Ноч

Эпілог

Калі над галавой зачыніліся створкі, праз якія было бачнае неба, я апынуўся сярод рэзкага паху зямлі. Спуск быў даўжэйшы, чым я чакаў. Нарэшце ў светлавых выблісках вымаляваліся рэйкі, і я ўстаў на зямлю.

Спачатку мяне наведала лёгкая паніка. У тунэлі было вельмі задушна, і тым ён адрозніваўся ад падземнага бункера Сямёна Чаплі, дзе, выглядае, усё ж падпрацоўвала нейкая вентыляцыя. Тут жа было холадна — то бок справа была не ў тэмпературы — тут абсалютна не засталося паветра. Як быццам спрабуеш удыхнуць зямлю. І чым больш я панікаваў, тым меней кіслароду заставалася ў лёгкіх. А калі я зразумеў, што не спытаў, у якім баку выхад, панікаваць пачаў вельмі моцна. Абмацваючы сцены ліхтарыкам, я спачатку пабег налева, наткнуўся на вазкі, пра якія мяне папярэдзіла спадарожніца, ды ледзь не зламаў шыю. Пастаяў, дыхаючы. Поўнага ўдыху хапала толькі на адзін-два крокі, потым пачынала цямнець у вачах праз недахоп кіслароду. Асцярожна абышоў пакінутыя на іржавых рэйках арбы і неўзабаве ўпёрся ў дошкі, якімі быў перагароджаны праход. Сцёр халодны пот з твару. Зразумеў, што кірунак тут толькі адзін, з іншага боку — а гэта тупік. Не заблытаешся.

Пайшоў назад, абмінуў жалезныя драбіны, па якіх спусціўся сюды. Паветра было абсалютна нерухомым, тлустым, нібы чарназём. Яго як быццам можна было ўзяць у руку. Робіш павольны крок, і лёгкія схлопваюцца, рот праглынае пыльную, прапахлую зямлёй субстанцыю, але сэрца грукае так, як быццам і не ўдыхаў. Пачынаеш крочыць хутчэй, у спадзеве выбрацца на паверхню, і кроў стукае ўжо ў галаве, вочы вылазяць ад напругі. Калі не запаволіцца і не загадаць сабе супакоіцца — у галаве памуціцца, зробіцца млосна, і давядзецца абаперціся на сценку. Я рухаўся рыўкамі: выбліск панікі, хуткая хада, зацямненне прытомнасці, прыпынак са спробай супакоіцца. Потым зноўку выбух панікі. Як ні дзіва, пачуццё знаходжання ў труне, у магіле, было страшнейшым за сутычку са здаравенным сабакам у смузе. Там страх можна было застрэліць. Тут яго можна было толькі выціснуць з сябе. Месцамі скляпенні былі падпёртыя дошкамі ці пакладзенымі па дыяганалі бэлькамі, іх даводзілася пераступаць, і пры кожным кроку са столі ссыпаўся пясок, і не хацелася нават думаць пра тое, што шмат якіх шахцёраў на пачатку вугальнай эпохі засыпала абваламі з-за дрэннай абазнанасці інжынераў у геалогіі і паводзінах пароды. Сустракаліся тут і карані, што тырчалі проста са столі. Праз задуху і млоснасць падавалася: дакраніся да іх — і яны зацягнуць за сабой у глебу.

Ніякага святла ў канцы тунэля ў гэтым выпадку, зразумела, чакаць не выпадала. Але я спадзяваўся адчуць набліжэнне выхаду з нары хаця б па зрухах у паветры. Калі, змораны, бы шахцёр пасля поўнай змены ў забоі, я нарэшце наблізіўся да канца праходу, я зразумеў, чаму тут было так невыносна. Выхад упіраўся ў вертыкальны шурф, які быў таксама надзейна заціснуты металічнымі лістамі: блізкасць паселішча вымусіла хітраванаў хаваць шляхі вывазу кантрабанды.

Выслізнуўшы з шурфа, я адчуў сябе так, як, напэўна, пачуваецца вусень, калі разломвае кокан, распраўляе крылы і спазнае трыумф першага сапраўднага спаткання з паветрам. Я дыхаў так, як дыхалі нырцы па жэмчуг пасля ўздымання з глыбіняў. Потым падняўся на ногі і пакрочыў ледзь бачнай, але ўсё ж наяўнай сцежкай. Гарадскія валы засталіся ззаду, перада мной расхіналіся вялізныя грушы, што хавалі за сабой мястэчка, арганізаванае вакол вулкі. Дамы тут былі дзе драўляныя, дзе зробленыя з бетонных панэляў двухпавярховымі ўсталяваннямі на чатыры сям’і.

