Шляхам жыцьця

Па межах родных і разорах,

Пад небам зводна-неспагадным,

Спакоем воджаны век здрадным,

Сную, і нейкі са мной шорах.

Са мной, за мною ўсьлед сум-вораг

З глухім нашэптам, непрынадным:

Як ты ні хочаш быць праглядным, —

Сягоньня ўсё тут — як і ўчора ж!

Усё жыве тым самым Богам, —

Таксама шумнае прадвесьне

Усёй ня зводзе з гоняў плесьні…

Араты ўсход нясе адлогам:

Курган чапаючы нарогам,

Ня ўспомніць прадзедавай песьні.

Ляжаць твае гоні-загоны

Стомільна на сьвеце на белым

I жаляцца руняй зялёнай,

I коласам жаляцца сьпелым.

Лес-ноч гаманіста, шумліва

Зь мінуўшчыны казкі складае

I шле іх далека па нівах,

Плакуча, ад краю да краю…

Паводкаю коцяцца воды

Руч'ёў паміж долаў і гораў,

У хвалях пагодай-нягодай

Купаючы нівы-разоры.

Спавітыя плесьняю вёскі

Між пустак заселі бясьсільна,

Ўтуліўшыся ў цені бярозкі

На вечным кургане бадыльным.

А люд?.. Ён сагнуўшыся ходзе

Пад ношкай зьнямогі-пакуты

I, роячы сны а свабодзе,

З дня ў дзень сам сабе куе путы.

Так сьпіш, так жывеш мімаходам,

Мой край, як сьцяпная магіла,

З сваім незавідным народам,

З патухшай і славай, і сілай.

Ціха і плаўна ўдаль коцяцца воды

Вольнага Нёмана ў цёмную даль,

Толькі у часе глухой непагоды

Зь берагу Нёман ня выйдзе амаль.

Вербы і вольхі калышуцца глуха,

Сінія хвалі шумяць і бурляць.

Чуткай душою ў такі час паслухай, —

Здасца, там гэтакі голас чуваць:

«Гэй, не дзівуйся, мой дружа нядбалы,

Што я сягоньня так злосна шумлю:

Грудзі здавілі мне хмары навалай,

Пошасьць уелася ў матку-зямлю.

Сумна мне, сумна, што ўсё тут іначай

Некалі бераг мой бачыў і знаў,

Іншы меў выгляд — ня гэткі жабрачы,

Іншы я плыт на плячох сваіх гнаў.

Край, дзе жыцьцё я сваё пачынаю,

Шмат весялей прыглядаўся на сьвет,

Песьні і казкі інакшыя баяў,

Шчасьце цьвіло ў ім, як макавы цьвет.

Буйным жыцьцём усё чыста кіпела,

Слава далёка за мора ішла,

Ворага кожны за плечы браў сьмела,

Цемра чужынцаў ня страшнай была.

Панам быў дома і слаўным за домам

Мой, патаптаны сягоньня, народ;

Змог ён ня толькі знаць штукі з заломам, —

Роднаму слову ўмеў кніжны даць ход.

З вольнай дружынаю князь на пасадзе

Вольнаму люду законы пісаў;

Слухалі князя, а князь што ня ўладзіў —

Слухаў, што веча яму звон казаў.

Чую, ах чую цяпер яшчэ ясна

Той неўгамонны, расходзісты звон…

Сьціх, занямеў, аглушылі напрасна;

Ці адазьвецца калі болей ён?..

Так, так, мой дружа, іначай бывала, —

Не называўся забытым мой край;

„Поўнач“ ня раз у ім схову шукала,

„Захад“ знаў сілу яго неўнарай.

Га, а цяперака што гаварыці?..

Ўсе мае скарбы намарна ідуць:

Жыта учора вывозілі віці,

Родныя хвойкі сягоньня плывуць.

Людзі чужыя змагаюць мне грудзі

З новым парадкам, з адменным жыцьцём, —

Роднага ж краю тутэйшыя людзі

Ў скуру чужацкую лезуць жыўцом.

Я іх ня ваблю сваёю ўжо красай:

Вецер інакшы ім дзьме ў галаве, —

Вісла адным усьміхаецца ласа,

Тыя, заплюшчыўшысь, пруцца к Няве.

Скора сын бацьку, а бацька сыночка

Не распазнаюць адзін аднаго;

Дзеці чужацкія корме ўжо дочка,

Маці працуе на злыдня свайго.

Так грамадзяне свабоднага краю

Ёрмы узьдзелі, у рабства пайшлі,

Прадзедаў слава лазой зарастае,

Памяць мінуўшчыны дрэме ў зямлі.

Рынкам жывога тавару няслава

Край ўвесь зрабіла, загнала на ўбой,

Дзе ўжо лет сотні Масква і Варшава

Торг гругановы вядуць між сабой.

Га! ты ня слухаеш, бачу, ўжо болей.

Ой, чалавеча, зьмярцьвелы у сьне!..

Доўга йшчэ будзеш глухім ты, саколе?..

Камень і вольха перш поймуць мяне!..»

