннога роспісу ваяводы, агульныя страты маскоўскага войска дасягнулі 1155 чалавек, з іх 427 забіта і 519 паранена. Але і ў пераможцаў бітва ўзяла вялікія ахвяры. Як адзначыў у сваім дыярушы ўдзельнік сечы шляхціч Ян Пачабут-Адляніцкі, «гэты дзень, заліты крывёю, паклаў на месцы шмат годных маладых людзей і сыноў мілай айчыны». Гетман таксама быў у вялікай небяспецы: пад ім забіла каня.

Пад час бітвы ўдалося захапіць Адама Кашанскага - шляхціча з пацаўскай дывізіі, які двойчы здрадзіў Айчыне. Калі ён першага разу быў схоплены ў палон і, пакаяўшыся, прысягнуў на вернасць сваёй дзяржаве, яму паверылі, а кароль нават падараваў зямлю з сваіх уладанняў. Цяпер жа здрадніка, які другім разам перайшоў на бок Масквы, вайсковы суд пастанавіў пасадзіць на палю, і толькі вялікі гетман, умяшаўшыся, загадаў расстраляць Кашанскага.

У лагеры за Басяй гучна святкавалася перамога: нашыя жаўнеры спявалі «Цябе, Божа, хвалім». Раскацістым рэхам грукаталі гарматы. Маскоўскія ж ратнікі, пачуўшы гэта, падумалі, што нарэшце да іх прыйшлі казакі і нават павыходзілі з умацаванняў [26, s.60]. Яшчэ колькі дзён адбываліся сутычкі, асабліва калі непрыяцель выходзіў на пабаявішча забраць сваіх забітых. А 24 кастрычніка ўжо ў маскоўскім лагеры штосьці гучна святкавалі: да ночы трашчалі мушкеты, бахалі гарматы. «Ці не прыйшла да іх падмога? Ці не разбілі каронных гетманаў на Ўкраіне?» - з трывогай думалі ў войску Вялікага Княства. Ажно, як патлумачыў палонны, прычына ўрачыстасці была ў іншым: цар паведаміў Далгарукаму, што «за перамогу» ўзнагародзіць усіх: «Сами не ведаете, каковое будете иметь пожалование от величества царского» [16, с.17].

Між тым дывізія Чарнецкага ўжо пакінула абоз і, пераправіўшыся цераз Дняпро, рухалася ў бок Друцка, а ў дапамогу маскоўскаму войску набліжаліся казакі Залатарэнкі ды Хаванскі, які на той час быў недалёка ад Лукамлі. Тады і Сапега адвёў сваю армію да Шклова, куды перавозілі ўсіх параненых з Басі. Блакаваць Далгарукага былі пакінутыя толькі Палубінскі ды Пац з жамойцкай дывізіяй. Каб перашкодзіць аб'яднанню Хаванскага з Далгарукім, ён выслаў наперад, пад Чарэю, палкоўнікаў Кміціча і Аскірку з аддзелам на 1000 вершнікаў. Адначасна да Жаромскага пад Вільню паімчаўся пасланец вялікага гетмана з загадам пакінуць для аблогі сталіцы паспалітае рушанне, а астатняе войска хутчэй весці да Сапегі.

Калі Хаванскі даведаўся ад злоўленых «языкоў» пра пад'езд Кміціча ды Аскіркі, ён сам рушыў на Чарэю. Палкоўнікі пачалі адыходзіць з Чарэі да Талачына. Тады ваявода паслаў наўздагон ім 3 тысячы рэйтараў і стральцоў, а з рэштаю заняў Чарэю і стаў узводзіць абарончыя ўмацаванні мястэчка. Дагнаўшы харугвы Кміціча і Аскіркі пад Талачыном, царскія ратнікі разбілі іх ды захапіліся пераследам, калі раптоўна натыкнуліся на дывізію Чарнецкага. Цяпер ужо гатовая святкаваць перамогу маскоўская конніца была дазвання разгромленая польскімі харугвамі. Уцалелыя спрабавалі ўцякаць, аднак на стомленых конях мала каму ўдалося ўратавацца. Да ўмацаванай Чарэі цэлымі вярнуліся толькі 8 коннікаў Хаванскага [26, s.69].

