Невядомая вайна: 1654-1667

БІЯГРАФІЧНЫЯ ЗВЕСТКІ

Абуховіч Піліп Казімір (?-1656) - смаленскі ваявода, знаўца старажытных моваў і адзін з лепшых прамоўцаў у Рэчы Паспалітай. Паходзіў з роду мазырскай шляхты, якая асела на Наваградчыне. З 1648 г. - маршалак кола рыцарскага, затым - пісар Вялікага Княства Літоўскага. У 1653 г. за вялікія заслугі перад Айчынай кароль і вялікі князь прызначыў яго ваяводам у Смаленск. Пасля капітуляцыі Смаленска ў верасні 1654 г. Абуховіч быў абвінавачаны ў здрадзе, у змове з непрыяцелем. Вясной 1655 г. ён мусіў адказваць за «здраду» перад судом на Варшаўскім сойме. Дзякуючы заступніцтву караля і Сапегаў разгляд справы быў адкладзены, і Абуховіч атрымаў магчымасць паслужыць Айчыне. Ён браў удзел у пераможнай бітве са шведамі пад Варшавай, а затым, узначаліўшы полк з дывізіі Паўла Сапегі, прыйшоў пад Берасце, аднак тут захварэў і 6 верасня 1656 г. памёр. Толькі надзвычайны сойм у 1658 г. разглядзеў справу Абуховіча і цалкам зняў віну за страту Смаленска з яго ды іншых абаронцаў фартэцыі.

Аляксей Міхайлавіч (1629-1676) - цар Маскоўскай дзяржавы (з 1645 г.), сын Міхаіла Раманава. Узмацняў цэнтралізацыю ўлады, для чаго ўтварыў мноства новых прыказаў, у тым ліку Прыказ тайных спраў, сцвярджаў абсалютысцкую сістэму кіравання дзяржавай, неабмежаванасць улады манарха. Пры ім была рэарганізаваная і даведзеная да надзвычай вялізнай колькасці армія. Амаль усё цараванне Аляксея Міхайлавіча Маскоўская дзяржава вяла войны, далучала новыя тэрыторыі, актыўна каланізавала Сібір і Далёкі Ўсход. Цару давялося душыць шматлікія паўстанні ў сваёй дзяржаве - у 1648 і 1662 гг. у Маскве, у 1650 - у Пскове і Ноўгарадзе, у 1670-1671 - сялянскую вайну пад кіраўніцтвам Сцяпана Разіна.

Аскірка Самуль (1600-блізу 1675) - мазырскі земскі суддзя, палкоўнік войска Вялікага Княства Літоўскага. Удзельнічаў у інтэрвенцыйнай вайне супраць Маскоўскага царства па пачатку ХVІІ ст., затым - у Хоцімскай выправе 1621 г., у баях са шведамі ў Інфлянтах, у кампаніях Януша Радзівіла супраць казакаў у 1649-1651 гг. Пад час вайны Аляксея Міхайлавіча кіраваў фармаваннямі шляхецкага рушання і ўзброенымі аддзеламі беларускага сялянства. У 1660 г. абараняў поўдзень Беларусі ад казацкіх нападаў, пазней блакаваў маскоўскую залогу ў Старым Быхаве, а ў 1662 г. разам з Сурынам і Мараўскім граміў палкі царскіх ваяводаў пад Чавусамі. У 1671 г. фундаваў кляштар Бенедыктынаў у Слуцку.

Ваза Ян Казімір (1609-1672) - кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў 1648-1668 гг., сын караля Жыгімонта ІІІ (у Вялікім Княстве - Жыгімонта ІV), апошні прадстаўнік шведскай дынастыі Вазаў на пасадзе Рэчы Паспалітай. Выхаваны езуітамі і ў маладосці нейкі час нават уваходзіў у іхны ордэн. Падарожнічаў з бацькам па Эўропе, потым з братам Уладыславам (будучым каралём і вялікім князем Уладыславам ІV) удзельнічаў у вайне з Маскоўскай дзяржавай, разам з аўстрыйцамі ваяваў супраць французаў. Абраны манархам, пераняў пасля брата не толькі пасад, але і жонку - каралеву Марыю Людвіку. Памёр у Неверсе. Пахаваны на Вавелі.

