Шляхам жыцьця

Сто лет мінала Крыжацкай навале,

Як кроў с паўночных смактала паганаў.

Прусы ўжо шыі ў ваковы згіналі,

Або ўцекалі з радзімых палянаў;

Немец за ўцёкшым пускаўся ў дагонкі,

Нішчыў да самай літоўскай старонкі.

Літвінаў дзеліць ад ворагаў Нёман:

З аднаго боку льсьняць стрэхі сьвятыняў,

I лесу — схову багоў—чуваць гоман;

З другога—ўбіты на ўзгорку пустыні

Крыж, знак нямецкі, рад к небу сягнуці,

Грозна пільнуе літоўскіх загонаў,

Як-бы ўсю чыста зямлю Палемона

Хацеў-бы зьверху здушыць, загарнуці.

Гэтта літоўскай семья маладзежы

Ў шапках бабровых, ў сьвітках мядзьвежых,

З лукам праз плечы, с стрэламі пры боку

Снуе і сочыць за Немцам здалёку;

А там — нескратна, ў збраенні каваным

Немец сядзіць на кані аседланым,

К землям уставіў незабраным вочы,

Стрэльбу набіў і ружанцам ляскочэ.

Пільнуюць тые і гэтые броду.

Так Нёман з даўнай гасьціннасьці рупны,

Сялібы лучучы братніх народаў,

Стаўся граніцай для ўсіх недаступнай,

I той мог толькі прайці яе сьмела,

Каму на волі жыцьцё надаела.

Адно галінка літоўскага хмелю,

Наджана тофілю прускага красай,

Пнецца па вербах і цінавым зельлю,

К любаму пнецца, як з даўнага часу:

Сьлед кіне ў рэчцэ вяночкам нявілым,

I на чужыне ўжо лучыцца з мілым.

Ды салавейкі пад Коўнай з дубровы

Са сваякамі гары запушчанскай

Свае літоўскіе баюць размовы,

Дзелюцца спольна і дружбай, і ласкай,

Як бы граніцы незнаючы новай.

А людзі?.. Людзі ўпіліся бітвою;

Даўная Прусаў з Літвою зажыласьць

Пашла ў непамяць; падчас толькі міласьць

I людзей годзіць… Я знаў людзей двое…

Гэй, Нёман! Хутка к тваім сумным водам

Рынуць навалы нясьці зністажэнне,

I ў бераг, з вечных галоцючы ценяў,

Тапор чужынца бязлітасна ўесца;

Стрэл салавейкаў разгоне ў гародах.

Што быту лепшаго выснуюць сплёты,

Парве ўсё чыста ненавісьць народаў,

Парве ўсё чыста… Каханкаў-жэ сэрцы

Злучацца ў песьнях ізноў Вайдэлёты.

Стары Будрыс трох сынаў, як сам, ёмкіх літвінаў

На дзядзінец заве і гаворэ:

Коні с пашы вядзеце; зброю, сёдлы браць с клеці!

А спраўляцца мне жвава і скора.

З Вільні вестку мне далі, што ўжо там наказалі

Тры вайны на тры сьвета староны:

Вольгерд рускіх біць едзе, Скіргел — ляхаў-суседзеў,

А князь Кейстут заграбіць Тэўтоны.

Дзяцюкі вы ня зломкі, для радзімай старонкі

На вайне пашукайце ўспамогі…

Ня йду сёлета з вамі,—знаю — трапіце самі;

Трох вас ёсьць і тры ёсьць вам дарогі.

Вось адзін хай пасьпее за Альгердам ў Рассею

Па-над Ільмень, пад мур Навагроду;

Там — саболі і лісы, і злацістые місы,

І ў баяраў там грошы — як лёду.

Едзь другі да Кейстута, а ўвіхайся там крута,

Крыжакам дай, як сьледна, па пятах;

Меруць там на асьміны брыліянты, бурштыны,

Дарагіх шмат ксяндзоўскіх арнатаў.

