Ноч

Раздзел трэці

Гацак толькі-толькі стукнуў па рэйцы ў восьмы раз, як мой уваходны званочак блямкнуў. Я здзівіўся: зазвычай прага да літаратуры працінае маіх кліентаў толькі ў другой палове чорнага дня. Першую палову яны марнуюць на спробы зарабіць цынк, якім акурат і можна было б аплаціць прагу да чароўнай славеснасці. А тут як быццам нехта чакаў раніцы проста пад дзвярыма. Я адамкнуў.

Спачатку з’явіўся водар — старасвецкі ў сваёй дасканаласці (зараз такія парфумы не робяць), трапічны ў сваёй крыху задушлівай салодкасці. Спачатку ўвайшоў водар, і толькі за ім — жанчына. Прастрэліла маю гасцёўню позіркам з гэткім жа прафесіяналізмам, як шахцёр учора, зрабіла няўлоўны рух усярэдзіну, да спальні, але я з непахісным выразам твару дрыгануў плячом: маўляў, туды нельга, там я не прымаю.

Яна зразумела знак і ўселася на зэдлік. Апранутая была па-багатаму, але больш ярка, чым лічыцца прыстойным у Грушаўцы. Пафарбаваныя ў блонд валасы. Адметнасцю адзежы было і тое, што ўсе яе складнікі вельмі лёгка — адным рухам — здымаліся. Вось хоць проста тут і цяпер. Усеўшыся, яна правяла пальцамі ад шыі да жывата, і ейнае футра расшпілілася, агаліўшы каўнер, пад якім бліснула аголеная клавікула. Усё гэта адбывалася ў цішыні. Я чакаў, калі яна нарэшце назавецца, яна чакала моманту, каб эфектна назвацца.

Асобна трэба сказаць пра Герду. Сабуля назірала за госцяй з пільным і хіба крышачку іранічным выразам на пысе. Ніякай пагарды. Ніякай агрэсіі. То можна не напружвацца.

Мая візіцёрка была немаладая. Мая візіцёрка была вельмі прыгожая.

Як апісаць гэтую прыгажосць? Быў у маім ранейшым жыцці момант, калі я мусіў праглынаць адну за адной кніжкі сучаснай беларускай прозы, бо мусіў тэрмінова ўкласці калекцыю для аднаго вельмі значнага замоўцы. У гэтых кніжках я ўвесь час натыкаўся на эратычныя сцэны. Пісьменнікі, перабіваючы адзін аднаго, нахвальвалі знешнія якасці тых жанчынаў, на якіх збіраліся ўскараскацца іх героі. Дык вось. На другім тузіне зборнікаў і раманаў апісанне дзявочай красы злілося ў манатонны гулкі вулей. Азначэнні паўтараліся з тэксту ў тэкст: вусны, грудзі, лыткі, майткі пазліпаліся ў адно суцэльнае шмаравідла. Сучасная проза гула роўна і нейтральна, як рухавік аўтобуса, што вязе амерыканскіх дзетак у школу. І вось, каб адпачыць ад цыцак і прасцінаў, я адкрыў класічны твор мінулага стагоддзя. “Каласы пад сярпом тваім” Уладзіміра Караткевіча.

І на першай жа старонцы зачапіўся вачыма за настолькі красамоўнае апісанне прыгажосці, што ўсё прачытанае перад гэтым паблякла. Аднак майстар апісваў не жанчыну. Майстар апісваў дрэва. Грушу ў квеце.

Дык дазвольце мне намаляваць маю візіцёрку словамі Караткевіча.

Гэтая груша цвiла апошнi год. Усе галiны яе, усе вялiкiя расохi, да апошняга пруцiка, былi ўсыпаны бурным бела-ружовым цветам. Яна кiпела, млела i раскашавалася ў пчаліным звоне. I была яна такая магутная i свежая, так утрапёна спрачалiся ў яе ружовым раi пчолы, што, здавалася, не будзе ёй зводу i не будзе канца. I, аднак, надыходзiла яе апошняя часiна.

— Я — Касандра, — нарэшце з пачуццём уласнай годнасці прамовіла жанчына. — Да ўчора я была нявольніцай на Кальварыі. Але ваш Бурмістр падарыў мне свабоду.

Я не ведаў, што на гэта адказаць. Любая рэпліка тут была б не надта прыстойная. Нават проста “вітаю вас у сябе”.

— Ён добры чалавек, гэты ваш Бурмістр, — заўважыла яна, роўна трымаючы галаву і гледзячы проста перад сабой. — Добры, але наіўны. Ён прапанаваў мне заняцца любой працай, якая мне па душы. Калі я сказала, якая праца мне па душы, Бурмістр сказаў, што не можа пакінуць мяне ў сваім доме. Бо ён жанаты, а ў вашай дзяржаве гэта замінае ўтрымліваць такіх, як я. Гэта лічыцца непрымальным. Як ён мяне запэўніў. І вось я не ведаю: гэта напраўду так, ці, можа, я яму проста не спадабалася?

Тут яна павярнула ўсю сваю постаць ў мой бок, скіраваўшы прыцэлы вачэй проста твар.

— Гэта так, так, — замармытаў я, адчуваючы, што чырванею. — У сэнсе не тое, што вы там не спадабаліся Бурмістру, але ж. Не, не! Вы вельмі прыгожая жанчына! — вушы ў мяне пачырванелі настолькі, што ў іх пачала пульсаваць кроў. Асабліва адчувалася гэта ў тых жалабках, што ідуць па ўскрайку вушных лапушын. — Проста ў нас сапраўды жанчын не прынята… — я стаў пакутліва падбіраць слова і ўчарашняе спатканне з Жыжэкам падказала. — Не прынята эксплуатаваць! Тут жанчына сама абірае, каго. У сэнсе, з кім. Не аб’ектывуецца. Я заблытаўся ды змоўк. Герда апетытна, працягла, пазяхнула. Адчувалася, што яна б растлумачыла ўсё красамоўней, карацей і ярчэй, чым я. Але я — не Герда, мне бракуе ейнага цынізму, іранічнасці ды розуму.

— Жанчын тут не прынята эксплуатаваць, — Касандра паўтарыла гэтае слова маёй інтанацыяй. — Але тут прынята жанчын крыўдзіць. Калі я запытала ў Бурмістра, якія яшчэ варыянты могуць быць для вольнай Касандры, ён параіў мне ісці працаваць на рынак. На рынак! А пасля таго, як я рассмяялася яму ў твар, ён сказаў, што на паўднёвай мяжы муніцыпаліі, у прыватных дамках пад сценкай, сяляне разводзяць свіней і курэй. І што там спатрэбяцца рукі. Мае! Рукі!

