Ноч

Пралог ¹

Не бывае чакання без неспакою. Гэтага званка я чакаў адзінаццаць месяцаў, і было тое яшчэ тады, калі фраза “чакаць адзінаццаць месяцаў” мела хоць нейкі сэнс. Тэлефон зазваніў толькі пасля таго, як я канчаткова страціў надзею. Так усё і пачалося.

Чым я займаўся? Прыгадаць будзе нескладана. Бо чым ёсць адзінота? Гэта калі з табой не здараецца нічога такога, што б ты не прыдумаў сам. Паправачка: я ж не самотны — я Герду маю. Але сабуля была ўжо наеўшыся-нагуляўшыся, таму соладка спала ў ложку, дзе, дарэчы, спаць ёй забараняецца. Ды ведаю я, што “сабуля” — “ён”! Але не магу я вось так сваёй сяброўцы пол змяняць. Прынамсі, без яе пісьмовага дазволу. Вось сапраўды — беларуская мова да сабачак жаночага полу такая ж няўмольная, як карэйская нацыянальная кухня.

Як і ў трыста трыццаць папярэдніх начэй, я заліпаў у яблычнік на маіх каленах. Апошняя навіна, перададзеная насельніцтву Зямлі, перш чым эра інтэрнэту завяршылася, паведамляла пра поспехі ў стварэнні штучнага чалавека ў Каліфорніі. Графітавая істота не толькі ўдала прайшла тэст Цьюрынга, але і вельмі пакрыўдзілася, калі ёй растлумачылі, для чаго задаваліся ўсе гэтыя пытанні.

Крыўда. Самае чалавечае з пачуццяў. Праз яго я і чакаў званка адзінаццаць месяцаў. Часам так хочацца, каб блізкія нам людзі не былі здатныя прайсці тэст Цьюрынга і нашы глупствы не крыўдзілі іх.

Вы яшчэ памятаеце, што такое інтэрнэт? Прыблуда, якая дапамагала забыцца, што за сценкамі — задушны раён не самай простай на зямлі сталіцы. Што жывеш у мініяцюрнай трошцы-матрошцы, у якой пакоі пераходзяць з аднаго ў адзін і завяршаюцца маленькай кухняй. І катакомбіна гэтая нагадвае модульныя гатэлі ў Токіа, дзе гэтаксама ўвесь час чапляешся плячыма за сцены. Што на вуліцы лістапад, а значыць — найдаўжэйшая з магчымых адлегласць да лета. Пакуль ты ў яблычніку, табе нібы і нармальна. Пакуль ты сёрфіш, ты быццам і не адзін.

У маім браўзары была адключаная гэтая чырвоная іконка TR, што запальваецца, калі трапляеш на кантэнт, згенераваны робатам. Такая сабе гульня ў “здагадайку” была маёй настальгіяй па часах, калі на belles-lettres, створаных таленавітымі (не графітавымі) аўтарамі, я мог яшчэ няблага зарабляць. Я спрабаваў вызначыць, чалавекам ці машынай створаны тэкст, які мяне зачапіў. І зазвычай адгадваў. TR ці not TR.

Асобныя добрыя тэксты яшчэ працягвалі пісаць людзі: на такую працу бралі сацыяльных беспрацоўных, алкаголікаў, людзей з абмежаванымі магчымасцямі — карацей, усіх, хто не здольны атрымліваць заробак у нармальнай дыгітальнай карпарацыі.

У выпадку з навіной пра Google Homo ўсё было не так і відавочна. З аднаго боку, у рэпартажы старанна не паведамлялася пра пол істоты. Але гэта яшчэ не значыла, што тэкст скампіляваны бясполым робатам. Бо гендарная карэктнасць пасля шэрагу скандалаў зрабіла з жывымі аўтарамі навінаў акурат тое, што і так закладзена “прыроджанай” полавай амбівалентнасцю машынаў. Абыякавасць і прыхаваная цікаўнасць выглядаюць аднолькава і на першы, і на дзясяты погляд.

З іншага боку, па дробязях рэпартажу былі заўважныя і перакосы ўвагі, уласцівыя творам штучнага інтэлекту. Не было згадкі пра першыя словы, пачутыя ад Google Homo, але мелася досыць падрабязнае апісанне банкета, зладжанага боствамі-стваральнікамі ў прысутнасці прэсы і донараў. Нічога пра колер вачэй, пра шкілет, кроў і цягліцы, затое — цэлы абзац, што канчатковая версія AI была распрацаваная на аснове праграмнай зборкі Durante, перад якой першапачаткова ставілася задача ўдасканаліць Google Translate да ўзроўню, калі праграма зможа перакладаць складаныя паэтычныя тэксты, накшталт “Боскай камедыі”. Зрэшты, згадка пра Durante была адзначаная мной як фрагмент натыўнай рэкламы Google.

Але не можа ж быць, каб тэкст пра першага здольнага да крыўды штучнага чалавека быў згенераваны робатам? Гэта было б крыўдна. Я націснуў на іконку TR, і, даведаўшыся адказ, асэнсоўваў яго. І тэлефон зазваніў. Я адразу зразумеў, што гэта — той самы званок: для ўсіх іншых было запозна.