Скіргел с трэцім памчыцца там, дзе Вісла бурліцца;

Беднату там убачыш ліхую,

Але возьмеш за тое узбраенне стальное,

I мне стуль прывязеш сынавую.

Бо дзе я ня быў толькі, спадабаў адны Полькі,—

Так панадны мне стан іх дзявочы,

Твар іх бела-ружовы, як смоль — чорные бровы,

Як дзьве зоркі, так сьвецюцца вочы.

Маладым чэлавекам, я стуль быў прад паўвекам

Сабе вывез палячку за жонку;

Хоць яна ўжо ў магіле, я ўбываю на сіле,

А ўсё-ж міла гляджу ў ту старонку.

Даўшы так асьцярогу, блаславіў на дарогу;

Яны ўзялі бронь, селі, пабеглі.

Сходзе восень, зіма йдзе, сыны ўсё там — вайна дзе;

Будрыс думаў, што ў бітвах палеглі.

Па сьняжыстай дарожцэ, мчыцца ў зброі хтось к вёсцэ,

А пад буркаю нешта хавае:

Кубел — гэта, знаць, — ноша, а ў ім рускіе грошы…

Не!.. Палячка — твая сынавая.

Па сьняжыстай дарожцэ мчыцца ў зброі хтось к вёсцэ,

А пад буркаю нешта хавае:

Мусіць с Прусаў, мой сыну, цягнеш кубел бурштыну…

Не!.. Палячка — твая сынавая.

Па сьняжыстай дарожцэ трэці нехта прэ к вёсцэ,

А пад буркай вяліка дабыча.

Будрыс — што? — не пытае, толькі госьці склікае,

На вясельле іх трэцяе клічэ.

Пьюць, ядуць і люлькі смалюць,

Таўкатня ўкруг і сваволя,

Ледзь карчмы тэй не развалюць…

Хі-хі, ха-ха, гэй-жэ, го-ля!

На канцы стала Твардоўскі

Сеў, патпёрся, выпнуў бруха,

I крычыць на чым сьвет боскі,

I усяк туманіць юха.

Салдату, ўдаваў што зуха,

Ўсіх ён лае, разганяе,—

Сьвіснуў шабляй каля вуха,

Ужо с салдата зайца мае.

Старшыне, што місу з мясам

Паражніў з вялікім смакам,

Пырснуў квасам і тым часам

Старшыню зрабіў сабакам.

Пстрык! шаўца у нос кароткі,

Тры да лба прыткнуў краночкі,

Цмокнуў цмок, і гданьскай водкі

Сы лба вытачыў паўбочкі.

Тут, як водку піў с келіха,

У келіху сьвіст зрабіўся;

Глядзь на дно — Гэй, што за ліха!

Ты чаго, кум, сюды ўбіўся?

На дне ў чарцэ бачыць — чорцік:

Чысты немец, знае ўвагу;

Пакланіўся і, як хорцік,

На падлогу дае цягу.

Скочыў, вырас на два локці,

Нос, як гачык — знаць, што не-людзь,

I савіные пазногці

На худых нагах віднеюць.

«А! Твардоўскі… як дуж, браце?!»

Так гаворэ і падходзе:

«Ці-ж ня хочэш нат пазнаці

Мафістофаля, дабродзей?

Там, пад Лысаю-Гарою,

Што душу нам атступаеш,

Патпісаўся ты крывёю,

А цяпер і ані дбаеш!

Надало-ж табе забыцца,

Што, як два мінуць гадочкі,

Меўся ў Рыме ты явіцца,

Каб цябе ўзяць за грахочкі.

Ўжо сыходзе год і сёмы,

I кантракт далей ня служэ,

А за чары, ой, даўно мы

Жджом цябе у пекле, дружэ.

Але хоць чэкаў я леты,

Помста ўрэшці даканана:

Рым завецца шынок гэты…

Кладу арышт на васпана».

