Выкраданне чарадзея

1

Ёсць такое слова «мітусенне». Яно вось і лезе ў галаву, калі чуеш і справа і злева пра гэтых амікантактах і хосцікантактах, гэта значыць, выходзіць, прыязных і непрыязных адносінах з іншагасцямі. Не дае цяпер людзям супакою даволі вядомая Н-6813! Планета — не планета, штучная — натуральная, і адкуль толькі яна ўзялася ў вашай сістэме, і хто такія ноблы, што яе засяляюць, і чаму ноблы, і што ім ад нас трэба. Дыскусіі, гіпотэзы... Лепш бы людзям працаваць, а не мітусіцца. Але працаваць, мабыць, і няма калі — раней трэба, бачыце, пра назвы і разуменні дамовіцца... Божа! А ці стануць больш таннымі штаны ў краме, калі яны не «ноблы», а «барбы», чэрці, д'яблы?..

І чэшуць жа языкі — каму не лень, каб толькі выхваліцца: мы таксама, бачыце, не лыкам шытыя, не цураемся «апошняга слова». Але гэтых і браць пад увагу не варта — ім абы звон ды знешні выгляд. Але тыя, што рухаюць прагрэс, свяцілы і прыхільнікі, яны хіба не ў той жа моды, не ў таго ж мітусення пад абцасікам, пад гэтай лакіраванай шпількай, што цокае сабе і цокае па тратуарах, зменіцца пакаленне і — зноў цокаць, як цокала і стагоддзе і два таму назад?.. Вучоныя дзеячы, паважаныя і славутыя, — а калі разабрацца, то суцэльная гульня словамі, як у малых дзяцей. А ці не больш карысна, дазвольце запытацца, прыдумаць формулу, каб, напрыклад, суседзі жылі мірна?

Не, я не супраць навукова-тэхнічнай рэвалюцыі ці там прагрэсу, бог з ім, — няхай сабе мудрацы адкрываюць розныя часцінкі, а свяцілы выводзяць заканамернасці і чытаюць галаваграмы. Але наўрад, наўрад ці якраз гэта — найважнейшы паказчык узроўню нашага быцця. Я — просты, сярэдні грамадзянін, звычайны член грамадства, і хіба маё самаадчуванне, маё пачуццё такі ўжо другарадны гук у аркестры жыцця?

Назавіце гэта лірычным адступленнем — але-але, так і лічыце: пачаў з лірычнага адступлення. Ваша справа. Не шмат іх тут сабе я дазволіў. Бо я — усяго толькі апавядальнік, і ўсё наступнае — не больш як апавяданне, якога я не мог не напісаць, бо вельмі паважаю Пасвячонага, гэтага дастойнага і заслужанага чалавека і вучонага, чые «Запіскі» мне пашанцавала трымаць у руках. Калі б не было яго «Запісак», не было б і гэтага апавядання. Але мушу заявіць, што яго не было б і ў тым выпадку, калі б прыхільнікі так званага амікантакту не паспяшаліся заявіць у адзін голас, што «Запіскі» — вада на іх млын.

Мала хто чытаў «Запіскі» — большасці гэта проста недаступна: увесь тыражок пайшоў на гэты іх сімпозіум (мне экземплярчык дасталі); таму вось больш звону, чым уяўлення — часцей за ўсё мяркуюць па чутках.

Проста здзіўляешся, колькі пустых клопатаў у чалавека! А спытайся, «нашто табе гэта трэба», — і адказаць яму няма чаго. «Усе, маўляў... Ну, і я...» Або пачне што-небудзь пра пярэдні край навукі. Патрэбны ён яму, гэты пярэдні край...

Паўтараю: я паважаю Пасвячонага. Ён — чалавек самавіты, аўтарытэтны, яму вунь рэдкімі прыладамі дазваляюць карыстацца. І не мне, вядома, тлумачыць і каментаваць яго словы. Але апавядаць, няхай і з лірычнымі адступленнямі, я ўсё-такі адважыўся. Потым, (каб, з аднаго боку, спыніліся плёткі, а з другога — астыў запал прыхільнікаў розных легкадумных амікантактаў.

Амікантакт, разумееце, гэта — сусветнае каханне... А ноблы, між іншым, да нас практыкантаў засылаюць...

