Шляхам жыцьця

Горы ды каменьне,

Вузкія палоскі:

Гэта наша поле,

Поле нашай вёскі.

Курныя ваконцы —

Каб сьвятла хоць трошкі:

Гэта нашы хаты,

Хаты нашай вёскі.

Лапці ды сярмягі —

Як абраз ня боскі:

Гэта нашы людзі,

Людзі нашай вёскі.

Карчмы ды астрогі,

Крыжыкі, бярозкі:

Гэта наша доля,

Доля нашай вёскі.

Вёска, о ціхая вёска мая,

Колькі ты зносіш няшчасьцяў,

Колькі бед зносіць сямейка твая,

Колькі дарэмных напасьцяў!

Цёмныя ночы абселі цябе,

Скрылі дарожкі-пуціны.

Марная ўрода па ўсякай сяўбе,

Крывы, убогі хаціны.

Летам труд цяжкі, хваробы ў зіму;

Родзіць магіла магілу;

Зь сьвечкай прайдзі, страсяні старану:

Смокча бясхлебіца сілу.

Мучысься, вёска, няпраўдай старой…

Рукі працягнеш з надзеяй:

Неба заплача халоднай слатой,

Вецер уздохі разьвее.

Вецер і моц, знаць, табе прынясе

Зь песьняй магучай, як воля,

Што перастоіш палацы ты ўсе,

Станеш да бою зь нядоляй.

Там, за лесам-борам,

На апецы боскай,

Як нядолі сьведка,

Села наша вёска.

Ёй няма спачынку,

Ёй няма пацехі,

Крышыць, ломіць вецер

I платы, і стрэхі.

А хоць і няўдала

Выглядаюць хаты,

Ходзяць к ёй у госьці

Бедны і багаты.

I ўсё б чыста зь вёскі,

Што маглі, забралі,

А што ж далі вёсцы?

Гэй! скажы, што далі?

Далі тую долю,

Што ўсе праклінаюць,

Далі тую волю,

Што ў няволі маюць…

Дайце скрыпку мне маю.

Дайце мне мой смык!

Я зайграю, запяю,

Як жыве мужык.

Глянь: вялікае сяло —

Ветрам хоць разьвей,

Завяло ж там, завяло

Бяздольле людзей!

Бачыш, быццам чалавек,

Векам малады:

Сьлёзы лезуць з-пад павек,

Гнецца ад бяды.

Сіла згублена ў палях,

Сышла ні за грош,

Дыхавіца у грудзях,

У каленях дрож.

Колькі слава і рука

За жыцьцё цярпіць!

Адно доля бедака

Сном вячыстым сьпіць,

За ўсю працу, за ўвесь труд,

Зьвярнуцца к каму?

Камень голы там і тут

Платаю яму.

Летам выаздабе ў пот

Мачыху-зямлю, —

Увосень схопіць недарод

За работу ўсю.

Зімой — холадам зь сям'ёй

Воўкам завядзе,

На паліцу зуб вясной

З голаду кладзе.

Так ідзе за годам год,

I не паглядзіш —

Ачапіў Мікіту звод,

Лёг пад белы крыж.

Кепска жыці! дый што зробіш?

Цярпець мусіш як-нібудзь,

Грош заробіш, два праробіш,

Кроў, пот, сьлёзы век цякуць.

Няма ботаў — лапці носіш,

Абы толькі стала лык;

Штось украдзеш, штось заробіш,

Вось і сыт я, гад, мужык.

Ў тры пагібелі гну сьпіну

Перад тым, хто сьсе мой пот;

Скажаш праўду — як скаціну,

Цябе злаюць на ўвесь род.

Цэлы век безь перарыву

Гараваў, ракой пот цёк,

I вось — дайцеся ўсе дзіву —

Я ад беднасьці ня ўцёк.

Голы, босы хадзіў дзіцем, —

Цяпер стар, і ўсё ж ня ўскрос:

Паглядзіце, пасудзіце —

Я таксама гол і бос.