Даць хацеў Твардоўскі цягу

На сказ гэтакі чартовы,

Але той злавіў за дзягу:

«А дзе, кажэ, гонар слова?»

Што рабіць? чэрта насьпела,

Схопе ў пекла тут, і годзе.

Дый Твардоўскі знае дзела,

I таму мазгі заводзе.

«Гэй, ты, чорце! глянуць зволь-ка

У кантракт, дзе пункты ўвідзіш,

Што як лет мінецца столька,

Па маю душу як прыдзеш,—

Буду права мець тры разы

Запрагчы цябе ў работу,—

Ты-ж найгоршые прыказы

Мусіш споўніць што да-ёты.

Глянь, над карчмай малеванне:

Конь грывясты, хвост, як вехаць;

Тут жывым нехай ён стане,

Мушу я на ём праехаць.

Біч с пяску скруці мне, бесе,

Каб каня меў чым пагнаці;

Хором выбудўй у лесе,

Каб было дзе папасаці.

Зруб стаўляй з зернят арэху,

Прыкажы знасіць іх раку,

Жыда пэйсамі лаць стрэху,

Места гонт — крый зернем маку.

Глянь, цьвячок такі прымерна:

Ў цаль — таўсты, даўгі—тры цалі;

Бі у кожна маку зерна

Па тры гэткіе ганталі».

Мафістофель духам скочэ,

Каня корме, пое, чысьце,

Біч даўгі са жвіру точэ,

А ўсё жыва і агнісьце.

Сеў Твардоўскі, выпнуў жылы,

Ўзяў за повад, кон здаровы,

Знай, трымайся што ёсьць сілы,

Аж тут зірк: палац гатовы.

«Так, так! выйграў, пане бісе;

Ды работа жджэ другая:

Ты скупайся ў гэтай місе—

Толькі ў ёй вода сьвятая».

Чорт спужаўся, ўвесь сагнуўся,

Пот яго сьцюдзёны крые;

Усё-ж, пан кажэ — слуга мусе,

Чорт скупаўся аж па шыю.

Потым выскачыў, як з жару,

I Твардоўскаго зноў страшэ:

«Я цяжкую вынес кару,

Але й ты у моцы нашай».

«Раз ешчэ—і будзе квіта—

Па кантракту ёсьць нагонка…

Глянь, вун баба каля сіта,

Гэта, чорце, мая жонка.

Я на год у Вэльзабуба

За цябе жыць астануся,

А праз той час мая люба

Жыць с табой, як з мужэм, мусе.

Службу, любасьць, шанаванне

Хай ёй вашэ прысягае,

Зломіш хоць адно заданне—

Уся умова прападае».

Што той кажэ, чорт пільнуе,

Вокам кідае на самку,

Быццам бачыць, быццам чуе,

І збліжаецца пад клямку.

А Твардоўскі пры ім сучэ,

Быццам гнецца, а ўсё бачэ;

Скочыў дзюркай чорт ат ключа,

I дагэтуль недзе скачэ.

С-пад прысад агарода бледны ўбег ваевода

У палац свой са злосьцю й трывогай;

Дзе ў бакоўку дзьвер — стануў, у пасьцель жонкі глянуў,

Глянуў там і не ўбачыў нікога.

У дол патупіўшы вочы, ўвесь дрыжыць, штось мармочэ,

Вусы тузае, думае дзіка;

Адышоў ат пасьцелі, жутка зрэнкамі стрэліў,

Казакй ту-ж Навума паклікаў.

Гэй, казачэ, ты, хаме! Што у садзе пры браме

Ні сабакі німа, ані стражы?!

Браць мне торбу барсучу і янчарку гайдучу,

С цьвека стрэльбу цягні мне ураз-жэ!

Ўзялі броню—і ходу!.. Патцякліся к гароду,

Дзе шпалеры альтану абселі…

На дзярновым пасадзе штось бялее у садзе:

Там сядзела кабеціна ў белі.