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Гэтакі ў часе глухой непагоды

Чуецца ў Нёмнавай гутарцы жаль.

Сьціхне, і плаўна зноў коцяцца воды

Вольнага Нёмана ў цёмную даль.

Плаўна Сьвіслач-рэчка

Удаль плыве, бяжыць;

Над крутым абрывам

Панскі дом стаіць.

Зелянеюць вольхі

Па краях ракі,

Высяцца над імі

Сумна Карзюкі.

Відзен горад здаля,

Горад Менск стары,

Пнуцца важна к небу

Коміны, муры.

Гулка далятае

Дзікі сьвіст машын

Ды прыпеўкі жабаў

З рэчкі і лагчын.

Між прысад гасьцінцам,

Між палёў сялян

Едзе, пераходзе

То мужык, то пан.

Ўсю ж гэту мясьціну

Неба абняло,

Залацістым сонцам

Хараство ўпляло.

Рэчка, луг, гасьцінец,

Горад, Карзюкі

Разрываюць думкі

На усе бакі.

Сам сабой ня знаеш,

Што рабіць, як жыць:

Ці ляцець у горад,

Ці ў Карзюках сьніць?

Ці пайсьці гасьнінцам

Долі ў сьвет шукаць?

Ці рацэ, русалкам

Галаву аддаць?..

На поўначы сумнай, у Фіншчыне дзіўнай,

Ракой з вадаспадам заліўся пакат;

Вуоксаю рэчка завецца у фінаў,

Іматрай завуць вадаспад.

Клакочуць, рагочуць Іматрыны хвалі,

На цэлыя вёрсты шум-гоман стаіць,

Нем толечы каменны бераг, як з сталі,

I зарасьнік хвойны маўчыць.

Шалее Іматра між каменных глыбаў,

За хваляю хвалю імчыць к нізіне;

Як хмар недаступных махнатыя скібы,

Адна адну схопіць, піргне.

Адна з адной рынуцца ўглыб, як магілу,

Там скруцяцца, ўзьнімуцца клубам, дугой,

Рассыплюцца пухам, расьсеюцца пылам,

Зноў выскачаць к небу гарой.

Зірнуць, зьзіхануцца, сыпнуцца на скалы,

Ўсім дантаўскім процьмам на зьдзіў,

I люнуць на волю, забыўшыся шалаў,

Плывуць паміж пустак і ніў.

Другія іх зьменяць і пеняцца ў зломе,

Адвечністым шумам калышунь прастор;

Свабодай сваёю і роднай Суомі

Сягнуць быццам хочуць да зор.

Стаіш і глядзіш на бунтоўныя воды,

І сэрца лялеецца ў сьцішнай жальбе,

Ўсё слухаеш нема, як стогнуць нягодай

Ды як бы ўсё клічуць цябе:

«Хадзі к нам, бяспутнік, кінь долю на сьвеце,

Спачын векаавечны дамо ў забыцьці;

Нязьведанай воляю будзем шумеці

І гутарку з сонцам вясьці.

Хадзі ў нашы хвалі, спаўём твае грудзі

Вадзіцай сьцюдзёнай, кіпучай, як вар;

Народ аб нас казку злажыць не забудзе,

І песьню нам зложыць пясьняр».

Так сумна на поўначы, ў Фіншчыне дзіўнай,

Ракой з вадаспадам заліўся пакат;

Вуоксаю рэчка завецца у фінаў,

Іматрай завуць вадаспад.

За хатай хата у парадак

Сядзіць адна каля адной;

Залегла вуліца сяродкам,

Будынкі збоку чарадой.

Ня год, ня два зьняла з плеч вёска, —

Дзянькоў уцёкшых знак відаць:

Мох у салому паўпіваўся,

Падпора час сьпяшыць стрымаць.

Жыцьцё у лапці абувае

Сваяк, чужынец-прайдзісьвет,

Бяда багацтву б'е паклоны,

Цямнота к знаньню зводзіць сьлед.

Вядзе вайну сьляза са сьмехам,

Дзярэцца той, а той дрыжыць,

З грахамі важыцца пакута,

У пары ноч і дзень бяжыць.

Ня знаю: шчасьце ці няшчасьце

Ўе тут спакойнае гняздо…

У вёскі гэтага спытайся, —

Маўчыць і вёска пакуль што.

Гальлё панадна разлапушыў

За хатай прадзедавай сад;

Чарэшні, яблыні і грушы

Сышліся згодліва у рад.

Ківаюць макаўкамі ўдала,

Плывуць напевы ад галін,

Як бы зь іх кожная ўзывала:

«Хадзі, бяспутнік, адпачынь!

Хадзі, усядзься каля нас ты,

Жыцьця прыгод забудзь напасьць,

Паслухай музыкі лісьцястай:

Яна табе гарт новы дасьць.

Ты многа йшоў, блудзіў ты многа, —

Жаданьня крыж ты нёс і нёс,

Аж на расстайных стаў дарогах;

Цяпер — да нас ад бур і сьлёз!..»

