Шляхам жыцьця

Ці летась, ці залетась, тут ці там —

Штось мне няўцям,

Ляшыў Мікіта

Жыта,

I, як на злосьць, яму адну

Валы скрывілі баразну.

Вось ён і стаў (хоць добра йшлі ўсё лета)

Ім выгаварываці гэта:

«Я вас, — так кажа, — як магу

I сьцерагу,

Сам недасплю,

А вас кармлю:

Трасяначкай зімою,

Улетку траўкай лугавою,

Штодня вадзіцы

Даю з крыніцы.

А вы што мне? — Бязбожна

Крыўляеце барозны,

Хоць і няможна

Ўсё такое»…

Валы пад тое:

«Мы б мо і не крыўлялі,

Каб павадоў, ярма і пуг ня зналі».

Неяк раз вясной

На балоце, над рэкой

Глушэц на ёлцы заседаў

I сам з сабою талкаваў.

А ведама усім,

Што з мясам гэты птах сваім

Бывае дарагім.

Дык вось, два мужыкі-панове,

Як бы ў змове,

Той з аднаго, а той с таго канца

Аблаву робяць на глушца.

Так падцікаюцца ўсё бліжэй, бліжэй—

I той, і той на птушку пальцы ліжэ!

Аж так і згледзіў таго той

I, як на ліха, ў спор с сабой:

«Куды ты лезеш, тонканогі?!»—

Шапнуў Іван с сваей дарогі,

Рукі нялёгкай чэлавек,

З якой слыве свой цэлы век.—

«Да гэтай птушкі мне закон,

А ты, гультай, адгэтуль вон!»

— «Ня твой, а мой! — сапе пан Ежы,—

К яму моў сьлед стары, а твой, гад, сьвежы!

Я маю с прадзедаў ад веку»

«Над гэтай пусткаю апеку!» —

— «Не ты, а я тут пан!»—

Гукнуў ужо Іван,—

«Віш, ты: абраўся „сямідзённік“!»—

— «А ты што лепшае, „казённік“?!»—

Кідаюць стрэльбы і за грудзі

Узяліся людзі.

I што-ж будзе?..

Глушэц на гэты іхні шум,

Што вёў так шчыра с кумам кум,

Падумаў: «Вот, так ласуны над ласунамі:

Знайшлі сварыцца

Пры чужым карытцы!..»

I… паляцеў, залопаўшы крыламі.

А ну, чытацелю, згадай канец:

Хто мужыкі, а хто такі глушэц?

Аслова невуцтва ня раз

Служыла дурням за паказ; —

Дык вось нарэшце узялі

Асла ў навуку аддалі

I сталі ўчыць яго чытаць, —

Вучылі нават і пісаць.

Асёл так шчыра ўчыцца ўмеў,

Што кніжкі ўсе, як сена, зьеў

I столькі ў гэтым скарыстаў,

Што горш убоістым ён стаў!..

Людзям ёсьць тут такі прымер

(Ёсьць людзі на быдля манер):

Хоць колькі ні вучы асла,

Аслом ён будзе да канца!..

Лет шмат

Таму назад

Ігнат

Гарачынёй, здаецца,

Купаўся ў рэчцы

І, як на грэх

(Бадай, што заяц,

Паганец,

Сьцежку перабег),

К адной зь дзьвюх ног

Прынадзіў п’явак трох.

Прыліплі, цягнуць, як мага,

Аж сохне, корчыцца нага.

Бяда! Ўжо кінуўся і сяк і так,

Заціснуўшы кулак,

Да іхняй скуры небарак, —

Яны ж каб дбалі:

Смокчуць далей!..

«Э, годзе, кіньце ўжо даіць, сястрыцы,

Ці ж мала вам сваёй вадзіцы? —

I сьмех, і грэх, і стыд, скажу я,

Смактаці кроў чужую!» —

Так ім навучна ён талкуе,

I ў той жа час

(Ня першы п’яўкам, відна, раз)

Пачуў адказ:

«Мае суседкі вінаваты», —

Кіўнула зь іх адна Ігнату,

Як ёсьць уся ў бліскучых латах,

I пацягнула цёплы смок,

Аж колька ў крук згібала бок.

«Ня мне, а гэным дзьвюм крывёй

Жыць хочацца чужой», —

Пачуў ён ад другой

Таўстой, таўстой,

Ды сёрб, ад першага ямчэй,

Даць мусіў з жыліны сваей.

«Я? я так толькі, з дабраты,

А вось за тых вазьміся ты!» —

З чароду трэйцяя хлюснула,

Найболей кемкага агулу,

I смагла, смагла смактанула…

Што далей там было, —

Да байкі не дайшло.

П’яўкі ж (ой, чорт недзе рад!),

Хоць дней сышло — праходзіць шмат,

Жывуць як бы ні ў чым, —

А толькі, як даць раду ім,

Варожа ўсё Ігнат!..

Ці з ласкі, ці зь няласкі Боскай

Ня нашым гэта судзіць зданьнем, —

Стаяла вёска бліз Лагойска

З сваёй нудой і нараканьнем.

А ў ёй жыў Юрка Данілёнак,

Як нарадзіўся — ад пялёнак.

Быў Юрка чалавек нядрэнны,

Адно быў трохі пустамеля:

Аж так і трэскаюцца сьцены,

Як расхлюсьціцца мала-веле;

Ня раз ён з толку сам саб'ецца,

Ці праўду рэжа, ці сьмяецца.

А як крыху ён быў падпіўшы,

Свае тады не пазнавалі:

I ў поўнач з папраці расьцьвіўшай

Зрывае кветку на Купальле,

I на Узьвіжаньне зь зьвярамі

Гуляе ноч, як з сваякамі.

Няма яму ніякіх страхаў:

Шаптун, вядзьмак прад ім хавайся!

Самога чорта нёс пад пахай,

З самою ведзьмай цалаваўся!

Такі ўжо Юрка Данілёнак,

Як нарадзіўся — ад пялёнак.

Але на нашым зьменным сьвеце

Няма, бач, сталага нічога,

I салаўём падчас запеці

Ваўка прымусяць беспутнога, —

Так наш і Юрка, як ніколі,

Зьмяніўся з часам паняволі.

Было, як помню, гэта самай

Перад Вадохрышчам куцьцёю.

Вячэру зьеўшы, да Адама

Сышліся ўсе мы грамадою —

От, пры лучыне ў цёплай хатцы

Паваражыць, пазабаўляцца.

Былі старыя і малыя,

Падросткі, хлопцы і дзяўчаты;

Крычаць адны, сьмяюцца тыя,

Аж так і рвецца гоман з хаты!

І Юрка тут, і па-сваёму

Прагаварыць ня дасьць нікому.

Я слухаў, слухаў, ды цярпеньня

Ня стала слухаць перахвалкаў!

Слоў колькі, выйшаўшы у сені,

Шапнуў Лявону і Міхалку;

Пагаварыўшы, зноў прыходзім

I гутарку няўзнак заводзім:

— Хто (тут я к Юрку вокам кінуў)

Адважны з вас такой парою

Ў манеж схадзіць, набраць мякіны

I к нам сюды вярнуцца зь ёю, —

Хаця і поўнач ужо пэўне

I першыя ня пелі пеўні? —

Тут хлопцы жыва падхапілі:

«Вось Юрка нам дакажа славы!

Ці ж ён бы страху не асіліў?

О, ён для дружбы, для забавы

І ў пекла, калі трэба, сходзе, —

Адважным гэта сьмех, і годзе!..»

Наш Юрка, хоцькі ці ня хоцькі,

Ня рад з свайго ўжо выхваляньня;

Папхнуўся ў ток той сярод ночкі,

А зь ім наш сьмех і наруганьне.

Аж вось, празь нейкіх мінут дваццаць,

Мы чуем: «Гвалт! ратуйце, братцы!»

На двор мы выбеглі ўсе гурмам.

Ляціць наш Юрка, як здань, белы,

У сенцы, ў дзьверы валіць штурмам,

Як ліст ад ветру, дрыжыць цэлы;

Убег у хату, дух ня зьмене,

Як бы у чортавай быў жмені.

Мы ўсе яго давай у хаце

Прыводзіць к ладу і спакою,

Давай сьмяліць, давай пытаці:

— Што, гавары, было з табою? —

Той страх змагаючы авечы,

Пляце няствораныя рэчы:

— О, Езу! Божа мой вялікі, —

Ён так расказ пераплятае.

— Я чуў няземскія там крыкі,

Была там сіла незямная!

З усякім страхам я пазнаўся,

А з гэткім век не спатыкаўся!..

Іду ў манеж я той Рыгораў,

Прыйшоў і мацаю у куце,

I думаю сабе ўжо скора

Да вас зь мякінаю вярнуці;

Аж калі хапну я за нешта —

I сіл маіх прапала рэшта!..

Згубіў і памяць, і адвагу,

Дрыжу, хістаюся, як колас,

I не магу, і даў бы цягу,

А тут — бух! нейкі страшны голас:

Ні чалавечы, ні сабачы, —

Люцыпар зь пекла не іначай!