Я зноўку не ведаў, што адказаць, таму змаўчаў.

— Ну, вы ўяўляеце? У свінарнік? Курам гаўно прыбіраць! Хіба гэта прыстойная прапанова? — маё маўчанне пачало яе бянтэжыць. Яна схавала маску пакрыўджанай Неферціці (версія для правінцыйнага тэатра), ды спыталася чалавечай інтанацыяй: — То вось, як вы тут жывяце? Вось, што ў вас тут за свабода? — Гэта не ў нас тут свабода. Гэта свабода як такая, — выціснуў я з сябе. — Той, хто цябе спажывае, цябе і корміць. Калі гаспадара няма, даводзіцца шукаць праснак самастойна.

Яна зноўку агледзела маё жытло, і я пабачыў у яе вачах адценне сумневу.

— Бурмістр сказаў, што вы — вельмі заможны чалавек.

Я пра сябе назваў хітраватага галаву Грушаўкі нехарошым словам.

— Заможны і самотны, — працягнула Касандра. Яна гаварыла гэта ўжо без тэатральных позаў, жэстыкулявала свабодна. Пачуццё няёмкасці паміж намі знікла. — Што самотны, так, — пагадзіўся я, — жыву адзін. З сабачкам. Ну, а заможнасць — адносная. Дзесяць цынкаў на трыццатым ранішнім звоне за камуналку і бяспеку Грушаўкі сплочваю спраўна.

Яна зрабіла паўзу, зазірнула мне ў вочы і вымавіла амаль па-сяброўску:

— А давай я буду тваёй, самотнік. Давай я буду дапамагаць табе на кухні, гатаваць ежу, запарваць табе гарбату. Гуляць з тваім сабакам. Давай я буду кахаць цябе, — яна счытала рэакцыю майго твару і паправілася: — Цябе і тваіх сяброў. Ты будзеш даваць мяне ў пазыку, расплачвацца мной за паслугі з іншымі. Давай ты будзеш валодаць мной, самотнік.

Пакуль я падбіраў словы для адказу, яна ўзнялася з зэдліка, скінула расшпіленае футра і адным жэстам аслабіла кафтан, што быў пад ім. Агаліўся бурны бела-ружовы квет. Яна кіпела, млела і раскашавала ў пчаліным звоне, што гуў у маіх вушах.

— Я вельмі майстравітая, самотнік, — казала гэтае патанулае ў белым квецені дрэва. — Ты не будзеш ведаць скрухі і суму са мной. — Прабачце, Касандра, — сказаў я, адвёўшы вочы, — вы вельмі прыгожая жанчына. Але я адданы іншай. Я кахаю яе, і… — І дзе яна? Тая іншая? — запыталася шапаценне кветак. — Яе зараз тут няма, — я асіп.

Герда дапамагла, выдаўшы працяглы жаласлівы енк, вось ужо не ведаю, па кім ён быў, па мне ці па маёй візіцёрцы. Але енк дапамог — я ўтаропіў вочы ў Герду і выдаў, строга:

— Апраніцеся, калі ласка.

Я не ведаў, як сказаць Касандры, каб яна пайшла ад мяне. Пажаданне пайсці — не самае ветлівае, што можна прапанаваць жанчыне, якой аднойчы ўжо адмовілі. У яе магло скласціся ўражанне, што свабода — гэта калі мужыкі ўвесь час кажуць табе “не”. Мяне выратаваў званок у дзверы — што за незвычайны ранак сёння! Я пачуў гук зашпіленай маланкі і асцярожна павярнуўся да Касандры. Тая была ўжо цалкам апранутая. Мне было няёмка, і я паабяцаў шчыра:

— Калі ласка, не крыўдуйце. У мяне ёсць ідэя. Вельмі хутка для вас знойдзецца прыстойная і добра аплатная праца. Пачакайце крышачку. Ці ёсць у вас грошы? Я магу дапамагчы вам на першыя дні, — Касандра фыркнула.

Дзверы адчыніліся, і на парозе я пабачыў Апальшчыка з кацельні. З чаго, цікава, ён прыпёрся да мяне? Няўжо шахцёр сказаў яму штосьці наконт маёй цікаўнасці да карты?

Касандра выйшла, не развітаўшыся. Апальшчык праводзіў яе ацэньваючым позіркам, прычым узважваў яе (мяркуючы па выразы на ягоным твары) выключна, як бервяно — на вагу. На прадмет таго, колькі градусаў цяпла і джоўляў энергіі можна атрымаць шляхам змяшчэння нешматлікіх кілаграмаў Касандры ў топку. Потым ён кіўнуў мне спадылба. Быў ён увесь закопчаны ды прысыпаны вугальным пылам. Толькі вочы вылучаліся на твары дзвюма нехарошымі белымі кропкамі. Пры гэтым вельмі лёгка апрануты — чорная саколка і лёгкая скураная куртка наросхрыст. Як быццам ён выскачыў з пекла ды ніяк не мог астудзіцца.

— Немец, Рэйтан. Твой знаёмы? — спытаў Апальшчык, разглядаючы Герду. — Так, мой. Добры сябра. Яшчэ са светлых часоў. А што здарылася? — У яго болей нікога не было. Збірайся, пройдзем. Патрэбна. Па працэдуры.

Ён кінуў мне складзеную ў чатыры рэдзі газету. Я разгарнуў яе. На заўважным месцы была карцінка. Намаляваная мужчынская фігура, што застыла на зямлі ў ненатуральнай позе. І чорная пляма, што расплылася пад ёй. Ніякага падабенства. Нават прыблізна. Кароткі тэкст побач паведамляў:

“Сталы рэзідэнт муніцыпаліі Грушаўка Рэйтан (вядомы таксама, як “Немец” ды “Фізік”) быў знойдзены сёння раніцай ў нежывым стане патрулём народнай міліцыі пад кіраўніцтвам брыгаднага камандзіра, тав. Манькі. Паводле словаў афіцыйных асобаў, смерць наступіла ў выніку выпадання Рэйтана з аднаго з апошніх паверхаў недабудаванага хмарачосу, які стаіць на паўднёвай мяжы муніцыпаліі Грушаўка, з далейшым сутыкненнем цела з паверхняй асфальту на вялікай вертыкальнай хуткасці. У выніку чаго Рэйтан атрымаў шматлікія траўмы ўнутраных органаў, не сумяшчальныя з далейшым жыццём, і мусіў памерці. Слядоў барацьбы, акрамя выкліканых асфальтам, на целе не заўважана. Пры целы заўважана пасмяротная запіска, са зместу якой можна зрабіць выснову, што трагедыя адбылася дзякуючы суіцыду, выкліканага нестабільным псіхічным станам (вар’яцтва). Паводле сведчанняў суседзяў, Рэйтан апошнім часам пакутаваў на дэпрэсію, меў фінансавыя складанасці, а таксама загадзя занёс увесь запас сваіх дроваў і харчовыя прыпасы старым, што жылі ў суседнім доме. Крымінальнага разбіральніцтва з нагоды здарэння ўзбуджаць не плануецца. Развітанне з Рэйтанам адбудзецца сёння а дзясятай гадзіне ў зале апошніх ушанаванняў муніцыпальнай Кацельні, пасля чаго, згодна з традыцыяй і ўстаноўленай практыкай, цела будзе аддадзена полымю”.