Тады ж да Чарэі паспеў падысці Сапега, які размясціў войска за 5-7 вёрстаў ад мястэчка. Чарнецкі таксама падвёў сваю дывізію да самай Чарэі. На наступны дзень мог пачацца штурм. Аднак маскоўскае войска не вытрымала і ўначы, ціха пакінуўшы свае ўмацаванні, стала ўцякаць да Полацка. Частка абозу і 2 гарматы былі кінутыя ў Чарэі. Астатнюю артылерыю пад аховаю дзвюх сотняў дваранскай конніцы і трох ротаў конніцы рэйтараў Хаванскі загадаў цягнуць іншай дарогай на Лепель - так бліжэй да Полацка, а сам з галоўнымі сіламі пайшоў на Чашнікі - каля лясоў і ўмацаваных паселішчаў, праз балоты, толькі ўначы выбіраючыся на вялікую дарогу. Недалёка ад Чарэі на дарозе засталіся ляжаць яшчэ 2 гарматы. Шмат якія дваране і рэйтары адразу ж пакінулі Хаванскага ды «побежали розными дорогами» [5, т.3, с.204].

Сапега агледзеўся, што непрыяцель пакінуў Чарэю, і, калі Хаванскі адышоў ужо на 15 вёрстаў, паслаў наўздагон 3 тысячы жаўнераў на чале са сваім пляменнікам Крыштапам Сапегам, палкоўнікамі Кміцічам, Ліпніцкім ды Дольскім. Яны дагналі непрыяцеля ўжо праз 25 вёрстаў і завязалі з ім бітву.Панёсшы страты, маскоўскае войска выставіла заслону ды паскорыла адступленне, але з тылу на яго ўвесь час насядаў пад'езд Сапегі. «И шли мы отводом оборонною рукою 50 вёрст днём и ночью... а неприятель за нами шел; а твои ратные люди идут отстреливаясь», - паведамляў цару Хаванскі.

Перад ракой Суя за 20 вёрстаў да Полацка харугвы Крыштапа Сапегі зноў заатакавалі маскоўскае войска, зламалі рэйтарскую заслону і наляцелі на пяхоту. Толькі тое, што на дапамогу ім прыйшлі ўсе фармаванні Хаванскага, дазволіла адбіць атаку і давесці пашматаныя палкі да Полацка. Страты апошняга бою былі таксама значныя. Апрача забітых ратнікаў іх складалі і захопленыя ў палон палкоўнік рэйтараў Увараў, і полацкі ваявода ды палкоўнік Касоўскі, і ўся артылерыя, якую адбілі жаўнеры Сапегі. Ахова пакінула гарматы ды, шукаючы ратунку, схавалася за полацкімі ўмацаваннямі. Наагул, за час пераходу з Чарэі да Полацка групоўка Хаванскага настолькі страціла баявы дух, што калі б не выратавальныя сцены, гэтае войска можна было б браць ці не голымі рукамі. Хаванскі неаднаразова скардзіўся цару, што ягоныя ратнікі, «не видев неприятельских сабель, бегут неведомо от кого, не остоятоятся мало». Маскоўскі ваявода здзіўляўся, адкуль у войску такая паніка, якой не даводзілася бачыць аніколі раней. «Не ведомо, от Бога за наше согрешение, или они, враги, своим злым ухищрением, чародейством и волхованием страх напустили», - пытаўся ён, гледзячы на ўцёкі ратнікаў ад адной чуткі пра войска Рэчы Паспалітай [5, т.3, с.208]. А гэта была яскравая праява ці не галоўнага пералому ў шматгадовым супрацьстаянні - перавагі над акупантамі баявога духу.