Гасеўскі Вінцэнт Корвін (1628-1662) - падскарбі і палявы гетман Вялікага Княства Літоўскага, сын смаленскага ваяводы Аляксандра Гасеўскага і Евы з роду Пацаў. Адукацыю атрымаў у Віленскай езуіцкай акадэміі, затым вучыўся ў Рыме і Вене, а вярнуўшыся на радзіму, прысвяціў сябе палітычнай кар'еры. Служыў у войску Януша Радзівіла, калі той вёў барацьбу з казакамі, у 1651 г. заняў пасаду генерала артылерыі, а праз год - падскарбія, і ў 1654 г. атрымаў булаву палявога гетмана. З 1655 г. з'яўляўся прыхільнікам прымірэння Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы для супольнай барацьбы супраць Швецыі. Увосень 1658 г. у бітве з царскім войскам пад Вільняй трапіў у палон і тры гады правёў у няволі ў Маскве. Быў вернуты па абмене палоннымі, а 29 лістапада 1662 г. злачынна забіты жаўнерамі сканфедэраванага войска пад Астрыном у Лідскім павеце.

Залатарэнка Іван (?-1655) - нежынскі казацкі палкоўнік, наказны гетман Запарожскага войска ў 1654-1655 гг., якому Багдан Хмяльніцкі даручыў кіраваць 20-тысячнай групоўкай казакаў у Беларусі. Дапамагаючы царскім ваяводам, Залатарэнка захапіў Гомель, Чачэрск, Новы Быхаў, Прапойск, Бабруйск, Глуск, Свіслач, Койданаў ды іншыя гарады. Жыхары панічна баяліся ягонага войска дзеля жорсткага гвалту, які чынілі казакі. Восенню 1655 г. Залатарэнка загінуў пад час аблогі Старога Быхава.

Кміціч Самуль (?-1692) - стражнік Вялікага Княства Літоўскага, палкоўнік. Паходзіў з варшанскай шляхты. Быў сярод афіцэраў, якія ўзбунтаваліся супраць Януша Радзівіла і стварылі вайсковую канфедэрацыю ў Вербалове (1655 г.). Удзельнічаў у вайне са шведамі, дзе вызначыўся асаблівым гераізмам. Увосень 1658 г. прывёў вайсковае злучэнне (12 харугваў) на Віцебшчыну для падтрымкі сялянска-шляхецкага партызанскага руху. Удзельнічаў у бітве пад Палонкай (1660 г.) і пераследзе Хаванскага, у бітве пад Кушлікамі (1661 г.). На чале палка ў 1663 г. хадзіў на Смаленшчыну, у наступным - пад Рослаў і Бранск, а ў 1665 г. граміў Хаванскага пад Полацкам. Напрыканцы вайны стаяў з палком на поўначы Беларусі, блакуючы маскоўскую залогу ў Полацку. Пасля Андрусава стала жыў на Варшаншчыне. Меў маёнткі Невадніцу ў Гарадзенскім, Краснае Сяло ў Менскім, Сідрычын у Варшанскім паветах. Да канца веку браў самы актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці краіны.

Любамірскі Ежы Себасцян (1616-1667) - маршалак вялікі і палявы гетман каронны, адзін з найбольш уплывовых і папулярных сярод шляхты польскіх магнатаў сярэдзіны ХVІІ ст. Вайсковую кар'еру пачаў у войнах з казакамі Хмяльніцкага. У 1651 г. заканфліктаваў з дваром, перайшоў у апазіцыю да Яна Казіміра, якога называў «каралём-тыранам». У 1654-1655 гг. у ваенных кампаніях не ўдзельнічаў, але і на шведскі бок не перакінуўся. З 1656 г. разам са Стэфанам Чарнецкім вёў барацьбу супраць шведаў у Польшчы. З 1662 г. ізноў у адкрытай апазіцыі да двара, супраць усялякіх планаў элекцыі караля. У 1665-1666 гг. Любамірскі вёў вайну супраць каралеўскіх сілаў.