Сабраў я тут астаткі сілы

Ды як нагамі не задыдню!

Хоць бы схавацца да магілы,

Але ўцячы ад гэтай злыдні!

I прыляцеў к вам гэтак, брацьці,

Вы ж прэце чорта выганяці! —

I ўсім не па сабе нам стала:

Мурашкі бегаюць па целе, —

А што, як праўды тут нямала

I ўбіўся чорт на самым дзеле?

Але ўсе надрабляем мінай

I ў ток зьбіраемся з лучынай.

Ідзём. I Юрка дрыпе ззаду.

Прыйшлі. З увагай, як належа,

Давай шукаць пужалу, здраду

Па ўсіх вуглах, кутках манежа.

Аж бач — у куце, у мякіне,

Ляжыць сьвіньня, як усе сьвіньні!!!

Ўсе ў рогат! кпінкі і прытыкі

Пайшлі у ход на ўсе староны:

«Зух Юрка! Чорт жыў і вялікі!»

«Ці не пагнаць вадой сьвянцонай?»

А Юрка… Юрка з пустамелі

Стаў з часам сьмелым і на дзеле.

— Гэй, лінь там у чарку! Вы ж ціха быць, хлопцы!

Ты, Ганька, агню мне нашчупай у копцы.

Як лыкну, як пыкну, дый збаю ў прыпеўцы,

Як быў я малодшым, як сватаўся к дзеўцы. —

Вось гутаркай гэткай азваўся Міхалка,

Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка.

— Зімой было гэта, — гаворыць ён далей, —

Дзянькі мясаеду прыйшлі, загулялі,

I ўсё загуляла: дзень будні — нядзеляй, —

Няма таго дня — вечарынкі, вясельлі.

Папіў той гарэлку, той едзе у сваты;

Бяз госьця, бяз чаркі ня знойдзеш той хаты.

Глядзеў я, глядзеў я, — дый вытрымаць трудна, —

А быў я натуры ня вельмі маруднай.

Сюд-тут — і гатова: ўжо еду са сватам, —

Памёр (пакой вечны!) — ўсе звалі Кандратам, —

Знаў добра, як што, да чаго ў такім разе,

Па слова ніколі ў кішэню ня лазіў.

З сабой у дарогу гарэлкі набралі, —

Шынок быў пад Гайнай, шынкар зваўся Гдаляй, —

Конь добры быў сватні, званок прычапілі,

З бутэлькі пацягнем — што значаць там мілі!..

Эх, чаркі вы, чаркі, хто з вамі задрэме? —

Бяда — не бяда, акіян па калені!

— Гэй, крыкну, кіруй, сват! — Конь прэ ва ўсе ногі,

Хоць дзеўкі ня знаў я, а сват к ёй дарогі. —

Кіруй, сват! — Мінаем даліны і горы;

Ноч ясна, марозна — і месяц, і зоры.

Званок заліваецца, сьвішча палозьзе,

Сьнег скача, конь пырхне, — тры пляшкі у возе!..

Ляцім… Вось прыехалі, вылезьлі з санак;

Сабака брахнуў, і хтось выйшаў на ганак.

— А хто там? — так чуем. — Свае, кажам, людзі.

— Дык проша ж у хату! — Сват нешта марудзе.

Ідзём. Вось і ў хаце. Лучына пылае.

Я толькі гляджу, дзе мая маладая.

З парога сказалі, як сьлед: «…пахвалёны!»

— Навекі! — сказаў гаспадар на паклоны

I просіць садзіцца. Мы селі на лаве.

Ці гладка рэч, думаю, пойдзе аб справе?

Ня быўшы ў такіх пераплясах ніколі,

Сам неяк ня свой ды баюсь мімаволі.

Дасталі тытун, затуманілі люлькі, —

Капшук мой быў слаўны, — дастаў ад бабулькі, —

I, як бы нідзе ні аб чым і ня дбаем,

З пустога ў парожняе пераліваем:

Адны хтось маўчаць з нас, а слухаюць тыя,

Ці тыя замоўкнуць, каб чулі другія.

Прайшло з паўгадзіны. Тут сват азірнуўся,

Выходзіць у сенцы, з бутэлькай вярнуўся

I гутарку аб інтарэсе заводзіць.

— Пачну, кажа, проста: круціць нам ня ўходзіць.

Прыехалі к вам мы тавар аглядаці;

Барыш на стале во, і мы ў вашай хаце!

(Вось гэтак, прымерам, па добрай ахвоце

Сваты пачынаюцца ў нашай прастоце.)

Тут наш гаспадар, як ні ў чым не бывала,

Вядзе ў сенцы нас, дзе кабыла стаяла.

— Эх, лоўкая шэльма, і ўсё есьць ахвотне!

Няма ў бягу лепшай. Аддам за паўсотні.

Гіршонак гаенскі прыходзіў сягоньня,

Бяз торгу клаў сорак і пяць на далоні.

Як гэта пачуў я, ўсяго аж затрэсла!

Куды тут нячыстая свата занесла?

А ён (пакой вечны!), ня сьцяміўшы рэчы:

— Мы ў сваты прыехалі к вам, чалавеча!

Хлапец і ня бедны, і добрай натуры,

Завецца Міхалка, жыве каля Жмураў… —

Я лыпнуў вачыма. Тут зноў неспадзеўкі:

— Даруйце васпанства: няма ў мяне дзеўкі!

Ўсіх баб — мая баба дый гэтая кляча,

Ніхто ў мяне больш іх ня чуў і ня бачыў!

Каб лепей хто ляпнуў анучай па мордзе,

Як гэта пачуці у гэткай прыгодзе!..

Як выйшаў я з хаты, як селі мы ў сані,

Як ехаў я з сватам, — хваліў як ці ганіў, —

Вы сьмейдеся самі ці лайце ад ведзем;

Мы з сватам тым часам к другой дзеўцы едзем.

Бо трэба вам ведаць, што сват мой, Кандратка,

Ні ў чым не адступіць, хоць шло б ня ўсё гладка.

Прыехалі. Зноў гэтаксама сустрэлі.

Сват мой падбадрыўся, мяне больш асьмеліў.

Дый мне лягчэй стала: тут бачу дзяўчыну,

Хоць дзеўка, сказаць, — адпусьці, Божа, віны!..

Сват гэтага толькі ня цяміць нічога:

Яму ўсюды проста, як з моста дарога.

Гарэлка ізноў на стале загасьціла,

Пайшло дзела ладам; бяседа — аж міла.

Дзяўчыну ўжо маем, — што болей нам трэба?

Дый буталь гарэлкі — к ёй хлеб і да хлеба.

Ўсе гэта ня кепска — па першай няўдачы,

Аж з радасьці сват мой чуць-чуць не заплача!..

А я паглядаю к дзяўчыне з-за пляшкі, —

Па целе так проста і скачуць мурашкі!

Кляну ў духу жонак, сватоў ўсіх і дзевак…

Тут быў для мяне не канец неспадзевак!

Ня даў, знаць, Бог шчасьця мне ночкаю гэтай,

Ці мо' пад такою радзіўся планэтай…

Папіўшы гарэлку, дамоў маем ехаць;

Сват асалавеў мой, зрабіўся — як вехаць.

Ідзём… Бач, за печай сядзіць дзяцей двое:

Адно — хлапчанё, а дзяўчынка — другое.

— Чые, — спытаў, — гэта? — Аж дзеўка з куточка

— Мае, мой ты мілы, сыночак і дочка…

Што ж болей? Эх, болей… падлі там сівухі! —

Ну і наварыў жа мне сват саладухі!

Прайшло з таго часу год дваццаць бяз мала,

На сьвет многа што прыбывала, ўбывала;

Жаніліся людзі, спраўлялі хрысьціны,

Мне толькі на жонку ня стала дзяўчыны…

Больш сватацца к дзеўкам мінула дурнота,

Прапала адвага, адпала ахвота…

Так байку закончыў сваю нам Міхалка —

Вядомы ўсім чыста манюка, брахалка.

Я слухаў, сьпісаў тут і вам ахвярую, —

Ану ж прыйдзе к смаку, тады дам другую.

Цёплым летам на Купальле,

Як ноч ляжа без граніцы,

Зводы, чары бліжай, далей

Відны ў пушчы над крыніцай.

Ля калоды, на калодзе —

Ў кожным лесавым куточку —

Кветка-папараць усходзе,

Зацьвітае ў гэту ночку.

Хто захоча ў цёмнай гушчы

Пашукаці, паспытаці,

Падпільноўвае дух пушчы —

I ня дасьць нічога ўзяці.

Вось глядзіце! Зважна, ціха

Чалавек ідзе, крадзецца;

Што за немач, што за ліха?

Ці ж няма ўжо дзе падзецца?

Вочы кроўю наліліся,

Аб зуб зубам страх ляскоча,

Клубам гнецца, прыхіліўся:

Кветку-шчасьце цапнуць хоча.