Цар пасылаў у Беларусь да ваяводы Далгарукага падмацаванне за падмацаваннем. То Максім Рцішчаў прывёў на Магілеўшчыну 893 ратнікі, то сюды прыйшоў смаленскі ваявода Пётра Далгарукі з войскам на 4536 чалавек. У лістападзе ён ужо дзейнічаў пад Шкловам. Пасля таго як харугвы Сапегі і Палубінскага пакінулі ваколіцы Шклова і пайшлі на Хаванскага, маскоўскае войска спрабавала зноў узяць усю Магілеўшчыну пад свой кантроль. Ваявода Юры Далгарукі выслаў з Магілева войска на Крычаў і Мсціслаў, а палкі Максіма Рцішчава і свайго брата Пятра - на Шклоў. Ведаючы, што ў Шклове з рэгулярных фармаванняў засталася толькі рота драгунаў, ён спадзяваўся лёгка здабыць гэты горад ды колькі разоў пісаў мяшчанам, каб тыя «Шклов нам сдали... безо всякого кровопролития». Але шклоўцы і не збіраліся паддавацца. Наадварот! Калі са Смаленска па Дняпры маскоўскія ратнікі з палкоўнікам Пяцікрутам перавозілі на стругах хлебныя запасы, порах і кнаты ў Магілеў і Стары Быхаў, каля Шклова на іх быў зроблены напад. Мяшчане абстралялі стругі з гарматаў, затым выплылі на чаўнах і, учыніўшы сапраўдны бой, забілі з мушкетаў 21 ратніка, шмат каго, у тым ліку самаго палкоўніка, паранілі, адабралі па некалькі стругаў «хлебных и пушечных запасов и фитилю» [5, т.3, с.228], астатніх прымусілі вярнуцца. Па якім часе ваяводу давялося высылаць гэтыя запасы з Магілева на 180 вазах пад моцнаю аховаю. Войска Далгарукага і Рцішчава трымала Шклоў у аблозе, абстрэльвала з гарматаў, засылала ў горад лісты і агітатараў, каб схіліць абаронцаў да капітуляцыі, - і ўсё марна. Шклоўцы ж зрабілі раптоўную вылазку ды ў чатырохгадзіннай сечы нанеслі непрыяцелю цяжкія страты. Тады царскія ратнікі пачалі будаваць шанцы і ўсталёўвацца абозам на доўгі час. Але ўжо 24 лістапада акольнічы Пётра Далгарукі, страціўшы апошнюю надзею на поспех аблогі, напісаў брату, што «шкловцы, жилецкие люди, осаду крепят и хотят сидеть в осаде накрепко; и с твоими ратными людьми ныне к Шклову итти не для чего», ды разам з войскам вярнуўся ў Магілеў [5, т.3, с.243-244].

Шклоў выстаяў хоць на гэты раз. Але ж Амсціслаў і Крычаў ізноў паддаліся. Праўда, не маскоўскаму войску. Крычаўцы згадзіліся здавацца толькі казакам. 23 лістапада войт, мяшчане і шляхта здалі горад старадубскаму палкоўніку Пятру Рослаўчанку.

Не дамогшыся анічога большага, пад націскам аддзелаў Ліпніцкага і Бабраўніцкага, а таксама з прычынаў партызанскага руху ўсё маскоўскае войска пад канец лістапада сабралася ў Магілеве. Аляксей Міхайлавіч загадаў старэйшаму Далгарукаму ўмацаваць Магілеў і Стары Быхаў ды пераходзіць з галоўнымі сіламі да Смаленска.

Так, кампанія 1660 г. і не прывяла да рашучай перавагі злучаных сілаў Рэчы Паспалітай у Беларусі. Маскоўскія ваяводы мелі тут яшчэ трывалыя пазіцыі, маглі праводзіць нават наступальныя дзеянні. А ў харугвах вялікага гетмана з лістапада зноў не было ладу. Старшына, а пасля і простыя жаўнеры сталі пакідаць свае фармаванні, сыходзіць дадому. Пайшлі чуткі, што дзеля нявыплаты вось-вось утворыцца канфедэрацыя. Таму гетман Сапега спяшаўся скончыць кампанію. Калі палявы пісар Аляксандр Палубінскі з паручнікамі выехаў да Вільні, на ягонае месца Сапега паставіў Мікалая Юдзіцкага, пасля чаго і сам ад'ехаў да Вільні, каб давяршаць аблогу сталіцы. Войска ж было накіравана на зімовыя кватэры: правае крыло - у Браслаўскі і Ашмянскі паветы, левае - паміж Глыбокім і Магілевам.

А на поўдні Беларусі падзеі ішлі сваёй хадою. Яшчэ ў гады замірэння аддаленае ад цэнтра краіны Палессе цярпела ад казацкіх наездаў. Павел Сапега неаднаразова высылаў туды ўніверсалы з заклікам «абараняць цэласць свайго павета і ўсёй айчыны», а харужы Пінскага павета Васіль Орда раз за разам збіраў шляхецкае рушанне. Для ліквідацыі казацкіх бандаў, што рабавалі Піншчыну, вялікі гетман накіраваў туды ўвосень 1657 г. 2 татарскія і 1 драгунскую харугвы - на дапамогу павятоваму войску. Аднак наезды не спыняліся. Украінская казацкая старшына, маючы да гэтых абшараў асаблівы інтарэс, імкнулася падпарадкаваць іх калі не сілай, дык хоць дыпламатычна. З гэтай мэтай яшчэ ў жніўні 1657 г. паслы Багдана Хмяльніцкага падпісалі дамову з дэлегатам ад Пінскага павета, на што шляхта Піншчыны выказала пратэст, падкрэсліўшы, што дэлегат дзейнічаў «насуперак усялякай слушнасці» ды што яны нікога не жадаюць браць сабе ўладаром, - «пагатоў пана гетмана Запарожскага».