Скора з чэрвямі сам-насам

Сьмерць папрэ жыць бедака,

Вы ж ці глянулі хто часам

На магілу мужыка?

Варта глянуць: крыж яловы

Пахіліўся, мохам зрос;

Насып, знаць, калісь дзярновы,

Дажджавы ручай разьнёс.

Замест ружаў, геаргіняў —

Крапіва, лаза, палын,

А пад імі ў дамавіне

Ляжу я — нядолі сын.

Спачываю, пазабыты

I чужымі, і сваймі…

О, цяпер адзет і сыты!

Жыў зь зямлі і сьпі ў зямлі.

Над мной восеньню слатлівай

Ды зімоваю парой

Гудзіць вецер жаласьліва

Песьняй гораснай такой.

Вецер сьвішча, вецер стогне,

Жальбы шле ў выцьці дзіком,

Можа, сэрца чыё дрогне

I ўздыхне над мужыком.

Сагнуўшы плечы ў крук,

Араў зямлю Паўлюк,

Як чорны вол варочаў,

А з дня ў дзень, з году ў год

За плот шоў ўвесь прыплод,

Сам днём блудзіў, як ночай.

Так выйшла ўся моц з жыл, —

Араць ня стала сіл,

Настаў канец дакукі…

З касою сьмерць прыйшла,

З сабой весьць прынясла:

Пара складаці рукі!

Ўзяў шлюб зь зямлёй Паўлюк,

Ня гне ўжо плечы ў крук,

Быдлём ня чэзьне болей.

Памёр і не спазнаў,

Што на чужых араў

Ўвесь век чужое поле.

За сахой, бараной,

За сярпом і касой

З дня на дзень, з году ў год

Сьлёзы, пот лье народ,

А за гэта за ўсё

Што ж здабыў за жыцьцё?

Гэй, го-го! Гэй, го-го!

Мы жывём і пяём,

Хлеб наш людзі ядуць,

Мы ж мякіну жуём!..

З тапаром і пілой

Маразянай зімой

З дня на дзень, з году ў год

Шуркі ставіць народ,

А за гэта за ўсё

Што ж здабыў за жыцьцё?

Гэй, го-го! Гэй, го-го!

Мы жывём і пяём,

Аграваем другіх,

Самі холад клянём!..

На палац, на пакой

На сьпіне на худой

З дня на дзень, з году ў год

Бэлькі носіць народ,

А за гэта за ўсё

Што здабыў за жыцьцё?

Гэй, го-го! Гэй, го-го!

Мы жывём і пяем,

Дамы ставім людзям,

Самі мром пад вуглом!..

Як выйду за хату

На траву-лагі,

А што ж касіць буду,

Божа дарагі?

Ой, лю-лі, лю-лі,

Што ж буду касіць?..

Туды-сюды, сям-там —

Сьмех казаці людзям:

Сівец, аер, куп'ё —

Вось і ўсё, вось і ўсё!

Як выйду за хату,

Дзе дабро — шнурок,

А што буду жаць я,

Зьбіраць, везьці ў ток?

Ой, лю-лі, лю-лі,

Што ж буду зьбіраць?

Туды-сюды, сям-там —

Сьмех казаці людзям:

Мятлу, гірсу, званец, —

Вось і ўсё, і канец!

Як выйду за хату, —

Бор шуміць, пяе…

А што ж буду сеч я,

Дзе хвойкі мае?

Ой, лю-лі, лю-лі,

Дзе дровы, бярно?

Туды-сюды, сям-там —

Сьмех казаці людзям:

Лаза, корчык, гнільлё, —

Вось і ўсё, вось і ўсё!

Як выйду за хату, —

Дарога ідзе,

А куды ж, кудою

Мяне павядзе?

Ой, лю-лі, лю-лі,

Куды ж завядзе?