Так быццам вабіць сад лісткамі

Пад цень свой думку многа лет;

А думка — што? яна зь вятрамі,

Ня знай, за чым ляціць у сьвет…

Між гор — далінаю — за вёску,

Не аглядаючыся ўзвыш,

Суважна, попрасту, па-свойску

Бяжыш ты, рэчка, і бяжыш.

Падгоніш каменьчык жвіровы,

Травінку водную трасеш,

Чапаеш кораньчык альховы,

Па верху кветачку нясеш.

I лёд зімой табе ня шкодзе —

Ўсё коцішся; а цёплым днём

На бераг выглянеш разводзьдзем,

Дый посьле — зноў сваім сьлядком.

Нясецца весела вадзіца,

Мая зь ёй думка сьлед у сьлед, —

То рвецца ўдаль, то зноў баіцца.

I міл, і страшан думцы сьвет.

А рэчка як бы мне гавора:

«Аб долі хочаш знаць маей?

Я — капля ў моры; толькі ж мора

Маё ад дум тваіх сьвятлей!..»

Люблю я могілкі з каплічкай,

Прысельле насыпаў і пліт,

Дзе крыж і страшыць, і галубіць,

Сьлязой дзе кожан дол абмыт.

Сваё дзе Радаўніца сьвята

Сьпяшыць у год абходзіць раз, —

Сялян склікаючы сямейку,

Спраўляе зь сьветам тым папас.

Жывыя душ успамінаюць

Сваёй успанае радні,

Над імі жаляцца галінкі,

Нясуць былыя думцы дні…

Агул жыцьця ўсяго абыймеш,

Друзы пагод і непагод,

Зямлю і неба ў рукі возьмеш, —

У гэты край зьляціць паглёд.

I як жа міл дзірванчык цішы,

Спакою дзіўнага узгор,

Дзе не чапіў сялянства пушчы

Навейшай мудрасьці тапор!..

Песьняй вясны лебядзінаю,

Скінуўшы зімнія чары,

Шэпчуцца явар з калінаю

Ў сумнай даліне над ярам.

Лісьцікі зеленяй хваляцца

Небу панятлівай мовай:

Росамі мыюцца раніцай,

Песьцяцца сонцам паўднёвым.

Захадам модлы пакорныя

З маткай-зямлёй адпраўляюць;

Тайна у ночаньку чорную

Месяца, зор выглядаюць.

Слухаюць сьмехаў русалчыных,

Лопату крыльляў начніцы,

Ветру павеваў ап'янчаных,

Плюскату шклістай крыніцы.

Чуецца музыка дзіўная

Ў повесьцях сонных імшараў…

Цешыцца явар з калінаю,

Скінуўшы зімнія чары.

За пакутнай за гарою

Ўзьнёсься явар адзінокі

I ківае галавою,

Ўсё ківае ў сьвет далёкі.

Колькі, бедны, крыўды мае?

Колькі жалю ў гальным шуме:

Хто падгледзе, ўсё згадае,

Ўсё прачуе ў соннай думе?

Смуцен явар. Змагаць-біцца

Сіл замала зь непагодай —

Па лісточку, па галінцы

Ўсё губляе з кожным годам.

Гэй, і явар жыў надзіва,

Паглядаў у сьвет з адвагай,

Быў ён князем гэтых ніваў,

На ўсім сьвеце меў павагу.

Ад узгорка да узгорка —

Ці там сонейка, ці вейка,

Ці то соладка, ці горка —

Помніць явара жалейка.

I ў дзень будні, і ў нядзелю

Ён зь людзямі са сваімі.

Колькі песень аб ім сьпелі?

Колькі ў песьнях яго імя?

Зьбеглі леты за лятамі.

Як ня нашы, нашы песьні;

I мы самі, як ня самі.

А наш явар? Аж балесьне…

За пакутнай за гарою

Плача хмурны, адзінокі

I ківае галавою,

Ўсё ківае ў сьвет далёкі…

Распусьціўшы сучча

У глухім прывольлі,

Сам адзін расьце ён

На далёкім полі.

Як цар, у кароне,

Аб нічым ня дбае,

Ці то стогне бура,

Ці віхор гуляе.

На адным ён мейсцы

Днюе і начуе;

Многа казак знае,

Многа песень чуе.

Дождж падмыў карэньне;

Ў ім дупло — як хата…

Ён стаіць і дрэмле —

Грозны, расахаты.

Стаіць вярба сухая

У полі на мяжы,

Кару з галін сьпіхае,

Галіны — як крыжы.

Ці непагадзь іх мые,

Ці сьпеката пячэ, —

Ўгару глядзяць нямыя,

Штогод нямей яшчэ.

Шчабетлівая птушка

Папеці не ляціць,

I мятлічак, і мушка

Гняздо баяцца віць.

Адно птах несьвянцоны

Спраўляе свой папас…

Падбітыя вароны

Ды груганы падчас…

А ўсесьвяточнай ночай,

Як ляжа цемната,

Ў сухой вярбе ляскоча

Асеньняя слата.

Галодны вецер сьвішча,

Шалее ў злыбядзе,

Цямняцкае ігрышча

З сухотніцай вядзе.