Асабліва цярпеў Пінскі павет у 1660 г. Для нападаў на гэтыя землі казакі аб'ядноўваліся з маскоўскім войскам. У іх акцыях бралі ўдзел валашчане ды мяшчане тураўскія і нават давыд-гарадоцкія. Адбіваць непрыяцеля мусіў полк Самуля Аскіркі, а таксама павятовае рушанне Васіля Орды, якое ў сакавіку, напрыклад, збіралася ў Моталі. Тым не менш Пінск не ўнік новага спусташэння. Пры канцы чэрвеня - пачатку ліпеня чужынцы («непрыяцель масквіцін з казакамі») пры падтрымцы тураўцаў напалі на яго, «горад, касцёлы, цэрквы Божыя агнём папалілі, капланаў, шляхту, шляхцянак, мяшчанаў каго спаймалі, - адных тыранска мучылі, пазабівалі, другіх у няволю пабралі» і ўсе двары нератварылі ў попел. Вяртаючыся, яны абрабавалі і знішчылі таксама вёскі Асавец, Вяляцічы, Шаламічы, Ціўравічы ды інш. Пасля гэтага вялікі гетман прыслаў на ахову павета 5 драгунскіх харугваў. Але й у жніўні казацкі табар стаяў у Давыд-Гарадку, а кіраваў казакамі тут нехта Карней, падпарадкаваны кіеўскаму палкоўніку Дварэцкаму. Адзін са схопленых казакаў на допыце патлумачыў, што іх загоны «за Гарынню непаляць, бо сабе па Гарынь мяжу закладаюць».

Пастаўленая на зіму ў паўночных раёнах Беларусі дывізія Паца ніяк не магла там пракарміцца дзеля поўнай спустошанасці краю. Дывізія ж Сапегі, раскватараваная на захадзе Беларусі, трапіла ў лепшыя ўмовы. Гэта стала прычынай новага абвастрэння дачыненняў паміж імі. 2 студзеня 1661 г. у Чашніках адбылася сустрэча кіраўнікоў дывізіяў. Войска правага крыла прадстаўляў Юдзіцкі, а левага - упіцкі стараста Падбярэзскі, які замяняў Паца. Першы прапанаваў размясціць абедзьве дывізіі пад Глыбокім, каб супольна дзейнічаць супраць непрыяцеля. Але праект аб'яднання дывізіяў выклікаў адмоўную рэакцыю ў людзей Паца. Пагадзіліся толькі падзяліць прысланыя дзяржаваю грошы. А 6 студзеня ў Вяжычах сустрэліся дэпутаты ад харугваў левага крыла ды выбралі пасла, які б паехаў да караля са скаргамі на вялікага гетмана. Гетманаўская ўлада Сапегі дэманстратыўна ігнаравалася. Гэты ж з'езд пастанавіў, каб уся пацаўская дывізія ішла зімаваць на Браслаўшчыну, у раёны, менш вынішчаныя, чым Усходняя Беларусь. Пры гэтым пераход трэба было зрабіць хутчэй за войска правага крыла.

Сапегу не ставала сілы і ўлады (хоць фармальна ці меў нехта ўлады больш за вялікага гетмана!), каб прымусіць харугвы жамойцкай дывізіі выконваць ягоны загад. Ён пагражаў Пацу рэпрэсіямі, а таму толькі гэтага і не хапала, каб напісаць каралю і вялікаму князю чарговую скаргу на старога гетмана, зняважыць свайго суперніка. Пры моцнай падтрымцы каралеўскага двара і канцлера Крыштапа Паца кіраўніку жамойцкай дывізіі не было чаго баяцца. Ужо 10 студзеня ўсё войска левага крыла паротна пачало рухацца да Глыбокага, а праз які тыдзень пайшло на Браслаў. Потым Пац збіраў роты пад Дрысвятамі для барацьбы з маскоўскімі аддзеламі Івана Палуехтава, які дзейнічаў з Дынабурга. Але пасля некалькіх сутычак паміж Пацам і Палуехтавым была падпісаная дамова пра замірэнне на 6 тыдняў.