Пасля гэтага мы моўчкі ішлі з Апальшчыкам праз цёмныя двары, у мяне было дзіўнае адчуванне ў галаве, і, толькі калі мы дайшлі, я зразумеў, што не ўзяў шапку і моцна змёрз. Тут я запанікаваў і спытаўся, дзе мая сабуля, і Апальшчык сказаў, што я замкнуў Герду ў кватэры, што яна гаўкнула некалькі разоў з-за дзвярэй, але хутка супакоілася. У кацельні было задушна, высветлілася, што гэта адзінае сапраўды гарачае месца ва ўсёй муніцыпаліі. Тут сабраліся людзі, большасць з якіх мела выгляд, які маюць зявакі, зацікаўленыя горам, пра якое распавяла газета. Стаяла пажылая пара, абодва плакалі. Была прафесійная плакальшчыца, насельніца жалобных цырымоній, і была яна ў той стадыі, калі ёй не плакалася як след, бо яна пачынала разумець, што плацежаздольных блізкіх на развітальнай цырымоніі не назіраецца (я супакоіў яе, выдаўшы цынк, і яна заенчыла голасна і вельмі прафесійна).

Грамада атачала вялізны бляшаны паднос, прыкручаны да прычыненага жарала топкі. Сцэна асвятлялася водбліскамі, што праціскаліся праз шчыліны люка, і было іх багата — настолькі сквапнае і яркае штучнае сонца лютавала ў печы. На бляшанцы ляжаў пляскаты прадмет, страшная нерухомасць якога не дазваляла назваць яго “чалавекам” нават у мінулым часе. Я наблізіўся, нехта прамармытаў “сябра ягоны”, і людзі расступіліся. Парэшткі былі накрытыя чорнай анучай. Гэта быў Рэйтан, якога за час, пакуль Грушаўка спала, нехта ўвасобіў у жоўценькім пясчаніку: каменны лоб, каменныя скроні, каменныя вочы, адно — напаўадкрытае.

У гэты момант Апальшчык адчыніў суседні люк і пачаў шуфлем падкідваць вугаль у другі кацёл. Памяшканне асвятлілася дрыготкім пякельным вогнішчам, на маім твары выступіла вільгаць, але я сцёр яе рукавом. Ад топкі несліся хвалі распаленага паветра, іскры знічкамі праносіліся праз цемру і згасалі на падлозе, вугальных гурбах, каменным Рэйтану. Вочы забалелі ад святла, а жар вымусіў прысутных парасшпільваць паліто і паразвязваць намоткі і шалі. Неўзабаве кацельшчык зачыніў люк і абапёрся на шуфель, каб аддыхацца. Я падышоў да яго і не прыдумаў нічога больш дарэчнага, чым запытаць пра сваё:

— Мне шахцёр казаў, што ў вас ё карта. Што вы атрымалі старую мапу з нанесенымі арыенцірамі новага свету. Я збіраюся пайсці адсюль. Ці не маглі б вы прадаць мне яе? Я разумею, што яна мусіць каштаваць вялікіх грошай, назавіце цану. — Хадзем, — коратка загадаў ён, паклаўшы шуфель на горку вугалю.

Крыху наводдаль ад жалобных і зявак стаялі тры высокія фігуры з пісталетамі ў кабурах. Калі мы наблізіліся, яны павярнуліся ў наш бок.

— Таварыш Манька, дравія джэлаю! — гаркнуў Апальшчык, па-блатному прыклаўшы далонь да скроні ў вайсковым вітанні. Ён выцягнуў сваю камлюкаватую фігуру ў падабенстве стойкі “зважай”. — Прывёў! — ён кіўнуў на мяне.

Адзін з трох, лысы, апрануты ў чорную ўніформу, узіраўся ў мой твар.

— Хто гэты малады чалавек? — спытаў важак пра мяне. — Кніжнік. — Вам знаёмы гэты малады чалавек? — ён кіўнуў у бок бляшанага падноса, дзе ляжалі парэшткі Рэйтана. Рэйтан быў старэйшым гадоў на дваццаць за таго, хто толькі што назваў яго “маладым чалавекам”. — Так. Гэта мой сябра. Быў мой сябра. — Назавіце яго. — Рэйтан. Таксама ведаюць, як Немца. Альбо Фізіка. — Калі вы бачыліся з ім апошні раз? — вочы лысага свідравалі мяне, вымушаючы старанна падбіраць словы. Як быццам я гаварыў няпраўду, і адно лішняе слова здольнае было выкрыць брахню. — Учора. Мы пілі каву. — Пра што размаўлялі? — Пра цемнач. Пра неўраў. Пра форму Зямлі. — Форму Зямлі! Відавочна, свістануўся! — звярнуўся да Манькі адзін з ягоных падначаленых. — А што, з’явіліся сумневы ў прычынах здарэння? — задаў я стандартнае пытанне з колішніх фільмаў. — Мяркуеце, гэта можа быць забойствам? — Сумневаў няма, гэта ўсё фармальнасці. Паводле рэгламенту няяснасці мусяць быць высветленыя да жалобнай працэдуры. — Манька пачухаў шчацінне на сківіцы. — Проста ваш сябра пакінуў даволі дзіўную пасмяротную запіску. — Дзіўней няма куды! — падхапіў падначалены. — Запіска выклікала ваганні адносна яснасці ягонай свядомасці. Выпадкі вар’яцтва мы мусім фіксаваць асобна. У мэтах каранціннай бяспекі. — І што там гаварылася? — запытаў я. — Што, калі законы фізікі больш не дзейсныя, ён, адштурхнуўшыся, мусіць паляцець за далягляд, бы птушка. — Мы ж з вамі стаім, а не лётаем, — не сунімаўся падначалены. — Вось, глядзіце, хіба я палячу вось так? — ён зрабіў некалькі ўзмахаў рукамі, імітуючы палёт, ды пранёсся вакол нас па залі. Ягоная амуніцыя пры гэтым гучна бразгала. — Дык як вы думаеце, ці быў ваш друг Рэйтан вар’ятам? — утаропіўся ў мяне Манька.