Праклённы хохат-рогат,

Выклічыны жуды,

I жальны ціхі ёкат

Там чуецца тады.

Ў такі час кажуць людзі

Аб той вярбе сухой:

Хай Бог судзьдзёю будзе

Над грэшнаю душой.

Калышацца сталетняя,

Шуміць на ўсе староны,

На ёй галінаў тысячы,

Лісткоў на ёй мільены.

Шпакі на ёй чырыкаюць,

I белкі часам скачуць,

I сонца дарыць сьпекамі,

I хмары дажджом плачудь.

Яна, загартаваная

Сталетняю парою,

Шуміць, заходзе ў гутарку

То зь небам, то зь зямлёю.

Дый дзіўнай мовы грушынай

Людзям не зразумеці,

Хоць мо' аб чым і радасным

Захоча ім шумеці.

Хоць будзе мо' расказываць

Аб долі, аб багацьці,

З даўнейшага, прайшоўшага

Пыл забыцьця зьмятаці…

О груша, о сталетняя,

Наўчы, што мне зрабіці,

Каб мову тваю дзіўную

Людзям пералажыці…

Там, за вёскай, у полі дзьве стаялі таполі,

Як адна, дзьве таполі стаялі,

I стагналі у полі сухавейна таполі,

Як адна, дзьве таполі стагналі.

Аб Усходзе у полі ўсё шумелі таполі,

Як адна, дзьве таполі шумелі,

I аб Захадзе ў полі лісьцьмі пелі таполі,

Як адна, дзьве таполі ўсё пелі,

Што пануюць у полі над дубамі таполі,

Як адна, дзьве таполі пануюць,

Што начуюць у полі самаўладна таполі,

Як адна, дзьве таполі начуюць…

Неба помсту у полі тут пачулі таполі,

Як адна, дзьве таполі пачулі,

I навекі у полі дзьве заснулі таполі,

Як адна, дзьве таполі заснулі.

Ці знаеш ты, дзяцюк нядбалы,

І ты, дзяўчынка дарагая,

Лес гэты цёмны, лес падгалы,

Што зь веку ў век нам байкі бае?

Цікавым вокам і душою

Шмат пераняць чаго там можна,

Як там усё само сабою

Жыве паважна, асьцярожна.

Там зьвер туды-сюды шнуруе,

На гальлі птушка там трасецца,

Там хвойка з хвойкаю талкуе,

Як дзе кума з кумой на рэчцы.

Зімой сапе сьцюдзёнай думай,

Улетку песьняміь уп'ешся,

А ўвосень там — ах, шумы, шумы!

Ня чуй — сьлязою абліешся!

Няхай жа сьвісьне ў ім сякера:

Застогне бедны ён, застогне…

О пушча, цёмная ня ў меру,

Чыя душа з табой ня дрогне?!

Цёмна і хмарна, хмарна і цёмна,

Як ноч, пустынна раскінуўся бор;

Горда над нівай высіцца соннай,

Зь небам вядзе патайны разгавор.

Глуха нясуцца вольныя шумы,

Веткі касматыя гнуцца, трашчаць;

Родзяцца ў сэрцы дзіўныя думы,

Хочацца пушчу падслухаць, паняць.

Што ты, аб чым ты, бор неспакойны,

Гэткую гутарку ў шуме завёў;

Ці сваёй доляй ты недавольны,

Ці што ня так ты на сьвеце знайшоў?

Можа, ты ўбачыў сьлёзы нядолі?

Можа, дзяцей тваіх недруг пацяў?

Можа, пачуў ты звон путаў няволі?

Можа, няшчасных жыцьцё ты паняў?

А можа, вецер, што скрозь гуляе,

Што-небудзь новае збаяў табе?..

Эй, гавары ты, пушча глухая!

Слухаць прыйшоў я здалёку цябе.

Цёмна і хмарна, хмарна і цёмна,

Як ноч, пустынна раскінуўся бор;

Горда над нівай высіцца соннай,

Зь небам ён толькі вядзе разгавор!

Топчучы верас і мох

Цёмных імшараў і лоз,

Выбрыў на сонны разлог,

На аплясьнелы пакос.

Зубам ляскоча аб зуб,

Вочы палаюць агнём;

Стаў, як калода, як слуп,

Стаў і азваўся выцьцём.

Выў сярод дрэмлючых ніў,

Як бы на суд каго зваў,

Хто сатварыў, спарадзіў,

Хто узрасьціў, гадаваў.

Ноч — ён на вырай, на жыр;

Дзень — у бярлогу, як смоўж…

Пустка удоўжкі і ўшыр,

Пустка ушыркі і ўдоўж…

Выў ён, а рэха ўсё ўдаль

З рогатам дзікім плыло,

Толькі ня віўся ў ім жаль…

Рэха пракляцьце нясло.

Як зьмеркне, як ноч дзень зваюе

I зораў паявіцца знак,

Па нівах, па сёлах шнуруе

Туды і сюды ваўкалак.