I мармоча, як спрасоньня,

Пад шурпатымі сукамі:

«Ці ж, як летась, і сягоньня

Мне з пустымі йсьці рукамі?

Кожны год іду сюды я,

Кожны год надзею маю,

А тут немачы нямыя

Круцяць, верцяць з боку, з краю.

Зьбіўся з толку, жыць нязмога;

Вечны голад кветкі-шчасьця,

То ад Бога, то да Бога

Гоніць, цісьне, як з напасьці.

Стой! Здаецца, вунь зірнула,

Як бы зорка, як бы сонца!

Ах, ня тое! Адвярнула!..

— Гэта шышка на сасонцы».

Ну шукаці, як шукаці!

Цемра з нэтрай скача скокі,

Звод рагоча ў цёмнай гаці,

Смоўж зіркае аднавокі.

Так шукае, лазіць лазам,

Просіць, моліць, заклінае,

А дух пушчы з пушчай разам

Успамінкі ўспамінае:

«Кінь шукаць, спраўляць скавыты,

Не чапай маіх харомаў!

Я — дух пушчы, дух сярдзіты,

Не спушчу нідзе нікому!

Кветкі пільна я пільную,

На замкоў замкнёна сорак,

А дарожку даў такую:

Людскіх костачак узгорак.

Не пачуеш нашай рады,

Будзе тое і з табою!

За цьвяточак для прынады

Ты заплаціш галавою!

Як на сьвет сьвет нарадзіўся,

Як душа засела ў целе,

Ўсе ляцелі к гэтай місе,

I ніводныя ня елі.

Пушча знае, што бароне,

Што ёй дадзена на сховы,

Крыжам ляжа на загоне,

А ня дасьць надзець аковы.

Адчапіся, адхрысьціся!

Доляй-казкай счараваны,

Ты яшчэ не дарасьціўся

Цьвет пасьцігнуці жаданы.

Бачыш, ночанька, як сажа,

Жджы лепш раніцы, ня кветкі!» —

Так дух пушчы з пушчай кажа

Чалавеку напасьледкі.

А ён блудзіць, ходам ходзе

Тамка, тутка, далей, бліжай,

То скрадаецца, як злодзей,

То бярэцца плазам-крыжам.

То абыйме дрэва-елку,

То рукамі водзіць пуста,

То пагоніць з хвойкі белку,

То спужае птушку з куста.

Пад нагамі мох шапоча,

Лісьце ласіцца па твары,

Ён шукае і мармоча,

Як ня чуе чараў-мараў.

«Прэч, загіньце, ведзьмы, злыдні!

Вунь вам верас, вунь вам лычка;

Ці няўжо вам не абрыдне

Шаматаці мной, як тычкай?

Шоў я полем, сенажацяй,

Шоў гарою і далінай,

А тут кветкі не спагнаці,

Хоць хавайся ў дамавіну!

А нашто ж мне над калыскай

Аб ёй ночка напявала?

Напявала, што ўжо блізка,

А пасьля сама схавала.

А нашто ж мне на папары

Насьвістоўвала жалейка,

Жальма жаліла на сквары?

Аж і сьціхла, дабрадзейка!

А нашто ж мне звонам косы

Вызванялі на прасьцягу?

Самі выгубілі росы,

Мне пакінулі боль-смагу.

А нашто ж мне на вясельлі

Пелі, гралі, чаркі білі?

Самі сьціхлі, занямелі,

Мне ўчарашні дзень згубілі.

А нашто ж мне на Каляды

Галасілі па-хаўтурну?

Самі вылеглі загладай,

Я ў жальбе снуюся бурнай.

А нашто ўсё гаварыла:

Жджы на кветку, на Купальле!

З году ў год чакаю мілай

I шукаю бліжай, далей.

Можа, тамка? можа, гэтта?

Пнуся, рвуся ўзад і ўперад —

I на лета, ўсё на лета…

Вязьнем я і кветка ў нерат.

Не трашчыце, не шасьціце,

Сухалесы, пустацьветы!

Дайце кветку, дайце жыці,

Не чаруйце у сусьветы!

Мох, чарнобель, расхіліся!

Кветка, кветка, выглянь сьмела!

Чорнай кроўю ўвесь абліўся,

Сухажыльле зводзіць цела…

Стой! Здаецца, вунь зірнула,

Як бы зорка, як бы сонца…

Ах, ня тое! Адвярнула!..

— Гэта шышка на сасонцы».

I пабег, пабег па лесе,

Закруціўся дымам-пылам,

Стаў, глядзіць, на грудзі зьвесіў

Галаву над пнём пахілым.

А дух пушчы з пушчай разам

Успамінкі ўспамінае

I так далей кажа сказам, —

Ночка слухае нямая.

«Вырві сэрца, высуш сэрца,

Запалі агнём, як сьвечку!

Не глядзі, што кроў сатрэцца,

Не паглядывай на печку!

Як ноч прыйдзе, гэта ночка,

Выйдзі з сэрцам, як з паходняй,

Ад кусточка да кусточка

Асьвяці мой хорам годне!

Так сьвяці, ня бойся мукі,

Зь верай вернай і надзеяй, —

Кветка прыйдзе сама ў рукі,

Толькі сэрца спапялее.

Чуеш гэта, зробіш гэтак?

Будзеш панам, слаўным князем;

А ня зробіш — сотні летак

Выць так будзеш паміж вязьзем.

Прыйдзеш, пойдзеш у нягодзе,

Віцца будзеш, як вужака,

Дзень ці ноч, ня скажаш: годзе!

Чахнуць будзеш, небарака!

Бачыш, чуеш: царства наша

Вечна, сільна, неўгамонна;

Духа пушчы не застраша

Ні сякера, ні карона.

Не ўздымайся сухавейне,

Не вышуківай закляцьця!

Скора поўнач, скора пеўні

У тваёй зайграюць хаце».

Дух гамоніць, лес трасецца,

Стогнуць хвойкі і асіны,

Шум пакоцісты нясецца,

Як хто гіне або згінуў.

Чалавек маўчыць, марудзе,

Ўзад, уперад пройдзе, гляне.

Вось мінута, а штось будзе,

Можа, можа, і дастане…

Абы поўнач, як маланка,

Не змахнула цьвет закляты, —

Прахам пойдзе ўся гулянка,

Зноў год жджы на гэта сьвята!

Што? Стаіць, глядзіць, о Божа!

Кветка-папараць абходзе,

Зацьвіла, як мак, прыгожа,

Як бы сонца на усходзе.

Схамянуўся, прэ кустамі,

Як шалены, прэцца к кветцы;

Лес кусаецца сукамі,

А ён туж дапрэ, здаецца.

Раптам певень загалосе

Недзе ў вёсцы, ў роднай вёсцы. —

Ўсё — як сон… не засталося…

Лісьць трасецца на бярозцы.

Не то з пуду, не то з жалю

Вочы трэ, глядзіць нясьмела —

Пуста, дзіка, бліжай, далей,

Толькі штосьці зашумела.

Зашумела, замуціла,

Дзікі рогат паплыў рэхам,

Думка сьніла, не дасьніла,

Паляцела з пушчай сьмехам.

Паваліўся, як сноп жыта, —

Як сноп жыта пры сасонцы.

Крык адно, як звон разьбіты:

«Дайце кветку! Дайце сонца!»

Хто там стогне так на ўзьмежку,

На капцы у полі?

Як згубіўшы к долі сьцежку,

Як ня знаўшы долі.

Ці там вецер водзіць гулі

Так па самагубе, —

Бы сваё дзіцё матуля

Песьціць ды галубе?

Ці над бацькаўскай магілай

Жаліцца сіротка,

Ці сваёй шукае мілай

Хлопец-адзінотка?

Ой, не плача брат над братам

На мяжы кургана,

А бядуе так душа там —

Зьвязана, скавана.

Хто умее слухаць, можа

Шмат пачуць чаго там;

Як прычытвае, нябожа,

Бы Лазар пад плотам.

Не жылося мне даўней так

(Льецца гэткі голас),

Не такі мой быў палетак,

Іншы меў ён колас.

Шла мая ў даль дзіва-сіла,

Як бы хвалі Нёмну;

На касе сваёй насіла

Княжацку карону.

Ніў маіх ніхто б ня зьмерыў,

Не зьлічыў сялібаў;

Мела ў пушчах многа зьвера,

Многа ў водах рыбы.

Засядала, расьцьвітала

За гадамі годы;

Залатыя думкі ткала

З шчасьця і свабоды.

Мелі страж гранічны вехі;

Гадавала дзетак

І чакала зь іх пацехі,

Як вясною з кветак.

Трох сыноў дала судзьбіна

Да майго парога,

А такія — сын у сына,

Як нідзе, ні ў кога!

Іх пясьціла, як умела,

Ласкаю вясёлай;

Красак, сонца не жалела

Я для іх, саколаў.

І расьлі яны, расьлі так,

Мае княжаняты,

На багацьце, на прыбытак,

На вось тое сьвята.