Блізкасць вялікай ракі ўжо адчувалася ў паветры: аднекуль цягнула вільгаццю, якую можа ствараць толькі сабраны разам велізарны аб’ем вады. Да таго ж дрэвы тут зрабіліся такімі, што растуць толькі ўздоўж вялікіх рэк: вышэйшыя, з радзейшым галлём, з абрысамі, што нагадваюць выцінанкі, агулам больш стройныя, накормленыя смачным водарам.

З досведу колішніх вандровак праз Беларусь я ведаў, што падманвацца сціплай высотнасцю будынкаў месца не варта, кішка дарогі можа цягнуцца вельмі і вельмі далёка, а само паселішча выявіцца зусім не малым. Вокны ва ўсіх дамках былі прыцемненыя, але, праходзячы каля аднаго з іх, я са здзіўленнем пачуў гітарнае брыньканне. Пагрукаў у дзверы ў спадзеве спытаць гаспадароў, дзе тут рака. Але музыка сцішылася, а да дзвярэй так ніхто і не падышоў. Наблізіўшыся да акна, я пабачыў, што з боку кватэры па ўсёй плошчы шкла была пафарбаваная чорным заслона. Па яе краях было бачнае нясмелае зірканне свечак. Я не стаў стукаць зноўку: калі тут сапраўды хаваюцца кантрабандысты, у адказ на настойлівасць можна атрымаць порцыю шроту ў жывот. Пагатоў, яны ж напэўна бачаць, што шчэміцца да іх няўзброены, а таму лёгкі на рабунак дзівак.

Я вярнуўся на асфальт і задуменна павалокся наперад. Будынкі самкнуліся ў шчыльны шэраг: платы стаялі без прагалаў, за папярэднім дваром адразу ж пачынаўся наступны, штыкетнік не меў перапынку. Мясціны ўдавалі на закінутасць, але з некаторых комінаў курыўся дымок. Раптам мяне працяла. Я лезь не прысеў на месцы. А потым, вылаяўшыся, пачаў ліхаманкава мяць сваё адзенне і забірацца пальцамі ў кожную кішэньку, у кожную няроўнасць ці ямку ў тканіне. Сарваў з сябе кафтан, расшпіліў камізэльку, вывернуў кішэні нагавіцаў. Але страта была незваротная. Фотаздымак застаўся ў ландо. Я трымаў яго ў руках, калі Дама Карнавалу выключыла святло і пацалавала мяне. І адклаў яго на крэсла ад нечаканасці. Зух звёз выяву ў цэнтр Горада Святла, куды мне ўжо не вярнуцца. Дарога зжэрла мой апошні скарб. Зараз са мной было толькі тое, што я прыдбаў у гатэлі.

Рукі мае апусціліся. У скрусе я ішоў па чорным асфальце, які зрабіўся ракой майго жыцця. Адзін з самых трапных празаікаў тых часоў, у якія было смяротна небяспечна быць трапным празаікам, Юры Алеша, напісаў неяк у “Кнізе развітання”: “Я ўсё жыццё кудысьці ішоў. Нічога, думаў, прыйду. Куды? У Парыж? У Венецыю? Не, у захад сонца. Вось і цяпер іду, ужо разумеючы, што ў захад прыйсці нельга”.

І як жа я мог быць такім наіўным, каб думаць, што да майго сонца можна дастаць пешшу? У мяне не засталося нават напаміну. Думаючы пра гэта, я прамінуў прачыненыя веснічкі: агароджа тут была шчыльна засаджаная невялічкімі елачкамі. Адтуль, з-за брамкі, даносіліся рытмічныя гукі, падобныя да чвякання. Я быў затрымаўся, думаючы, ці не паспрабаваць падысці да гаспадароў. Але вырашыў не выпрабоўваць лёс і рушыў далей. Неўзабаве расцягнутае паселішча скончылася. Дарога забірала налева, разразаючы шырокае поле, залізанае месяцовым святлом. Ніякай ракі тут бачна не было. Трэба вяртацца.