Мурашка Дзяніс (?-пасля 1671) - кіраўнік сялянскага вызваленчага руху ў Беларусі, наказны беларускі палкоўнік. Праўдападобна, да вайны казачыў на Ўкраіне, а ў 1654 г. вярнуўся ў Беларусь як казацкі сотнік аднаго з палкоў Івана Залатарэнкі. Інспіраваў сялянскія паўстанні, а затым і кіраваў імі. З восені 1656 г. меў рэзідэнцыю ў Ігумене, а ўлетку 1657 г. перайшоў у Камень. Казацка-сялянскае войска Мурашкі кантралявала Менскі і Ашмянскі паветы, рабіла рэйды на маёнткі прысяжнай шляхты Наваградчыны. У верасні 1658 г. Мурашка адкрыта перайшоў на бок Рэчы Паспалітай і вёў барацьбу супраць царскіх ваяводаў супольна з Нячаем ды Аскіркам. За ратныя заслугі перад Айчынай атрымаў шляхецтва і маёнткі ў Віцебскім ваяводстве.

Нячай Іван (?-блізу 1672) - казацкі палкоўнік, брат славутага ўкраінскага палкоўніка, паплечніка Багдана Хмяльніцкага Данілы Нячая. Быў зяцем гетмана Хмяльніцкага. На тэрыторыі Беларусі з'явіўся ў 1655 г. як сотнік войска наказнога гетмана Залатарэнкі, а пасля смерці апошняга ўзначальваў тут казацкія палкі. Рэзідэнцыю меў пераважна ў Чавусах, зваўся палкоўпікам чавускім і навабыхаўскім, а Хмяльніцкі тытулаваў яго «палкоўнікам беларускім». Канфліктуючы з маскоўскай акупацыйнай уладай, імкнуўся пашыраць падкантрольныя сабе абшары Беларусі. Восенню 1658 г. адкрыта выступіў супраць Масквы. У 1659 г. арыштаваны царскімі ваяводамі і сасланы ў Сібір, дзе прабыў да канца вайны. Вызвалены па Андрусаўскай дамове, праз два гады памёр.

Паклонскі Канстанцін (?-блізу 1662) - беларускі палкоўнік, ротмістар войска Вялікага Княства Літоўскага. Паходзіў з праваслаўнай шляхты Пінскага павета. На самым пачатку вайны пакінуў Магілеў і пайшоў да казакаў Хмяльніцкага, адкуль быў прыведзены да цара. Атрымаўшы ўзнагароды і тытул палкоўніка, Паклонскі стаў служыць Аляксею Міхайлавічу. Стварыў уласны полк з мясцовага насельніцтва, схіляў да капітуляцыі ўсходнебеларускія гарады. Спрабаваў зрабіць падуладныя яму абшары незалежнымі як ад маскоўскай улады, так і ад украінскіх казакаў. Вясной 1655 г. вярнуўся на бок Вялікага Княства Літоўскага, служыў у фармаваннях Януша Радзівіла. Пасля страты Вільні разам з вялікім гетманам пайшоў у Кейданы, затым на які час трапіў у войска брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма, але вярнуўся з Прусіі і браў удзел у барацьбе са шведамі, пакуль не быў захоплены імі ў палон. Сядзеў ў турме ў Мальбарку. Пасля вызвалення ў войска не пайшоў.

Пац Крыштап Жыгімонт (1621-1684) - вялікі харужы з 1646 г. і канцлер Вялікага Княства Літоўскага з 1658 г., адзін з найбольш уплывовых магнатаў. З'яўляўся прыхільнікам прымірэння Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай, зацятым супернікам Радзівілаў. Карыстаўся вялікім даверам караля і ўвесь свой час праводзіў пераважна ў кампаніі манарха. Узначальваў прааўстрыйскую шляхецкую групоўку ў Вялікім Княстве Літоўскім, стаў адным з творцаў Аліўскай дамовы 1660 г. паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй. Дамагаўся гвалтоўнай ліквідацыі канфедэратаў у войску.