Туды-сюды, сям-там —

Сьмех казаці людзям:

У астрог, у карчму, —

Вось і ўсё усяму!..

Эх, дзяцюк, хама ўнук,

Сын бяды і працы,

Чаго прэш, як сьляпы,

Ў панскія палацы?

Ці там сват, ці камрад,

Ці брат, ці сястрычка?

Ці цябе вабіць там

Панна-белалічка?

Ці табе па арбе,

Трудах, потам зьлітых,

Весялей, шчасьлівей

Між паноў, між сытых?

А мо' дзе на куце

Разам там саджаюць

І віном дарагім

Частуюць, прымаюць?..

Эх, Арцём! ня твой дом —

Панскія парогі,

Не твае там дружкі,

Мой ты браце ўбогі.

Бач, стаіш і дрыжыш

З шапкаю ў парозе —

Вось якраз, як зімой

З дрэвам на марозе.

А во, глянь, лепей стань,

Кланяйся здалёку:

К табе аж пад парог

Нясе чарку лёкай.

Трэба піць, закусіць

Недаежай панскай,

У руку цмакануць

За прывет, за ласку.

А вунь, дзе панна йдзе, —

Якія, ах, шаты!

Што глядзіш? — у яе

Ёсьць паніч багаты.

Як там ёсьць, ты ўсё ж госьць, —

Думай і аб хаце…

Вось, сабак дворных дзе

Не спаткай, мой браце.

Ну, пайшоў ты дамоў

Нязваны, нясланы,

Са сьлязой пад брывой,

Нясыты, няп'яны.

Знаць, ня так, небарак,

Думаў разгасьціцца:

За сталом з багачом

Піці, весяліцца.

Што ж рабіць? трэба жыць…

Слухай долі-маткі

I панам ня хлюсьці,

Пільнуй сваёй хаткі,

Цемнаце, беднаце

Палац не стаўляўся:

Не такі ў ім народ,

Каб на рэчы знаўся.

Вер, ня вер, як ня мер,

Мой гаротны браце, —

Дзе радзіўся, дзе ўзрос, —

Трэба і ўміраці.

Сажань шырынёю

Надзельны шнурок…

Пустыня, бяз гною,

Каменьне, пясок…

Пад сьнегам адпрэла

Жытцо за зіму;

Прыхваціпа, зьела

Сьпека ярыну.

Бульба — як арэхі,

Як цьвек — бурачок…

— Вось скарбы, пацехі

Твае, мужычок!

Багаты будзь зь нівы,

Ўвесь чынш заплаці;

Будзь весел, шчасьлівы,

Ня пі, не крадзі!

Жый згодна з усімі

І Бога хвалі,

Не крычы з другімі:

«Свабоды! Зямлі!»

Нашто хлеб, нашто багацьце,

Калі нам мякіны хваце?

Нашто боты, чаравікі,

Калі ёсьць лаза і лыкі?

Нашто век зямлі хацеці?

Памром — сажань будзем меці!

Нашто новыя нам хаты?

Казна, двор і так багаты.

Нашто сьвет навукі шчаснай,

Калі сьлёзы сьвецяць ясна?

Нашто лек на гора болькі,

Калі маем манаполькі?

Нашто знаці ўсяго многа?

I так трапім да астрога!..

Постаць нязжатая слотамі гноіцца,

Птушкай цярэбіцца, ветрам малоціцца.

Колас сагнуўся, зьмяшаўся з гразёй;

Зжатыя снопікі ў мэтлях валяюцца,

Віхрам зрываюцца, зерне зрастаецца…

Як жа ты, шнур наш, глядзіш сіратой!

Столькі і працы, і поту загнанымі

Ўложана ў ніву скупую сялянамі,

Столькі пайшло уздыханьня, мальбы!

Гляньце — усё нішчыцца злой непагодаю,

Неба ня зжаліцца над зямлі ўродаю,

Неба ня чуе ні скарг, ні кляцьбы.

