Сабачае сэрца

VІІ

— Не, не і не! — настойліва загаварыў Барменталь. — Закладвайце.

— Ну што вы, дальбог, — забурчаў незадаволена Шарыкаў.

— Дзякуй, доктар, а то мне надакучыла ўжо рабіць заўвагі, — ласкава сказаў Піліп Піліпавіч.

— Усё роўна не дазволю есці, пакуль не закладзяце. Зіна, забярыце ў Шарыкава маянэз.

— Як гэта «забярыце»? — засмуціўся Шарыкаў. — Я зараз закладу.

Левай рукой ён засланіў страву ад Зіны, а правай запхнуў сурвэтку за каўнер і стаў падобны на кліента ў цырульні.

— І, калі ласка, відэльцам, — дадаў Барменталь.

Шарыкаў цяжка ўздыхнуў і пачаў лавіць кавалкі асятрыны ў соўсе.

— Я гарэлачкі вып'ю яшчэ, — сказаў з просьбай у голасе.

— А ці не хопіць вам? — пацікавіўся Барменталь. — Апошнім часам вы прыдружылі да гарэлкі.

— Шкада вам? — пацікавіўся Шарыкаў і зірнуў з-пад ілба.

— Глупства гаворыце… — умяшаўся суровы Піліп Піліпавіч, але Барменталь яго перапыніў:

— Не турбуйцеся, Піліп Піліпавіч, я сам. Вы, Шарыкаў, гаворыце глупства, і абурае, што гаворыце безапеляцыйна і ўпэўнена. Гарэлкі мне, вядома, не шкада, ды яна і не мая, а Піліпа Піліпавіча. Проста — гэта шкодна. Гэта — найперш, а другое — вы і без гарэлкі паводзіце сябе непрыстойна.

Барменталь паказаў на заклеены буфет.

— Зінуля, дайце мне, калі ласка, яшчэ рыбы, — папрасіў прафесар.

Шарыкаў тым часам узяўся за графінчык, пакасіўся на Барменталя і наліў у кілішак.

— Тады і іншым трэба прапанаваць, — сказаў Барменталь, — такім чынам: спачатку Піліпу Піліпавічу, потым мне і толькі тады сабе.

Шарыкаў твар варухнула ледзь прыкметная саркастычная ўсмешка, і ён разліў гарэлку ў кілішкі.

— Вось усё ў вас як на парадзе, — загаварыў ён, — сурвэтку туды, гальштук — сюды, ды ўсё «выбачайце», «калі ласка — мерсі», а так, каб па-сапраўднаму, — гэтага няма. Мучыце самі сябе, як пры царскім рэжыме.

— А як гэта «па-сапраўднаму» — дазвольце даведацца?

Шарыкаў наконт гэтага нічога не адказаў Піліпу Піліпавічу, а падняў кілішак і прамовіў:

— Ну, жадаю, каб усе…

— І вам таксама, — крыху іранічна адгукнуўся Барменталь.

Шарыкаў лінуў гарэлку ў рот, паморшчыўся, кавалачак хлеба паднёс да носа, панюхаў, а потым пракаўтнуў, і ў вачах у яго нагарнуліся слёзы.

— Стаж, — коратка і быццам у забыцці прамовіў Піліп Піліпавіч.

Барменталь здзіўлена глянуў на яго.

— Вінаваты…

— Стаж! — паўтарыў Піліп Піліпавіч, горка кіўнуў галавой. — Тут нічога не зробіш — Клім.

Барменталь з вялікай цікаўнасцю востра паглядзеў Піліпу Піліпавічу ў вочы:

— Вы думаеце, Піліп Піліпавіч?

— Нечага гадаць, упэўнены.

— Няўжо… — прамармытаў Барменталь, змоўк, пакасіўся на Шарыкава.

Той падазрона нахмурыўся.

— Später*… — ціха сказаў Піліп Піліпавіч.

* Пазней (ням.).

— Gut*, — адазваўся асістэнт.

* Добра (ням.).

Зіна прынесла індычку. Барменталь наліў Піліпу Піліпавічу чырвонага віна і прапанаваў Шарыкаву.