Не разумеючы, як я мог не заўважыць вялікую ваду, я круціў галавой па баках адзінай у мястэчку дарогі. Абрысы дамоў з’ядалі гарызонт, не давалі зірнуць далёка. Нарэшце я зноў апынуўся ля плота з прачыненай форткай. “Добрай ночы!” — крыкнуў я ў двор, але рытмічнае ляпанне не спынілася. Я асцярожна зазірнуў за елкі — нічога адметнага. Дворык пры драўлянай хатцы. Чорныя вокны, шыфер, замкнёныя драўляныя дзверы. Паржавелы ровар пад павеццю. Гукі несліся аднекуль ззаду і як быццам знізу. Пільнуючы сцежку, каб не трапіць у якую гасцінна разяўленую пастку, я абышоў дамок ды вохнуў.

За ім, пад маляўнічай кручай, блішчэла шаша шырачэзнай ракі. Ад чорнай плыні патыхала такой магутнасцю і такой прыгажосцю, што незразумелым рабілася, чаму гэта сучасныя людзі вырашылі, што іх продкі сяліліся на ўзбярэжжах толькі таму, што так ім было прасцей вандраваць. Прастора тут мела іншую тканіну, і рэч была не толькі ў маляўнічасці, у гэтых створаных прыродай велічных візуальных рытмах. Тут былося інакш. На адхоне велізарнага рухомага люстра можна было пражыць лёс, альтэрнатыўны перадвызначанаму. Бо лініі кону тут разыходзіліся ў адлюстраваныя рачной роўняддзю бакі.

Уніз, да ўзбярэжжа, вяла драўляная лесвіца, і парэнчы гайдаліся пад маёй рукой. На пясочку пад хваінай, пры скрынях ды рыбацкіх сетках быў раскладзены надзіманы човен. Ля яго тапталася падгалістая фігура. Спусціўшыся ніжэй, я зразумеў, што чвяканне нараджаецца менавіта тут: чалавек ціскаў нагой гумавую квакуху помпы, якая закачвала паветра ў човен. Ён быў напалову поўны, што б там ні сказалі б песімісты. Калі я сышоў з прыступак, фігура падняла галаву і прывітальна ўзняла пальцы да палёў скуранога стэтсана.

— Вы ўвесь час задаяце не тое пытанне! — крыкнуў Самуэль насустрач мне. Ён разагнуўся і падпёр спіну рукамі. Яго дыханне было збітым праз фізічную працу. Я наблізіўся так, што ён мог казаць цішэй, сяброўскім тонам: — Вы пытаеце: “За што мне гэта? За што, за што, за што? За што так з Ёвам? Ён жа быў беззаганны, справядлівы, богабаязны і ўхіляўся ад зла!”

Мяне цяпер цікавіла зусім іншае пытанне. І я не здолеў дачакацца, пакуль ён скончыць, ды перабіў:

— Хто вы, Самуэль? Ці лепш назваць вас Пастухом? Ці Геолагам? — я стаў за два крокі ад яго, не ведаючы пра ягоныя намеры. — На зямлі, па якой вы ходзіце, ёсць старажытнае казанне пра Бога, які ўвасабляецца ў бадзягу і цягаецца па вёсках, каб дачуцца, як жывуць людзі. Але, як па мне, дык на ўвасабленне абсалютнага дабра вы ніяк не цягнеце. — І пастка ў тым, што на пытанне “за што?” адказаць немагчыма, — працягнуў ён, у сваёй манеры не звяртаючы ўвагі на рэплікі суразмоўцы, якія яму падаліся нікчэмнымі. — Бо пытанне “за што?” не так пастаўленае. Пытаць трэба не “за што?” Пытаць трэба: “для чаго?”

Ён адступіў ад помпы, як бы запрашаючы мяне дапамагчы яму напампаваць човен. Але я не зварухнуўся ды загаварыў, падвысіўшы голас:

— Я б дапусціў, што вы такі ж недарэка, як Сямён Чапля. Толькі больш абазнаны ў законах сусвету. Але я дагэтуль не магу зразумець, як трапіў у бункер і як выйшаў з яго. Да таго ж, генератар на камянях?! Адкуль гэтыя тэхналогіі? Як гэта магчыма? Вы Бог? Вы сатана? Вы іншапланетнік?

Ён падштурхнуў квакву да мяне, уздыхнуўшы з такой нявыкруткай, як быццам я быў дурнаваты дзіцёнак, што ў соты раз пытае, як правільна: “бацька” ці “тата”. Магчыма, я і быў такім дзіцем, бо ён ужо даў мне адказы ў “Айцы дажджу”.