У поўнач на пні і на сталі

Зьнімае, ўзьдзявае свой від;

Ня кеміць ні крыўды, ні жалю,

Ні наспаў магільных, ні пліт.

На веры людской і павазе,

Хаваны між яраў і лоз,

У кожны надворак залазе

I водзіць трусьлівасьць за нос.

Паношыцца ў кожнай прыгодзе,

Сьмяяцца ня дасьць над сабой;

Малітвы на губы наводзе,

Як лістам, трасе цемнатой.

Ці з ласкай яго, ці няласкай —

Рахунак вядзе забабон;

Складаецца казка за казкай,

Падданых зьярміў ён мільён.

Лет тысячы зьела няпамяць,

За богам узводзіцца бог,

Сто ўсьпелі праўд новых спаганіць —

Ніхто ваўкалака ня змог.

Як толькі зямля заначуе

I зорак абойдуць рады,

Па нівах, па сёлах шнуруе,

Шнуруе туды і сюды.

Ў вечным боры цемнатворы

Скачуць, плачуць, весяляцца;

Жнуць, зьбіраюць дзіва-жніва

Ў сонным полі, ў горкай долі.

Ночай ходзяць, днём заводзяць,

Твораць, мораць яснагляды;

Веюць, сеюць плесьні ў песьні

На палаці ў кволай хаце.

Як начніцы-чарналіцы,

Скрыпам, шыпам маладзяцца:

Кінем, плюнем чары-мары

На паляны нечапаны;

Над курганам незабраным

Скруты-путы разасьцелем,

Сном-травою станем, глянем

На няўлады, на пасады…

З чорным богам прад парогам

Сталі ў хвале, як кароны,

I пануюць — скачуць, плачуць

Цемнатворы ў вечным боры.

Як зайграе ў лесе хохлік, —

Замірае песень воклік;

Як зачэпіць мох і лозы, —

Аджываюць сьмех і сьлёзы…

Ў цёмным яры скачуць чары,

Кветка чахне на папары,

Лісьць трасецца на асіне,

Вогнік блукаецца сіні.

Барадой лясун ківае,

Шалы нетрай спавівае;

Ваўкалак за дамавінай

Выпаўзае на пуціну.

Ад загону усьветы

Сухалесы, пустацьветы.

Хохлік грае, ведзьма скача,

Ноч сьмяецца, сонца плача,

Толькі песень не чуваці

На стаптанай сенажаці.

У караўніцах амшалых

З галавы да ног,

Зь дзікіх багнаў, перавалаў

Выбрыў Чорны Бог.

Вызваў пошасьці, начніцы,

Цемрай зазіяў;

Тушыць новыя мглавіцы,

Тушыць новы зьяў.

Ногці смольлю разлапушыў,

Ногці-верады,

З гікам пудлівыя душы

Гоніць дзе-куды.

Цемравіца, суталока

Зьверзлася ў адно,

Лезе звага, ненарока

Ўсё на дно, на дно.

З каршунамі, з курганамі

Занялася прыць, —

Чорны Бог заняўся пламем,

Чорны Бог гарыць.

Паланейся, развугляйся,

Зьмейны Чорны Бог, —

Ты йшчэ зь Белым не зраўняўся,

Ты яго ня змог!..

Ноч за ночкай ідзе, сьцішна, тайна брыдзе,

Расьсявае трывогу-зьнямогу;

Цені густа кладзе на пяску, на вадзе,

Ацямрае гасьцінец-дарогу.

І урок, і залом абымае крылом,

Гругановым крылом спавівае;

Водзіць рэй зь ведзьмаком, жэніць ведзьму з ваўком,

Кажана і саву заручае.

Зь ям вылазіць, як лунь, Вадзянік і Лясун,

Выпраўляюць русалкі бяседу;

Зьмей дабро цягне з пунь, пакуль крыкне пявун,

Пакуль поўнач ня зробіць прагледу.

Неба свой нямы сход: месяц, зор харавод

Над зямлю то выводзіць, то зводзіць;

Сьпіць сяло, дрэмле кот, вецер цісьнецца ў плот,

Як на дудках, у шчэпках заводзіць.

Так ноч ночку вядзе, сьцішна, тайна брыдзе,

Расьсявае трывогу-зьнямогу;

Цені густа кладзе на пяску, на вадзе,

Ацямрае гасьцінец-дарогу.

Твой кволы валадар, забыўшыся навук

Велічыні Зыгмунтавай і лет цярпеньня,

«Разьдзел» узаканяе ў загранічным ценю

I лічыць, колькі дома кінуў хвоек штук…

А дома, роскашы і працы многіх рук,

Папас магнацкіх перацьвіўшых пакаленьняў,

Стаіш, — і цэгла валіцца з гнілых скляпеньняў

I ў шчыліне гняздо ўе ўслужлівы павук.

Жывёлу гоне ў парк галодны «сэрвітут»,

Ля сьцен цянюе забабон ад лета ў лета:

Нячысьцік зь ведзьмамі гуляе ў пустцы гэтай.

Так зьніштажэньне ў кожан гзымс паўзе і кут

I зубы скаліць: «Моц мая і права тут!