Як са мною будуць разам

Жыці, панаваці,

Славы быць жывым абразам

У людзей і ў хаце…

Бегам беглі дні і ночкі,

Леты за лятамі…

I павырасьлі сыночкі

Самі, як ня самі,

Як дубы у полі чыстым,

Як сасонкі ў боры,

Як у небе абадзістым

Тыя сьвечкі-зоры, —

Так магутны, яснасьветны

На пагляд былі ўсе,

Хоць да бою з апраметнай…

Ажна сьвет дзівіўся!

Ды ўдаліся, ой, сынкі мне

Не аднэй натуры,

Як бы тыя ноткі ў гімне

Цішы і віхуры.

Працавітага быў першы

Складу і нагібу,

Так, здаецца, што й памершы

Ўсё араў, касіў бы.

За другім была ахвота

К лежні, к панаваньню;

За чужой бы жыў работай,

Спаў бы да зьмярканьня.

Трэйці ўсіх бы толькі мучыў —

Склад меў быці катам,

З паганякаю на ўзруччы

К зьдзекам быў заўзятым.

Вось такой натуры, складу

Ў іх я дачакала;

На дарма, як мёд-прынаду,

Думка ў думку ткала.

Не прышлось мне жыць на сьвеце

Ў славе і дастатку:

Загубілі родны дзеці,

Загубілі матку.

I сярэдні, і малодшы,

Родныя дзяціны,

Як мая — пайшлі к салодшай

Ласцы без прычыны.

Ў сьвет збрылі чужы дзівіцца,

Гнуць у ёрмы шыі…

I ўтапілі ў чужаніцы

Душы маладыя.

Заставаўся толькі старшы

Гаспадарыць дома,

Бо ад тых быў гаспадаршы,

Хоць быў ў іх за лома.

Заставалася адна я

Сын адзін са мною

Як той путнік на расстаі,

Летам і зімою.

Сяк ці так, жылось паволі

Ў палавіне з горам —

Тым у хаце, тым на полі,

А другім за морам.

Аж дакучыла, знаць, далей

Недзе так бадзяцца,

І сынкі зьбірацца сталі,

Ззадалёк вяртацца.

Як прыйшоў дамоў сярэдні,

Выглядаў багата,

Й не пазнаў, як зьвер пасьледні,

Ні мяне, ні брата.

Ў плуг запрог свайго браточка

Навек, да скананьня,

А мяне асеньняй ночкай

Выгнаў на бадзяньне.

Як дамоў вярнуўся меншы,

Сьвету як увідзеў, —

Аказаўся дасьціпнейшы,

Чым сярэдні, ў крыўдзе.

Над старэйшым братам ставіў

Стражы і запоры,

Цела ранамі крывавіў,

Зьдзекаваўся ў горы.

Зьдзек і далей строіць дай жа,

Ласку з сэрца выжыў:

Суд судзіў, што я — ня я ўжо,

І расьпяў на крыжы.

Так мая краса завяла

I маёй сялібы!

Ліхата апанавала

І капцы, і скібы.

Адплацілі роднай матцы

Княжаняты-дзеці:

Відмай кінулі бадзяцца,

Сіратой гібеці.

Ходзяць, гоняць сухавеі

Праўданьку сьвятую;

Брата брат не разумее,

Брата брат катуе.

Я на гэтым на кургане

Ўсё сяджу і плачу,

Усё чакаю зьмілаваньня,

Дый ніскуль ня бачу.

Ці апомняцца сыночкі

У сваёй правіне?

Ці загінудь сярод ночкі,

Што і сьлед загіне?..

Стогнуць ветрам калыханы

Ліпы ды бярозы,

А ноч сее скрозь туманы

Золь, слату, як сьлёзы.

Лапацяць крыламі жудка

Кажаны, начніцы,

Як бы суд спраўлялі тутка

Ведзьмы-чараўніцы.

А душа сама — бяз хаты,

Знаць, зь вялікай мукі

То зрывае зь сябе шаты,

То ў крыж зложыць рукі,

То паказвае на плечы,

То капец абойме…

Бог яго усё дарэчы

Зразумее, пойме!

Можа, зь іншага хто краю

Скеміў бы сумленьне,

Што яна там вычварае

З жалю і цярпеньня.

То нам кажа ночкай цёмнай

На мяжы ў пракляцьці,

Як Дзяды ў нас векапомны

Стануць адпраўляці.

Маці мая, маці,

Што ж ты мне зрабіла, —

За што гараваці

На сьвет парадзіла?

За што, за што

Твой сын бядак,

За што, за што

Ён плача так?

— Скажы!

Плача твой дзяціна,

Ты й сама ня скачаш, —

За сябе і сына

Плачаш, маці, плачаш.

За што, за што

Твой сын бядак,

За што, за што

Ты плачаш так?

— Скажы!

Тваё гора знае

Сын твой ад пачатку,

Бядуе, ўздыхае

За сябе і матку.

За што, за што

Наш лёс такі,

За што, за што

Мы бедакі?

— Скажы!

Маці мая, маці,

Крыўды з нас сьмяюцца,

І твае, й дзіцяці

Горка сьлёзы льюцца.

За што, за што

Лье не адзін,

За што, за што —

I маці, й сын?

— Скажы!

Што заснуў там, шынкар? Гэй, сякі ты, такі!

На стол чаркі! П'юць, знай, нездарма бедакі.

Ня нам долю сваю ўспамінаць-праклінаць,

Налівай, выпівай, каб ня чуць і ня знаць!

Ты, музыка, настрой нам скрыпулю сваю,

Я пад звон гулкіх струн аджыву, запяю!

Толькі рэж — не жалей, агнісьцей, весялей, —

Так ад самай душы, ад збалелых грудзей!

Сірата я сягоньня — дзе гляну — вазьму.

Калісь бацьку я меў, пакой вечны яму;

Цягавіт быў, ня раз недаспаў, недаеў,

Жаль старога — ня ў час ён душой загавеў…

Дзе за вёскай пуціны ідуць накрыж дзьве,

Там гурбок ты убачыш у цёмнай траве;

Там бярозка, пасаджана мною, шуміць,

Салавейка вясной там сьпяваці ляціць…

…Свой напеў галасіла прадвесьне людзям,

Крутавата на вёсцы прыходзілась нам:

Тым няхват хлеба, корму, — падаткі другім

I той сон і спакой аднімалі зусім.

I стары мой у гэтым ані не адстаў:

Ледзь хадзіў, уздыхаў, штось пад нос барматаў.

Што рабіць? Ёсьць Красулька — жывёлка адна,

Трэба ў горад, на торг, — няма рады, бяда!

Сьлязіну-гарчыню абмахнуў рукавом,

За вяроўку, за цёлку ды марш пехатом.

Толькі робіцца цёмна ў вачох бедаку:

I чаму ж так ўсё не ручыць мужыку?

Вось і горад. Красульку таргуюць, — прадаў,

Барыш лоўкі папіў, грошы добра схаваў,

Машыруе дамоў, падпявае з нуды, —

Хоць на час адкупіцца ёсьць чым ад бяды.

Многа зьвера у пушчы ў цёмнай снуе,

Болей злыдняў між намі ё, людзі мае!

Многа сьцежак-дарожак ля нас лягло тут,

Толькі зь іх мужыку — адны мукі і блуд…

Ужо ладна за горад стары адышоў,

Тут за пазуху зірк: што схаваў — не знайшоў!

Ні кароўкі, ні грошы няма ўжо, няма…

Не бяда: дзяга ёсьць, ёсьць пацеха адна!

Мы з дарогі чакаем — і маці, і я;

Дзень, другі не відаць, ажно трэцяга дня

Слых пайшоў па сяле, што ў лясочку пятлёй

Хтось закончыў жыцьцё — гэта быў… гэта мой…

Гэй, што сьпіш там, шынкар? Гэй, сякі ты, такі!

Болей водкі! П'юць, знай, нездарма бедакі!

Ня нам долю сваю ўспамінаць-праклінаць,

Налівай, выпівай, каб ня чуць і ня знаць!..

…Помню, ў Піліпаўку гэта было.

Ой, спаганяў сьнег ахвоту!

Долу, дарогі як ёсьць занясло;

Гурбы, як горы, ля плоту.

Страшную людзі цярпелі зіму:

Дзіка мяцеліцы вылі,

З трэскам марозы гасілі ў сьцяну,

Птушак у лёце глушылі…

Ночка над вёскай. Во ў хаце аднэй

Курыцца дымна лучына.

Месьціць хацінка са жменю людзей:

Бацьку, матулю і сына.

Бацька, сагнуўшысь, сядзіць за сталом;

Блудны, прытухлыя вочы…

Печку падпёршы схудалым плячом,

Маці паціху хліпоча.

Далей, ля сьценкі, палочак стаіць.

Думкі бацькоў там аж млелі:

Сын іх, Сымонка, тры дні ўжо ляжыць,

Тры дні на Божай пасьцелі…

З самых дзён малку Сымона свайго

Так гадавалі, пясьцілі!

Меці на старасьць падпору зь яго

Думкі супольна раілі.