Вясна 1661 г. прайшла на маскоўскім фронце даволі ціха. Харугвы жамойцкай дывізіі былі раскватараваныя паміж Дынабургам і Друяй, а сапежынскай - уздоўж Дзвіны, па лініі Дзісна - Чашнікі - Чарэя. На пачатку сакавіка 1661 г. Хаванскі з часткай войска пакінуў Полацак і пайшоў на Пскоў. Вярнуўся пад Полацак ён толькі ў ліпені. Маскоўскі ўрад тым часам спяшаўся ўмацаваць свае сілы на паўночнай Беларусі, у прыватнасці полацкую залогу. У Тарапец і Вялікія Лукі быў высланы ваявода Юры Шахоўскі, які меў загад мабілізаваць не толькі служылых людзей і «недарасляў», але нават сялянаў сабраць, «колькі можна». Шахоўскі ды Ардзін-Нашчокін з палком мусілі ісці на злучэнне з Хаванскім.

Пры зацішшы на галоўным тэатры вайны партызаны працягвалі дзейнічаць. Таго году ідэя вызвалення настолькі ўмацавалася на акупаванай тэрыторыі, што ў шэрагу гарадоў дайшло да паўстання. Першымі ўзняліся жыхары Магілева. Хоць у горадзе стаяла моцная царская залога (каля 2 тысячаў чалавек)*, мяшчане, не баючыся здрады, папярэдне распрацавалі план паўстання, паводле якога ўсе гаспадары, у якіх стаялі па хатах маскоўскія ратнікі, мусілі абясшкодзіць іх зброю (дастаць крэмень ці як-небудзь папсаваць яе), і 10 лютага на заклік бурмістра Язэпа Левановіча напасці на непрыяцеля. Але калі 1 лютага на рынку царскія ваяўнікі пачалі зноў крыўдзіць і зневажаць магілеўскіх гандлярак, прагучаў умоўны кліч «Пара! Пара!» - і паўстанне пачалося раней за прызначаны тэрмін [7, т.2, с.ХVІІІ]. На дапамогу мяшчанам неўзабаве прыйшлі выпушчаныя з турмы ваеннапалонныя, і за некалькі гадзінаў напружанага бою была знішчаная практычна ўся маскоўская залога. Уцякло толькі некалькі чалавек, якія, дабегшы да Рослава, паведамілі, што «могилевские мещане... изменили... ратных людей в Могилеве всех порубили» [5, т.3, с.324]. Сямён Гарчакоў, Мацей Палуехтаў, стралецкі галава Сафон Чэкін ды колькі афіцэраў былі ўзятыя ў палон і перададзеныя рэгулярнаму войску Рэчы Паспалітай.

* Паводле іншых звестак - 7 тысячаў.

За гэты гераічны чын найбольш актыўныя ўдзельнікі паўстання атрымалі шляхецтва, а самому месту Магілеву была дадзена вялікая пячатка. Затое ў Маскве патрыярх Нікан пракляў магілеўцаў. Ім неаднойчы пагражала помста царскіх ваяўнікоў за лютаўскае паўстанне (асабліва ўлетку 1661 г., калі Магілеў штурмавалі маскоўскія аддзелы, якія падышлі ад Старога Быхава, ды ў чэрвені 1666 г., калі да горада падышоў з войскам Якаў Чаркаскі).

У Падняпроўі тады дзейнічалі палкоўнікі Самуль Кміціч і Гальяш Сурын. На прыклад Магілева крычаўцы таксама, ужо трэцім разам, расправіліся з непрыяцельскай залогай ды адкрылі браму сваім. Тое ж зрабіў Чачэрск. Мяшчане Дзісны два разы пісалі генералу артылерыі Мікалаю Юдзіцкаму ў Даўгінава, каб той прыйшоў да іх пад горад, і яны здадуць яму Дзісну, затым трэці раз пісалі пра тое ажно ў Пустаржэўскі ўезд, куды хадзілі харугвы Юдзіцкага, пакуль ён не з'явіўся пад Дзіснай і не прыняў горад з рук мяшчанаў [5, т.3, с.347, 365]. Летам кароль і вялікі князь асобнай граматай адзначыў гераізм дзісенцаў, якія «ўсіх маскоўскіх людзей, што ў Дзісне заставаліся, высеклі і замак ад непрыяцеля вызвалілі», і дараваў амністыю каменданту за ранейшую капітуляцыю перад царскім войскам.