Сэрца забытых крывёй абліваецца

Доля няшчаснага ў полі бадзяецца

Рады зьнікуль не відаць і ня чуць;

Думы ўзьнімаюцца, думы маркотныя:

Што бедакі, хлебаробы гаротныя

Холадам, голадам зімнім пачнуць?

Белай пялёнкаю сьнег разьлягаецца,

З гікам мяцеліца дзіка ўздымаецца,

Ў сьцены бязьлітасна валіць мароз…

Дзе тут схаваціся, дзе прытуліціся?

Дзе на кусок хлеба ў сьцюжу разжыціся?

Божа… а сьлёз тых, о, колькі тых сьлёз!..

I чаго ж, непагода сьлязьлівая,

Непрасьветна вісіш над зямлёй?

Што ўрадзіла нам ніва убогая,

I таго не сабраць за табой!

У пракосе, ў капе, дый няскошана

I стаіць, і гніе сенажаць;

I ў снапах, і нязжатым бадзяецца

Дабро ў полі, аж сьлёз не стрымаць.

I ня хочаш ты гору мужычаму

Спагадаць, непагода, ані;

Не глядзіш, як ён будзе праводзіці

Зь дзецьмі, з жонкай зімовыя дні…

Што пачне ён, бядак, як расьсьцелецца

Белы сьвет на дварэ, на страсе?

Чым сямейку карміць яму прыйдзецца

I трасянкі з чаго натрасе?

Дзіцё плакаці будзе галоднае,

Будзе ў хлеве кароўка рыкаць,

Будзе сам ён стагнаць, а мяцеліца

Будзе выць, будзе ўсім падцінаць.

На марозе, на мяцеліцы

Прынёс сівер зіму срогую;

Людцы песьняй не вяселяцца,

Ўхаты крыюцца з трывогаю.

Ўсё замёрзла пад пялёнкаю

Сьнегу белага, халоднага;

Страх мець холад над старонкаю

Для убогага, галоднага!

Ня плач, бедны, сьлязой горкаю!

Да вясны трэба памучыцца:

Ўзойдзе доля новай зоркаю,

I няшчасным папець лучыцца.

Мей надзею ў сэрцы ясную,

Што ня век зіма паношыцца,

I бяз жальб, што шлеш напрасныя,

Сьлёзы высахнуць па крошачцы.

Белы стрэхі, бела поле;

Змоўкла птушак сакатаньне.

Гайда, Янка! Вось раздольле!

Кінь калёсы — выладзь сані!

Заскакаў мароз па сьценах,

Віхры ў коміне галосяць;

Дроў у хаце ні палена,

Дзеці, жонка есьці просяць…

Не пужайся гэткіх хмураў:

Шмат у горад шурак трэба;

Хай жа дрогне лес пануры, —

Папрасі сякерай хлеба!

Гайда, жыва! Што ня ўмеру

Там трасесься, як у трасцы?

Насталі сваю сякеру,

Хай у пушчы стук раздасца!..

Ты худы, кабылка худа —

Хвойку вывезьлі, аж міла!

Даказалі-такі цуду:

Конь, мужык на сьвеце — сіла!

Ніваў загоны,

Лес, сенажатка,

Садзік зялёны

І гэта хатка —

Ня нашы, братка…

Сёлета гэта

Выарам гладка,

Далей на лета

Чуць-чуць з апраткай

Цягнемся, братка.

Потам абліта

Ніва і градка,

Наша рунь жыта

Дый сенажатка —

Панскія, братка.

А хоць нам трэба,

Так, неспагадка,

Мець кусок хлеба, —

Вер, будзе сьвятка

І ў нас, мой братка!

Пройдзе, як вейка,

Крыўда і звадка,

Будзе зямелька,

Будзе і хатка

- Ў магілцы, братка!..

Як спыніўся я за хатай,

Як пайшоў, —

Ні прыстанішча, ні сьвята

Не знайшоў.