2

Дык вось у гэтай гісторыі з дафніямі замешаны менавіта ноблы, і тым карысныя «Запіскі» Пасвячонага, што якраз і паказваюць, хто яны такія і чым любяць займацца.

Што мы ведалі?

Мы ведалі, што планету (або што яно там) занесла да нас у суседзі гадоў шэсцьдзесят таму назад, што яна, відаць, можа кіравацца, што на сігналы не адказвае і сама маўчыць, ну і яшчэ дзве-тры дробязі. А ці мы ведаем, з якой мэтай яна з'явілася ў нашай сістэме? А ці ведаем, на што нам спадзявацца, калі яны ўздумаюць высадзіць эскадрыллю? А ці зразумела ім будзе, што мы гуманоіды?.. Нічога мы не ведаем!

Вунь наша Служба Назірання ў сваім бюлетэні піша: «Н-6813 набліжаецца да нас і адыходзіць, зусім знікаючы з поля дасягальнасці з перыядычнасцю ад двух да шасці месяцаў». А між тым той жа бюлетэнь у 2036 годзе пісаў, што Н-6813 «адсутнічала» цэлых дзесяць месяцаў. Вось дык перыядычнасць!

Пасвячоны даказвае, што ноблы добра пра нас інфармаваныя і іх намер, як ён лічыць, «дакладна вызначыць немагчыма». Пры ўсёй павазе, прызнацца, не ўсё мне тут зразумела, не да ўсяго, што расказаў гэты вучоны муж, ляжыць маё сэрца, а некаторыя вывады, шчыра скажу, засмучаюць душу. З гэтай прычыны фразу пра намеры ноблаў, якія «дакладна вызначыць немагчыма», я ўспрымаю як сур'ёзную перасцярогу.

Пасвячоны бачыў іх не раз яшчэ да той сумятні з дафніямі, сумятні дзікай і непраўдападобнай, на падставе якой розныя разумнікі, аматары слоўцаў, адразу ж паспяшаліся абгрунтаваць ідэю пра «арбэвалюцыю» (развіццю па кругу) у супрацьвагу старой «гелэвалюцыі» (развіццю па спіралі). Пасвячоны піша, што хоць яны падобныя да нас рашуча ўсім, ён умее пазнаць нобла сярод сотні чалавекападобных. Перад іх ведамі ён, мабыць, стаіць навыцяжку (няхай не прымуць за непачцівасць у адносінах да шаноўнага Пасвячонага). А мне зразумела адно: планета іх перагружана, ім трэба кудысьці рассяляцца, а ўмовы ў нас і на Н-6813 амаль аднолькавыя. Вось і падумайце, з якімі намерамі яны круцяцца вакол нас і нават адважваюцца на экскурсіі сюды і, пры гэтым, адчуваюць сябе тут вельмі нават упэўнена.

У тым вось і справа, што не толькі Пасвячоны іх бачыў. Прагледзьце добра прэсу апошніх гадоў, будзьце ласкавы, пагартайце — такі цікавы малюначак адкрыецца!

3

Ці гэта ўжо ў Пасвячонага нейкі там свой метад, ці гэта звышдакладныя разлікі, ці гэта асаблівы нюх, — як бы яно ні было, а менавіта ён стаў сведкам таго, як аднаго дня на казачным поўдні, на паляне сярод джунгляў, ціхім раннім часам пагусцела крыху паветра, паднялося лёгкае воблачка пылу, і вось — ні адсюль, ні адтуль — на траву апускаецца невялічкі апарат калачападобнай формы, і з люка вылазяць двое.

Трэба адзначыць, што дзіўны іх карабель з'явіўся менавіта бясшумна і незаўважна: гэта значыць, яны прызямліліся і толькі потым сталі бачныя. Вось яна якая тэхніка, абскурацыя гэта самая, якая дазваляе рабіцца нібы адсутным, калі на самай справе ты ёсць. Але хто мае вочы, той бачыць.