Пац Міхал Казімір (1624-1682) - гетман літоўскі, ваявода віленскі. Вайсковую службу пачаў вельмі рана. Вызначаўся пад час кампаніі Януша Радзівіла супраць казакаў. У гады вайны з Маскоўскай дзяржавай ваяваў у дывізіі Гасеўскага на Жамойці, у Інфлянтах і Курляндыі, а ў 1659 г. узначаліў полк гэтай дывізіі. Тады ж прызначаны абозным. Сканфедэраванае войска абрала яго сваім начальнікам, і кароль пацвердзіў гэты выбар. Улетку 1660 г. Міхал Пац ужо кіраваў жамойцкай дывізіяй на маскоўскім фронце. Удзельнічаў у бітвах з арміяй Далгарукага каля Басі і Хаванскага пад Кушлікамі. Разам з братам Крыштапам Пацам меў непасрэдныя дачыненні да планаў каралеўскага двара на элекцыі «Vivente rege», браў чынны ўдзел у ліквідацыі вайсковай канфедэрацыі. Пад час Задняпроўскай кампаніі 1663-1664 гг. здабываў Рослаў, разбіў ваяводу Баратынскага каля Бранска, затым вадзіў войска ў Польшчу дапамагаць каралю ў вайне з Любамірскім. У студзені 1667 г. атрымаў чын вялікага гетмана.

Трубяцкой Аляксей Міхайлавіч (?-1680) - князь, баярын, ваявода і дыпламат Маскоўскай дзяржавы. У 1647 г. удзельнічаў у перамовах з пасламі Швецыі і Рэчы Паспалітай, у 1654 г. - з пасольствам Хмяльніцкага, якое вызначала ўмовы ўключэння Ўкраіны ў склад Маскоўскай дзяржавы. У 1654-1655 гг. узначальваў паўднёва-заходнюю групоўку царскай арміі, якая захапіла шэраг гарадоў і мястэчак на ўсходзе Беларусі і ў Панямонні. У 1656 г. кіраваў групоўкай на шведскім фронце (захапіў Юр'еў), у 1659-1660 гг. узначальваў царскую ўладу на Ўкраіне, дзе быў разгромлены пад Канатопам. Вызначыўся актыўнасцю пры ўдушэнні «меднага бунту» ў Маскве ў 1662 г. і расправе над яго ўдзельнікамі.

Пачабут-Адляніцкі Ян Уладыслаў (1640-1703) - варшанскі стольнік. Паходзіў з гарадзенскай шляхты. З 1658 г. служыў у дзейным войску: спачатку - у казацкай харугве паспалітага рушання, затым - у гусарскай харугве Вінцэнта Гасеўскага пад паручніцтвам смаленскага ваяводы Адама Саковіча. Браў удзел у бітвах пад Вільняй у 1658 г., на Басі - у 1660 г., у разгроме Хаванскага ў 1661 г. Удзельнічаў таксама ў няўдалай выправе за Дняпро ў 1663-1664 гг. Пасля вайны займаўся ў асноўным прыватнымі справамі. Пакінуў мемуары - «Натацыі мае і дыяруш маёй службы вайсковай, што калі дзе здарылася пры маёй бытнасці».

Радзівіл Багуслаў (1620-1669) - канюшы літоўскі, генеральны губернатар Прускай правінцыі Вялікага Княства Літоўскага, сын віленскага ваяводы Януша Радзівіла і Альжбеты Гогенцолерн. Нарадзіўся ў Гданьску, з сямі гадоў выхоўваўся пад апекай стрыечнага дзядзькі Крыштапа Радзівіла (Пяруна). У 1628 г. вярнуўся на радзіму. Нейкі час жыў у Беларусі. У 1637 г. выехаў вучыцца ў Галандыю, але неўзабаве кінуў навучанне дзеля ўдзелу ў барацьбе з гішпанцамі. Пазней вучыўся ў Парыжы ў Акадэміі рыцарскай. Шмат падарожнічаў па Эўропе, удзельнічаў у войнах, міжбоях. У Рэч Паспалітую вярнуўся ў 1648 г., калі даведаўся пра казацкую вайну. Для барацьбы з казакамі наняў 2 тысячы пяхотнікаў, рэйтараў і драгунаў. У антыказацкіх кампаніях удзельнчаў як генерал каралеўскай гвардыі. Улетку 1654 г. спазніўся пад Шклоў да вялікага гетмана і практычна не ваяваў, затое ў наступным годзе браў чынны ўдзел у контрнаступе і кіраваў дывізіяй Януша Радзівіла пад Магілевам, калі той быў хворы. Разам з Янушам з'яўляўся стваральнікам Кейданскай дамовы аб пераходзе Вялікага Княства пад пратэктарат Швецыі. Перайшоўшы да шведаў, узначальваў брандэнбургскую армію на тэрыторыі Прусіі ў 1657-1658 гг., пасля вярнуўся на бок Рэчы Паспалітай і ваяваў супраць Швецыі ў Курляндыі.