— Я не хачу. Я лепш гарэлачкі вып'ю, — твар ягоны заблішчаў, на лбе выступіў пот, ён павесялеў. І Піліп Піліпавіч крыху памякчэў ад віна. Вочы праяснелі, і ён даравальна пазіраў на Шарыкава, чорная галава якога ў сурвэтцы сядзела, як муха ў смятане.

Барменталь жа падмацаваўся, праявіў схільнасць да дзейнасці.

— Ну-с, што мы з вамі будзем рабіць сёння вечарам? — запытаўся ён у Шарыкава.

Той паморгаў і адказаў:

— Лепш за ўсё ў цырк сходзім.

— Кожны дзень у цырк, — дабрадушна заўважыў Піліп Піліпавіч, — гэта ж сумна, па-мойму. Я б на вашым месцы хоць раз у тэатр схадзіў.

— У тэатр я не пайду, — непрыязна адазваўся Шарыкаў і скрывіў рот.

— Іканне за сталом адбівае ў іншых апетыт, — машынальна паведаміў Барменталь. — Прабачце, а чым не падабаецца вам тэатр?

Шарыкаў паглядзеў у пусты кілішак, нібы ў бінокль, падумаў і адтапырыў губы.

— Дурата… Гавораць, гавораць… Контррэвалюцыя адна.

Піліп Піліпавіч адкінуўся да гатычнай спінкі крэсла і зарагатаў гэтак, што ў ягоным роце заблішчала ўся залатая агароджа. Барменталь толькі галавой пакруціў.

— Вы б прачыталі хоць што-небудзь, — прапанаваў ён, — а то ведаеце…

— Ужо і так чытаю, чытаю… — адказаў Шарыкаў і драпежна хутка наліў сабе паўшклянкі гарэлкі.

— Зіна, — трывожна закрычаў Піліп Піліпавіч, — забяры, дзетка, гарэлку. Больш яна не патрэбна. Што ж вы чытаеце?

У ягонай галаве раптам мільгнуў малюнак: нежылы востраў, пальма, чалавек у звярынай шкуры і каўпаку. «Трэба будзе Рабінзона…»

— Гэту… Як яе… перапіску Энгельса з гэтым… як яго — д'яблам — з Каўцкім…

У Барменталя відэлец з кавалкам белага мяса замёр на паўдарозе, а Піліп Піліпавіч разліў віно. Шарыкаў у гэты момант злаўчыўся і каўтануў гарэлку.

Піліп Піліпавіч паклаў локці на стол, прыгледзеўся да Шарыкава і спытаўся:

— Дазвольце даведацца, што вы можаце сказаць наконт прачытанага?

Шарыкаў паціснуў плячыма.

— Ды не згодзен я.

— З кім? З Энгельсам ці з Каўцкім?

— З абодвума, — адказаў Шарыкаў.

— Гэта цудоўна, клянуся госпадам. Усіх, хто скажа, што другая… А што б вы самі прапанаваць маглі?

— Ды што тут прапаноўваць? А то пішуць, пішуць… кангрэс… немцы нейкія… Галава аж пухне. Узяць усё і раздзяліць.

— Гэтак я і думаў, — усклікнуў Піліп Піліпавіч, ляпнуў далонню па абрусе, — менавіта гэтак я і меркаваў.

— І вы ведаеце, як гэта зрабіць? — спытаўся зацікаўлены Барменталь.

— А які тут спосаб, — зрабіўся гаваркі пасля гарэлкі Шарыкаў, — справа няхітрая. А то што ж: адзін у сямі пакоях раскашуе, штаноў у яго 40 пар, а другі на сметніку ежу шукае.

— Наконт сямі пакояў, гэта вы, вядома, на мяне намякаеце? — ганарліва прыплюшчыўся і спытаўся Піліп Піліпавіч.

Шарыкаў сцяўся і прамаўчаў.

— Што ж, я не супраць раздзелу. Доктар, колькім вы чалавекам адмовілі ўчора?

— 39 чалавекам, — адразу ж адказаў Барменталь.

— Гм… 390 рублёў. Значыць, грэх на трох мужчын. Жанчын — Зіну і Дар'ю Пятроўну — лічыць не будзем. З вас, Шарыкаў, 130 рублёў. Калі ласка, заплаціце.

— Нічога сабе, — адказаў Шарыкаў спалохана, — за што?