Броўкі ручкай адною закрывала касою,

Грудзі крыла рубком кашуліны,

А другою — памалу ат сябе атпіхала

Што ў калень яе кленьчыў, мужчыну.

Той прыпаўшы к каленням гаварыў ей с цярпеннем:

Дык усё, што было, ўжо далёка…

I твае уздыхання, і тваё прывітанне

Аткупіў ваевода гатоўкай.

Я, хоць верным быў гэтак табе столькі ўжо летак,

I любіць, і цярпець мушу здаля,

А ён с сэрцэм каменным бразнуў золатам зменным,—

Ты яму прадалася без жалю.

Ён што вечара будзе песьціць белые грудзі,

С табой цешыцца ў пуху лебяжым;

Намаю на загубу цалаваць шчочкі, губы

Твае будзе цалункам уражым.

Я на коніку верным гэтым полем бязмерным

Мкну сюды, за мной — холад і слоты,

Мкну вітаці ўздыханнем і ад’ехаць з жаданнем:

Добрай ночкі і доўгай пяшчоты.

Ўсё яна йшчэ, як глуха; ён ей шэпчэ на вуха

Тые жальбы, ці новы закляцьця;

Аж прымлеўшы, без сілы ручкай грудзі аткрыла

I ў яго патанула абняцьце.

Ваевода с слугою сталі ту-ж пад вярбою,

I з-за пояса бралі набоі,—

Атсекалі зубамі, прыбівалі штымплямі

Жмені пораху й шроту удвое.

Пане! — так казак клічэ, — нейкі чорт мною смычэ;

Не магу я застрэліць той дзеўкі:

Як свой курак адводзіў, я ўздрыгнуў, бы на лёдзе,

І зьляцела сьлеза да панэўкі.

Ціха!.. Кінь, хаме, кракаць, я наўчу цябе плакаць…

На, тут с порахам гданскім сакеўку;

Усып патпалу а жыва, ногцем шчысьці красіва,

Ды ў свой лоб стрэль, ці ў гэтую дзеўку.

Ў права… выжэй… памалу… жджы майго самапалу:

Жаніха перш зьмяту на заўсёды!..

Ўзьвёў казак курак, сцэліў, не чэкаючы, стрэліў,

I ўгадзіў ў самы лоб ваеводы.

Ідуць тры сьцежкі с хаты

На долю і нядолю:

Ідзе адна, дзе пану

Людцы пахаюць поле;

На лева ад хаціны

Ідзе ў карчму другая,

А трэцяя — к магілкам,

Дзе брат наш спачывае…

Ад цяжкай працы, поту

Адна расіцай сьвеціць;

Хто па другой праходзе,

— З бацькоў сьмяюцца дзеці;

Палын расьце на трэцей,

I наспы выжэй, ніжэй,

I плачэ там бярозка,

I крыж стаіць на крыжу…

Па сьцежках гэтых ходзяць

У лапцях нашы людзі.

Гэй! хто ім сьцежку ўскажэ,

Што весьці к шчасьцю будзе?..

Вецер коціцца па полю,

Жытні колас гнецца прытка;

Гэй, цыганка-варажбітка,

Варажы мне маю долю.

Варажы яе с чырвонай

Зоркі, што пад хатай льсьніцца,

С таго шуму, што так мчыцца

Ад дубровы ад зялёнай.

Варажы з рукі яе мне,

З рукі правай, мазалістай,

I с крынічкі таей чыстай,

Што бурліць так па каменню.

Варажы мне добрым словам

С тэй вясёлкі многакветнай,

I с тэй кнігі, с тэй прасьветнай,

Што аб шчасьці кажэ новым.

…Тваей долі німа ў кнізе,

Ні у вадзіцы, ні на небе,

Толькі ў чорным тваім хлебе,

Толькі ў світцэ, рванай рызе.

Ні на зорку залатую,

Ні с крыніцы шумнай чыстай,

А з рукі тэй мазалістай

Мужыку тут варажу я.