Малец — як лялька, крапячы, як дуб,

Прызыў падходзіў на лета, —

Высах, як шчэпка, стаў ціхі, як слуп, —

Песьня няпетая сьпета!

Тры дні назад яшчэ з бацькам яны

Шуркі у лесе стаўлялі:

Гулка гудзелі там іх тапары,

Елкі, асіны стагналі.

Вечарам — дзіва! ні стуль і ні сьсюль,

Зьлёг і ляжыць, як павала;

Раілась маці ўжо ў многа бабуль,

Зёлак усякіх давала.

Дарма яна яму гэтак і сяк

Піць-есьць нясе адначасьне:

Дні свае лічыць збалелы бядак,

Вось-вось часіна — загасьне.

Ўжо не чакае сямейка дабра,

Аж тут, як воляю боскай,

Доктар адзін па дарозе з двара

Ехаў, заехаў і ў вёску.

Выслухаў, выстукаў хлопца кругом,

Даў карталюшку на лекі;

Ехаць да гораду кажа бацьком,

Ехаць хутчэй да аптэкі!

«Сын здароў будзе, як рыба ў вадзе,

Толькі лякарства прывозьце!» —

Кінуў старым так і з хаты ідзе,

Дый толькі бачылі ў вёсцы…

Мілі ж тры ў горад; тры мілі — ня сьмех!

Конік худы — прыстаць можа;

Тут яшчэ гэты нязьмераны сьнег,

Ды ночка пусткай трывожа…

Трудная рада: да раньня чакаць

Хвораму лекаў прыйшлося.

Бацька во сеў над сталом — ня йдзе спаць,

Маці над сынам галосе.

Ноч на аддых — адзін міг мужыку,

Годам сыходзе — ў няшчасьці.

Шмат іх, даўжэнькіх, ой, шмат на вяку,

Як жа к сьвятлу тут папасьці?..

Час бег… Апошняя стухла зара.

Неба бялее на ўсходзе.

Ну, Сьцёпка! Ехаць і час, і пара,

Годзе маркоціцца, годзе!

З горада лекаў ты шмат навязеш,

Сын твой як бачыш устане!

Сільнай рукой пакіруе лямеш,

Сьвісне касой на сьвітаньні!

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

…Выехаў Сьцёпка. Чуць-чуць стала днець.

Конік малы, зацяганы.

Сыпка дарога, сьлед значан ледзь-ледзь,

Дзень хмураваты, вятраны…

Ехаў, даехаў Сьцяпан наканец,

Грош апасьледні пакінуў,

Лекаў набраў — і ганда маладзец!

Валіць дамоў, бедачына.

Валіць… Піліпаўкай, ведама ўсім,

Дню лік — гадзіна, ня болей.

Выехаў з горада — цёмна зусім,

З конікам сам ён у полі.

З поўначы сівер наскочыў сухі,

Сьнегам стаў кідаць зласьліва;

Шум ад завеі панёсься глухі,

Пеклам і неба, і ніва…

Конік Сьцяпанаў нага за нагой

Пхнецца ў сьнягу па калені;

Пройдзе і стане, трасе галавой;

Пугу штораз чуе меней.

Пхнуўся, цягнуўся, — нарэшце, як стаў,

Далей ні кроку — трасецца.

Як яго Сьцёпка ні гнаў-паганяў,

Хоць ты забі — ані зь мейсца!

Шорах па целе Сьцяпана пайшоў

Страшныя родзяцца думы

Шмат яшчэ вёрстаў дабрацца дамоў.

Грозяць сьняжаныя шумы.

Што тут рабіць? Конь ня хоча вязьці,

Дома сын лекаў чакае…

Кінуць каня? Пехатою ісьці?

Жаль, ды і ночка ж такая!

Ўсё ж сын мілей! — Лезе з санак Сьцяпан.

Крыжам дарогу зазначыў;

Цяжка на сэрцы, у вочах туман,

Боскага сьвету ня ўбачыш…

«Будзь здароў, косю! Хоць жаль мне цябе, —

Хворы Сымонка чакае!» —

Так шапнуў Сьцёпка — і ў поле брыдзе,

Ў гурбах чуць ногі зьмяняе.

Шоў ён, шоў дружна, а дзе і куды

Зьбіўся, і сам тут ня ведаў;

Сілы слабелі ад хуткай хады;

Думкі аб сыне йшлі сьледам.

Сьцісьне лякарства за пазухай ён,

Шэпча малітву да Бога,

I, хоць ня першы раз гэткі нагон,

Крадзецца ў сэрцы трывога:

Што, калі зьняў абрыдны яго блуд?

Як тады выйсьці у вёску?

«Сядзь, адпачні, — штось яму шэпча тут, —

Вось дзе, пад гэту бярозку!»

«Праўда, — падумаў, — пара аддыхнуць,

Многа прайшоў ты, нябожа!»

Сеў і мацуецца, каб не заснуць, —

Ведаў, што стацца тут можа…

Зьвіўся клубочкам і ціха сядзіць;

Лёгкасьць на сэрцы такая…

Толькі мяцеліца вые, шуміць,

Песьні яму напявае:

«Сьпі, мой Сьцяпанка, дзіцятка маё,

Я тут тваёю ўжо паняй!

Гэткай пасьцелі ня меў за жыцьцё,

Ў гэткай — і конь твой, і сані.

Сына сьпяшыш ты, сьляпы, ратаваць?

Ну, і нашто ж гэтак рвацца?!

Лёгка ж табе было век гараваць,

З мачыхай-доляй змагацца?

Я ашчасьліўлю, мой братка, цябе,

Ўбачышся быццам у небе;

Гора, бяда не падойдзе к табе,

Думаць ня трэба аб хлебе.

Сьпі! Знаю, крыўды ня раз зазнаў ты,

Братам ня быў між братамамі.

Я пашкадую цябе, сіраты,

Буду галубіць сьнягамі…

Меў жа прыпынак ты зносны калі,

Гонячы быт свой цыганскі?

Я з гулкай песьняй: „Ай, люлі-люлі!“

Спраўлю начлег табе панскі.

Скончу я песеньку-байку сваю,

Зоры пачнуць усьміхацца,

Будуць глядзець на спакойнасьць тваю,

Будуць табой уцяшацца!..»

Гэтак над сонным завея пяе,

Гэтак яго калыхала;

І, што ж вы скажаце, людзі мае? —

Сьцепку навекі прыспала.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Зьбегла па гэтым дзён нешта са тры,

Тры дні — а шмат даказалі:

Ў Сьцёпкавай хаце удрух сталяры

Дзьве дамавіны зьбівалі.

Зь іх адну зьбілі для костак старых,

Сына ў другую злажылі —

I пахавалі па-божаму іх,

Родных, навекі ў магіле.

Сходзіўся ўдоўку пацешыць народ,

Братнім слаўцом адзываўся:

«Маеш адзін хоць расход і заход,

Крыжам адным абышлася!»

Як Лявон прашчаўся з хатай,

Як стаў ў сьвет зьбірацца,

Пакланіўся маме, тату

I Прачыстай Матцы.

Пакланіўся, памаліўся,

Выплеўся за вёску.

На мяжу, як сноп, зваліўся

Пад крывой бярозкай.

Паліліся самі сьлёзы,

Хоць даўно ня плакаў…

Ўстаў, пайшоў, як не цьвярозы,

Далей, небарака.

Смольлю вецер лез у вочы,

Хмары палівалі;

Пушча страшыла уночы,

Людзі ўдзень чапалі…

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Як Лявон прашчаўся зь сьветам,

Як дамоў вяртаўся, —

Ні з пацехай, ні з прыветам,

Кажуць, не спаткаўся.

Ўсюды добра, дома — лепей,

Дзе гуляў дзяцінай,

Дзе ніхто цябе ня чэпе

Так, бяз дай прычыны.

Да сваёй даплёўся вёскі

I… пляцецца далей,

Дзе магілкі, дзе бярозкі

Ля крыжоў стаялі.

Тры крыжы там небарака

Новенькія ўбачыў…

Сеў пад імі і заплакаў —

Па сваіх, няйначай.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Першы — маткі, другі — таткі,

Трэйці — Паланеі…

Ў месяц стаў яшчэ адзін крыж

На магільнай кнеі…

Ну, што сумен там ты, мой дзяцюк малады!

Давай чарку на стол, — вот і ўся тут бяда!

Кінь драмаць і ўздыхаць, уздыхні лепш тады,

Як ці жыць, ці ўміраць будзе ўжо не наўда!

Груканём, стуканём чарка ў чарку, як сьлед, —

Бач, і стане душа паланеці агнём;

Весялей і сьмялей глянуць вочы на сьвет,

Весялей і сьмялей пойдзе ўсё хадуном.

Ты бядуеш адно, што жыць кепска табе;

Плюнь на тое, што кепска, што лепей — шукай!

Як вужака, калісь і я віўся ў жальбе;

Глянь сягоньня ўсё роўна — ці пекла, ці рай.