Сьвецяць зоры дабрадзейна,

Зіхацяць, —

Маёй толькі безьзямельнай

Не відаць.

Я з рукамі позна, рана

К сім і тым:

І к сваёму і да пана, —

Служу ўсім;

I ару, і бараную,

Засяю,

На ўрадлівасьць жа гляджу я

Не сваю!

Пастыр стадка ў поле гоніць

I пяе:

Дзе ж кароўкі, валы, коні,

Дзе мае?

Ці на небе хмары тыя,

Ці ў вадзе?

I сюды я, і туды я —

Ой, нідзе!

За кусок той хлеба чорны

Ты аддай

Сілу, думкі, — будзь пакорны

I чакай!..

Нямой рыбай аб лёд біся

Век-вяком

I ў магілку паваліся

Бедаком.

Вецер енчыць, сьвішча ў полі,

Вольна дзьме,

Кляне, моліцца ў нядолі

За мяне.

Ходзяць хмары чарадою

Над зямлёй,

Плачуць, плачуць нада мною

Сіратой…

Што за шчасьце, што за доля,

Мой Божа!

Ані хаткі, ані поля,

Ні збожжа!..

Па чужых кутах бадзяцца

Век трэба,

I гавець, і адгаўляцца

Бяз хлеба,

Гінуць сілы над чужою

Работай.

Заліваесься сьлязою

З ахвотай.

Ці тут п'яўкі, ці тут людзі —

Хто зьведаў? —

Адно ўнуку сохнуць грудзі,

Як дзеду.

Жывеш, мучысься бяз толку,

Бяз волі,

Хоць жывы лезь у дамоўку

Зь нядолі.

Пайду к пушчы загукаю

Да зоркаў,

Як мне ў бедным родным краю

Жыць горка…

Што за шчасьце, што за доля,

Мой Божа!

Ані хаткі, ані поля,

Ні збожжа…

Растапілісь гурбы,

Зачарнелі скібы, —

Гайда, безьзямельнік!

Пашукай сялібы!

Шмат зямлі на сьвеце,

Шмат на сьвеце хатак, —

Толькі безьзямельных

Мінуў гэты датак…

Скідае куточак,

Азярняціць поле, —

Бач, пагналі далей,

Гоняць без патолі!

Пхнецца безьзямельнік,

Стогне, уздыхае, —

Падпякае сонца,

Дожджык палівае.

Вецярок калыша,

Як галінку тую,

Песеньку заводзіць,

Як жыцьцё, старую…

Не ўздыхай, мой родны!

Знойдзеш, — прыйдзе сьвята:

Слаўным, роўным станеш

Зь бедным і багатым!

З чатырох дылёвак

Будзеш мець мясьціну,

На век вечны поля

Роўна тры аршыны.

Ляжаш там, заляжаш,

Бедачок сярмяжны,

У дзянькі і ночкі

Ціха і паважна…

А цяпер, сягоньня,

Па лясах, па скібах,

Гайда, безьзямельнік,

Пашукай сялібы!

Паляці ты лесам, полем,

Голас неразьвейны,

Аб той долі ці нядолі,

Долі безьзямельнай.

Ці ж ня пан я, не вяльможны?

Бойцеся вы Бога!

Нават злодзей, на ўсё сквапны,

Не ўкрадзе нічога.

Маё поле, мае гоні —

Воблакі сівыя,

Маё стадка, мае коні —

Хмары вараныя.

Маё поле арэ вецер

I пасе скаціну,

Што бушуе падчас лішне

Ў летнюю часіну.

Мой палац, хто ведаць хоча, —

Неба прастор гэты,

Што ўдзень сонцам, зормі ночай

Сьвеціцца адзеты.

Ніхто не пераарэ мне

Мяжы ў маім полі,

Там падаткаў не плачу я

Нікому, ніколі.

Як узойдзе маё поле,

Высокая ніва,

Туды мчацца мае думкі

Па сваё па жніва.