Ой, ты будзеш, будзеш панам,

Ні то князям, ні гэтманам:

Тваё царства ўецца кругам,

Дзе ня пройдзеш толькі плугам.

Бачэн будзеш ты ў чырвені,

Што с крывавым потам льецца,

I ў тым золаце — прамені,

Што ад коскі адабьецца.

Скарб ты выарыш багаты

З нівы гэтай зааранай:

I таляры, і дукаты,

Толькі-ж не сабе, а пану.

А шлюб возьмеш ты с царыцай,

Што жыццё усё с табою

Не захочэ разлучыцца…

Ой, возьмеш ты шлюб з бядою.

Днём нашле сон, ночкай збудзе,

Сцерагчы будзе парога;

Ані з ёй табе у людзі,

Ані з ёй табе да Бога!

Як вясною ўсходзюць кветкі,

Падымаюіца хмурліва,—

Укалышэ твае дзеткі

Песьней голаду сьлязлівай.

Жджэ цябе дарога з ёю,

Ў доўж і ў шыр саўсім малая,

А ў зямлю глыбей за тое,

А ў гару — аж зор хватае.

Па ёй будуць цябе весьці

Твае волікі сівые

I званы аж вежай трэсьці

На магілкі на старые.

Ці любіш дом? свой родны дом,

Што ў ночку — летавай парой—

Шэптанем ліп варожыць сном,

Сьлязу солодзіць цішынёй.

Ці любіш дом? сваю страху?

Што многа лет гняце ў маху

Крывых варот нізкі парог,

Што ласкай сьцеліцца да ног.

Ці любіш дом? аджыўчы пах

Пракосных зёл, насьпелых ніў,

I ружы цвет, што ў кальчуках

Сваю прыгожэсьць засяліў.

Ці любіш дом? свой родны дом,

Што гул жывых сасон вярхоў

I духаў стогн, і віхраў хор

Пералівае ў тваю кроў.

Ці любіш дом? свой родны дом,

Што ў часе бур, плакучых хмар,

Калі ў душу ударыць гром,

Нясе прытульны думкам чар.

Раз любіш ты, і ўсей душой

Пад гэтай хочэш жыць страхой,

Кут бацькаў сэрцэм сьцеражы,

I сэрцэ ў ім на век злажы.

Прыдзе сьвітанне да маей хаткі

I разбуджаць мяне стане:

«Гэй! бяры коску; глянь! там на ўсходзе

Сонейка скора прагляне».

Дзе ты. сермяга? Пот яшчэ значэн:

Ночкай ня высах Пятровай.

Дзе мая коска? дзе баяўніца:

Час нам на луг за дуброву.

Прыдзе палудня да маей хаткі,

Ка мне патсядзе на лаву,

I так глядзіць там, як мае дзеткі

Жывюцца поснаю стравай.

I лусту хлеба чорнага ломе,

Рукі чагосьці трасуцца,

А што кусочэк возьме, аткусе—

Сьлёзы цурком паліюцца.

А прыдзе ночка да маей хаткі,

Стане ў куток, падапрэцца

I, ў думах-думках, стоючы гэтак,

Песьняй глухой адазвецца.

А ў грудзях сэрцэ птушкай заскачэ,

Хадыром хатка заходзе,

Як ноч аб долі цяжкай мужычай

Нудна галосе, заводзе.

Ные сэрцэ без патолі,

Нудна льюцца сьлёзы…

Выйду клікаць лепшай долі

У даль, пад шум бярозаў.

Дзе ты лепшая, дзе, доля?

Прыбудзь, — хай пазнаем!

Прымем хлебам, прымем солей,

Шчыра прывітаем.

Дарма плачу, прызываю

I ў жалю малю я:

Вецер словы адбівае,—

Доля ані чуе…

Ой ты, песенька, маўчы ты!

Не нам вецер зьбіці:

Хадзі с сэрцэйкам разьбітым

Па долі тужыці.