А было, ой, было, як малінка жыцьцё:

Быў шчасьліў, песьні пеў, на ўсё птушкай глядзеў…

Калі хочаш, скажу, раскажу табе ўсё…

Дай вось чарку, а то ўжо язык прымадзеў.

Як напэўна спазнаў, дагадаўся і ты,

Празь дзяўчынку пайшло, а нялёгка пайшло.

Маладыя былі, шмат было дурнаты;

Дваццаць першы мне йшоў, ёй семнаццаць было.

Па суседству жыла, звалі Еўкай яе,

Даспадобы была як і мне, так і ўсім.

Ці глядзіць на цябе, ці то песьню пяе, —

Не было ёй раўні ні у гэтым, ні ў чым.

Падабалася мне лепш, як сам я сабе;

Неспакой мучыў днём, ночкай сон уцякаў;

Ці ішоў за сахой, ці пацеў у касьбе, —

Павідаці яе, як збаўленьня, чакаў.

Не скажу, каб мяне адганяла яна:

Ёй па сэрцы я быў, як яна для мяне.

І часіна ўцякла удваіх не адна,

І цяпер гэты час маю ў сэрцы на дне.

На кірмашы хадзіў зь ёю разам ня раз,

І гасьцінцы купляў, і ў садочку гуляў;

Ненаглядку маю я галубіў падчас,

Абнімаў, цалаваў, думкі ёй асьмяляў.

А матуля мая (рай нябескі ўжо ёй)

Так любіла яе, як бы родну дачку:

Ўсё чакала, назаву я сваёй, —

Калі Еўку сваю павяду у царкву.

Дый адна злыбяда мой сушыла папар:

Прызыў мне, як пятля, ўжо на шыі вісеў…

Брату выйшлі гады, бацька жыў і ня стар,

Я сам дуж і здароў, — значыць, льготы ня меў.

Што рабіць у такім тут жыцьці, беспуцьці —

Выйсьці цэлым зь пятлі, не палезьці наўрад:

Ці жаніцца цяпер і ў салдаты ісьці,

Ці жаніцца тады, як вярнуся з салдат?..

Варажыў, разважаў сам адзін і зь людзьмі:

Еўка кажа, што ёй можна гэтак і так;

Маці кажа: цяпер ажаніся вазьмі;

Бацька раіць — пасьля, бо мо' здарыцца ўсяк.

Адлажыў напасьля, адлажыў наўсяды…

Хутка восень прыйшла, і на прызыў у Шклоў

Татка з хаты павёз. Там пайшло безь бяды:

Папрашчацца дзядзькі адпусьцілі дамоў.

Мо' і год не мінуў, як шынэль я надзеў, —

З дому вестку дастаў, што матуля ўмярла;

Сьлёзы хлынулі мне, прост, на сьвет не глядзеў;

Жаль яшчэ і цяпер — недакучнай была…

У паходзе былі, і прыехаць ня мог

Доўг апошні, хаўтурны, радзімай аддаць;

I пасьля, да канца маёй службы, ўжо Бог

Хоць магілкі яе не судзіў аглядаць.

Ну, аб Еўцы чаму — ты спытаеш — маўчу?

От, пісалі, што жыва, здарова, і ўсё…

Верыў гэтаму я і снаваў ўціхачу

Думкі, як гэта мы зь ёй устроім жыцьцё.

Хоць далёка стаяў, а любіў, ўспамінаў

I ахвоты ня меў да другіх да дзяўчат:

Ёй адной пісьмы слаў і спакою ня знаў, —

Ўсё чакаў таго дня, калі пусьцяць з салдат.

Так сышло колькі год, аж нарэшце і срок

Маёй службы прыйшоў — адпусьцілі зусім.

Я вярнуўся, і што ж? Э, мой мілы браток! —

Была замужам Еўка за бацькам маім.

Што прыйшло ў галаву за старога пайсьці —

Над адгадкай такой думак я не ламаў:

Сіратою была, а у простым жыцьці,

Хто пасватаўся перш, той і верх атрымаў.

Сам згадаеш, што я перажыў у той час, —

Колькі ў роднай хаціне паспытываў мук.

Чаму лепш не ўзяла сьмерць каторага з нас?

Хлебам хлеб ня быў мне, ўсё валілася з рук.

А яна — ўжо пры мне — ўсё хмурней з кожным днём…

Дзе шчасьлівы той сьмех, дзе вясёлы паглёд?

Часам разам няўзнак — я, яна уздыхнём,

Ды я ў поле барзджэй, а яна — ў агарод.

Так праходзілі дні ў злыбядзе, а яна —

Наша мачыха ўжо — бачу, тае ў вачах;

Бацька хмур, не глядзіць і маўчыць, як сьцяна;

Ношку добрую нёс, знаць, і ён на плячах.

Год, ня болей, прайшло нам такога жыцьця…

Як казалі ў сяле — нехта кінуў урок…

На душы дзьве паменшыла наша сям'я:

Еўку Бог к сабе ўзяў, я сюды з хаты ўцёк.

Гэтак сьпятрала мне доля-байка навек;

Хатай стаў мне шынок, а сьвет цэлы — турмой.

Змарнаваў за нішто сам сябе чалавек.

Празь няўлад праўды ў нас, праз паглёд мілы той.

Зоркі ня ўбачыш, імгла непрыхільная

Сьвет спавіла непрагляднаю сеткай;

Вецер ня мрэ і, як зданьне магільнае,

Носіцца грозна па пушчах, палетках.

Лес расхадзіўся, па шумы сусьветныя

Б'юць у тахт віхравы кожнай галінай,

Стогнуць дубы і бярозы сталетнія,

Хрыпла скрыпяць і трасуцца асіны.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Злыбедаў стогны і цьмы неспажытыя

Жудаснай дзікасьці поўны бязь меры.

Як жа салодзіце думкі разьбітыя,

Сэрца з разьбітай надзеяй і верай!

Годзе, душа маладая, пакутаваць,

Шляхам заломным снаваць бескарысна, —

Страшна загадкі усябыту расплутываць,

Выхад з туманаў знаходзіць разблысны:

К сонцу і зорам жыцьцё тваё рвалася,

Віхры і ночы на бой выклікала…

Згасла ўсё лепшае, загасла, зламалася, —

Далей змагацца сілы ня стала.

Будзь жа збаўленьнем, пятля канапляная!

Вырыхтуй сук свой, асіна-ласуха:

Хутка збагацісься ў плоднасьць нязнаную,

Слаўнаю станеш — толькі паслухай!

Ты не марудзь там, пакутнік аплучаны:

Жыва вяроўку — раз, два і гатова!

Сьмела сунь шыю!.. Ну, вось і разлучаны

З гэтай зямлёю, з пуцінай цярнёвай.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Вырылі яму жалезнай лапатаю,

Вырылі паміж крыжовых дарогаў,

Кінулі цела — эй, цела праклятае —

Без пасьвячэньня, бяз модлаў, з трывогай.

Зводна пайшлі толькі ўздохі пустынныя;

Быў чалавек — і няма чалавека:

Згінуў ня то ўжо зусім каб скацінаю —

Так сабе ўрэзаў трацініну века.

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Сотні раз хмарамі неба ўзгамоніцца,

Сотні раз ніву спалошча, абсуша, —

Памяць аб вісельным век не затопіцца,

Будзе пужаці трусьлівыя душы.

З году да году у сьвята дзядовае

Хрыпла скрыпяць і трасуцца асіны.

Песьню вятрыска пяе паграбовую…

Вісельнік блудзіць паўночнай часінай…

Ўжо даўно у вялікім у горадзе

Жыў грабар, слаўны ў дзеле сваім;

Колькі жыў, адно рыў ён нябожчыкам

Долы-сховы сякім і такім.

Ці багач, ці бядак, днём ці ночаю, —

Супачынку ня знае грабар;

Ноч і дзень, як той цень, ён на могільцах

Сам з рыдлёўкай сваёй — гаспадар.

Пакуль там з дамавінаю ўладзяцца,

Змыюць цела, пакуль прыбяруць,

А ў яго ні зь сяго дол і выкапан,

I ня змыліцца ў меры нічуць.

Як дамоўку спускаюць вяроўкамі…

Ажно дзіў, які важны спачын:

Глыбіня, шырыня дапасованы,

Не дагодзіць так бацьку і сын.

А засыпе зямлёй супакойніка,

Які насып удоўжкі і ўзвыш!

I дзярном-дываном бераг высьцеле,

I з каменьчыкаў высьцеле крыж.

Доўга-коратка жыў так — няведама,

Пэўна, жыў, колькі трэ' было жыць;

Але вось, як на злосьць, і абрыдала

Яму гэтак штодня ямы рыць.

Без канца неспакойства штодзённае;

Як на варце, з рыдлёўкаю стой;

Пахаваў, насып даў небарачніку, —

Бач, другі ўжо расстаўся з душой.

Каб за раз ад усіх адкараскацца,

Вось тады б то аддыха была!

