Ператвораныя ў попел

Джордж Гарысан

З ночы горад накрыла непраглядная смуга. Шэрая дарога зьлівалася з туманам, не было бачна нават пункціру разьметкі, што звычайна мякка клаўся пад колы, і здавалася, што аўтобус плыве ў густым паветры ўздоўж шырознай і пустэльнай Лайм-стрыт. Вочы зацята глядзелі наперад, спрабуючы ўгледзець прывідную мяжу, дзе туман ператвараецца ў брукаванку, рукі сьціскалі гарачы навобмацак руль, і здалося на міг, што насустрач аўтобусу, засьцячы цьмянае сьвятло, размытай аграмадзінай ляціць Лівэр-білдынг. За сьпінай, у салёне, спалохана закрычалі, нага машынальна націснула на понаж, і Гаральд прачнуўся. За сьценкаю, амаль на ўсю шпулю, грымеў радыёпрыймач.

— Нас круціць “Люксэмбург”! – гарлаў сярод ночы малодшы сын Джордж, і голас ягоны пакрывала пранізьлівае зумканьне губнога гармоніка:

Love, love me do.

You know I love you…

Выгукнуўшы пару словаў з флёцкага лексыкону – свойчас містэру Гарысану давялося пагойдацца на гандлёвых караблях, — Гаральд памружыўся на гадзіньнік.

Сын Джордж стаяў у дзьвярной пройме і захліпаным голасам гукаў:

— Нашу песьню круціць радыё “Люксэмбург”!

Містэр Гарысан сьцяў зубы:

— Хто ўрубіў гэты ідыёцкі грамафон? — галава сям’і ўсялякую гучную музыку называў “грамафонам”. Мне ўставаць а пятай гадзіне! — містэр Гарысан, кіроўца аўтобусу, працаваў у першую зьмену.

Дзьверы зачыніліся, музыка аціхла і жонка Луіза, уздыхнуўшы, стоена прашаптала:

— Гары…

Луіза, як заўсёды, пачала заступацца за сына, але муж, пстрыкнуўшы выключальнікам “грыбка”, працадзіў:

— Яго што… гітара да старасьці карміць будзе? – і рашуча крутнуўся на бок.

5 кастрычніка 1962 году, менавіта ў тую хвілю, калі містэр Гарысан крутнуўся на бок, бяссонныя аматары поп-музыкі – а ўначы радыё “Люксэмбург” круціла выключна музычныя навінкі – упершыню пачулі з вуснаў ды-джэя назву незнаёмага гурта:

— Сьпяваў “Бітлз” з ангельскага Лівэрпулю…

Гэты тэкст я напісаў 30 лістапада 2001 году, пачуўшы пра сьмерць экс-бітла. Быў упэўнены, што Дубавец адгукнецца на такую падзею ў “Вострай Браме” й замовіць адпаведны матэрыял. Мая ўпэўненасьць спраўдзілася напалову: Дубавец перадачу зрабіў, але тэксту не замовіў, і гэты ўрывак згубіўся сярод безьлічы файлаў, якімі напампаваны кампутар. І вось, праз тры гады, калі я наважыўся выкінуць з кампутара розную непатрэбшчыну, вочы засяродзіліся на файле “harysan”, і неўзабаве забыты тэксьцік узьнік на экране. “Лайм-стрыт”, “Лівэр-білдынг”, Гаральд і Луіза Гарысаны… Усё было манерна, кампілятыўна… Курсор злавіў слова “выдаліць”, але палец зьнерухомеў: згадалася, як у маладосьці – пры канцы шасьцідзясятых – сам уставаў сярод ночы і ціхенька, на цырлах, ішоў да прыймача, каб паслухаць радыё “Люксэмбург”. Пасьля другой гадзіны ночы станцыю было добра чуваць, і якраз гэтым часам там, у рэжыме non-stop, перадавалі канцэрт моладзевай музыкі. Праблема была ў тым, что бацька не дазваляў слухаць “варожыя галасы”, і калі я пераносіў радыёлу ў свой пакой, ён вяртаў яе на старое месца – поруч з канапаю, на якой спаў.