Радзівіл Януш (1612-1655) - вялікі гетман літоўскі і ваявода віленскі, сын вялікага гетмана Крыштапа Радзівіла. Вучыўся ў Слуцкай гімназіі, а ў 16 гадоў выехаў дзеля навучання за мяжу. У 1633 г., наняўшы ў Галандыі тысячу пяхотнікаў і 200 драгунаў, вярнуўся на радзіму і ўзяў удзел у Смаленскай вайне. Вызначаўся ваенным талентам. Атрымаўшы ў 1646 г. чын палявога гетмана, надзвычай паспяхова правёў свае першыя самастойныя кампаніі супраць казакаў. У ліпені 1649 г. разграміў пад Лоевам 15-тысячнае войска палкоўніка Крычэўскага, праз два гады тамсама - войска палкоўніка Нябабы і без бітвы здабыў Кіеў. Стаўшы ў 1653 г. віленскім ваяводам, а ў 1654 г. - вялікім гетманам, засяродзіў у сваіх руках практычна ўсю ўладу ў Вялікім Княстве Літоўскім. У палітычных адносінах быў зацятым сепаратыстам - прыхільнікам ідэі адрыву Княства ад Кароны Польскай. Дзеля гэтага яшчэ ў 1649 г. наладжваў кантакты са Швецыяй. Ненавідзеў караля Яна Казіміра. Першую бітву з маскоўскім войскам у 1654 г. выйграў (12 жніўня пад Шкловам), у другой быў разгромлены (24 жніўня пад Шапялевічамі). Страціўшы надзеі абараніць дзяржаву, падпісаў пагадненне са шведамі аб пераходзе Вялікага Княства пад іхны пратэктарат. Памёр у Тыкоцінскім замку, абложаны войскам Сапегі, адданым каралю. Магчыма, быў атручаны, бо на целе выступілі плямы.

Сапега Павел Ян (1610-1665) - вялікі гетман літоўскі і ваявода віленскі, сын усвяцкага старасты Яна Пятра Сапегі. Адукацыю атрымаў у Брандэнбургу. Вайсковую кар'еру пачаў у 1633 г. пад Смаленскам у чыне гусарскага ротмістра. З 1638 г. з'яўляўся абозным Вялікага Княства Літоўскага, з 1645 г. - падстолім. Пасля смерці Крыштапа Кішкі атрымаў пасаду віцебскага ваяводы (1646 г.). Меў стараствы Рослаўскае, Берцянскае, Здзітаўскае, а ў 1656 г. атрымаў ад памёршага брата Казіміра Ружаны, Косава, Ляхавічы, Быхаў, Чарэю і Мялешкавічы. Стаўшы ў лютым 1656 г. вялікім гетманам і віленскім ваяводам, узначальваў адну з буйнейшых магнацкіх партыяў Вялікага Княства. Пахаваны ў Бярозе ў касцёле картэзіянаў.

