Невядомая вайна: 1654-1667

ПАД УЛАДАЮ «ВЫЗВАЛЕНЦАЎ»

Занятыя землі Вялікага Княства Літоўскага хутка ператвараліся ў правінцыю Маскоўскай дзяржавы. Уладу ў іх часова бралі на сябе ваяводы дзейных царскіх войскаў. Пакідаючы магдэбургскае права беларускім гарадам, не шкадуючы абяцанняў шляхце, раздаючы «царского величества жалованные грамоты» ды прывілеі, Аляксей Міхайлавіч імкнуўся знайсці падтрымку мясцовага насельніцтва.

Асабліва паслядоўна праводзілася агітацыя праваслаўнага жыхарства Беларусі. Праваслаўнаму духавенству, пакрыўджанаму каталікамі і вуніятамі, цар абяцаў аднавіць ранейшыя правы і вярнуць уладанні. Цэрквам і манастырам перадавалася маёмасць тых, хто не прымаў маскоўскага падданства, а таксама землі ды вёскі іх канфесійных супернікаў. Гэтак полацкаму брацкаму Богаяўленскаму манастыру 9 ліпеня 1654 г. «на церковное строение и пропитание игумену з братьею» было аддадзена 15 вёсак [10, с.66]. Спаса-Прэабражэнскай саборнай царкве ў Магілеве дазвалялася браць званы, званіцу, а таксама «лес на церковное строение» з мясцовых касцёлаў. На аднаўленне Траецкага сабора ў Амсціславе цар аддаваў Пустынкаўскую бажніцу, у якой «жили ляцкие чернецы» [6, т.14, с.225].

Што да неправаслаўнага насельніцтва, дык маскоўскі ўрад патрабаваў: «костелам не быть, а петь в домех», «униатам не быть», «жидом в Белоруссии не быть и жития никакого не имети». Касцёлы і кляштары, каталіцкія навучальныя ўстановы на занятай тэрыторыі зачыняліся. Ксяндзы мусілі ўцякаць на захад. Цар адназначна адхіліў і просьбу шляхцянак-каталічак, выгнаных з Лепеля і іншых маёнткаў, застацца пры сваіх кляштарах і дварах. Затое сам пераход каталіка ці вуніята ў праваслаўе на занятых землях набыў жыццёвае значэнне: такому чалавеку давалі розныя прывілеі, права на маёмасць, пакідалі на свабодзе. Калі багаты віцебскі мешчанін Боніч, які страціў усё пры захопе горада войскам Шарамецева, прыняў праваслаўную веру і папрасіў вярнуць адабранае, Аляксей Міхайлавіч не толькі аддаў яму ранейшую маёмасць, але і падараваў іншыя вёскі з сялянамі. Ці іншы прыклад. Як сведчыў дубровенскі шляхціч Свірчэўскі, тых ягоных прыяцеляў, што «не похотели в православную кристиянскую веру крестица», цар выслаў у панізовыя гарады, а ён «в православную кристианскую веру крищен и остался теперь в Вязьме» [54, с.147].

Маскоўскі патрыярх Нікан спрабаваў адразу ж падпарадкаваць сабе Кіеўскую мітраполію, да якой належалі Полацкая і Магілеўская епархіі. Гэтай справай тады пачаў займацца і царскі Прыказ тайных справаў [47, с.103].

Аднак палітычныя дэкларацыі новых уладаў - адно, а рэальнае становішча насельніцтва - другое.