Радыёла “Латвія” поўніла пакой ціхім гудам і зладзеяватым, зялёнай водцені сьвятлом, што цадзілася зь пярэдняй панэлі. Настройваючы прыймач на патрэбную хвалю, даводзілася зыркаць на бацькавую канапу, але, пачуўшы бітлоў, крыдэнсаў ці ролінгаў, я прыпадаў вухам да прыймача, умэнт забываючыся на бацьку, на тое, што на гадзіньніку другая гадзіна ночы, што раніцою трэба цягнуцца ў школу, і што ліхаманкава памоцненае гучаньне можа пабудзіць ня толькі родных і блізкіх, але й суседзяў.

Першай прачыналася маці. Спужанай птушкай, у сваёй падзертай начной кашулі, яна кідалася да прыймача. «Бітлз!» – выдыхаў я голасам асуджанага на сьмерць чалавека, абхопліваў радыёлу, і маці, налаўчыўшыся, вышморгвала вілку з разэткі.

Абуджаны валтузьнёй, бацька рыпеў спружынамі канапы, здушана кашляў, кожнага разу прамаўляючы адну і тую ж фразу: «Вот уродилось дитятко!» Бацька паходзіў з Расеі, і, відавочна, паўтараў тыя словы, якія сам чуў у маладосьці.

Потым я доўга ня мог заснуць. Ляжаў, закінуўшы рукі за патыліцу, і ў душы зайздросьціў аднаклясьніку Сашку Мышалову – таму самаму, які падбіў слухаць радыё “Люксэмбург”. Сашку страшэнна пашанцавала: у ягоным пакоі стаяла гаргарыстая лямпавая «Беларусь-59», якую ён слухаў начамі. Прыходзячы на заняткі, Сашка згадваў, што круцілі ўночы, а аднойчы цэлы тыдзень хадзіў па школьных калідорах, паўтараючы фразу з кагадзе пачутай песьні: «Бэк ін юэс… бэк ін юэс…».

— «Бітлз»… з новага альбому. “Люксэмбург” ужо трэцім разам круціць, — тлумачыў сваю жарсьць Сашка Мышалоў, і я, ня чуўшы музычнага баевіка, таксама паўтараў няўцямную фразу: «Бэк ін юэс…», наіўна мяркуючы, што гаворка ішла пра вяртаньне ў ЗША.

Гаворачы пра тое, хто найбольш паспрыяў неверагоднаму ўзьлёту “Бітлз”, звычайна згадваюць іхнага мэнэджара Браяна Эпстайна, гукарэжысэра Джорджа Марціна, шоў-бізнэсмэна Дзіка Джэймса, яшчэ нейкіх музона-бізнэсовых дзеячоў. Радыё “Люксэмбург” у пераліку адсутнічае. А менавіта яго перадатчыкі – адны з самых моцных у Эўропе — скаланулі 5 кастрычніка 1962 году прыспаны этэр песенькай “Love Me Do”, і ўжо ня толькі маладзёны лівэрпульскага Мэрсісайду ды ваколіцаў гамбурскай Грос-Фрайхайт-штрасэ, дзе бітлы свойчас гастралявалі, а начныя заўзятары біт-музыкі ўсяго цывілізаванага сьвету пачулі мудрагелістае, штучна створанае слоўца “Beatles”.

Ці настройваліся тою ўва ўсіх сэнсах глухою парою на «люксэмбурскую» хвалю беларускія заўзятары біта? Цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё – не. У кастрычніку 62-га беларусам было не да песень: згуртаваўшыся вакол роднай камуністычнай партыі, яны зьбіраліся даваць рашучы адпор амэрыканскім агрэсарам. Я тады хадзіў у другую клясу і, вяртаючыся са школы, чуў з разнасьцежаных вокнаў патасна-брынклівы левітанаўскі голас. Ледзь ня кожнага дня зачытваліся заявы савецкага ўраду – пра агрэсіўныя пляны вашынгтонскай адміністрацыі ў раёне Карыбскага басэйну, пра тое, што амэрыканскія ваенныя самалёты ўчыняюць правакацыйныя аблёты савецкіх вадаплаваў, пра тое, што Савецкі Саюз будзе й надалей аказваць дапамогу братняму кубінскаму народу. Тады ж бацьку паклікалі ў ваенкамат, уляпілі ў ваенны білет ружовага колеру ўкладку, і бацька, пужаючы маці, зачытваў паперку, дзе гаварылася – што трэба браць з сабою ў выпадку мабілізацыі. Дагэтуль памятаю, што сярод іншага трэба было прыхапіць з дому лыжку і конаўку.