Значыць, яны прызямліліся, паказаліся і пачалі аглядвацца. А ўжо да іх з узлеску спяшаецца трэці, і апрануты ён, не ў прыклад гэтым — у зіхатлівых камбінезонах, а зусім як чалавек у той краіне: саламяны капялюш лейкай, падкасаныя па калені штаны, хустачка на шыі. І яшччэ здалёк пачалі яны гаварыць, але так па-чужому, што Пасвячонаму давялося, само сабой, уключыць свой транскамунікатар (апарат, які выдаецца, між іншым, па асаблівым дазволе), і толькі тады ён пачаў разумець іх тарабаршчыну.

Аднак дадзім слова самому Пасвячонаму.

Яны прывіталіся, — піша ён, — стрымана, нават суха, але твары іх задаволена свяціліся ад сустрэчы. Тыя, што прыляцелі, былі дужа маладыя, а хто сустрэў — сярэдніх гадоў.

— Вітаем Настаўніка, — вымавілі юнакі, і старэйшы адказаў:

— Вітаю пасланцоў Студыі Прагнозаў.

Студыёзусы пачалі моцна мітусіцца, нібы яны адразу мусілі прыступіць да неадкладнай справы; старэйшы ж далікатна стрымліваў іх, запрашаючы спачатку сесці і выслухаць яго, а ўжо потым брацца за тое, дзеля чаго яны прыляцелі.

Якія былі іх намеры, я ў першыя хвіліны не мог здагадацца. Аднак хутка зразумеў: юныя пасланцы Студыі Прагнозаў Н-6813 — свайго роду практыканты, кажучы нашай мовай, і накіраваныя на Зямлю для збору пэўных звестак, чым надзвычай ганарыліся; а Настаўнік, таксама зразумеў я, жыве тут ужо даволі доўга, ведае пра нас усё і знаходзіўся сярод нас, мабыць, з мэтай асвойтацца, каб потым прымаць практыкантаў. Няма сумненняў, што іх Студыя Прагнозаў рыхтуе спецыялістаў па Зямлі, якіх ім, нягледзячы на рознабаковую пра іх інфармацыю, тым не менш не хапае. Магчыма, паняцці «вычарпальная інфармацыя» і ў іх і ў нас не супадаюць.

Настаўнік пасадзіў нарэшце сваіх падапечных, і яны надзелі на галовы зіхатлівыя абручы (прылады для хуткага і глыбокага засваення, як я здагадаўся), і такім чынам пачаўся першы ўрок для іх па Зямлі ўжо непасрэдна на Зямлі.

Цяжка перадаць, што я перажыў, назіраючы гэты ўрок. Здзіўленне? Збянтэжанасць? Захапленне?.. Настаўнік мала гаварыў, скупымі і сціслымі фразамі-формуламі вызначаючы толькі пэўныя вехі, абагульненні; затое яго міміка, позірк, які бурна мяняўся, былі настолькі разнастайныя і багатыя і неслі, як відаць, такое мноства інфармацыі і з такой інтэнсіўнасцю, што мой транскамунікатар адразу ж перагрэўся, я ўжо нічога не разумеў і вымушаны быў выключыць машыну. Усё было ясна: Настаўнік — унікальны выкладчык і прадмет ведае, вядома, выдатна, на зайздрасць кожнаму з нас.

Яны знялі свае абручы, урок скончыўся, пачалі спрачацца. А тут і мой транскамунікатар паспеў астыць, і я ўключыў яго і зноў пачаў разумець іх размову.

Гасцей, як высветлілася, цікавіла разумная істота гэтай планеты, якую яны, між іншым, называлі «Хі», што ў перакладзе з іх мовы азначае «яйка». Такое было яго заданне — яны жадалі неадкладна ўбачыць гэту разумную істоту, прасачыць з дапамогай спецыяльных прыладаў яго эвалюцыю, а таксама разлічыць, як яна скончыцца. Трэба сказаць, што самым дзівосным з іх дзівоснай апаратуры быў эвальвентар, гэта значыць расшыфравальнік, узнаўляльнік чаго-небудзь ад пачатку да канца, няхай гэта «што-небудзь» пачалося нават мільён гадоў таму назад. Да эвальвентара падключаўся дэкуртар, або скарачальнік, які паскараў працэс, а таксама — амнівізар, з дапамогай якога ёсць мажлівасць усё выразна назіраць — прызначэнне гэтых апаратаў я зразумеў пазней. Адным словам, узброены яны былі казачна, і не цярпелася ім сваё ўзбраенне выпрабаваць на справе. Але Настаўнік прасіў не спяшацца, вывучыць напачатку хоць бы флору і фаўну гэтай вось паляны. І яны да часу пакінулі свае грозныя апараты і разбрыліся, а выкладчык іх сядзеў з усё тым жа пяшчотна-сумным выразам твару.