Да цара - «абаронца» праваслаўных, цара-«вызваленца» - у першыя ж месяцы вайны пайшлі шматлікія скаргі хрысціянаў-аднаверцаў. Старац Куцеінаўскага Богаяўленскага мужчынскага манастыра Дзіянісій у жніўні 1654 г. прасіў у Аляксея Міхайлавіча ахоўную грамату, «чтоб их монастырских деревень крестьян и жен и детей государевы ратные люди не разоряли и не разогнали и в полон не имали, и чтоб им волно было жить на прежних своих местах». Намеснік амсціслаўскага епіскапа Яўсей скардзіўся, што іх «деревенишка и крестьянишка все разорены от воинских людей» [6, т.14, с.225]. Са звароту сялян Язенскага манастыра вынікала, што, прыйшоўшы ў Невельскі павет, царскія служылыя людзі едуць у манастырскія вёскі і «грабят и з женами и з детми развозят» ды робяць іх сваімі прыгоннымі. Скардзілася на ратнікаў духавенства Буйніцкага і Баркалабаўскага манастыроў, дзе «казаки монастырские вотчины пограбили и разоренье учинили великое, и лошади и скотину отогнали...» [6, т.14, с.159]. Адданы цару Паклонскі ўжо 25 жніўня 1654 г. пісаў, што Магілеўскі павет і Чавусы - раёны ці не спрэс праваслаўныя, якія адразу перайшлі на бок непрыяцеля - «повоевали и полон поимали» ратнікі ваяводы Трубяцкога. На Палессі казакі «ў царкве Высоцкай начынне пабралі, святара тамтэйшага і мяшчанаў мучылі, пытаючыся пра грошы, розныя мукі задавалі і ўсе іх дастаткі, коняў, быдла рознае, волава, медзь ды іншыя рэчы бралі, хаты палілі» [3, с.23].

Ад царскага войска моцна пацярпелі царкоўныя будынкі. Праваслаўныя храмы гарэлі ды рабаваліся, бадай, гэтаксама, як і каталіцкія. У Амсціславе, прыкладам, «в приход... государевых воевод с ратными людми и в приступное время город зажгли и что было в городе церквей все погорели без остатку».

Маскоўскі цар разглядаў скаргі пацярпелых, выдаваў ім ахоўныя граматы, пагражаў ратнікам смяротнай карай за здзек над праваслаўнымі. Гэтак 25 жніўня Ворша атрымала ахоўную грамату, у якой цар абяцаў мяшчанам «жон их и детей в полон имати отнюдь никому не велети». На скаргу Баркалабаўскага і Буйніцкага манастыроў манарх загадаў ваяводу Міхайлу Ваейкаву і палкоўніку Канстанціну Паклонскаму «их от всяких людей оберегать».

На справе, аднак, і праваслаўныя беларусы, і іхныя суайчыннікі каталіцкага ды вуніяцкага веравызнанняў, і шляхта, і сяляне, і жыхары гарадоў - усе былі аднолькава безабаронныя. Царскія ваяўнікі, нападаючы, нішчылі і рабавалі ўсіх без разбору. Вёскі Паўловічы, Крапеніна, Замалач непрыяцельскае войска яшчэ ўвосень 1654 г. «спустошыла, дамы ў тых маёнтках з усім спаліла, а падданых - адных у палон пабрала, іншых пасекла і пазабівала і паразганяла, жывёлу, коняў і ўсё пабрала» [13, с.342].