— У мяне ногі стаміліся. Падпампуй ты, — папрасіў ён тым тонам, якім знямоглы стары закідае ўнуку, каб ён накалоў дроваў. Я даўно заўважыў, што нораў ува мне прачынаецца ў самыя для таго не прыдатныя моманты. То быў адзін з іх. Я застаўся стаяць, сцяўшы зубы.

— Дурань ты. Гэта ж твой човен! — сказаў ён з кпінай у голасе. — Ты ж на ім паплывеш!

Мне зрабілася сорамна, і я таропка перакінуў клапан помпы на другую камеру, пачаў качаць. Гума, напаўняючыся, заварушылася. Самуэль жа працягнуў вяшчунства:

— І вось на пытанне “для чаго?” адказаць можа любы. Любы, хто запытваў. Сам сябе. Трэба толькі пачакаць крыху, каб дайшло.

Я на хвіліну спыніў пампаваць і падаў голас:

— Няёмка жыць у свеце, у якім наверсе няма ні дабра, ні зла. Ні пакарання, ні літасці. Толькі матэматыка наступстваў. Алгарытм, як вы сказалі. Напэўна, Ніцшэ першым гэта зразумеў. Таму і збрахаў, што паддашак пусты. — І што тычыцца Другога Прышэсця, — Самуэль стаў да мяне спінай ды ўглядзеўся ў раку. Потым падабраў з пяску пляскаты каменьчык і шпурнуў яго ў цемру. Вада загаварыла воплескамі. — Света Пшонка не мае рацыі. Зрабіўшы пару цудаў перад камерай, любы без напругі б зрабіўся ўладальнікам youtube-канала са ста мільёнамі падпісантаў. І для распаўсюду Слова гэта было б не горай за бадзянні па Галілеі з вучнямі. Калі б! Калі б задачай было толькі пакінуць вучэнне. — А сэнс у іншым? — Хіба нехта на Зямлі не ведае, што добра, а што — кепска? Хіба ўсё ўжо не сказана па сто разоў? Хіба гэтаму не вучаць бацькі сваё дзіця ў першыя гады жыцця?

Ён прысеў на драўляную скрыню побач з чоўнам, скінуўшы з яе чорнае павуцінне рыбацкай сеткі, раскладзенай на прасушку. Памацаў паветраны клапан на баку, заціснуў мацней. Прыслухаўся да помпы. Працягнуў:

— Што пра таго галілеяніна толькі не навыдумлялі! “Збавіцельная ахвяра”. Чацвёртае стагоддзе, Канстанцінопаль, другі Сусветны сабор. Гэта калі Феадосію Флавію трэба было падчысціць арыянаў. “Збавіцельная ахвяра”, ну! Як быццам увесь Новы запавет не пра тое, што нябёсам чалавечых ахвяраў не трэба. — Дык а што тады мусіў зрабіць месія?

Ён скрывіўся на слове “месія” так, як быццам сам быў настаўнікам мовы іўрыт і пабачыў, што вучань зрабіў тры памылкі ў правапісе і дзве ў семантыцы на адно слова.

— Сын чалавечы хадзіў сярод людзей, казаў пра дабро. І ўсім было зразумела, што ён вучыць дабру. “Не забі”, “не брашы ў судзе”, “не бяры чужога”. І што з ім зрабілі? Вось задумайцеся: што са сказанага ці здзейсненага галілеянінам падлягала суду? Катаванням? Укрыжаванню? І, каб з гэтай гісторыі можна было зрабіць сістэмныя высновы, — дык што тут можна было зразумець? Пра людзей? Пра іх дабрадзейнасць? Ці з асуджэння Неронам твайго любімчыка Сенэкі, які прыблізна ў тыя ж часы казаў і пісаў прыкладна тое ж? Ты ведаеш, як Сенэка паміраў?