Я доўга не вагаўся. Вар’яты перад смерцю не заносяць свае прыпасы тым, каму яны больш патрэбныя. Ці заносяць? Але ж Місіма. Ён папрасіў Місіму.

— Не. Я ўпэўнены, Рэйтана згубіла самота і неўладкаванасць. — Добра, — Манька каротка кіўнуў. — Прыступаем да працэдуры! — крыкнуў ён.

Але Апальшчыка ў залі не было.

— Пачынаем, я сказаў! — скамандаваў Манька гучней. Кацельшчык паказаўся з чорных дзвярэй, схаваных ля аднаго з катлоў — відаць, там ягонае жытло. Ён адчыніў топку, падражніў полымя некалькімі поўнымі шуфлямі чорнага апетайзэру, ды агледзеў прысутных, чакаючы, ці скажа хто што-небудзь.

Усё ж было нешта прыцягальнае ў старасвецкай завядзёнцы, калі на хаўтурах выступалі святары ці запрошаныя поп-зоркі. Але Грушаўка — секулярная дзяржава, рэлігія тут — на каціных правах, а апошняя поп-зорка ўладкавалася прадаваць салёныя свіныя вушы на рынку яшчэ тады, калі яе пазнавалі на вуліцы. Апошнія прафесіяналы, якія яшчэ апекаваліся працэсіяй — бабулькі-плакальніцы. То развітанне прайшло ў цішы, пад хлюпанне насоў.

Усё, што я мог сказаць майму сябру Немцу, я ўжо не сказаў учора, калі мусіў.

Апальшчык ірвануў рычаг пад развітальнай бляшанкай, тая ўстала на папа — і Рэйтан саслізнуў у полымя. Бразнуў люк, павярнулася стальная клямка, ды ў зале зноўку зрабілася напаўцёмна. Людзі пачалі разыходзіцца. Брыгада Манькі пайшла яшчэ раней. Мы засталіся з апальшчыкам сам-насам. Пякельная крэатура падышла да мяне і ўстала побач. Расцерла вугальны пыл па твары.

Штораз, калі ён рабіў гэтак, на яго абліччы праступалі новыя рысы. Канфігурацыя чорных плямаў ды прасветаў скуры змянялася. Зараз ён выглядаў амаль добрым. Вочы — адзінае, што не змянялася праз гэтыя дзеянні. І таму цяпер яны выпраменьвалі нешта чалавечае.

— Цыдулку тую ён у руцэ сціскаў, — сказаў Апальшчык. — Тую, каторую Манька канфіскаваў. А вось гэта ў кішэні было. Ад удару яно крыху ў яго ўвайшло. Давялося з цела выкалупваць. Ты не падумай, што я па кішэнях нябожчыкаў перад спальваннем шныпару. То бок, я шныпару, але ж гэта што? Гэта хіба кепска? Жывым патрэбна, мёртвым — не.

Я прамаўчаў.

— Дык вось, гэта штукенцыя, здаецца, прызначалася табе.

Апальшчык працягнуў мне невялічкі бляшаны прадмет. Ён меў скарыначку запеклай крыві. Узяўшы, я пазнаў герметычную бляшанка з-пад гуталіну, пабачаную ўчора.

— Што там? — спытаў я. — Кава? — Якая кава, дурань! Цыдулка! Табе!

Я крутануў вечка, пальцы праслізгвалі па змазаным чалавечым сокам метале. Нарэшце мне ўдалося зачапіцца як след, і скарбонка адкрылася. Там была паперка. На ёй два словы. Першае: “Кніжніку”. Другое: “Герадот”. Я задумаўся, што б мог значыць той “Герадот” і прыгадаў учорашнюю размову пра газетныя навіны, пра тое, што яны Рэйтану нагадваюць ужо некалі прачытанае. Я быў збіраўся выйсці з кацельні, калі Апальшчык мяне аклікнуў:

— Скрыначку пакінь! — загадаў ён, выцягнуўшы далонь.

Я аддаў яму гуталінніцу.

— А вось гэта — табе, — ён працягнуў складзены ў шмат разоў аркуш цвёрдай паперы. Разгарнуўшы, я адразу пабачыў словы “Карта Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі”, і толькі пасля разабраў абрысы дарог, салатавыя абшары лясоў, блакітныя плямы азёраў, падобны да цацачнага лабірынту (загані шарык у цэнтр) Мінск пасярэдзіне. Папера шмат дзе была пакрэмзаная малюнкамі, абрэвіятурамі і зацемкамі.

— Цынку не трэба. Бяры бясплатна. Ты ў гэтым маеш патрэбу. Я — не. Усё як з мёртвымі і жывымі. Добрай дарогі.

Я выйшаў на вуліцу, і мне не было халодна. Прагрэтае цела адчувала сябе ў адвечным беларускім “каля-нуля” так жа, як і калі мы жылі ў цёплых кватэрах, елі сытную ежу ды спажывалі ультрафіялет. Адамкнуўшы пад’езд, я пачуў прывітальнае гаўканне Герды — яна заўжды пазнае мае крокі. Калі мы расстаемся на некалькі гадзін, з яе злятае з’едлівасць ды іранічнасць, яна робіцца адданай свайму гаспадару куртай, якая надзвычай радая яго бачыць. І хвасцішча цяпер мяце з боку ўбок так, быццам яна — звычайны дварняк, а не чорны, высакародны, аўчаркападобны дварняк, які колькі часу таму пацяшаўся з Касандры.

Я пачухаў яго за вухам, як гэта рабіў Рэйтан. Ён заскуголіў, быццам зразумеў, што адбылося з тым, хто ўмеў так далікатна яе лашчыць. Пасля я ўзяў драбіны, залез на антрэсоль і выцягнуў адтуль запылены дзевяносталітровы трэкерскі заплечнік. Чорны, з тлустымі лапінамі шлеек ды варанёнай спражкай паясной папярэчыны. Надзейны, воданепранікальны, ён за сваё жыццё бачыў больш краін, чым сярэднестатычны жыхар Грушаўкі. Некалі ў гэтым заплечніку я насіў нашы агульныя з ёй рэчы. Ёй прыемна будзе яго пазнаць, калі мы нарэшце сустрэнемся.

Я заглыбіўся ў бібліятэку і пасля працяглых пошукаў усё ж знайшоў тое, што шукаў. “Герадот. Гісторыя ў дзесяці кнігах”. Серыя “Помнікі гістарычнай думкі” Акадэміі навук СССР. Капітальная цвёрдая вокладка з выціснутай музай гісторыі на франтоне. Вокладку мне адразу ж захацелася аддзерці — падарожнік пачаў перамагаць ува мне зберагальніка кніг. Цвёрдая вокладка мае празмерную вагу і будзе нязручнай падчас пакавання. Але ж я пашкадаваў Герадота, беражліва змясціўшы яго на самае дно маёй вандроўнай торбы. Так у заплечніку з’явілася першая рэч.