Паводле скаргі шляхціча Варшанскага павета Якава Шумоўскага, вёсачку Вуглы, што над ракою Басяю, людзі ваяводы Трубяцкога ўсю «выжгли, и крестьянишка разбрелися, а иные поиманы в полон». Сяляне розных вёсак таго ж павета жаліліся цару на пачатку верасня, што пасля таго, як яны «государю с хлебом и солью били челом», іхныя «женишка и детишка все без вести распропали, потому что побрали твои государевы ратные люди и розвели по разным полкам и к тебе государю под Смоленск, и животишка, статки все у нас и скотину и хлеб поимали, и домишка пожгли, скитаемся по лесам наги и босы, сидим на пепелище, с холоду и голоду вконец погибли...» Шукаць жа ім сваіх родных па палках і занятых вёсках ратнікі не давалі - скрозь білі [6, т.14, с.331-333]. З Магілеўскага павета «розных станов и деревень крестьянишка» яшчэ ў жніўні паскардзіліся, што «полку боярина и воеводы Якова Кудентовича Черкаского с товарищи ратные люди поимали женишек наших и детишек в полон, как мы сироты твои были на твоей государевой службе у пана Поклонского в подмоге...» [6, т.14, с.239-240]. Шляхцічы Мянчынскія з-пад Магілева пісалі, што маскоўскія ратныя людзі «дворишка наша сожгли и разорили без остатку, а животишка наши все поимали до основанья». Нават пасля таго, як Мянчынскія прынялі царскае падданства, «государевы воинские люди, заехав, во дворишке мать нашу, да брата, да сестру и людишек наших били и мучили и огнем сожгли до смерти, и достолные животишка, что было, всё побрали и разграбили без остатку, толко мы, холопи твои, остались душою да телом» [6, т.14, с.348]. Як скардзіўся Станіслаў Кажарын з Гораў, ратнік ваяводы Чаркаскага, «резанец взял в полон женишку мою Аленицу и з детишками моими с тремя сынишками, да четвертую дочеришко мое, да свояченицу мою Микулаеву жену Дубовского Марью саму сему з детми с четырмя сыновми да з двемя дочерми, и свез их к себе в поместья» [54, с.185]. Ад гвалту не абараняла нават крыжацалаванне і вернасць цару. Сяляне многіх вёсак Віцебшчыны, якія прысягнулі на вернасць Аляксею Міхайлавічу, і ў 1655 г. пісалі, што маскоўскія ратнікі, прыехаўшы ў вёскі, «нас бедных бьют и увечат и достальные животишка грабят, лошади и животину отогнали и хлеб потолочили, и нас пытают и жгут и саблями рубят, а иных до смерти изрубили, и женишек и дочеришек позорят», таму ўсе хаваюцца ў лесе і па вёсках не жывуць [57а].

Сярод усіх магчымых ваенных трафеяў палон лічыўся самай каштоўнай здабычай царскіх ваяўнікоў. Да катэгорыі ваеннапалонных маскоўскі ўрад адносіў і мірнае насельніцтва, захопленае на непрыяцельскай тэрыторыі [47, с.129]. Апроч дзяржаўных палонных існавалі прыватныя, якія адразу ж ператвараліся ў «холопство пленное». Такі просты шлях займець прыгонных людзей у любой колькасці абумовіў масавы вывад жыхароў Беларусі, асабліва дзяцей, жанчын ды кваліфікаваных майстроў, у Маскоўскую дзяржаву. Ужо ў ліпені 1654 г. антыёхскі архідыякан Павел Алепскі, едучы з Пуціўля ў Маскву, бачыў па дарозе шматлікія «телеги с пленными польско-литовскими женщинами и детьми, которых везли с театра войны; а мужчин Московиты избивали мечом», ды з жалем дадаваў: «Бог да не даст нам видеть подобное!» [28, p.297]. У самой Маскве Алепскага ўразіла «бесчетное число пленников», якіх прыводзілі царскія баяры і памешчыкі: «Ни одного из них мы не видели без одного, двух, пяти, шести и более пленных. По причине бывшей в то время сильной грязи и слякоти и падежа лошадей они большую часть пленных бросили в дороге умирать от голода и холода».

Аляксей Міхайлавіч быў аб усім гэтым выдатна паінфармаваны. Яшчэ ў ліпені, калі на ўсход пайшлі першыя партыі зняволеных, ён загадаў ваяводу Івану Хаванскаму спыняць і кантраляваць палон пад Вязьмай: далей прапускаліся «Мстиславского и иных зарубежных городов литовские люди, католицкие и емяцкие веры, и жиды, и мурзы, и всякие некрещенные люди», а тых, што называліся «Бельского, Дорогобужского, Смоленского и иных ближних городов и уездов белорусцы пахатные крестьяне», трэба было прысылаць да цара [37, с.16]. Не без царскае волі высылаліся на ўсход жыхары Гораў, Смаленска, Дуброўні ды іншых гарадоў. Гэта на ягоныя загады нішчыліся беларускія гарады і паветы...