А мне было цікаўна назіраць, як маладыя рухаюцца па паляне, раз-пораз робячы вялікія скачкі (гэту асаблівасць ноблаў я ведаў яшчэ з першай сустрэчы з імі васемнаццаць гадоў таму назад), якім пазайздросцілі б самыя славутыя нашы спартсмены.

І вось адзін з іх, вышэйшы, якога ў далейшым мы будзем называць «Першы», наткнуўся на адзінокі пень, убачыў лужыну каля яго, зачэрпнуў далонню, прыгледзеўся і здзіўлена вымавіў:

— Лон!

— Так, — сказаў Настаўнік — Па-мясцоваму будзе «дафнія».

— Як тут апынуўся наш лон? І такі дробненькі! І чаму ён плавае?

— Тут жывуць таксама сухапутныя лоны, якія скачуць, — адгукнуўся Настаўнік. — Яны таксама дробныя. І паразітуюць на жывых.

— І разумных? — спытаўся Другі, які падышоў.

— І разумных.

— Нашы ў сто адзін раз больш.

— У сто адзін і шаснаццаць сотых, — паправіў Настаўнік. — І нашы на нас не паразітуюць.

— Гэта і немагчыма, — засмяяўся Другі.

— Ты верыш у той стары прымітыў? — насупіўся Першы.

— Тэорыя Спіу не прымітыў, — з лагоднай усмешкай вымавіў Настаўнік. — Яна была стройная.

І яны зноў пачалі спрачацца, і з іх спрэчак я зрабіў вывад, што нейкі іх мудрэц Спіу ў свой час распрацаваў тэорыю, у якой даводзілася, што ноблы паходзяць ад лонаў, гэта значыць ад іх дафніяў: сведчаннем таму некаторыя іх старыя эмблемы, статуэткі, культ насякомых у продкаў, а таксама ўменне ноблаў цудоўна скакаць. Далей я ўразумеў, што тэорыя іх мудраца была з часам адрынутая, аб'яўленая лжэнавуковай і аддадзеная забыццю, а новая гаварыла, што ноблы паходзяць ад ноблаў, і гэта цяпер лічылася настолькі аксіёматычным, што, нават маючы на ўзбраенні такія разумныя машыны, як эвальвентар, амнівізар і іншыя, з дапамогай якіх можна было б за самы кароткі час аднавіць і прасачыць на экране іх эвалюцыю, яны адмаўляліся ад такога доследу, бо падобнае расцэньвалася як учынак невуцкі, а то і амаральны, а таму правесці такі дослед проста нікому і ў галаву не прыходзіла. Ноблы паходзяць ад ноблаў — гэта зразумела і дзіцяці, гэта быў абсалют.

Аднак на Зямлі, удалечыні ад сваіх, яны дазвалялі сабе паразважаць, як бачым, на тэмы, на якія не маглі гутарыць дома, і нават спрачаліся. Першы нешта ўжо вельмі ўпарта паўтараў аб прымітыўнасці і лжэнавуковасці старой тэорыі, а другі, трымаючыся, вядома ж, агульнапрынятага пункта погляду, пасмейваўся тым не менш, жартаваў з свайго прыяцеля, нібы пацяшаючыся яго ўпартасцю і ўпэўненасцю. Настаўнік зноў жа ветліва і тонка наводзіў на думку, што ўсякі пункт гледжання правільна было б, увогуле, паважаць, — вядома, без шкоды для дамінуючага, — таму што калі ўжо ён, гэты пункт гледжання, запаланіў у свой час галовы, то, зразумела, невыпадкова: ён, трэба думаць, быў доказны і развязваў шмат якія вузлы. Ён нагадаў маладым іншапланецянам, што місія іх пакуль што выключна вучэбная і ў гэтых умовах усякае папаўненне ведаў заслугоўвае пахвалы, а значыць, каб прыступіць да асноўнага эксперыменту, яны могуць правесці некалькі падрыхтоўчых, і чаму, напрыклад, не заняцца тымі ж дафніямі: такі вось вопыт мог быць павучальны.