Я маўчаў, спрабуючы асэнсаваць сказанае. Каўбой працягнуў:

— Пабач гэтую сітуацыю не з пункту гледжання “за што?” Глянь на яе праз акуляры “для чаго?” — І для чаго тады? Вы хочаце сказаць, што чалавецтва б атрымала электрычнасць раней, калі б Пілат не пакараў смерцю Хрыста? У гэтым сэнс гэтага вашага “алгарытму”? — Я хачу сказаць, што кон складаецца і з таго, што робяць з героем іншыя людзі. І высновы часам трэба рабіць менавіта пра іх. Да таго ж. Адкуль ты ўзяў, што электрычнасць — узнагарода? Яна цягне за сабой і атамную бомбу, напрыклад. Яшчэ я хачу сказаць, што калі трымацца мовы хрысціянства, дык усе людзі — сыны і дачкі Божыя, а не толькі тыя, хто ходзяць па свеце і вучаць, як правільна жыць. І з гэтага пункту гледжання Адам, які прабіваецца праз цемру да сваёй Евы, і не збочвае нават тады, калі логіка кажа яму, што трэба вяртацца, роўна варты павагі. Я не бачу, чым каханне да аднаго чалавека горшае ці ніжэйшае за марную мару выратаваць увесь свет. Які не шукае паратунку.

Я спыніў падпампоўку, згадаўшы галерэю жанчын, з якімі дарога спрабавала пакласці мяне ў ложак. Сівы ўзняўся ды высунуў з-за скрыні ўжо бачаную мной скураную торбу-кофр.

— Вёслы на пяску пад днішчам, — сказаў ён, закідваючы торбу на плячо. — Пакінь тут адзін бурштынавы кавалак, калі будзеш гатовы вырушыць. Гаспадар чоўна — рыбак, яму трэба будзе набыць новую прыладу для працы.

Стары каўбой рушыў да лесвіцы, ды азірнуўся. Паправіў капялюш у задуменнасці, паглядзеў на чорнае неба, потым на мяне. Нарэшце выдаў:

— Вы ўвесь гэты час не там шукалі. Сонца не згасла, і Зямля не вышпурлілася ў далёкі космас. Змены адбыліся не з фізічнымі законамі. А з інстанцыяй, пра якую чалавек ведае меней за ўсё. З часам. Час у матэрыі спыніўся. У жывых істот — працягвае ісці. Менавіта таму хімічныя рэакцыі не працуюць, па-за межамі тых, якія я называю “халоднымі”. І, каб зразумець тое, чым паленне нафты адрозніваецца ад гарэння драўніны ці выцякання электрычнасці з батарэйкі, трэба спасцігнуць хімічную тэорыю часу, якая тлумачыць, як паводзіць сябе час у розных рэчывах. А для гэтага трэба перастаць жэрці планету і прыслухацца да шолаху зораў. Калі вы дойдзеце да гэтага, вам ужо не спатрэбіцца заліваць бензін ці вадарод у машыны.

Ён задраў галаву і ўтаропіўся ў Месяц, быццам спрабуючы зразумець па ягонай фазе, калі дакладна чалавецтва зразумее прыроду дачыненняў часу з субстанцыяй. Пасля павярнуўся да мяне і працягнуў:

— Пакуль час не пойдзе, тэмпература тут не зменіцца ні на градус. Бо для гэтага таксама патрэбны зрух. Гэта — не Зацямненне. Гэта — заміранне. У момант, калі яно адбылося, зона світанку знаходзілася на 87-ай зямной паралелі. Тут — вечная ноч, там — вечны дзень. Але ў вас не было тэлебачання, якое паведаміла б пра гэта.

Ён зрабіў яшчэ крок да лесвіцы, паклаў руку на хісткія парэнчы. Я ўсё чакаў, што ён зробіць які-небудзь цуд на развітанне, як тады, з рыбай. Але ён зноўку загаварыў:

— Прырода куды болей прыдатная для супрацы і сужыцця, чым думала чалавецтва да Зацямнення. І раптам хітра прымружыўся ды працытаваў: “У сведчаннях іх старажытных продкаў вы не знойдзеце ніякіх праблемаў з перамяшчэннем у прасторы. Выправіўся кудысьці за трыдзевяць зямель і дастаўся да месца. Ніякага пераадолення, ніякіх намаганняў, ніякай стомы”. Я б і рады быў пабалакаць яшчэ, ды мяне чакаюць, — каўбой тыцнуў пальцам у верх.

— На небе? — не зразумеў я.

Ён весела хмыкнуў, паказаўшы вачамі на лесвіцу.

— У кантрабандыстаў. Мяне запрасілі пайграць на гітары на мясцовым вяселлі. Будзем сёння добра піць. А табе трэба адказаць на званок.