Пасля гэтага я з натугай выцягнуў два важкія паддоны цынку з майго сейфа, былой лядоўні. Золатавалютныя рэзервы не змясціліся нават на стале, давялося пералічваць рэшту на падлозе. Чатыры тысячы шэсцьсот адзінак. Да халеры! Гэтага б хапіла, каб плаціць за жытло ў Грушаўцы цягам 38-мі гадоў (калі б гады яшчэ існавалі). Але тут прадказальна нагадала пра сябе адна заўважная перавага папяровых грошай над постапакаліптычнымі.

Я ссыпаў батарэйкі ў пляцак і паспрабаваў адарваць яго ад падлогі. Не атрымалася. Жаласліва захрабусталі швы, і я зразумеў, што днішча заплечніка хутка адасобіцца разам з каштоўным, але цяжкім змесцівам. Я зацягнуў заплечнік на механічныя шалі, з дапамогай якіх сачыў за дыетай тады, калі асноўнай праблемай чалавецтва яшчэ быў набор вагі, а не страта. Паглядзеў, дзе спынілася стрэлка, і вохнуў — 80 кілаграм. Уздыхнуўшы, я стаў цярпліва выгружаць цынк з торбы, пакуль стрэлка на шалях не зрушыла да адзнакі 35 кг. Я акуратна ўзняў заплечнік і паставіў яго на плечы. З нязвычкі спіну працяў боль, скура пад шлейкамі заныла. Я зрабіў колькі крокаў па пакоі. Прымальна. Ісці можна. Першыя дні, пакуль не абвыкнуся, будзе цяжкавата, але набяру тэмп і перастану заўважаць, што на спіне боўтаецца палова маёй вагі.

Я закінуў у пляцак віскі з сейфа (бясцэнныя дзве траціны сапраўднага Teacher’s, якімі можна разлічыцца за штосьці звышкаштоўнае, як скончыцца цынк), грэчку, соль і цукар у герметычных пакетах, напіхаў усярэдзіну дадатковых швэдраў і ваўняных шкарпэтак, каб грэцца, калі ў не здолею знайсці дровы для вогнішча. Паклаў арктычны спальнік, пра які прадаўцы калісьці сказалі, што ў ім можна камфортна спаць на снезе пры мінус дзесяці, а таксама кілім-пенку.

Пасля я насыпаў сорак пяць кіло астатняга нікель-метал-гідрыту — сумесі ў нашым цёмным свеце каштоўнейшай за золата з плацінай, разам узятых, — у дзве вялікія клятчастыя торбы і паставіў іх на санкі.

— Збірайся, Гердачка! Хадзем, зробім добрую справу, — прапанаваў я сваёй курце, як быццам ёй трэба было доўга падфарбоўваць вочы, вусны і кіпцюры.

Цукерка! Я не забыў пра цукерку, і праз тры хвіліны мы ўжо стаялі ўнізе. Яшчэ праз хвіліну я збіраў нікель, што разляцеўся з торбы, што раптам лопнула, па ўсім двары ды пакутліва ўзважваў, уключаць налобнік, ці не? Паводле старых паняткаў сцэна выглядала так, як калі б нехта раскідаў пачкі з банкнотамі па снезе, а пасля корпаецца, выкалупваючы іх, у цемры.

Шлях да маярату мы адолелі так: Герда валакла санкі, я прытрымліваў разарваную сумку. Калі хто-небудзь надумаў арганізаваць пераслед, ён мог бы знайсці нас па батарэйках, якія выпадалі з нашага вазка, як хлебныя крошкі ў грымаўскім “Гэнзэлю і Грэтэлі”. У мяне не хапала рук, якімі я мог бы іх падбіраць. Выраз Гердзінай пысы нагадваў пра таго бурлака з карціны Ільі Рэпіна, які ўжо не ідзе нават, а проста вісіць на кабестане. Вочы яе поўніліся прагай той жа класавай літасці з боку прыгнятальнікаў, то бок — мяне.

— Ну пацярпі, дзявулечка! — енчыў я, але ганарлівая сабачыца з годнасцю адварочвала пысу ўбок.

Адчувалася, што ў чорным нататнічку, куды яна запісвае усе злоўжыванні гаспадара, дадаючы будучыя захады па непазбежнай адплаце, з’явіцца новая пазнака.

Працоўная рэзідэнцыя Бурмістра знаходзілася на другім паверсе былога кардыялагічнага цэнтра, і гэта было натуральна, бо Бурмістр быў у нас чалавек сардэчны. Раней ён прымаў проста ў сваёй хаце, што месцілася акурат пад званарнай вежай, на пагорку, з якога за памежнай сцяной адкрываўся прыгожы краявід — чорныя сілуэты далёкіх шматпавярховікаў Пушкінскага княства. Але натоўп уцекачоў і асобаў, якія шукалі від на жыхарства ў муніцыпаліі, хутка перастаў змяшчацца не толькі ў прыёмным пакоі бурмістравага маёнтку, але і на ягоным падворку. Прыёмную перанеслі ў гулкі і адносна цёплы карыдыялагічны цэнтр, каб хаця б часткова кампенсаваць нязручнасць непазбежнай адмовы большасці шукальнікаў шчасця: Грушаўка прымала толькі самых заможных. У стылым Пушкінскім княстве за дзесяць цынкаў камуналкі можна было жыць год, хай сабе і без цяпла ў батарэях.

Наша з’яўленне ў застаўленай людзьмі прыёмнай было сустрэтае без энтузіязму. Бамбіза ў татуіроўках абвясціў, што нам трэба заняць месца “ў электроннай чарзе”, і што месца гэтае будзе — дзвесце семдзесят шостае. Ён нават выдаў нам паперчыну з накрэмзанай ад рукі лічбай. Падумаўшы, што ён дзвесце семдзесят пяты, я моцна памыліўся, бо неўзабаве бамбіза прапанаваў нам прадаць дзевяноста першую пазіцыю ўсяго за два цынкі. Хутка я зразумеў, што дзяцюк і ёсць тая чарга, таму адвольна вырашае, хто за кім ідзе і на якой падставе.

Прыгадаўшы адвечны ў такіх выпадках адгавор “я на секундачку” і выкарыстоўваючы баржу санак у якасці тарану, я прабіўся да дзвярэй нашага вярхоўнастаршыннага і запхнуўся ўсярэдзіну. Тут быў яшчэ адзін бар’ер — сакратарка Магдалена, для якой у мяне была адмысловая варажба.