Песьні б пеў, не мадзеў сьвятам, буднямі;

А так — доля ня тое дала:

Мрэ адзін, а ўсё зь ім не ўмяншаецца;

На яго мейсца родзіцца пяць…

Пакруціў-памуціў мазгаўніцаю

Той грабар і штось выдумаў, знаць.

Ён рыдлёўку сваю жалязяную

Кавалю пацягнуў, паказаў;

Як зьмяю, так сваю землякопніцу,

Насталіць, натачыць прыказаў

I давай ён тады дзіву дзіўную

Апраметна капаць глыбіну,

А ўсё так, не 'бы як, не спыняючысь,

Верне брылы адну на адну.

Хто спытае: каму? — не адказвае,

Адно толькі ямчэй капане;

Аб нічым аб другім і не ўздумае,

Думку зьвёў аб ядзе і аб сьне.

Рые тыдзень, другі; яма большыцца;

Ўжо кладзе за адкосам адкос;

Дол глыбок, і пясок над магілінай,

Як і глыб, — гэтак высака ўзрос.

Ўжо к канцу далакоп падбліжаецца,

Ўжо работы ўсяго на паўдня;

Чуць-чуць схоў не гатоў недзе некаму…

Не стрывала матуля-зямля:

Ў яму рухнула зьверху, хаваючы

Грабара і яго працу ўсю…

Але што ж? Для каго ж дол быў копаны?

∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙

Грабар яму ўсяму рыў Жыцьцю!

І пуста ж, пуста ў гэтым лесе!

Нідзе галінкі не найсці;

Вось тут абсохні і сагрэйся,

Найдзі дарогу ў беспуцці.

А помню, усё было іначай,

Папас тут меў ты, як папас;

Нічога воз галля не значыў,

Агонь не зводзіўся, не гас.

Цьфу! Каб ты ўсё пайшло тут прахам!

Ну, і галоцяць людзі лес:

Па сук і то з вялікім страхам

На хвойку чуць я, чуць узлез.

Яшчэ паўгода, год і будзе

Без блыску вогнішча начлег;

Не раз, не два хтось блудам зблудзе

Усякай погані на смех.

Вось вам дубец лазы лазою!

З карэння выдзер, як ё, ўсю;

Змарыўся, змогся, чуць устою.

Каб толькі выкрасіць агню.

Хай блысне полымя пад неба, —

Пара манаткі абсушыць…

Я падыду па торбу з хлебам,

А вы вазьміцесь распаліць…

Я рад бы славы даказаці,

Дый сваю губку замачыў.

А я свой недзе цыр затраціў, —

Даўно і люлькі не курыў.

Ну, добра! Зараз я вярнуся, —

Запаланее мігам лом:

Сярнічак мне дала Кастуся,

Ў мяне яны тут с капшуком.

Садзіся, ваша, адпачынем!

Напэўне, спорна умахаў?

Дарожка — хай яна загіне:

Карэння столькі і канаў!

Дух чалавеку ўпрост выймае,

Не чуеш костачкі аднэй…

Садзіся, ваша, вось дзе з краю,

Ног зацяганых пажалей.

О, дзякуй, дзякуй, чалавеча!

Я рад спачынку; балазе,

К таму сказаць, і акалечыў

Свой большы палец на назе.

Як неяк холадна на свеце,

Хоць май даўно ўжо на двары.

Але, але, дзе наш той трэці?

Няўжо ўсё хлеб яшчэ бярэ?..

А вось і я прыйшоў нарэшце!

Крыху задлякаўся з канём…

Агоньчык толечы развесці, —

А там закусім, аддыхнём.

Запалім… А! Вось і навука!

Што гэта значыла б такі?

Другую маем закаклюку:

Мае замоклі сярнікі.

Не дам нічога з імі рады;

Ў пацёмку трэба папасаць.

Вось непашанціла, дапраўды!

Ці ж думаў хто так прападаць?!

Э, плюнь, суседзе, на ўсё гэта, —

Каб нам такой бяды павек!

Сцюдзёна, цёмна, ды ўсё ж лета —

Не счэз ніводзін чалавек.

А можа хто яшчэ над'едзе

І зніме гэты клопат з нас?

Дый першыня, ці што, суседзе,

Ў дарозе мець такі папас…

Мо помніш леташнюю восень:

Ўвесь свет быў глух і дзік, і пуст;

Шум не сціхае гонкіх сосен,

Здаецца, плача кожны куст.

Здаецца, пеклава вяселле

Ўзнялося, круціцца, сапе;

Ні блыску зорак, ні прыселля,

Конь толькі пудзіцца, храпе.

Цурком дождж льецца, як із луба;

Скаголе вецер, як той звер,

А мы пад хвойкамі, аж люба,

Начлег спраўляем, як цяпер.

Пастой, суседзе! нешта чую:

Як быццам фыркнуў мой гняды…

Кром нас ніхто тут не начуе, —

Каб не набраціся бяды?!

Сядзіце вы, а я падскочу

І кіну вокам на вазы:

Мо сена хто наскубсці хоча, —

Вось шэльме дам, дык дам лазы.

А каб цябе паляруш мучыў!

Чуць-чуць не вывярнуў нагу…

На сук на самы неяк лучыў.

Ну, ўжо гатова, ўжо бягу.

Вось вам і злодзея на рукі

На вашы гэтака здаю…

Не многа меў я з ім дакукі,

Пачуў ён сілу, знаць, маю.

У спрэчку доўгую не ўходзіў:

Пайшоў, куды сказаў яму.

Пакінь плясаці! Я вам не злодзей,

І лаяць так няма чаму.

Я гэткі самы падарожны,

Як вось і вы, мае людцы;

Закінуць тое толькі можна:

Я без каня, а з коньмі вы.

Але, як вы, шукаў начлегу, —

Яго між вамі думаў мець,

Дый не туды, як бачу, ўехаў.

За блуд прыходзіцца жалець.

А як васана нам пазнаці,

Што, як сюды ішоў, не меў

Нічога злога даканаці,

Што нават думаць не пасмеў?..

А праўду, праўду сват гавора,

Мы тое скажам усе тры:

Куды ідзеш? Дзе быў учора?

Што ты за штука?

Гавары!

На рукі гляньце з мазалямі,

Грудзям прыгледзьцеся худым,

І кій, і торба за плячамі

Найлепей скажуць аб усім.

З гразёй не будзеце мешаці,

Далей адпусціце ісці…

І вас чакаюць дзеткі ў хаце

І вы бяспутнікі ў жыцці!

Вось, лепш асвецім гэту кнею —

Святлку з нас пэўна ўсякі рад…

Я гаварыці казкі ўмею,

І песень так жа ўмею шмат.

Як бачым, ты глядзіш іначай.

Відаць, не злодзеевы род.

А хто б падумай? Так прастачы

І твой убор, і твой паглёд!

І казкі ўмее, і за песняй

Відаць не пойдзе ў кішэню.

Адно бяда — што, хоць ты трэсні,

Не можам выкрасіць агню!

Усё, усё мець зараз будзем:

Заўсёды ё ў мяне святло,

І з ім мы тут не замарудзім

Лясным падсуседзям назло.

Гары, гары, ламок, агніста!

Вы, братцы, сядзьце у кружок,

І да зары да залацістай

Нас будзе слухаць саснячок.

Адкуль — ці песняю, ці казкай

Начаць вам думкі весяліць?

А ўжо, калі там ваша ласка,

То й песню можна закаціць.

А после скажаш, дабрадзею,

Хто ты, адкуль, куды ідзеш?

Цаніць людзей і мы умеем,

Хоць маем гэткім што раз менш.

Ну вось і слаўна! Што больш трэба? —

Агонь, суседзяў грамада;

Навокал лес, над лесам неба,

А там — і зорак чарада.

Люблю я гэткія прыцуды!

Тут чалавек, як чалавек;

За думкай думка мкнецца ўсюды,

Сон не чапляецца павек.

Жыў на свеце Лявон,

Молад, дужы быў ён,

Толькі з волей і долей не бачыўся:

Сонны сэрцам, душой

Драмаў ў хаце крывой,

А выходзіў — слязамі след значыўся.

Аж вось чуе Лявон

Са ўсіх клікі старон,

Што ён дурань, жыве па быдлячаму,

Дый сам тут зразумеў,

Што дум светлых не меў,

Што падобен быў дрэву хадзячаму.

Зварухнуўся Лявон,

Як вада, як агонь,

Пазнаў сілу ў сабе небывалую;

Ўжо бяда — не бяда,

Ўжо нуда — не нуда,

Запеў песні свае разудалыя.

Зямля стогне, дрыжыць,

Як пяе, як крыцыць,

Як прасвету сабе дамагаецца,

Аж ад песень такіх

Страх напаў на другіх,

І вось чорная моц падымаецца.

І пайшло ўсё ўверх дном.

Свісты, енкі кругом,

Груганы на дабычу злятаюцца:

Шчасце даць бедаку

Не ўсім шло на руку, —

Не ў руку, што Лявон прачухаецца.