Мчацца думкі, зьвіняць песьні

Вольна, неразьвейна

Аб той долі ці нядолі,

Долі безьзямельнай.

Ой, скажы ты, безьзямельнік,

Вашэці,

Скуль ты ўзяўся, бедачына,

На сьвеце?

Ці скрасілі цябе лёды,

Марозы?

Ці вылілі цябе воды

Са сьлёзаў?

Дзе ўзрастаў ты, безьзямельны,

Хаваўся?

Пад якой страхой, мазольнік,

Бадзяўся?

Ці пад плотам-частаколам

Багатых,

Ці на прызьбе родных сёлаў,

Пад хатай?

Хто атуліваў малога

Ў пялёнкі?

Хто пеў песьні пры калысцы

Ў пацёмкі?

Ці то вецер, што бяз толку

Галосіць

I зь бядачых хат саломку

Разносіць?

Чым ты хрышчан, які меў ты

Адзетак?

Чым кармілі цябе людзі

Шмат летак?

Ці то плотам, зьнемажэньнем

Нязьменным,

Ці то крыўдай, паніжэньнем

Штодзенным?

Хто вучыў цябе, малога

Як дзіцяцю,

Як шукаць на сьвеце долі,

Багацьця?

Ці паводкі, што сьвет рыюць

Вясною,

Ці мяцеліцы, што выюць

Зімою?

Ой, чаго ты спадзяваўся

Ад сьвету,

Як зьявіўся на зямельку

На гэту?

Ці карчомкі таёй п'янай,

Гуляшчай,

Ці цямнічкі акаванай,

Лядашчай?

А як сьмерць на цябе, мілы,

Надойдзе,

Дзе магілка твая будзе,

Крыж твой дзе?

Ці ў чужым далёкім краі,

Ў няволі,

Ці пад родным лесам, гаем,

У полі?

Ну, дакуль жа ты ўсё будзеш

Марнеці

Без прыпынку, без пацехі

На сьвеце?

З дня на дзень бядак чакае

Ўсё сонца, —

Раса вочы выядае

Бясконца.

Ох, як гляну, гляну я

На жыцьцё паганае,

Ціснуць думы знаныя,

Жалем выліваныя.

У цябе, саколіка,

Ані свайго полейка,

Ані свайго воліка,

Ані свайго століка.

Ходзіш ты вячорамі

Зь ціхаю пакораю,

Бачаць неба з зорамі,

Полейка з разорамі.

I клянеш напэўнае

Гора не разьвейнае,

Долю пустасейную,

Долю безьзямельную.

Толькі думы думныя

Чуюць хмары буйныя,

Хвойкі, елкі шумныя

Дый ня людзі чуйныя.

Вось, як гляну, гляну я

На жыцьцё паганае,

Бачу ўсё мне знанае,

Сьлязьмі паліванае.

Дзе мой дом, дзе ты, хата мая,

Дзе загон хлебадайнай зямлі?

Сам — зь бядой, ні жыцьця, ні пуцьця!

Знай, гаруй ды магілку хвалі.

Дзень і ноч нада мной, сіратой,

Стогне, сьцелецца стада хмурын,

Дзень і ноч то сьлязой, то крывёй

Сьцежку росіш адзін, сам адзін!

З году ў год злыдні з кута ў куток

Пруць у сьвет, сьвету знаць не даюць;

Як вятрышчы сарваны лісток,

Падхапілі, нясуць і нясуць.

Знай, нясуць, вось скруцілі, згнялі,

А ўсё пруць, усё ў сьвет, на той сьвет;

Вось і звон, шмат званоў… Загулі…

Бач, труна, пры труне адзін дзед.

Жыў, ня жыў, шчасьця знаў, не зазнаў,

Палажылі ў дамоўку — ляжы!

Дайце ж камень на грудзь, каб ня ўстаў

Безьзямельнік, гаротнік сьляпы!..