І, хутчэй, чым я паспеў прыгадаць, што значыць выраз “адказаць на званок”, ён пабег наверх па прыступках і, гледзячы на ягоныя энергічныя рухі, можна было падумаць, што па гэтай лесвіцы ён лёгка забярэцца на нябёсы.

А прыстань агаласілася дзіўнымі гукамі. Калі б з чорнай ракі выскачыў цюлень, дастаў валторну і пачаў бы граць на ёй “Оду да радасці” Бетховена, гэта ўсё роўна было б менш дзіўна, чым гэтыя гукі. Таму, што мелодыя была стандартным выклікам тэлефона-яблычніка. Трэлі, падобныя да электрычнага салаўя. Рэфлекс абанента вымусіў мяне перастаць здзіўляцца і пачаць шукаць. І, пасноўдаўшыся па водмелі, я зразумеў, што мелодыя ідзе з драўлянай скрыні. Шчоўкнуўшы зашчэпкамі, я пабачыў там усялякі рыбацкі хлуд: велізарныя маткі лескі, грузілы, зробленыя з абцяжаранай волавам лыжкі, драўляныя распоркі пад вуду, паплаўкі, прынады ды воблеры, абсалютна не адрозныя ад печкуроў. І вось сярод усяго гэтага, падрапаны і з трэснутым шклом, галасіў і нервова вібрыраваў стары яблычны тэлефон. Я асцярожна ўзняў яго, унутры прылады нешта гучна перакацілася. На пабітым экране лунала зялёная іконка выкліку. Батарэйка была на чырвоным. Наверсе, там, дзе звычайна пазначаецца аператар ды праступае штыкетнік узроўню прыёму, быў надпіс: “No signal”. Я націснуў на значок трубачкі ды паднёс слухаўку да вуха.

Дынамік выплюнуў мне ў вуха шумы ажыўленай вуліцы. Там свірышчэў, гарлаў і выкрыкваў запоўнены людзьмі праспект.

— Ало? Ало? Гаварыце! — сказаў я, усё яшчэ не даючы веры, што нехта мог патэлефанаваць на гэтае ламачча. Нават калі б не села батарэйка мільён гадоў таму.

Але тут праз гарадскія шумы прарваўся крыху хрыплы, але такі пазнавальны голас.

— Прывіт. Як ты дазваніўся? Як гэта агулам магчыма? — Я дазваніўся? — перапытаў аўтаматычна. — У старога бедака ля храма Калі зляцеў ланцуг з ровара. Ён прыхіліўся да колішняй тэлефоннай будкі і спрабаваў паправіцца. Я падышла дапамагчы, перапэцкалася ў мазут. І тут у будцы затрэнькаў тэлефон. Як ты прабіўся? Чаму тэлефонная сувязь працуе?

Побач з такім родным голасам чулася старэчае шамканне. Чалавек гаварыў, быццам бы падняўшы кончык языка да гары.

— Дзед кажа, што гэтыя тэлефоны ставілі яшчэ англічане. І яны не былі ва ўжытку з 1940-х гадоў. — Ты ў Непале? — спытаў я адразу пра самае істотнае. Бо невядома, колькі часу ў нас ёсць на гэтую размову. — У Непале цёмна. Я спусцілася з гандлярамі праз Сікім і асела ў Горадзе Світанку. Былой індыйскай Калькуце. Тут увесь час лімонны ранак. Не горача, ад дэльты веюць ветрыкі. Я працую ў планетарыі з дзецьмі. Мы карыстаем свечкі замест лямпачак. — Ты зрабілася спецом па астраноміі? — Я засталася спецом па складанні прыдуманых гісторый. Расказваю ім розныя небыліцы пра планеты і іх насельнікаў. У мяне ўдзячная аўдыторыя. Як ты сам? Як Герда?

Мой тэлефон блюмкнуў, паказваючы, што батарэя зараз здохне. І я загаварыў хутка, збіваючыся:

— Калі ласка, дачакайся мяне там! У Калькуце, чуеш? Я знайду цябе ў гэтым горадзе. Я іду да цябе, і ў мяне наперадзе — велізарны шлях, але дачакайся. Дачакаешся? — Ідзеш? — спытаў яе голас, пацвярджаючы, што яна паспела гэта пачуць.