Першым, што пачулася ў слухаўцы, быў вецер. Потым праз яго прарваўся крышку хрыплы, але такі пазнавальны голас.

— Прывіт. — Вітаю, — прамовіў я са сцішаным сэрцам.

Некалькі парываў ветру, маўчанне.

— Усё добра? — Добра. Толькі халодна. — Лістапад. — Лістапад. Учора падцякала, сёння прымарозіла. Звычайнае беларускае надвор’е. Каля-нуля. — Я ведала, што ты не спіш, і ў мяне ўзнікла адчуванне, што вось проста мушу пазваніць. Нягледзячы. Быццам здарылася нешта благое. Як там Герда? — Спіць твая Герда, — адгукнуўся я. Насамрэч Герда прачнулася, узняла галаву і ўважліва слухала размову. — А як, — праз секунду ветранага шамацення, — сам? — Сам не сплю. Нешта не спіцца. — Ты толькі не падумай, што я даравала. Што я вяртаюся ці што. Я так. Чамусьці адчула, што трэба патэлефанаваць.

Герда скавытнула і прыязна гаўкнула, пазнаўшы голас былой гаспадыні. “Былая гаспадыня”. Выраз не менш дзіўны за “сінтэзаваны чалавек”.

— Бачыш, разбудзіла сабачэнцыю, — пракаментаваў я. Узважыў прымальнасць пытання з улікам нашых бягучых стасункаў і наважыўся: — Ты яшчэ ў Тыбеце? — Мяне дэпартавалі з Тыбета. Вярнулася ў Непал. Цяпер я ў Сарангоце. — У Сарангоце? — мой голас раптам падсеў. Я адчуў сябе штучным чалавекам, сінтэзаваным з графіту ў Каліфорніі. — Сустракаеш світанак?

Яна затараторыла, каб прагнаць няёмкасць:

— Так. У Сарангоце. Але, у адрозненне ад таго разу, я надумала ўзысці пешшу. Выйшла апоўначы. Таксоўка дваццаць даляраў каштавала б. — Мы на аўтобусе ехалі. — І я вырашыла, ну, зэканоміць. Павячэрала, узяла гарбаты ў тэрмас, пацягнулася наверх. Перапад вышыні несур’ёзны, меншы за кіламетр, можна было не спяшацца. Музыку слухала. Было росна, дык збочыла са сцяжыны на наезджаны гасцінец. А на ядлоўцавай алеі мяне падабраў джып з кітайскімі турыстамі.

Тут графітавы чалавек ува мне захацеў спытаць, ці не тэлефануе яна толькі для таго, каб паведаміць, што сустракае ранак у Сарангоце. Але мой унутраны графітавы чалавек ні за што не прайшоў бы тэст Цьюрынга, такі тупы ён быў бы. Бо, з улікам дачыненняў з абанентам, пытанне было б па-чалавечы непрымальнае. Замест гэтага я вымавіў хутчэй сцвярджальна:

— Прыгожа навокал. — Вяршыня зацягнутая аблокамі, але між імі бачыцца такая — не аграмадзіна нават, а неверагодных памераў вертыкальная сцяна. На шмат кіламетраў уверх. Тут адчуваеш, што сусвет невымерна большы за двухногіх кузурак. Калі выгляне сонейка, сценка — памятаеш? — зробіцца памяранцавай. — Памятаю, — я каўтнуў. — Але світанне яшчэ не пачалося, неба чорнае.

Раптам у слухаўцы пачуўся гучны рокат, нібы недзе побач з суразмоўцай узляцеў самалёт. Герда зноў гаўкнула, гэтым разам занепакоена.

— Што гэта? — устрывожыўся я. — А гэта прыкол такі. “Трубы канца”. Тут каля агляднай пляцоўкі будысцкі манастыр. Калі ўпершыню зараўло, кітайцы падскочылі спытаць, што гэта робіцца. І манахі ім адказалі, што святкуюць “пуджу канца”. Кітайцы, натуральна, пацікавіліся, чаму будысты зладзілі “пуджу канца” на досвітку, а тыя весела растлумачылі, што проста прыйшоў час. І хуценька развіталіся. Былі дужа занятыя сваімі трубамі.

Мы памаўчалі. Вецер на тым канцы сцішыўся. Чалавек — істота, якую мусіць быць надзвычай складана імітаваць. Так доўга чакаў гэтай размовы, а цяпер усе словы памарозіла лістападам разгубленасці. Вось тут я мог бы і папрасіць прабачэння. Зноўку.

— Зачытаць табе парачку? — нарэшце прапанавала яна. Я гэтага не чакаў. — І чаму ты не завядзеш сабе твітар? — звыкла пажартаваў у адказ я. — Якая цана афарызму, які ведае ўвесь інтэрнэт? З аздобы мудрасці ён пераўтвараецца ў прыкмету падключанасці. — Раней ты рэагавала інакш: “Бо мне не шэсцьдзясят гадоў”. — Ну то глядзі, з гімалайскіх зацемак: “У гарах неабавязкова ісці, каб пейзаж змяняўся, усё робяць сонца і вецер”, — я прамаўчаў, бо мяне не ўразіла. Суразмоўца сарамліва хмыкнула і працягнула: — “Усе шчаслівыя сем’і нешчаслівыя аднолькава, кожная нешчаслівая сям’я адметная сваім шчасцем”, — гэта мне спадабалася, але, з улікам нашых стасункаў, я палічыў, што лепш праглынуць ухвалу.