Асобнай вайсковай сілай на акупаванай тэрыторыі былі казакі - як украінскія, так і беларускія, з палка Канстанціна Паклонскага. Атрымаўшы Магілеў і Магілеўскі павет у сваё кіраванне да прызначэння царскага ваяводы, Паклонскі зрабіў у горадзе ўласную рэзідэнцыю і пачаў энергічна ствараць сапраўднае войска. Ягоныя сотнікі, разасланыя па розных акругах Магілеўшчыны, набіралі казакаў і паціху ўсталёўвалі сваю ўладу. У казакі ставіліся пераважна сяляне (Чавускага і Магілеўскага паветаў), у меншай колькасці - мяшчане і шляхта. Калі шляхта спадзявалася дзякуючы службе захаваць свае маёнткі, дык першых і другіх ці не найбольш вабіла магчымасць палепшыць сваё матэрыяльнае становішча, падвысіць свой сацыяльны статус: за верную службу цар абяцаў «изменничьи маетности» (землі тых, хто ўцёк ці ваяваў супраць маскоўскага войска), а таксама мог даць шляхецтва. Пры ўсім гэтым полк Паклонскага набіраўся даволі марудна. Даводзілася ўжываць метады, далёкія ад добраахвотнага запісу. Яшчэ ў Чавусах ён сам «переписал» людзей і такім чынам «собрал войска пеших 800 человек». Пазней на Амсціслаўшчыне ды ў бліжэйшых паветах жыхароў загадваў «имать и ставитца в казаки». «Палкоўнік беларускі» сам прызнаваўся, што, «естли всем из волок велеть итти, тогда будет тысяч с 15 и больши» (выдзелена мною. - Г.С.), ды прасіў царскага дазволу на прымусовае фармаванне палка [6, т.14, с.408]. Пад канец 1654 г. у ягоным казацкім войску было так-сяк сабрана 4 тысячы чалавек [34, с.178].

Беларускім казакам новыя ўлады забаранілі жыць у Магілеве. Яны неслі варту на дарогах павета, выконвалі на загад цара тактычныя задачы. Частыя справаздачы Паклонскага свайму новаму ўладару сведчаць, што служыў ён даволі старанна. Аднойчы разам з «языкамі» выслаў Аляксею Міхайлавічу нават хлопчыка, у якога была маскоўская шабля: «Отколь взял, сам ответ даст».

Хто ведае, ці было ў планах «беларускага палкоўніка» стварэнне самастойнай вайскова-тэрытарыяльнай арганізацыі ва Ўсходняй Беларусі, незалежнай ні ад Масквы, ні ад Варшавы, але за ягонымі дзеяннямі бачна імкненне стаць сапраўдным гаспадаром Магілеўшчыны. Калі яму прапанавалі падпісвацца ў лістах да Аляксея Міхайлавіча «халопам» - як усе, Паклонскі адказаў: «Я де буду писать к его царскому величеству подданым его, а холопом де писатца не буду» [6, т.14, с.330]. Спачатку ён прасіў у цара, каб той даў яму шэраг паветаў Магілеўшчыны па-за ўладай маскоўскага ваяводы, а пасля стаў адкрыта ўжываць сілу. У снежні 1654 г. акольнічы Іван Алфер'еў паведамляў манарху, што казакі Паклонскага «твоих государевых стрельцов и солдатов в уезде и в городе на карауле по воротам бьют, и от их бою многие лежат при смерти, и твоих государевых запасов с Могилевского уезду выбрать не дадут» [6, т.14, с.439-440].

Не жадаў Паклонскі прымаць і ўкраінскага падданства, хоць казацкая старшына гэтага вельмі дамагалася. Калі нежынскі пратапоп Максім Філімонавіч даслаў яму ліст, у якім раіў, каб Паклонскі «у пана гетмана поискали жалованья, также и до войска запорожского приклонялися... как мещане, так и казаки ваши везде, чтоб, сохрани Боже, Москва не хотела по своем нраве и право поставили совершенно в вашем городе...», той абурыўся і перадаў ліст маскоўскаму думнаму дзяку. Што ж да наказнога гетмана Івана Залатарэнкі, які ўвасабляў украінскую ўладу на Беларусі, дык у Паклонскага з ім ад пачатку вайны не было згоды.