На ўход жыцьця сюды ўжо я кладу тут „veto“».

Стогнуць пад мурам халодным таполі;

Крыліцца ў ветках начніца;

Моляцца совы па днеўным прывольлі;

Вецер калыша званіцай.

Сьцелюцца мжакі асеньняй валокны;

Вечар нялюдзен, трывожан;

Шыбамі звоняць палацавы вокны,

Ценямі мур упрыгожан!

Высакі, бледны адвечныя сьцены,

Мары-слупы чарадою;

Важны дзядзінец, трава па калена;

Сад з агародай жывою.

Дымна замглелі, як блудныя вогні,

Ў вёсцы далёкай лучыны…

Весела, ярка ў палацы сягоньня,

Хвіляй-мінутай — гадзіна.

Шыбы зардзелі блысканьнем няўхватным,

Кружацца пары, мігаюць;

Душы да славы ўсябратняй ня здатны,

Вокліка суму ня знаюць.

Бел, як астрог сярод пусткавай пашы,

Думку палац неспакое:

Штось да яго парывае і страша;

Зводны, аздобай пакоі.

Неўглядзь за поўнач насьпела часіна,

Сон на пакоі паў ройма…

Досьвета ў вёсцы далёкай лучыны

Далей мігцяцца па-свойму.

Тае сьнег, таюць сковы зімы ледзяністыя,

Сонца з ласкай ажыўчай гуляе ў прывольлі!

Хутка жаўранак песьняй сваёй галасістаю

Прывітае аратых на полі.

Узьніме чорную скібу саха працавітая,

Ляжа ўсходнае зерне у пахаць сырую,

Закалосіцца поле, сьлязой, потам зьлітае,

Зашуміць сваю думу старую.

Гаспадар той суважна свой шнур па-сьвяточнаму

Абыходзіці будзе, красой любавацца,

Прыслухоўвацца к шэлесту нівы няўрочнаму

І маліцца к сваёй зямлі-матцы.

Сьмела гляне на сьвет і на долю зьмянлівую

Як дагэтуль, яму не дадуцца ўжо ў знакі

Тыя сілы з усходу і захаду мсьцівыя,

Што даймаюць цяпер, як вужакі.

Крэпкі, магутны аковы зімовыя —

Льдзяныя брылы на захад і ўсход.

Бліснула сонца, сонца вясновае —

Топіцца гурбіна, топіцца лёд!

З грохатам, зь лёскатам крыга за крыгаю

Прэцца, нясецца ў нязнаную даль;

Хваля за хваляю коціцца, мігае,

Ломіць прашкоды, як молатам сталь.

Дарма запорыну людзі бяздольныя

Выбегуць ставіці сіле такой:

Скрыша паводка ўсясільная, вольная,

Скрыша і пойдзе сваёй пуціной!

Эх ты, разводзьдзейка! Эх ты, бурлівае!

Ты аднаўляеш, купаеш зямлю;

Вынесі ж, вынесі хваляй жычліваю

К лепшаму шчасьцю людскую сям'ю!

I зелень, і кветкі, і песьні,

I неба вясёлая яснасьць…

Ні цьмы той, ні сьнегавай плесьні, —

Дзе глянеш — адна, братка, шчаснасьць!

Сьвет цэлы зіяе каберцам,

Шум нейкі ад пушчаў нясецца,

З грудзей як ня выскача сэрца,

Душа кудысь рвецца… ўсё рвецца…

Прачнуліся нівы і хаты:

Ўся ў полі людская сямейка,

За сошкай шнуруе араты,

Ля статка іграе жалейка;

Зь сяўнёю сявец пахаджае,

На скібіны валіцца зерне;

Знаць, сіла ў сяўца немалая…

Захоча — і сьвет пераверне!

Гэй, гэй, хлебаробе мазольны,

Пан сошкі, і коскі, і поля!

Кінь выгляд сьлязьлівы, нявольны;

Ў тваіх руках слава і доля!

Нарэшце па віхрах, па сьцюжы

Заглянуў вясеньні прасьвет;

Ці чуеш, ці бачыш, мой дружа,

Як іншы, як лепшы стаў сьвет?

Пі бачыш, як неба міргае,

Як траўкай сьмяецца зямля?

Ці чуеш, што кум-лес нам бае?

Уцям, колькі ў рэчцы жыцьця.

А глянь ты на вёску на нашу,

На брацьцяў забытых у ей,

Я знаю, як доля іх страша

I колькі ім зводзіць надзей.

Во Сёмуху выйшлі спаткалі,

Надзелі сьвяточны убор,

Зялёнай галінкай уткалі

Сьвятлічку, і ганак, і двор.

I цешацца людзі, як дзеці;

Сягоньня труд скінуўся з рук,

Хоць заўтра на белым на сьвеце

Ах, колькі чакае іх мук!..

Коціцца, ўецца далінкай крыніца,

Б’ецца, плюскоча ў каменьнях вадзіца,

Далей плыве і плюскоча.