На тым канцы пачуўся новы дзіўны гук, падобны да аддаленага віскату. Герда, пачуўшы яго, выскалілася, нібы збіралася завыць.

— Што гэта? — насцярожыўся я. — Дзіўна, — у голасе з’явілася трывога, — сабакі завылі. Усе сабакі пасёлка. Нібы нехта загад аддаў. — Так бывае. Сабакі зазвычай падхопліваюць выццё. Адзін пачне — іншыя ўслед. — І вось яшчэ не магу зразумець. Згодна з гадзіннікам, сонца дзесяць хвілін як устаць мусіць. А тут нават неба яшчэ не шэрае. — Ты памылілася ў разліках. Альбо гадзіннік сінхранізаваўся з якой-небудзь трасцай і адскочыў на гадзіну назад. Бывае. Калі ёсць у космасе варты даверу расклад, гэта графік світанкаў і надвячоркаў.

Голас паспакайнеў:

— Мабыць, сапраўды, усё ў парадку. Бо толькі што ўсе агні ўнізе, ля возера, згаслі. Там велізарны горад. І ён ахінуўся цемрай. І вецер знік. Мабыць, так заўжды перад світаннем. Эканомяць энергію. — Аўтаматыка ў іх, хутчэй за ўсё. У нас, у Мінску, гэтаксама. Перш чым сонца выйдзе, ліхтары згасаюць.

Сабакі працягвалі істэрычна скуголіць. Герда неспакойна ўзіралася ў мой твар. У галаве мільганула новая, не з мірных часоў, думка, што калі на тым канцы размовы нешта здарыцца, я ніяк — ну проста зусім — не здолею дапамагчы. Але што магло здарыцца? Яна ў Непале, а не ў Афганістане. І нават тое, што ў Мінску звычайна спачатку святлела, і толькі потым аўтаматыка адключала ліхтары, не мусіць турбаваць. Хто яго ведае, якія алгарытмы энергазахавання ў Гімалаях.

—Нешта і на агляднай пляцоўцы тут святло знікла, — спакойна зазначыў голас. — А ў кітайцаў нарэшце здох тэлефон, з якога яны папсу слухалі. Ціша і вусціш. Але яны ўсё адно спрабуюць спяваць. Пра Google Homo чытаў?

Адказаць я не паспеў, бо сувязь перарвалася. А за колькі секунд святло знікла і ў маім пакоі. За акном апанавала цемра — ліхтары праспекта, што праглядаў праз галіны далёкіх таполяў, як і вокны навакольных пяціпавярховак, перакінуліся ў змрок. Я ўзважыў у галаве маштабы блэкаўту, які адначасова здарыўся б і ў непальскіх Гімалаях, і ў не самай простай для жыцця сталіцы, ды адкінуў магчымасць узаемасувязі як анекдатычную. Супадзенне, звычайнае супадзенне.

Шэрань на шкле з боку вуліцы ўтварыла вастракутны малюнак, падобны да ліста явара. Раней, без цемры з абодвух бакоў, ён гэтак не кідаўся ў вочы. Я выйшаў на прапахлую вільготнай анучай лесвічную пляцоўку праверыць пробкі, але аднавіць падачу электрычнасці мне не ўдалося, як я ні клацаў выключальнікамі. Ні ў той вечар, ні калі-небудзь яшчэ.

І, калі пералічваць агідныя мне рэчы свету, што скончыўся з начной тэлефоннай размовай, дык узначаляць спіс тэксты, напісаныя жывымі людзьмі, логіка і стылістыка якіх не адрозніваецца ад мовы робатаў.

Інтэрнэт у яблычніку знік, але сама прылада працавала яшчэ сем гадзін. У іх заўсёды былі добрыя батарэі. На жаль, ніхто ў першыя моманты блэкаўту не зразумеў, наколькі каштоўнай была кожная секунда гэтай развітальнай працы гаджэтаў.

Што б я зрабіў, калі б мог уключыць свайго колішняга электроннага сябра хоць на хвілінку? Паставіў бы песню аднаго старажытнага гурта. Мелодыя дасюль гучыць у маёй галаве. Там спачатку такі павольны, нават крыху неахайны, гітарны перабор. А пасля ўступае голас. Ён быццам не спявае, а прамаўляе. Прамаўляе, звяртаючыся да кагосьці вельмі блізкага. Ён заклікае прачнуцца. Выцерці слёзы. І бегчы. Я забыўся дакладныя словы і назву трэка, а спраўдзіць ужо даўно няма дзе. Дык вось, паверце, нічога больш карыснага, асэнсаванага, узбагачальнага і цудоўнага за праслухоўванне гэтай мелодыі чалавек з электроннай прыладай зрабіць ніколі не мог. Аніколі.