У 1962 годзе Савецкі Саюз уяўляў сабой маналітны ледавік. І ўсё ж час вялікага абледзяненьня ўжо мінуў; палітычны клімат рабіўся цяплейшым, і ў самім маналіце ўзьніклі першыя, амаль нябачныя расколінкі. І ўзьніклі яны, дзякуючы ўсё тым жа кароткахвалевым прыймачам.

Аднойчы – ужо і не згадаю, у якім годзе – бацькі пайшлі на вясельле, і я падсеў да радыёлы. Ледзь ня ўсю ноч круціў ручку настройкі, і нечакана, скрозь шум і посьвіст, да мяне даляцелі зыкі, ад якіх я зьлёгку ачмурэў: было поўнае ўражаньне, што я плыву ў паветры, і сэрца маё сьціскаюць нечыя цёплыя і пяшчотныя рукі. На далёкай, зьнявечанай радыёперашкодамі хвалі, гучала бітлоўская песьня “I Want to Hold Your Hand”. Сорак гадоў мінула, а ўражаньне ад той песьні і дагэтуль ня выпетрылася з душы. І на пытаньне “Ў чым фэномэн «Бітлз»?” ёсьць толькі адзін адказ: яны стваралі музыку, якая гучала ў аднолькавай амплітудзе з нашым дыханьнем, з трапятаньнем нашых душаў. І спароджаны бітламі рэзананс скалануў урэшце ледзяны маналіт, ад якога пачалі адвальвацца першыя камлыгі.

Дасьледнікі, што будуць вывучаць усе гэтыя палітычныя інтэрстадыялы — разбурэньне савецкага ледавіка – мусяць выявіць прозьвішчы людзей, якія зьдзейсьнілі пры канцы шасьцідзясятых грамадзянскі подзьвіг: запісалі на вінілавай кружэлцы славутую «Girl». Гэта была першая ў Савецкім Саюзе афіцыйна выдадзеная бітлоўская песенька. І зьявілася яна толькі таму, што работнікі гуказапісу ўвялі ў зман “апэратараў халадзільнай устаноўкі”, ціскануўшы на вініле нязграбна-пукатыя літары: “Девушка”, англ. нар. песня. Обработка Леннон-Макартни”. Прачытаўшы сакрамэнтальнае “нар. песня”, апэратары ўявілі тую самую дзяўчыну “в кокошнике с набалдашником”, і далі дабро на тыражаваньне палітычна небясьпечнай аўдыёпрадукцыі.

У 1968 годзе адна зь песень “Бітлз” загучала на савецкім TV. Тэлепраграма мела назву «В объективе – Америка» і распавядала пра жахі амэрыканскага ладу жыцьця. У застаўцы паказвалі нью-ёрскую Wall Street і гучала знакамітая “Can’t Buy Me Love”. Уся “прасунутая” моладзь ліпла тады да экранаў. Вядома ж, не дзяля таго, каб пабачыць плеткара-міжнародніка Валянціна Зорына, а каб паслухаць “бітлух”.