— Настаўнік! — прамовіў Першы. — Мы ніколі не эксперыментавалі над лонамі. Гэта лічыцца...

— Глупствам, — перапыніў весела Другі. — Але як хочацца адпачыць на гэтай утульнай Хі і пазаймацца глупствам.

— Гэта не мае сэнсу, — сказаў Першы.

— Хто сказаў, што лоны і дафніі — аднаго роду істоты? — спытаўся Настаўнік. — Хіба вас не вучылі, што падабенства формы не заўсёды мае на ўвазе падабенства зместу?

Так, ён пераканаў іх! Яны пачалі рыхтавацца да эксперыменту і правялі яго — эксперымент небывалы, які нельга ўявіць, і я ўдзячны лёсу, што стаў сведкам гэтага.

Яны настроілі сваю апаратуру. Каля пня былі ўстаноўлены эвальвентар, дэкуртар, амнівізар і іншыя апараты, якім пакуль што і назвы няма на чалавечай мове. І калі ўсё было гатова, Настаўнік сказаў:

— Не забудзьцеся пра стымулятар, разлічыце час падключэння.

О, гэта ўжо не былі ранейшыя спрытныя, дураслівыя юнакі, энергія якіх рабіла іх такімі падобнымі на нашых зямных; гэта былі суровыя, сталыя істоты з засяроджанымі тварамі.

— Абскуратам кірую я, — сказаў Настаўнік.

І эксперымент пачаўся...

Як тут яе пазайздросціць Пасвячонаму, які ўбачыў такое? І шкада, што «Запіскам» не стае падрабязнасцяў. Ці ведаў гэты Настаўнік аб прысутнасці нашага Пасвячонага? Ды як не ведаць, цяжка нават і ўявіць, што не ведаў, калі ён здольны бачыць праз тоўшчу вякоў. А тут — усяго толькі метраў сто. Але ж — хмызняк. Ды што такое хмызняк для праклятага нобла, што кіруе эвальвентарамі... Ведаў, як мы ўбачым, добра ведаў. Але глядзі вось, дапусціў прысутнасць чужынца, дазволіў яму, праўда, з купюрамі — не ўсё. Значыць, лічыў магчымым адкрыць, ды не ўсе свае сакрэты. Але ж часткова ўсё-такі адкрыў! Для чаго?.. Пасвячоны, вядома, тлумачыць...

А чортавы ноблы, відаць, і сапраўды далёка абагналі нас, калі на такую аперацыю юнакоў паслалі і называюць гэта вучэбнай практыкай. Што ж у іх тады «не практыка», што сур'ёзная справа? Нават страшна падумаць, немагчыма ўявіць!

Але дадзім далейшы ход дзеянню і як можам перакажам «Запіскі» Пасвячонага, каб карацей было.

Значыцца, яны пачалі сваю справу.

4

Пасярод лесу ў маленькім балотцы жыла Маленькая Дафнія. Гэта было ўжо і не балотца, а ўсяго толькі маленькае акенца каля старога пня, лужына, невялічкі вадаёмчык, адным словам, а балота даўно высахла і зарасло. Пад пнём вось і жыла тая Дафнія.

Сонца туды амаль не пранікала, толькі тоненькія праменьчыкі прарываліся часам праз карэнні і зараснікі, і тады каля пня рабілася светла і прыемна, усё ажывала і пачынала рухацца. Маленькая Дафнія ніколі не прамінала такога моманту. Яна выплывала з ценю проста на праменьчык, замірала і грэлася. Яна нават ненадоўга засынала — так ёй было добра. Вакол у тым промні віселі і драмалі іншыя дафніі і таксама рухаліся ўслед за сонцам. Не спалі толькі вартаўнікі; яны размяшчаліся наўкола і сачылі, ці не з'явіцца раптам небяспека.

Моладзь здзіўлялася: якая небяспека? адкуль? гэтыя казкі пра Чорнага Жука? Заўсёды старыя перабольшваюць, вераць усялякай лухце...