Хаванскі Іван Андрэевіч (?-1682) - князь, ваявода і палітычны дзеяч Маскоўскай дзяржавы, род якога паходзіў ад Гедзімінавічаў. Службу пачаў пры цары Міхаіле Раманаве. У 1636 г. быў ужо стольнікам, у 1659 г. атрымаў чын баярына. З 1656 да 1658 г. з'яўляўся царскім ваяводам у Магілеве, затым узначальваў буйную групоўку войска, з якой спрабаваў падпарадкаваць яшчэ неакупаваную частку Вялікага Княства - Заходнюю Беларусь. Ягоная армія цярпела паразы ў 1660, 1661 і 1664 гг. Пасля разгрому паўстання ў Маскве (Меднага бунту) узначальваў галоўную пошукавую камісію, якая чыніла жорсткае следства. Пакараны смерцю ў 1682 г. за тое, што спрабаваў скарыстаць чарговае стралецкае паўстанне ва ўласнай барацьбе за ўладу.

Хмяльніцкі Багдан (1595-1657) - украінскі гетман, дзяржаўны дзеяч і дыпламат. Служыў у войску рэестравых казакаў, у 1647 г. уцёк у Запарожскую Сеч і праз год узняў паўстанне супраць палякаў, якое перарасло ў вызваленчую вайну ўкраінскага народа. Казацкая армія Хмяльніцкага разбіла польскае войска ў 1648 г. пад Жоўтымі Водамі, Корсунем і Піляўцамі, у 1649 г. пад Зборавам і Збаражам, у 1652 г. пад Батогам. У 1654 г. па просьбе Хмяльніцкага Ўкраіна была ўключана ў склад Маскоўскай дзяржавы, што азначала пачатак вайны з Рэччу Паспалітай. Пераканаўшыся, што пад царскай апекай нельга ўтварыць незалежнай дзяржавы, украінскі гетман шукаў пагаднення з Трансільваніяй і Швецыяй. Разам з казацкай старшынай разглядаў паўднёвы ўсход Беларусі як частку сваёй будучай дзяржавы. Памёр у ліпені 1657 г.

Цадроўскі Ян (1617 - пасля 1682) - наваградскі падчашы, веравызнаннем кальвініст. З беларускай шляхты. Нарадзіўся і вырас у Пагосце каля Слуцка. Вучыўся ў Караляўцы, затым - у Кракаўскай Акадэміі. Служыў пры двары Багуслава Радзівіла да самай смерці князя. У 1655 г., ратуючыся ад маскоўскіх ратнікаў, уцёк з сям'ёй на Жамойць пад пратэкцыю шведаў. Вярнуўшыся, вазіў цару пад Друю петыцыю ад менскай шляхты. У 1658 г. браў удзел ва ўзброенай барацьбе менскай шляхты з царскім войскам, у 1660 г. правёў дывізію Чарнецкага ад Свержаня да Бярэзіны. Карыстаўся вялікім аўтарытэтам у шляхты ўсяго Менскага ваяводства.

Чаркаскі Якаў Кудзентавіч (?-1666) - дзяржаўны і ваенны дзеяч Маскоўскай дзяржавы, баярын, з 1645 г. ваявода, які ўзначальваў палкі цэнтральнай групоўкі царскай арміі на тэрыторыі Беларусі. Паходзіў з кабардзінскай арыстакратыі. У Маскву прыехаў у 1624 г. і прыняў праваслаўе. Стаў адным з найбуйнейшых зямельных уласнікаў, меў каля 50 тысячаў прыгонных сялянаў. Забіты з гарматы пад час няўдалай аблогі Магілева.

Чарнецкі Стэфан (1599-1665) - кіеўскі кашталян ад 1655 г., рускі ваявода з 1657 г., а з 1664 г. - кіеўскі ваявода і палявы гетман каронны. Рана пачаўшы ваенную службу, авалодаў высокім ваенным майстэрствам. Браў удзел у шведскай кампаніі 1626-1629 гг., Смаленскай вайне 1633-1634 гг., у бітвах з казакамі і татарамі. У 1648-1649 гг. быў у казацкім палоне. Вызначыўся ў вайне са шведамі, стварыў адмысловую тактыку барацьбы з імі. З 1656 г. ён быў выведзены з падпарадкавання гетманам і дзейнічаў са сваёй дывізіяй самастойна. Пасля вызвалення Польшчы ад шведаў Чарнецкі быў накіраваны ў Беларусь і ў 1660-1661 гг. паспяхова ваяваў тут супраць царскага акупацыйнага пойска. Памёр у лютым 1665 г.