Яна толькі паспела раскрыць рот, каб паведаміць, што Бурмістр заняты, што мне трэба дачакацца сваёй чаргі, як я вылавіў з кішэні цукерку — самую танную салодкую “камфекту”, два тузіны за цынк на рынку, ды падмасціўся да мегеры:

— Вітаю яснавяльможную панну Магдалену! Мушу каротка зазірнуць да Бурмістра з мецэнацкімі намерамі! — я пабразгаў цынкам у торбах. — Калі з мецэнацкімі, дык можна, — сардэчна сказала яна, прымаючы камфект.

Як усё ж такі проста ўзламаць сістэму, заснаваную на спалучэнні кволых дэмакратычных парасткаў і бетоннай наменклатурнай традыцыі з часоў, да якіх належыць карта Апальшчыка! Гердачка афарбавала сваю пысу грэблівасцю да гаспадарскай пранырлівасці: яна б стаяла ў чарзе ажно да світанку.

Пакой Бурмістра быў асветлены адразу васьмю вялікімі (на чатыры батарэйкі), ліхтарамі, расстаўленымі па кутах. Як заўжды падчас наведвання, я вымушаны быў прымружыцца, сутыкнуўшыся з ззяннем славы грушаўскай сістэмы дзяржаўнага кіравання. З вачэй пырснулі слёзы. Бурмістр сустрэў мяне ў дзвярах — ён толькі што адмовіў чарговаму шукальніку грушаўскага грамадзянства. Твар выказваў рытуальны смутак.

— А, Кніжнік! — сказаў ён пастарскімі інтанацыямі. Калі дазволіць яму развіць афект, ён пачне чытаць пропаведзь на тэму таго, што дэмакратыя ў першую чаргу азначае роўныя каштоўнасці (пад каштоўнасцямі ён разумеў цынк).

Я выпусціў сабулю наперад, яна па-сяброўску абнюхала Бурмістра, знішчаючы сімвалічныя бар’еры між намі. Як можна захоўваць нясмеласць перад уладальнікам васьмі запаленых чатырохцынкавых ліхтароў, калі яго толькі што панюхала твая сабулька?

— Маю да вас кароткую справу, — я паставіў клятчастыя торбы ля ног Бурмістра. — Тут — сорак з чымсьці кіло грошай. Хацеў бы ахвяраваць на патрэбы горада. Можа, гэта дазволіць дапамагчы і шукальнікам месца жыхарства. — А сам што? — ён дастаў адну батарэйку і ўважліва агледзеў яе, круцячы сваімі тоўсценькімі пальчыкамі. — А сам прыйшоў прасіць права выйсці з горада. — Як гэта? — Бурмістр вытарашчыўся на мяне. — У нас такога не просяць. У нас звычайна просяць наадварот. — Мушу ісці на поўдзень. Праз пільную патрэбу.

Бурмістр паглядзеў на мяне, падышоў да стала, яшчэ раз паглядзеў на мяне, абышоў стол вакол, спыніўся, сеў, і зноўку ўтаропіўся на мяне. Пачухаў лысаватую галаву з вылупленымі разумнымі вачыма. Хекнуў. Пахістаў галавой і запытаў:

— Што, у скіфы вырашыў падацца? — Скіфы вандруюць на конях, спадар Бурмістр, — ціхмяна адказаў я, апусціўшы вочы. — У мяне няма каня. Толькі сабуля.

Гердачка радасна гаўкнула, малайчына якая. Бурмістр здрыгануўся ад нечаканасці.

— Хлопец, растлумач! Ты ж — паважаны грамадзянін. Грошы, прыбытак. Бібліятэка. Я неяк пакуль не знайшоў час да цябе завітаць. Дзяржаўныя справы. Але можа па кніжку і зайшоў бы. Такую, не надта мудрагелістую, каб галаву не зламаць. — Дык а што тут тлумачыць? Жыву самотнікам. Мушу ісці. — Да амазонак пойдзеш? Дзеўку сабе шукаць? — Ёсць ужо дзеўка, — гэтаксама пакорліва вымавіў я, не падымаючы вачэй. — Ай, вось не пачынай! — справа ў тым, што мы ўжо аднойчы з Бурмістрам на гэтую тэму размаўлялі. Ён лічыць, што добрапрыстойны бюргер мусіць жыць з пухлявай жонкай і пладзіць дзетак тут і цяпер. Каханне – гэта пачуццё, якое пасля куфля мёду адчуваеш да піханай пальцам каўбасы. — Не пачынай, чуеш? Я цябе нармальнай жанчыне параіў. Не ганарлівай. Без залішніх патрабаванняў. На ўсё гатовай! І што ты з ёй зрабіў? — Акурат пра Касандру будзе другая частка маёй прапановы. Я пакідаю грошы. І пакідаю бібліятэку. Гораду. Можаце зрабіць яе бясплатнай для ўсіх. — Ну зараз жа! — выкрыкнуў Бурмістр. — Ужо адну бясплатную бібліятэку разрабавалі! — Пакідаю бязвыплатна. Больш за тое, яшчэ і вам грошы даю. З адным запытам. Хай адміністратаркай бібліятэкі будзе Касандра. Ёй патрэбная праца. Яна хутка вывучыць фонды. Не дурная.

У Бурмістра быў такі люты выгляд, быццам ён хацеў плюнуць на падлогу, але разумеў, што самому ж плявок давядзецца адмываць (сакратарка Магдалена да такой працы была яўна непрыдатная праз антычны склад характару).

— Касандра? — ён крыкнуў званчэй: — Касандра? Паведамляю, малады чалавек, што жанчына, імя якой Касандра, сёння з трохдзённым харчовым абозам вярнулася ў Народную дыктатуру Кальварыя. Хутчэй за ўсё — каб зрабіцца там нявольніцай зноўку. — Як вярнулася? — я быў настолькі агаломшаны, што сеў на крэсла пры стале, хаця Бурмістр мне гэтага не прапанаваў. — Як вярнулася? Яна ж стала вольнай грамадзянкай муніцыпаліі Грушаўка! Учора! Вы ж падарылі ёй грамадзянства! — Вольныя грамадзяне маюць раскошу самастойна вырашаць, што рабіць са сваім жыццём. У тым ліку, могуць абраць ахвяраваць свабодай і зрабіцца рабамі.

Я прыгадаў, як кіпела, млела і раскашавала ейнае цела, на якое я не меў права глядзець. Мне хацелася сказаць ёй, што яна зрабіла памылку, што яна не разабралася. Што свабода — гэта цудоўна і не страшна, што воля — лепшая за рабства. І што варта было толькі крышачку агледзецца, і яна сама б гэта зразумела. Але ў нашым свеце няма тэлефонаў, на які можна пазваніць, каб патлумачыцца.