— За кран і за ката, — раўнуў раптам Піліп Піліпавіч без іранічнага спакою.

— Піліп Піліпавіч, — трывожна ўскрыкнуў Барменталь.

— Пачакайце. За тое, што вы ўчынілі і з-за чаго сарваўся прыём. Гэта невыносна. Чалавек, як дзікун, гойсае па кватэры, вырывае краны. Хто забіў кошку пані Паласухер? Хто…

— Тры дні назад вы, Шарыкаў, укусілі пані на лесвіцы, — заўважыў Барменталь.

— Вы стаіце… — рыкаў Піліп Піліпавіч.

— Ды яна мне па мордзе, — завішчаў Шарыкаў, — у мяне не казённая морда!

— Таму што вы яе за грудзі ўшчыпнулі, — закрычаў Барменталь і абярнуў бакал, — вы стаіце…

— Вы стаіце на самай ніжэйшай ступеньцы развіцця, — перакрычаў усіх Піліп Піліпавіч, — вы яшчэ толькі фарміруецеся, слабая розумам істота, усе вашы ўчынкі чыста звярыныя, а вы ў прысутнасці двух чалавек з універсітэцкай адукацыяй дазваляеце сабе развязна даваць парады касмічнага маштабу і гэтакага ж касмічнага глупства пра тое, як усё падзяліць. І ў той жа час наглыталіся зубнога парашку…

— Тры дні назад, — пацвердзіў Барменталь.

— Дык вось, — грымеў Піліп Піліпавіч, — зарубіце сабе на носе, — дарэчы, чаму вы сцерлі з яго цынкавую мазь? — вам трэба маўчаць і слухаць тое, што вам гавораць. Вучыцца і старацца стаць хоць крыху прыдатным членам сацыялістычнага грамадства. Дарэчы, які нягоднік падсунуў вам гэту кнігу?

— У вас усе нягоднікі, — спалохана адказаў Шарыкаў, аглушаны нападам з двух бакоў. — Ну што ж такое. Ну, Швондзер даў. Ён не нягоднік… Каб я развіваўся…

— Я бачу, як вы развіваецеся пасля Каўцкага, — аж пажаўцеў і віскліва крыкнуў Піліп Піліпавіч. Ён люта націснуў на кнопку на сцяне. — Сённяшні выпадак паказвае гэта найлепшым чынам. Зіна!

— Зіна! — крычаў Барменталь.

— Зіна! — спалохана крычаў Шарыкаў.

Прыбегла спалатнелая Зіна.

— Зіна, там у прыёмнай… Яна ў прыёмнай?

— У прыёмнай, — пакорліва прызнаўся Шарыкаў, — зялёная, як купарос.

— Зялёная кніжка…

— Ну, цяпер паліць, — адчайна ўскрыкнуў Шарыкаў, — яна казённая, з бібліятэкі…

— Перапіска — называецца, як яго… Энгельса з гэтым чортам… У печ яе!

Зіна паляцела.

— Я б гэтага Швондзера, слова гонару, павесіў бы на першай галіне, — усклікнуў Піліп Піліпавіч і люта ўпіўся ў крыло індычкі, — сядзіць гэтакая дрэнь у доме, быццам скула. Мала што піша розную гнюсь у газеты…

Шарыкаў злосна і іранічна пачаў касавурыцца на прафесара. Піліп Піліпавіч таксама коса стрэліў позіркам у яго.

«Ой, толку не будзе, здаецца, у нас у кватэры», — раптам прароча падумаў Барменталь.

Зіна прынесла на круглым блюдзе рыжую з правага боку і падрумяненую з левага бабу і кавярнік.

— Я не буду яе есці, — адразу пагрозліва і непрыязна заявіў Шарыкаў.

— А вас ніхто і не просіць. Вядзіце сябе прыстойна. Доктар, прашу вас.

Абед скончыўся моўчкі.

Шарыкаў дастаў з кішэні скамечаную цыгарэту і закурыў. Пасля кавы Піліп Піліпавіч паглядзеў на гадзіннік, націснуў на рэпецір, і гадзіннік пяшчотна сыграў восем з чвэрткай. Піліп Піліпавіч звычна адкінуўся да гатычнай спінкі крэсла і пацягнуўся па газеты на століку.