Тэлефон двойчы піскнуў, і ўсе гукі зніклі з яго. Ён пераўтварыўся ў кавалак мёртвага пластыку. Я панаціскаў яшчэ на кнопкі, але прасцей было б ажывіць Лазара. Унутры штосьці гучна перакочвалася, я намацаў шчыліну пад задняй крышкай, уставіў туды пазногаць і націснуў. Апарат раскрыўся падазрона лёгка. Я ўключыў налобнік, і бровы ўзняліся ад пабачанага. Усё начынне, уключаючы мікрасхему, дынамік, шлейф і батарэю з яблычніка даўно вынялі. Унутры пустой скрынкі быў россып рыбалоўных кручкоў розных памераў і калекцыя драбінак, што ідуць на грузікі для лёскі. Нехта карыстаўся корпусам ад непатрэбнай штуковіны як скрыначкай для ўчэпістай драбязы, якую не пакладзеш у кішэню. Лягчэй было б дазваніцца з чоўна ці галіны дрэва, чым з гэтага тэлефона.

Я дапампаваў човен і прымацаваў вёслы. Падцягнуў яго бліжэй да ракі, пасадзіў нос у ваду. Выцягнуў падарунак Дамы Карнавалу, асцярожна зняў адзін зіхоткі каменьчык і ўціснуў яго ў пясок там, дзе стаяў човен. Пасля ўзлез на свой гумовы плыт, паспрабаваў адштурхнуцца ад берага рукой і ледзь не перакуліўся, пакоўзаўся ўздоўж спуску, ссоўваючы транспартны сродак, сёрбнуў сцюдзёнай вадзіцы ботам і нарэшце скруціў з уключыны вясло. Пасля сутыкнення з берагам човен нарэшце скрануўся ў бязважкасць. Праплыў яшчэ з метр, і яго падхапіла імклівая плынь.

Мяне павольна закруціла і пацягнула на сярэдзіну ракі. Спачатку я спрабаваў веславаць, думаючы, што здольны паскараць ці запавольваць рух. Але неўзабаве сцяміў, што вада ўсё зробіць сама. Ад мяне патрабуецца толькі адкінуцца на мяккую гуму і адчуваць слізганне па вадкай дарозе, якая кіруе сама. Нагадвала паездку на бясконцым эскалатары. Праз нейкі час з’яўляецца ўражанне, што ты стаіш на месцы, а рухаюцца толькі хмызняк і чорныя сілуэты дрэваў на берагах. За вёслы трэба было хапацца толькі тады, калі строма, разгуляўшыся, выносіла парушынку чоўна да берага, дзе ніякай энергіі ў вадзе не было. Менавіта ў адзін з такіх момантаў, зазірнуўшы пад човен, я ўсвядоміў, што тленне аганькоў у прадонні не супадае з карцінай зораў на небе.

Так я ўпершыню і пабачыў гэты цуд. Слёзы Геліядаў, адметнасць чароўнай ракі Эрыдан, апісанай Авідыем, згаданай Эсхілам і Еўрыпідам. Месцамі бурштын ляжаў шчыльна і свяціўся так, нібы пад вадой хаваліся цэлыя гарады з падсвечанымі праспектамі і плошчамі. На быстраку ягонае ззянне зацямнялася да бляклых водбліскаў: шматтонная тоўшча вады з’ядала мігценне, а адбіткі зораў прыпарушвалі роўнядзь. Пад плыткімі берагамі падводныя светлякі ўспыхвалі, вымушаючы думаць, што нехта пусціў па рацэ кітайскія ліхтарыкі. І толькі калі быстрыня выціскала човен да ўскрайку, рабілася бачна, што насамрэч бурштын спачывае глыбока пад чорным люстрам. І ад паверхні яго аддзяляюць метры чысцюткага крышталю.

Адчуванне холаду знікла, і мною апанавалі спакой і сузіранне. Нябесны пакемон скакаў наверсе, і яго водны брат быў у добрай кампаніі рухавых сябровак. Калі рака выблукала з хваёвага гаю ў поле і пацякла роўна, я падумаў, што праз ззянне зверху і ілюмінацыю знізу я не магу зразумець, дзе пралягае небакрай. Усплыла думка, што вада і паветра складаюцца з адной і той жа субстанцыі — празрыстай энергіі, якая напаўняе жыццё рухам. І што нездарма той, хто пасадзіў мяне ў човен, згадаў пра сведчанні продкаў, якія не ведалі праблемаў з перамяшчэннем у прасторы. І, агледзеўшыся цяпер, я пабачыў, што перасоўваюся па небе, і зоры — навокал.