Мэты ўкраінскае казацкае старшыны наогул заслугоўваюць асобнай увагі. Тая задоўга да вайны мела планы далучыць паўднёва-ўсходнюю Беларусь да сваёй дзяржавы і ўздымала пытанне пра наступ на Беларусь пад час перамоваў з Масквой яшчэ ў 1651 г. [62, с.44]. У палітычнай праграме Хмяльніцкага было стварэнне дзяржавы ў межах Кіеўскае Русі. Інкарпарацыя беларускіх земляў умацавала б казацкую дзяржаву і эканамічна і палітычна, адкрыла б ёй выхад на Захад. Аднак магутны канкурэнт наклаў на гэты край сваю руку і прымусіў Хмяльніцкага дзейнічаць больш асцярожна. Пасланыя на дапамогу інтэрвентам Нежынскі, Чарнігаўскі і Старадубскі палкі мелі на мэце не столькі дапамагаць маскоўскім ваяводам, колькі інспіраваць паўстанні беларусаў ды гуртаваць іх вакол сваіх палкоў, пашыраючы за кошт гэтага тэрыторыю апошніх. Такой стратэгіі цвёрда трымаўся Іван Залатарэнка. Прыкладам, ён усяляк адмаўляўся ад патрабаванняў цара ісці пад Смаленск - маўляў, для карысці ж Масквы трэба перш авалодаць Гомелем, схіляў беларускія гарады (перадусім Магілеў) здавацца толькі яму, спяшаўся скрозь расставіць свае залогі, узяць пад кантроль як найбольшую тэрыторыю. Казацкая старшына прасіла ў цара падараваць ёй вёскі ў беларускім Падняпроўі, а для самога Багдана Хмяльніцкага выпрошвалі Стары Быхаў.

Калі Магілеў паддаўся Паклонскаму, а не ўкраінскім казакам, наказны гетман прыслаў яму з-пад Быхава грамату, у якой злаваў і пагражаў забіць «беларускага палкоўніка» [64, т.10, с.608]. Бязлітасныя ваяўнікі Залатарэнкі (ці чаркасы, як называлі ўкраінскіх казакаў) і без таго здзекаваліся з жыхароў паветаў, якімі кіраваў Паклонскі, асабліва з тых, хто служыў у ягоным палку. Яшчэ ў сярэдзіне жніўня яны, «идучи... под Смоленск, могилевцев, и чаусцов, и радомцов крестьян и козаков, которые поддались под твою государеву высокую руку, пограбили, лошади и коровы и всякую животину поимали» [6, т.4, с.215-217]. Пазней ваяводу Ваейкаву скардзіліся сяляне вёсак Магілеўшчыны - Сідаравічаў, Мілееўкі, Багданаўкі, Воранаўкі, Прыберажні, Дашкаўкі, Буйнічаў ды іншых, што запарожскія казакі, наехаўшы, «их де крестьян бьют и мучат, и денег... на них правят, и хлеб у них отъимают и продают... и Могилевской... уезд те казаки, приехав насилством, пустошат» [6, т.14, с.407].

Аляксей Міхайлавіч добра ведаў, колькі церпяць жыхары, што прынялі яго падданства, ад чаркасаў, якія, «приезжая к ним в Чаусы и в Могилевский уезд, их грабят и разоряют, и животину и лошади у них отгоняют, и от того они разоряются и в конец погибают». Але цару не хацелася губляць падтрымку адданых казацкіх правадыроў, і ён для кожнага знаходзіў кампрамісны адказ.

Паміж палкоўнікам Паклонскім і гетманам Залатарэнкам ішла ўжо ледзь не сапраўдная вайна. Залатарэнка набіраў сабе казакаў таксама на Магілеўшчыне, загадваў жыхарам не ісці да Паклонскага і не слухацца яго, а тых, хто ўжо служыў беларускаму палкоўніку, казаў біць, саджаць у турму, забіраць іхную маёмасць. Паклонскі скардзіўся царскаму ўраду, спрабаваў адказваць Залатарэнку сілай, але казакаў ягоных было замала, каб узяць Магілеўшчыну пад свой кантроль, каб адасобіцца і ад маскоўскіх, і ад украінскіх уладаў.