Я моўчкі зняў ключ ад сваёй паштовай скрыні і паклаў на стол.

— Я пайду заўтра пасля ранішняга звону. Ключы ад кватэры і бібліятэкі ўкіну ў паштовую скрыню.

Бурмістр пасвідраваў позіркам, відаць, у спадзеве, што дзіркі ад гэтых свідраванняў паслабяць маю волю і вымусяць змяніць рашэнне. Пасля ўзяў аркуш паперы, хутка напісаў на ім штосьці, прыклаў пячатку і праінфармаваў:

— Па ключы заўтра прышлю. Кнігара абяру з ліку разумных людзей, вартых даверу. Ты — свабодны! Шыю сабе не звярні там, за сценкай.

Я выйшаў на вуліцу, уключыў налобнік ды разабраў напісанае Бурмістрам:

“Дурню, прад’яўніку дадзенай паперы, не чыніць аніякіх перашкод пры аднаразовым выхадзе ў адзін бок за любую браму вольнай муніцыпаліі Грушаўка”. Пасада, пячатка, усё.

На шляху дадому я зайшоў на рынак, набыў кансервы для Герды. Збочыў на шэрагі з ламаччам і механічнымі прыборамі, у продажы якіх яшчэ быў хоць нейкі сэнс. “Ці ёсць у вас компас”? —спытаў у адным, у другім, у трэцім месцы. Першы, малады, не ведаў, што гэта такое. Апошні апытаны накіраваў да старога каўказца, які меў на прылаўку мядзяныя млынкі для памолу крупы, ступкі для таўчэння, латунныя шалікі, срэбраныя кандэлябры ды іншую танную шлабуду.

— Компас? — засмяяўся гандляр. Пытанне яго развесяліла. — Вядома, ёсць! Ды не адзін!

Ён нахіліўся да эмаляванага вядра, дзе трымаў ні да чаго не прыдатны хлам, пакалупаўся ў разабраных гадзінніках і кампутарных мікрасхемах і выклаў на прылавак адну за адной чатыры прылады розных вытворцаў рознай ступені скарыстанасці. Першая, навюткая, паказвала, што Поўнач знаходзіцца справа. Стрэлкі дзвюх іншых паказвалі ўверх і ўніз. Апошняя, падраная, надзейны савецкі “Азімут”, паведаміў, што Поўнач — роўна злева.

— Табе які? — ён задаволена пагладзіў вусы.

Я расчаравана буркнуў і быў сабраўся сыходзіць, калі ён сказаў:

— Пачакай, дарагі! Глядзі, фокус табе пакажу! — ён узяў першы компас і крутануў яго вакол ягонай восі. Стрэлка, пракруціўшыся некалькі разоў, спынілася не справа, а зверху. — Звар’яцеў гэты свет, — пракаментаваў каўказец. — І, калі свет звар’яцеў, дык компас дакладна не дапаможа намацаць розум. Ён не для гэтага прызначаны.

Пакуль вяртаўся, я ўсё думаў, як вызначаць, у якім жа кірунку знаходзіцца Поўдзень, калі гэтага не ведае нават компас. Дома ўзяў найлепшы бытавы ліхтар, запаліў яго ў поўную сілу, не шкадуючы батарэйкі, ды расклаў на стале мапу. Сталіца Беларускай ССР, горад-герой Мінск быў раскрэслены рукой шахцёра на шматлікія кавалачкі гарадоў-дзяржаваў. Большыя з іх, такія як “Матрыярхат Зялёны Луг”, былі падпісаныя поўнымі словамі. Меншыя, як “Груш.”, ці “Пушк.” — дробненькімі абрэвіятуркамі.

Справа ад “Груш.” было “Каралеўства Цэнтр”, направа і ніжэй — “Інстытут Культуры”, форма дзяржаўнасці якога не была вызначаная, што трэба было разумець як панаванне анархіі ды бандытызму. За каралеўствам Цэнтр расплылася падобная да амёбы плямка. Унутры яе былі накрышаныя драбнюткія літары, з якіх, склаўшы ў словы, я распазнаў: “Гадзіннікавы завод. Моўнае гета”. Ніколі не чуў пра такую форму дзяржаўнасці, але ў нас жа ўсё магчыма.

Далей ішла “Рэнесансная рэспубліка Дана Мол”. Пад надпісам намаляваны човен. Пра гэтае ўтварэнне вандроўныя гандляры нерухомасцю казалі, што яно больш заможнае за Грушаўку, бо тамтэйшыя жыхары назапасілі вялікія скарбы, выгодна прадаўшы качэўнікам частку архіва Нацыянальнай бібліятэкі, а саму бібліятэку пераўтварыўшы ў аналаг тэматычнага луна-парку, прысвечанага найбольш уплывовым кнігам чалавецтва: “Песням Ільду і Полымя”, “Гары Потэру” і “Пяцідзесяці адценням шэрага” (апошняе — толькі для дарослых, вядома).

Рэкламісты распавядалі пра каналы гэтай дзяржавы, па якіх “сноўдаюцца” гандальеры з запаленымі свечкамі на чаўнах. Гандальеры нібыта чароўнымі галасамі пяюць “А соле мія”. Я нават бачыў іх постаці ў намаляваных ад рукі брашурах, што прапаноўвалі цалкам бяспечна правесці зацікаўленага легкаверца ў Рэнесансную рэспубліку ўсяго за дзве тысячы цынкаў, з перспектывай прапіскі ва ўжо здадзеным жылым комплексе.

З улікам таго, што тэмпература ля бібліятэкі можа быць толькі такая ж, як у Грушаўцы, “сноўдаць” гандальеры могуць хіба прабіўшы ў гандолах дзюркі для лыжнай цягі.

Пад “Дана Молам” знаходзілася велізарнае “Братэрства Аўтаз”, злева — “фестывальны лагер Аэрапорт”, з фігуркай, якой шахцёр з усіх сілаў пастараўся надаць танцавальную позу. Адсутнасць ацяплення і інфраструктуры часам вядзе да вельмі цікавых формаў дзяржаўнасці. З іншага боку, калі нічога не змянілася ў чалавечай прыродзе пасля Зацямнення, шмат якія хіпі з Аэрапорта з часам мусілі б спыніцца танчыць, выбраўшы кар’еру вандроўных трэйдараў нерухомасцю ў Дана-моле, і скончыць у цёплай двушцы на праспекце Свабоды ў Грушаўцы. Лявей ад Аэрапорту месцілася “герантакратыя Малінаўка — Паўднёвы Захад”, якая, праз “дзяржаву квітнення і дабрабыту Навінкі”, пераходзіла ва ўжо згаданы “Матрыярхат Зялёны Луг”.