Дарма сілен Лявон

І адважны так ён, —

На падмогу дарма ён надзеецца:

Галава у баі

Даў за праўду сваю, —

Толькі памятка — насып віднеецца.

Ляжыць, дрэмле Лявон,

На грудзях вырас клён;

Калі ж вецер на свеце расходзіцца,

Шуміць шумна той клён:

Яшчэ ўстане Лявон —

Гэй, Лявоны у нас не пазводзяцца!

Вось і канец вам песні-байцы,

Ці ў ёй панятна толькі ўсё?..

Калі не так што — выбачайце,

Даконьча ваша вас жыццё.

О, песню важную такую

Не пойме толькі гліны ком…

Цяпер няхай жа мы пачуем

Штось трохі аб жыцці тваём.

А я крыху галля падбаўлю.

Я памагу табе крыху.

Аброці коням я папраўлю.

Я адпачну на маху.

О, люд мой лапатны, патульны,

За што цябе я так люблю?

За што твой гоман неразгульны

І думкі ўсе твае лаўлю?

Ты лёг мне каменем на сэрцы,

Які не ў сілах зваліць я…

Што тут пачаці ў паняверцы?

Жыві ў жыцці і без жыцця.

Ідзеш, брыдзеш, а на дарозе —

То косць, то камень, то бадыль;

У брата станеш на парозе,

А ён табе… О Божа, крый!..

Нясі ў мяцеліцы, ў разводдзі,

Свайго цярпення нясі крыж.

Калі ж праглянеш ты, народзе, —

Арліным лётамі узляціш?

Пасцель пуховую пасцеліш

Сваім замучаным дзяцям,

Нясмелых песняю асмеліш,

Якой сягоння бедзен сам?..

Як страшна збуджаным хадзіці

Між наспаў, зломаных крыжоў!

У мокры пень агонь красіці,

Склікаць аплачаных дружкоў…

Так цяжка, цяжка, дзе не глянеш,

Красою крыўды хоць касі!

Калі ж, народзе, ты устанеш

І сонцу голас падасі?

А вось і мы! Цяпер зноў сядзем…

Цяпер зноў сядзем… ну, і што ж?

Ага! гістор'ю нашу зладзім, —

Адточым востра ўсё, як нож;

А можа трапім ею ў грудзі,

У грудзі з дзерава людзей…

Што ты?! Ці ж мы такія людзі?

Жартуеш хіба, дабрадзей!

О не, крый Божа! Ось з няўцёку

Зляцела слоўца з языка…

Так штосьці ў сэрцы мне не лёгка,

Ну, і паднесла бедака…

Хто я і скуль — для вас цікава;

О, не вялікі гэта цуд:

Радзіўся, рос, ляцеў за славай,

Ляцеў, ажно спыніўся тут.

Убачыў дзень я ў сельскай хаце;

Бацькі у беднасці жылі:

Канёк, кароўка — ўсё багацце,

Ды гонеў двойчы — ўсей зямлі.

Чытаць, пісаць крыху наўчылі,

Але не выўчылі саўсім;

Сам з часам кніжны лад асіліў

І толк у ім даваў другім.

І мёд салодкі, і атруту

Суліць страніца стала мне;

Я ею думкі ўсе апутаў:

Не знаў — на яве я, ці сне.

Цямноту ўсю паняў нездарнасць,

Я сілу знання ўсю паняў;

Свайго жыцця я відзеў марнасць,

Аж на сябе я рукі ўзняў.

Але не суджана было мне

Душой без часу загавець,

І сам не знаю ўжо сягоння —

Жалець таго, ці не жалець.

Ішлі гадочкі за гадамі.

Я ў сілу рос і ў розум рос,

Дый не расце пацеха з намі,

Як там не жалімся на лёс.

Што раз зваднейшыя ўсё леты,

Што раз цяжэй на грош і хлеб.

Пайці у свет — бацькі мне светам,

А хата мне — астрожны склеп.

Смяецца неба непагодай,

Шыбець скаціну нейкі звод,

Зямліца дзеліцца няўродай,

За годам выплаканьшы год.

Аж бацьку гора з ног зваліла, —

Пайшоў на той свет без пары;

У год капай зноў тры магілы:

Злёг брат, і дзве зляглі сястры.

Пашло няшчасце за няшчасцем;

Я кут пакінуць мусіў свой…

Дзе ступіш — смешкі ды напасці,

Хоць налажы ты галавой.

Пазнаў куткоў чужых сцюдзёнасць,

Нагайку службы я пазнаў,

У след мая шла беспрытоннасць,

З ёй вецер песні напяваў.

А думкі рваліся да сонца,

Туды, да ціхіх, добрых зор,

Да волі, шчаснасці бясконца

З пустынных ніў, з гаротных гор.

Ліў нейкі мне таёмны голас

Праявы дзіўныя ў душу;

Іх чуў, як чуе сонца колас,

І думаў, зло сваё скрышу.

…………………………

Іду… Куды ісці сягоння?

Аднэй няма, а шмат дарог…

Адлогам родныя спяць гоні,

Іржа на вышлках есць нарог.

На траме ўверчана анучай

Ляжыць няклеплена каса;

На сцежках мох расце калючы,

На ім — чырвоная раса.

Руцэ народная набіваюць

Плугі чужыя мазалі,

Чужыя коні папасаюць

На абезволеннай зямлі.

Йдуць песні, казкі ў дамавіну;

Якія дзед спяваў складаў;

Свае жалейкі люд закінуў,

Чужым свісцёлкам месца даў.

Узносе пасынкам пакорным

Бяда цямнічныя муры

І сеткі путае праворна,

Чапае могілак крыжы.

Адно чуваць, як быццам штосьці,

З-пад сонных наспаў, з-за мяжы,

Дзе дрэмлюць прадзедавы косці,

Дзе час варочае крыжы, —

Штось варушыцца у бяссіллі.

Ці ж бы там быў жывых папас?..

Няўжо нябожчыкаў змянілі,

Няўжо нябожчык кожны з нас?

……………………………

Але ўжо блізка і світанне;

Пара ўзнімацца ўжо, пара!

Пакуль к нам з неба сонца гляне,

Жджэ не адна мяне гара.

І вам пара вазы ўжо ладзіць,

К дарозе коней рыхтаваць:

Раней лепш стануць у парадзе,

Чым на папасе пераспаць.

Цяпер, каторы з вас пасудзіш

Мяне за злодзея свайго?

Ты не тутэйшы мусіць будзеш,

Або і горай ад яго?

Цікава, вельмі ўжо цікава

Ўся гэта гутарка твая,

Але такую меці славу

Не пахваліўся б, браце, я.

Так з кута ў кут век вандраваці,

Як мне здаецца, без патрэб…

Ці ж то не лепш сядзець у хаце

І у спакоі есці хлеб?

Э, што!.. Бывайце, людзі жывы!

Дзе толькі торба і мой кій?..

Гэй, сыпма далей, там, на нівы,

Хоць гром грымі, хоць віхар вый!

Яшчэ спаткаемся калісьці —

За год, за колькі мо гадкоў,

Як звянуць сёлетнія лісці,

Як прыйдзе Радаўніца зноў.

Жыў на свеце Лявон,

Молад, дужы быў ён…

І дзіўны ж гэты чалавечак!

Чаго ён хоча ад другіх?..

Ці ж мала ёсць такіх авечак?

Ат, толькі смех глядзець на іх!

А я скажу вам, егамосьці:

Сыходзе з поля маладзец;

Злавіў там з кніжак штось, чагосьці,

Ну і вар'юецца ўканец.

А гэта што зноў за праява:

Каго нячысцік нясе так?

Бадай, запутаная справа, —

Вунь, вунь — адзін, другі ездак.

Сюді на вогнішча к нам едуць,

А з імі — нейкі важны чын.

Ці не маглі вы бачыць, ведаць —

Сюдою путнік шоў адзін?

Не, не, паночкі! мы не знаем,

Мы тут начуем толькі ўтрох,

І зараз самі ад'язджаем:

На рынак ладзімся, на торг.

Паедзем дальша, тут нічога

Нам не паказвае на след.

А як вы ўбачылі б такога, —

Злавіць, звязаць — і к нам, чым свет!

Чакайце толькі, покуль буду

Нагу яму я падстаўляць.

Каб чуць раней, а ўжо без труду

Маглі б гуртом бяднягу ўзяць.

А шкода, шкода было б хлопца!

Такі ж ён нейкі чараўнік…

Не думаць! Як мы — рос у вёсцы,

Як мы — такі ён сам мужык.

Зайдзі ка мне — я даў бы хлеба.

Апраткі б я не пажалеў.

Каб начаваць было патрэба, —

Папас найлепцы ў мяне б меў.

Запраўды, так гавора важна.

А ўжо ж, ганяюць не здарма!

І песню так пяе працяжна!..

Душу, здаецца, рве яна.

А ці ты помніш усю чыста?

Пачатак помню я увесь.

А я сяродак галасісты.

А мне канец у вушы ўлез.

Жыў на свеце Лявон,

Молад дужы быў ён,

Толькі з волей і долей не бачыўся…