Крыху пазьней песьні “Бітлз” загучалі і ў беларускай філярмоніі: кагадзе ўтвораны ансамбаль “Лявоны” ўключыў у свой рэпэртуар колькі бітлоўскіх зонгаў. Я быў на канцэрце “Лявонаў” і бачыў, зь якім фурорам выконваліся гэтыя песьні. Асабліва публіка шалела ад “Ob-La-Di, Ob-La-Da». Па-ангельску, праўда, выдаваўся толькі першы куплет (“Дезмонт хэс э бэров ин зэ макет плейс/Моли ис зэ синге ин зэ бэнд…» – тэксты песень «Лявоны» завучвалі менавіта ў такім варыянце), астатнія сьпявалі па-расейску. Я таксама шалеў ад «Ob-La-Di, Ob-La-Da», але найбольш запала ў душу песьня “Моя гитара”.

пранікнёна цягнуў Уладзіслаў Місевіч, тулячы да грудзей флейту. У залі Палацу культуры нафтавікоў гучала песьня, якую, здавалася, я чакаў усё жыцьцё. І душа лунала недзе пад стольлю, і сэрца парывіста білася, не пасьпяваючы пампаваць гарачую кроў, а то й зусім замірала, калі Місевіч прыкладаўся вуснамі да флейты. Я быў перакананы, што песьню напісалі L&M, і толькі праз пару гадоў, пабачыўшы “Белы альбом”, прачытаў на пацёхканай капэрце: “While My Guitаr Gently Weeps” (Harrison)”.

У кожнага бітламана быў свой кумір. Найбольш захапляліся Джонам і Полам. Ня менш палкіх прыхільнікаў меў Рынга: ударнік за часамі маёй маладосьці наагул быў культавай асобай. Зь піянэрскіх пакояў, памятаю, увесь час кралі барабанныя палачкі, і потым, выхопліваючы іх адно ў другога, спрабавалі (кожнага разу беспасьпяхова) крутнуць у пальцах, як гэта рабілі “каралі біту”.

Маім кумірам, аднак, быў Джордж Гарысан.

На самым пачатку, захапіўшыся бітламі, я вылучыў яго з усёй чацьвёркі падсьвядома. Мне проста падабалася ягонае прозьвішча, якое ўяўлялася ўзорам нетутэйшасьці, недасяжнасьці, кельцкай ваяўнічасьці і немаведама чаго там яшчэ. Потым, упершыню пабачыўшы бітлоўскі фотаздымак – цьмяны, сто разоў перазьняты, – перакананаўся ў правільнасьці свайго выбару. У Джорджа Гарысана быў той самы “hair”, які мне найбольш імпанаваў і які, вядома ж, я марыў адгадаваць. І толькі пазьней, сабраўшы бітлоўскую фанатэку, я ўбачыў у сваім куміру найвялікшага мэлядыста свайго часу.

Сучасьнікі называлі Джорджа Гарысана задужа сьціплым. Ён не любіў, калі пра яго пісалі ў газэтах, яго раздражняла бітламанія і ўсе гэтыя экзальтаваныя дзявулі ды ўвішныя журналюгі, што не давалі праходу аж да скону жыцьця. Стрыманасьць характару выяўляла і тое, як ён паводзіў сябе на сцэне. На экранах TV часьцяком круцяць кадры выступу бітлоў у шоў Эда Салівана (1964 год). Джон і Пол захоплены сабою, вольна рухаюцца, граюць міма нот, усьмешка на ўсе 32! Джордж засяроджаны: ён вядзе мэлёдыю, а калі і спрабуе пасьміхнуцца, дык усьмешка атрымліваецца бляклай і заклапочанай.

Сяргей Дубавец у адной з сваіх “вастрабрамных” перадачаў параўнаў мэнтальнасьць Джорджа Гарысана з мэнтальнасьцю “сярэдняга” беларуса, якая трымаецца на двух асноўных прынцыпах: не вытыркацца й фахова рабіць сваю справу. З такімі раўналежнікамі можна пагадзіцца. Джордж і сапраўды “не вытыркаўся”, заўсёды стаяў – у літаральным і ўскосным сэнсе — за сьпінамі L&M, закладваючы пры гэтым гітарныя “салякі”, паўтарыць якія L&M наўрад ці маглі. І ўсё ж стаць упоравень са сваімі знакамітымі калегамі ў пляне творчага здабытку Джорджу не дазволіла ўсё тая ж прыродная сьціпласьць, а магчыма, і няўпэўненасьць у сваіх сілах. Так, “ціхі бітл” напісаў адносна няшмат, але кожная ягоная рэч – адметная, а згаданая ўжо “While My Guitar Gently Weeps” (думаю, са мною пагодзяцца старыя бітнікі) – найлепшая песьня лівэрпульскага квартэту.