Месцы, якія шахцёр бачыў на ўласныя вочы, ён падпісваў упэўнена. Побач з тымі, пра якія толькі чуў, — ставіў пытальнікі. Так, прынамсі, расшыфраваў ягоную пунктуацыю я, не маючы непасрэдных падказак у “легендзе” гэтай рукатворнай мапы. З мінскіх дзяржаваў ён не быў толькі ў Матрыярхаце Зялёны Луг, што цалкам зразумела, з улікам расповедаў пра тое, што робяць з мужчынамі ў гэтым даволі заможным праз працаздольную вугальную Кацельню Марысі Ямант полісе.

Маштаб карты не дазваляў падпісаць хаця б якія мінскія вуліцы, ды і сэнсу ў гэтым не было, бо зараз яны змянілі назвы, у залежнасці ад каштоўнасных пераваг дзяржаваў, што ўзнікалі вакол плошчаў і завулкаў. Авальчык Грушаўкі быў прылеплены да магістралі, якая вяла ў горад Дзяржынск. Цьмяны ўспамін, варухнуўшыся ў галаве, нагадаў, што праспект, ліхтары якога калісьці праглядалі праз таполі, называўся акурат імем Дзяржынскага — магутнага ведзьмака, які калісьці дапамог заваражыць вялікую краіну на доўгія гады. Дзяржынск быў змешчаны на мапе ў паўднёва-заходнім напрамку, а мне пажадана было рушыць у паўднёва-усходнім.

Я мог бы выйсці на гэты праспект праз Браму Світанку і рушыць да кальцавой, з якой збочыў бы ў кірунку закінутага горада, абазначанага, як Гомель. Калі, вядома, дарогі захаваліся ў належным стане. Калі яны не перакрытыя дзяржаўнымі межамі полісаў. Калі, калі, калі.

Я паглядзеў на ніз мапы БССР больш пільна, прасачыўшы аўтастрады ў паўднёвым баку. З шахцёравых пазнак вынікала, што межы заселенага ўмоўнага Мінска сціснуліся да ўнутранай прасторы кальцавой, далей чалавечыя паселішчы і гарады-дзяржавы трапляліся з вялікімі прамежкамі. Між тым, да Зацямнення сталіца распрасціралася ажно да Смалявічаў, Радашковічаў і Заслаўя. Вялікая зона наўкола мінскіх полісаў была падпісаная словамі “пусткі” ды “лясы-пусткі”. Там-сям быў намаляваны нязграбны і зусім не страшны воўк.

Выходзіць, пасля катастрофы людзі закінулі аддаленыя ад агламерацыі мінскіх полісаў кватэры і ці то перабраліся ў межы кальца, ці то загінулі.

Ажно да самых Асіповічаў па Гомельскім кірунку пры дарозе не было ніводнай падпісанай жылой лакацыі. Затое проста пад Мінскам была старанна намаляваная трапецыя, падобная да плоскіх ўзвышшаў Каларада. Побач стаяла незразумелая пазнака: “Цар Гары”.

На ўзроўні колішняга Слуцка (побач з якім не засталося аніякага сучаснага дзяржаўнага фармавання, у якое заходзіў бы шахцёр ці пра якое ён хаця б чуў), праходзіла пункцірная мяжа. Яна цягнулася гарызантальна праз усю карту і ахоплівала плошчу каля пяці сантыметраў ушырыню. “Вобласць туманаў”, – было напісана тут. Землі, вышэйшыя за Ашмяны, таксама былі прабітыя адносна роўнай гарызантальнай рысай. Уся поўнач карты вышэй за гэтую рысу была дастаткова шчыльна замаляваная значкамі, падобнымі да дрэва, у якога галінкі выраслі толькі з аднаго боку ствала. “Пер’е, што стаіць у паветры (непраходна)”, — зазначыла шахцёрава рука. Побач з запісам быў шмат разоў абведзены пытальнік.

Пад былымі “Брэстам”, “Пінскам” і “Мазыром” былі прымаляваныя стрэлкі, скіраваныя ўніз. Побач з кожнай значылася слова “скіфы”. Усе тры — у суправаджэнні пытальніка. Шахцёр дапускаў, што скіфы жывуць на поўдні ад гэтых гарадоў-прывідаў, але ён не бачыў гэтага на свае вочы, — я зразумеў гэта так. На ўсход ад Гомеля было напісана “саўраматы”, таксама з пытальнікам. Слова “неўры” траплялася на мапе чатыры разы: каля няісных ужо гарадоў Нясвіж, Магілёў, Баранавічы і Ліда. Усе — з пытальнікамі. Было не зразумела, ці азначае гэта, што неўры водзяцца толькі тут, альбо што яны насяляюць усю выяўленую на мапе прастору, якая не кантралюецца скіфамі і саўраматамі.

Зрэшты, не гэта падавалася самым турботным. Я не да канца верыў у пярэваратняў, і факт, што побач са згадкамі ўсіх нязведаных істот на мапе стаялі пытальнікі, запэўніваў мяне, што гэты свет мог змяніцца не настолькі моцна, як на гэтым настойвала газета. Але што было пытаннем сапраўды надзённым, дык гэта арыентацыя ў цемры па мапе і без компаса.

Разлічваць на дапамогу дарожных знакаў і ўказальнікаў не выпадала — праз выкарыстанне якаснай ацынкаванай сталі, іх знішчэнне прыняло масавы характар амаль адразу пасля таго, як людзі дапалілі апошнюю драўляную мэблю з кватэраў. У мяне быў танны зэдлік, на абаротным баку якога можна было прачытаць дзіўны тапонім “Шабаны”.

Збірацца ў дарогу трэба хутка — гэтае правіла я засвоіў яшчэ тады, калі вандраваў у нашмат больш прыдатныя для вандровак часы. Збірацца трэба хутка, каб не паспець адмяніць ужо прынятыя рашэнні. Усё, што ты можаш забыць, — насамрэч табе не патрэбнае. Пашпартам мне зараз мусіла служыць азначаная пячаткай паперка, у якой мяне называлі дурнем. Квітком — мапа ўжо не рэальнага свету, паверх якой праявіўся свет, у існаванне якога не да канца верыў нават той, хто яго картаграфаваў.

Сны ў ноч перад вандроўкай заўжды прарочыя. Калі выпраўляешся ў нязведанае, кошт прароцтваў узрастае, бо ці можа хаваць нейкія загадкі будучыня чалавека, які ходзіць па адным і тым жа маршруце? Я клаўся спаць з надзеяй на сненні.

Мне не пашчасціла.

Я не здолеў заснуць ажно да ранішняга звону.