Белымі грудкамі лёгшы на траўцы,

Хоча дзяўчынка к вадзіцы дастацца,

Губкамі чэрпнуці хоча.

Вольха лісткамі ёй шыю ласкоча,

Плюскатам рэчка сьмяецца у вочы,

Сонейка ўсіх абнімае.

Сонейка, рэчка, вольха, дзяўчына

Думцы ўсьміхаюцца соладка, дзіўна,

Думка іх шчыра вітае…

Як брыльянты, расьсявае

Ночка летняя расіцу,

Туманамі спавівае

Луг зялёны над крыніцай.

А як раніца настане,

Бліскі сонца загуляюць, —

Рос прыходзіць адцьвітаньне,

Гуманы у рэчцы таюць.

Як брыльянты, гінуць росы

На зялёнай сенажаці;

Сонца косы, нашы косы

Не даюць паўдня ім знаці!

Эх ты, лета гарачае, бурнае!

Ажыўляеш ты поле і луг.

Люба, думкі пакінуўшы хмурныя,

На сьвет выйсьці ды глянуць вакруг.

Шум стаіць над лясістай дуброваю,

Быццам рада аб нечым ідзе;

Рэчка, ў прысадзь схаваўшысь альховую,

Бурліць; рыбка плюскоча ў вадзе.

Ў збожжа ўсякае ніва прыбралася —

Хараства там якога няма! —

Як зялёны дыван, распласталася;

Шопат нейкі плыве ад жытца.

Колас з коласам гутарку дзіўную

Завялі, бы на хмары злуюць;

Песьні жаваранкаў пераліўныя

Замаркоціцца, спаць не даюць.

А лагі, а гумнішчы, аселіцы?

Вось абняў, прытуліўся, ляжы…

Хто з вас, хто не любіці асьмеліцца

Ўлетку сьвет ад мяжы да мяжы?..

Дай жа, лета, мне веру магучую,

Што калісь сваю долю знайду,

Дай мне песьні пець сілу жывучую,

Дай працівіцца крыўдзе і злу!

Прыскам пылае і жарам,

Жарам дрыжыць, зіхаціць,

Як бы сьвет вечным пажарам

Хоча абняць і спаліць.

Звугліла высі-загоны,

Звугліла долы-лагі,

Завалакла лес зялёны

Ў чорныя дыму кругі.

Сьцежкі заслала агніцай —

Белым пякучым пяском,

Выссала рэчкі-крыніцы,

Ў дно іх зірнула агнём.

Саванам бледна-замглёным

Сьвету душу спавіла,

Потам крывава-чырвоным

Вочы зямлі заліла.

Крык-жальба вырвецца з губаў

К сонцу з плакучых грудзей, —

Сонца зіяе загубай,

Сонца сьмяецца, як зьмей.

Чуць толькі Купальскае сьвята

Набліжыцца з ночкай сваей,

Як папараць-кветкай заклятай

Чаруе няшчасных людзей…

З надзеяй, і верай, і сілай

Зусюль, куды б дзе ні зірнуць,

Праз высі, даліны, магілы

Па кветку бягуць і бягуць!

…Сава пяе песьню разлукі,

Лапоча крыламі кажан, —

Мільённыя цягнуцца рукі,

Дзе дрэмле купальскі курган.

Тых радасьцю вочы сьмяюцца,

Тым зрэнкі крывёй заліло;

Піхаюцца, корчацца, б'юцца,

Мяшаецца праўда і зло.

Пачнуцца галінкі хіліцца,

Шасьцяць верасы пад нагой.

Туж-туж ужо кветку схапіці!

Сьцікаецца гэты і той —

Тыц — стой!.. Глядзяць зорніцы-сьведкі,

Пявун адгукнуўся ў сяле —

Ні ночкі Купальскай, ні кветкі!

Усё затаілася ў мгле…

Залыпалі блудныя вочы,

Мільёны уздохаў ляціць.

Сава не заціхне — рагоча,

Крыламі кажан шапаціць…

Сьлед костачкі сьцелюць — услалі,

Здаецца, ўжо час аддыхнуць,

Надойдзе ж хай толькі Купальле, —

Мільёны па кветку бягуць!..

На Купальле на сьвятое

Рві, матуля, зельле тое,

Што ў нас папараць завецца!

I шчасьлівым быць здаецца!

Як нарвеш яго даволі

Ў цёмным лесе, ў чыстым полі

Палажы за абразамі,

Пасьвянці сваймі сьлязамі.

Двойчы, тройчы — а крапліста —

Зьлі сьлязою брыльяньцістай

I чакай зь яго прыплоду

Ад усходу да заходу…

Як узыдуць зь зельля кветкі, —

Будуць шчасьце меці дзеткі,

Будзеш, маці, меці ў хаце

Долю, згоду і багацьце!..

Насьпелая постаць шчасьлівых пасеваў

За вёскай, на сонным лясоў рубяжы,

Зсівелы ўжо колас схінула к мяжы

У сумным шэптанні: «дзе, жнеі мае, вы?»