Як ішоў я ў бой кіпячы,

Як прашчаўся с хаткай,

Тут Гануля мая с плачэм:

«Пойдзеш гінуць, братка!

Але буду я маліцца,

Каб ця Бог ацаліў,

Ты-ж прынось за то гасьцінца

„Шнур даўгі каралеў“».

З ласкай Божай паручыла

Грамадзе радзімай:

Палі ворагавы сілы,

Горад здабылі мы.

Як прыціхнулі гарматы,

Як браму зламалі,

Хто саетаў, хто дукатаў—

Я шукаў каралеў.

Хоць і ў шчасьці не радзіўся,

А шукаю сьмела…

Шнур каралеў замігціўся,

Як-бы вішэнь сьпелых.

Тут здабычыну схапіўшы,

Не чэкаю далей,

Чымўскарэй сьпяшу к наймільшай

Даць ей шнур каралеў.

Па гасьцінцы, па дарожцэ

Кульгаю да дому…

Загудзелі званы ў вёсцэ,

Як па нежывому.

Прыбліжаюся к хаціне,

Аж тут людзі здаля:

«Твая Ганна ў дамавіне,—

Ня трэба каралеў!»

Ой, заплакаў, ой, заенчыў

Цяжэй цяжкай хмары,

Перад цэркаўкай укленчыў,

Дый сьпяшу к аўтару:

Да Найсьвеншай да Марыі

Збліжаюся ў жалі,

I завесіў Ей на шыі

Я тых шнур каралеў.

Спанад лесаў, спанад хмараў

Груган вылетае,

Сеў пад вёскай на папары,

Груганят склікае.

На вялікай, знаць, быў згубе

У далёкіх старонках:

Рука правая у дзюбе

З залатым пярсьцёнкам.

— Эй, скажы, груган незнаны,

Скуль ты прыбываеш?

Скуль пярсьцёнак пазлачаны,

I руку скуль маеш?—

— За гарамі, ой, дзяўчына,

Страшны бой вядзецца;

Кроў ліецца ручаінай,

Труп на труп кладзецца.

Зарывае люд рабочы

Ссечаны галовы,

На малойцаў грудзі, вочы

Сыплюць наспы новы.

На курганах на бедачых

Воўчы рык чуваці;

Не адна галосіць, плачэ

Сірата і маці.

Сьлязьмі горка залілася

Бедная дзяўчына:

— Вось калі я дажылася

Нешчаснай часіны!

Ой, руку я ўжо пазнала!

Той, чыя, — не ўстане:

Гэты персьцень даравала

Міламу ў разстанні.

Эй, зямелька, загон ты мой чорны!

Рые плуг, барана твае кветкі;

Ў табе сьпяць ураджайные зёрны,

А мы ў сьвет, твае родные дзеткі.

Сьвісьне коска ў тваей сенажаці,

Бразьне серп на загоне пасьпелым,

А прад намі прасьвіту не знаці,

Непагодай спавіты сьвет цэлы.

О вы, зёрны, о сноп умалотны,

О ты, жніў залатая мінута!

Жаль, нуда з намі ўсьлед плыве слотна,

А прад намі— маркотнасьць, пакута.

Жаль, нуда заляглі, як туманы

Хмар над нашай зямелькаю-маткай,

А загон яе ў скібы зараны,

А ў самой яе дрэмлюць зернятка.

Хто пасьмее зямельку вініці,

Нарэкаць на цябе хто пасьмее,

Што ў бадзянні нам страшна так жыці.

Што ў жалобе мы гэткай марнеем.

Жаль, нуда хай ідуці, перэд намі

I маркотнасьць, і любасьць бязконца,

А ты, маці, сваймі каласкамі

Шумі, цешся і сьмейся да сонца.

Эй, зямелька, загон ты мой чорны!

І у нас ешчэ ўцеха загосьце;

Ешчэ будзем зьбіраць твае зёрны,

Ешчэ зложым свае ў табе косьці.