— Доктар, прашу вас, паехалі з намі ў цырк. Толькі малю богам, паглядзіце ў праграму, ці няма катоў.

— І як гэту свалату ў цырк пускаюць, — панура заўважыў Шарыкаў, паківаў галавой.

— Ну, ці мала каго туды пускаюць, — двухсэнсоўна абазваўся Піліп Піліпавіч, — што там у іх?

— У Саламонскага, — пачаў вычытваць Барменталь, — чатыры нейкія… Юссемес і чатыры мёртвыя кропкі.

— Гэта што за Юссемес? — падазрона распытваўся Піліп Піліпавіч.

— А бог яго ведае. Упершыню сустракаю гэта слова.

— Тады лепш глядзіце ў Мікіціных. Трэба, каб усё было ясна.

— У Мікіціных… У Мікіціных… гм… сланы і мяжа чалавечага спрыту.

— Так-с. Што вы скажаце наконт сланоў, дарагі Шарыкаў? — недаверліва спытаўся Піліп Піліпавіч у Шарыкава.

Той пакрыўдзіўся.

— Хіба ж я не разумею. Кот — іншая справа. Сланы — карысная жывёла, — адказаў Шарыкаў.

— Ну-с, выдатна. Калі карысныя, то едзьце і паглядзіце на іх. Трэба слухацца Івана Арнольдавіча. І ў буфеце не балбатаць! Іван Арнольдавіч, вельмі прашу вас, півам Шарыкава не частаваць.

Праз 10 хвілін Іван Арнольдавіч і Шарыкаў, у кепцы з качыным носам і ў драпавым паліто з паднятым каўняром, паехалі ў цырк. У кватэры стала ціха. Піліп Піліпавіч апынуўся ў сваім кабінеце. Ён запаліў лямпу пад цяжкім зялёным каўпаком, і таму ў кабінеце зрабілася зусім мірна. Ён пачаў хадзіць па пакоі. Доўга і горача свяціўся кончык цыгары светла-зялёным агеньчыкам. Рукі прафесар усунуў у кішэні штаноў, і цяжкія думкі мучылі вучоны з залысінамі лоб. Ён прыцмокваў, наспеўваў скрозь зубы «К берегам священным Нила…» і нешта мармытаў. Нарэшце адклаў цыгару ў попельніцу, падышоў да шафы, якая была ўся са шкла. Кабінет асвятліўся трыма вялікімі свяцільнікамі пад столлю. З шафы, з трэцяй шкляной палічкі, Піліп Піліпавіч дастаў вузенькую шклянку, нахмурыўся і пачаў разглядваць яе на святло. У празрыстай і шчыльнай вадкасці плаваў, не апускаўся долу, маленькі беленькі камячок — той, што быў выняты з глыбіні Шарыкавых мазгоў. Піліп Піліпавіч паціскаў плячыма, крывіўся і хмыкаў, прыглядаўся, быццам хацеў угледзець у белым плывучым камяку прычыны ўсіх дзіўных падзей, якія перавярнулі дагары нагамі ўсё жыццё ў прачысцінскай кватэры.

Зусім магчыма, што вялікі вучоны і ўбачыў яе. У крайнім выпадку, удоваль нагледзеўся на мазгавы прыдатак, шклянку схаваў у шафу, замкнуў, а ключ паклаў у кішэню камізэлькі і сам рухнуў на скуру канапы з уцягнутай у плечы галавой. Ён доўга курыў другую цыгару, зусім зжаваў яе канец і, нарэшце, адзінокі, увесь зялёны ад зялёнага святла, як сівы Фаўст, усклікнуў:

— Дальбог, здаецца, я адважуся.

Яму ніхто не адказаў. У кватэры не было чуваць ніводнага гуку. У Абухавым завулку ў 11 гадзін, як вядома, рух спыняецца. Зрэдку чуваць адзінокія крокі позняга прахожага, яны пагруквалі дзесьці за шторамі і патухалі. У кабінеце пад пальцамі Піліпа Піліпавіча пяшчотна звінеў рэпецір у кішэньцы… Прафесар няспешна чакаў вяртання доктара Барменталя і Шарыкава з цырка.