I жнеі зыйшліся. — На-права, на-лева,

Кладучы ў снапы каласы-старажы,

Зашасталі глуха сярпы, як нажы,

Пад жніўные вечна-старые напевы.

Спагадная-нудная песьня плыве,

Губляючы ў пушчы свае пералівы,

У шэлестах белаго коласа нівы.

Плыве гэта песьняка мне і заве,

I ў сэрцы звініць, як каса у траве:

«Ты так-жэ, брат, сееш… а дзе тваё жніво?»

Не шасьцяць каласы,

Звон ня валіцца з касы,

Не кладуцца ў стог пласты,

Толькі сыплюцца лісты

На яловыя кусты,

На сухія верасы.

Не іскрыцца небазбор,

Не цьвіце трава-чабор,

Не цыгліць птушыны стан,

Толькі поўзае туман,

Вецер б'е ў нямы курган, —

Шапаціць імглісты бор.

Змога вольная снуе,

Вочы ўставіўшы свае,

То галубне, то пужне.

Сэрца б'ецца у паўсьне,

Думка сэрцу аб вясьне

Здрадны голас падае.

Пусьцее поле, моўкне птушка,

Скідае жоўты лісьць бяроза,

Нямее песьня-весялушка,

Ліюцца зь неба каплі-сьлёзы.

У полі глуха вецер сьвішча

I ў комін з шумам далятае.

Ня то жыцьцё, не пажарышча,

Ня то пагібельнасьць якая!

А ў сэрцы, сэрцы неспакойным,

Жаль так і ўеўся з пусткай гэтай;

Снуюцца думы роем ройным.

О, як ты страшны мне, склон лета!

Была вясна, і ўсё на сьвеце

Жыло, цьвіло — і вось ня стала…

Няма вясны, заплач па леце;

Нуда ва ўсім запанавала.

Такая ж доля наша, людзі:

Жыві ды пекайся ўсёй сілай;

Праходзяць годы, чахнуць грудзі,

Бач, і дапекаўся магілы.

Вось і па леце… Няма яснай гожасьці;

Восень запела пагудку сваю;

Нудна, жаль нейкі адцьвіўшай прыгожасьці,

Гіне ахвота к пацехам, к жыцьцю.

Вока не пасьвіцца зеленяй, коласам,

Сэрцу раздольля, прывольля няма;

Вецер заводзіць нябожчыцкім голасам,

Вые, рагоча, як ведзьма сама.

Лісьце струпеўшае з дрэў асыпаецца,

Веткі шкілетамі сталі бязь іх,

Воўчыя зрэнкі між пнёў палыскаюцца,

Птушчын і лопат, і шчэбет заціх.

Неба адзелася цёмнымі хмарамі,

Сыпе сьцюдзёнай слатою, дажджом;

Жоравы, гусі лятуць над папарамі…

Цёмна, пагібельна, сьлёзна кругом.

Штосьці трывожнае, зло-непрыхільнае

Сунецца з гэтай мярцьвячай глушы…

Восень панурая, восень магільная!

Страшна ты чуткаму сэрцу, душы.

Было цёпла. У ваконцы

Заглядала ясна сонца.

Аж, ні села і ні пала,

Зіма зь сьнегам загуляла!

Усю нашую старонку

Спавіла, як у пялёнку, —

Няма траўкі, няма кветак,

Пуста гэтак, мёртва гэтак!

Сьціхла рэчка, як забіта,

Пад шкляною лёду плітай;

Лес пашумам не гамоніць,

Птушак песьнямі ня звоніць.

Век халодны без адмены,

Мароз стукае у сьцены,

А ад сьнегу днём і ночай

Іскры сыплюцца у вочы.

Скрыпяць санкі на марозе

Па высьлізьганай дарозе…

Эй, каб шчаснай больш часінкі,

Вось бы зьлётаў да дзяўчынкі!..

Залягла, як пасьцель,

Лебядзіная бель

На загон, на курган.

І кажан, і груган

Занямеў не на сьмех:

Гэта сьнег, толькі сьнег…

За старухай-зямлёй

Ты пасьцель, дружа мой,

Узваліў на душу,

Як бы крыж на мяжу,

I ўжо рад не на сьмех:

Гэта сьнег, толькі сьнег…

Думкі, сэрца, паглёд

Абліў лёд, скаваў лёд.

Так спавіў, спавіў сам,

Каб лягчэй было там,

Дзе жыцьцё не на сьмех:

Гэта сьнег, толькі сьнег…

Ты і жыў, і любіў,

Ты ня ўмёр — і забыў,

Каб нічога ня дбаць,

Сьмела ўдаль паглядаць,

Быць самым не на сьмех…

Гэта сьнег, толькі сьнег…

Хтось — сваяк, не сваяк —

Як жыў, скончыўся так.

Прагудзеў поп і звон,

Ідзі з памяці вон:

Бой за хлеб не на сьмех!

Гэта сьнег, толькі сьнег…

Мо' і лёгкія дні…

Не зачэпяць ані

Ні бяда, ні нуда,

Ні агонь, ні вада…

Само шчасьце, сам сьмех!

Гэта сьнег, толькі сьнег…