Полацак таксама рыхтаваўся да паўстання. Увесну там пры невялікай колькасці жыхароў (да 3000 чалавек) канцэнтраваліся значныя сілы маскоўскага войска: толькі стральцоў 992, а ў дадатак - драгунскія і салдацкія палкі. Ваявода Вялікі-Гагін баяўся адыходу салдатаў і драгунаў, бо ад полацкіх мяшчанаў і шляхты чакаў «шатости», прасіў падмацаванняў. Палачане ў красавіку і сапраўды пісалі да вялікага гетмана Паўла Сапегі, каб ён толькі падышоў з харугвамі пад горад, «а яны Полацак яму здадуць» [5, т.3, с.365].

І ў ліпені 1661 г. ваявода паведамляў цару, што полацкія мяшчане на чале з бурмістрамі Кузьмой Навумовічам і Рыгорам Паўкам хочуць здаць горад войску Вялікага Княства. Ад павятовых мужыкоў, адзначаў ён, даводзіцца «чаять измены». Полацкую шляхту і казакаў князь Вялікі-Гагін нікуды не выпускаў, бо «у них у многих сродичи в измене, и от них чаять того же». Пра здачу напісалі Юдзіцкаму і жыхары Себежа, і, калі пад горад падышло войска Вялікага Княства Літоўскага, яны схапілі маскоўскага начальніка з ягонымі ратнікамі, а Себеж адкрылі сваім.

У траўні дайшло да пераносу ваенных дзеянняў на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы, прычым выконвалася гэта галоўным чынам сіламі партызанаў. Генерал артылерыі і наваградскі кашталян Мікалай Юдзіцкі разаслаў лісты жыхарам Полацкага і Себежскага паветаў, у якіх казаў мужыкам збірацца ў аддзелы ды ісці вайною на Апоцкі і Пустаржэўскі ўезды. І сяляне ўзняліся. Яны стварылі партызанскія аддзелы па 500 і больш чалавек ды пачалі хадзіць пад Апочку і Пустаржэў, дзе чынілі значную шкоду краю, займалі сяленні ды нападалі на царскае войска. А Юдзіцкі збіраўся прывесці на падмогу партызанам сваю конніцу [5, т.3, с.384].

Пры такой актывізацыі ваенных дзеянняў у Беларусі пачыналася лета 1661 г., калі адбылася яшчэ адна падзея, якая істотна паўплывала на мілітарную сітуацыю.

Высільваючыся на два фронты, маскоўскі ўрад вырашыў як найхутчэй памірыцца са Швецыяй, каб вызваліць дадатковыя сілы для вайны з Рэччу Паспалітай. Шведы былі таксама не супраць замірэння, бо яны ўсё яшчэ ваявалі з Даніяй. І вось у сакавіку 1661 г. у Кардзісе, паміж Дэрптам і Рэвелем, пачаліся доўгія і цяжкія перамовы Масквы са Стакгольмам.

Згодна з тэкстам «вечнага міру», падпісанага толькі 21 чэрвеня, Маскоўская дзяржава саступала Швецыі ўсе захопленыя раней у Інфлянтах гарады - Кокенгаўзэн, Дэрпт, Марыенбург, Нэйгаўзэн і інш., пры гэтым абавязвалася пакінуць у фартэцыях артылерыю і хлебныя запасы - 15 тысячаў бочак зерня. Усе палонныя абменьваліся без выкупу. Праўда, у маскоўскай рэдакцыі дамовы было дапісана, што артыкул аб абмене не тычыцца тых палонных, якія не жадаюць выязджаць з Маскоўскай дзяржавы ці якія там добраахвотна перахрысціліся ў праваслаўе. І першае, і другое практычна не падлягала кантролю. Усё гэта абурыла шведскі бок. Выбухнула дыпламатычная сварка, якая трывала яшчэ, бадай, дзесяцігоддзе.

Кардзіскі мір адлюстраваў усю марнасць вайны Маскоўскай дзяржавы са Швецыяй. Масква мусіла вярнуцца да ўмоў Стаўбоўскага замірэння 1617 г. Але царскі ўрад радаваўся і з гэтага. Цяпер паспешліва здымаліся палкі са шведскага фронту і перакідваліся на тэрыторыю Беларусі. Для вайны з Рэччу Паспалітай спрабавалі наняць нават шведаў. У Галандыі зноў была арганізаваная масавая закупка зброі. А крымскаму хану, каб разарваць ягоны хаўрус з Янам Казімірам, паслы Аляксея Міхайлавіча прапаноўвалі штогадовую ўзнагароду 50 тысячаў рублёў [39, с.53].