Аднойчы ў нашыя полацкія палестыны завітаў ангельскі славіст і дасьледнік беларускай літаратуры Арнольд Макмілін. Мы павадзілі замежнага госьця па горадзе, паказалі Сафійскі сабор, Эўфрасіньнеўскі манастыр, музэй кнігадрукаваньня, а прытаміўшыся, убіліся ў адно цёплае месца, каб папіць гарбаты. Тут я і задаў славісту пытаньне, якое даўно сьпела на языку:

— А пры якіх абставінах вы ўпершыню пачулі пра “Бітлз”?

Славіст сёрбнуў гарбаты, пацёр чырвоную лабаціну.

— Ужо і ня памятаю. І наагул: гэтыя хлопцы ніколі мяне не цікавілі. Так… гарлалі нешта…

Словы такія зьбянтэжылі, і я ўпершыню ў жыцьці падумаў: а сапраўды… чым я захапляўся? Ну што такое «Love Me Do»? Прымітыўная песенька, музон для пэтэвэшнікаў і маладых цырульніц. Пра вакальныя дадзеныя і казаць няма чаго. Ленан сьпявае задужа рэзка, да таго ж увесь час чвякае вуснамі, Макартні зусім ня цягне «на вярхах», Гарысан… У гэтым месцы думкі заблыталіся ў галаве і я ня здолеў даць вызначэньне гарысанаўскаму вакалу. А ўвечары, разьвітаўшыся з ангельскім славістам, насунуў на голаў навушнікі і ўключыў «Here Comes the Sun». Гарысан сьпяваў пра халодную зіму, але я ізноў, каторым ужо разам, дыхнуў азонам пранізьліва-сьветлай раніцы, убачыў чырвоны дыск сонца, што падымаўся з-за далягляду, і прашаптаў нядобрае слова на адрас замежнага госьця.

Пасьля пяцідзесяці гадоў Гарысан зьмяніўся з твару і ўжо цяжка было пазнаць у чалавеку з сувора-пахмурным абліччам былога Джорджа. Аднойчы давялося пабачыць яго на экране TV. Гарысан быў падобны да тулюз-лётрэкаўскага Арыстыда Бруана – у гэткай жа цёмнай апранасе і з гэткім жа даўжэзным, неахайна закручаным вакол доўгай шыі шалікам. Яго атакавалі журналісты, і “ціхі бітл”, насупіўшы кусьцістыя бровы, бязгучна лаяўся ды адпіхваў ад сябе дулю рэпартэрскага мікрафону. З усяго было відаць, што ён стаміўся. Стаміўся ня толькі ад журналістаў, але й наагул – ад людзей.

Такія настроі лагодзілі душу. А неўзабаве, халодным лістападаўскім вечарам, уключыў па старой завядзёнцы прыймач, і сэрца балюча сьцялася ад пачутага: “Памёр Джордж Гарысан”. Сіпаваты жаночы голас паведаміў пра невылечную хваробу музыканта і згадаў наастачу ягоныя апошнія словы: “Любіце адно другога”.

Я заплюшчыў вочы і ўявіў такое ж золкае перадзім’е, цьмяна асьветленую клясу, сьпіс големаў сацрэалізму на цёмнай дошцы. Таго дня мы, васьміклясьнікі, пісалі творапіс на тэму: “Герой, на якога я хачу быць падобным”. Першым у прапанаваным сьпісе быў пазначаны Паўка Карчагін. Я глядзеў на дошку, з прытоенай радасьцю згадваў бітла з размытага фотаздымку, і ўвушшу бясконцым рэфрэнам гучалі словы, якія лагодзілі жыцьцё і ачышчалі душу: “Любіце адно другога”.

Лістапад, 2004 г.