Потым прамень знікаў, рабілася змрочна. І тады дафніі амаль не сустракаліся адна з адной, бо кожная жыла ў сваім куточку, а калі нехта некаму і трапляўся па дарозе ў часе палявання, дык адразу ж кідаўся прэч, бо ў цемры цяжка пазнаць, сябра сустрэўся ці вораг, а таму пазбегнуць спаткання заўсёды больш надзейна. Быў у Маленькай Дафніі свой куток: у самай цемры пад тоўстым коранем. Там яна спала, там жа трымала харчовыя запасы, а на промысел па амёбы і хларэлы адплывала недалёка. Ёй жылося добра: ніхто не трывожыў, харчоў хапала, а цемра — што ж! — праменьчык хутка зноў прыйдзе, і святла будзе ўволю.

Адным пахмурным днём пад коранем з'явіўся нейчы цень. Ён заплываў у чужы дом бясшумна і павольна, як страшэнна стомленая істота ці драпежны рабаўнік. Маленькая Дафнія спачатку спалохалася і стаілася ў шчыліне кораня, але потым разгледзела, што гэта не чужаземец і не рабаўнік, а ўсяго толькі вялікая Старая Дафнія, якая ледзь рухалася, такая яна была бездапаможная і трухлявая.

— Не бойся, — вымавіла яна слабым голасам. — Я кепскага не зраблю. А прыйшла прасіць прытулку. У мяне ўжо даўно няма сваёй хаты, усе блізкія і сваякі адвярнуліся ад мяне і адусюль выгналі. Прымі мяне, у цябе добрае сэрца.

Маленькая Дафнія супакоілася і, усцешаная, запрасіла:

— Уваходзь, калі ласка, месца хопіць на дзвюх.

Яна дапамагла бабульцы дабрацца да шчыліны, паслала ёй ціны і пачала ганяцца за калаўроткамі і інфузорыямі, каб накарміць госцю. Але тая спыніла яе:

— Не трэба. У маіх гадах ужо не ядуць. Старыя жывуць думамі і памяццю. Клапаціся аб сабе — табе сілы больш патрэбныя.

А калі надышла ноч, Старая Дафнія сказала, што адчувае блізкую смерць і таму ёй трэба спяшацца — ёсць таямніца, якой нельга памерці разам з ёю.

— Падыдзі да мяне, — сказала яна, — будзь побач. Нас ніхто не павінен пачуць. Ты была добрая і ласкавая, таму сваю таямніцу я адкрыю табе. Слухай...

І Старая Дафнія расказала такую гісторыю.

Даўным-даўно, калі бабулі было столькі гадоў, колькі цяперашняй яе слухачцы, ёй расказалі казку. Іх лужына каля пня нібы зусім не лужына, а глыбокая студня, і вось на дне яе ляжыць Плацінавы Абруч.

— Зусім невялікі абруч — самая маленькая дафнія магла б абабегчы яго ў адзін момант. Але ніколі не зможа гэтага зрабіць, бо бясконца будзе апісваць кола, не помнячы, адкуль пачаўся бег. У дафній, мая родная, кепская памяць: яны забываюць пра мінулае і, каб утаіць гэта, выдумляюць усялякія небыліцы.

Дык вось, значыцца, паводле яе слоў выходзіла, што Абруч той — незвычайнай уласцівасці: варта да яго дакрануцца і сказаць жаданне, як яно адразу ж збудзецца. Кожнае жаданне! Бяссільны быў Абруч толькі ў двух выпадках: ён не выконваў аднаго і таго ж жадання двойчы і не мог адмяніць выкананага. І яшчэ — Абруч не ў стане быў даць суцяшэння.

Старая Дафнія ў маладосці была натурай уразлівай і летуценнай і таму запомніла казку, і ёй нават сніўся гэты Абруч.

Жыццё ў іх тады было нялёгкае: у вадаёме вадзіўся Чорны Жук, ненажэрнае драпежнае стварэнне, ад якога дафніям не было ратунку — нават калі ён не нападаў, а толькі здалёк прымерваўся, кроў стыла ў жылах і не было сіл уцякаць і ратавацца. Тады вось і з'явіліся вартаўнікі, каб своечасова папярэджваць легкадумную моладзь аб набліжэнні Чорнага Жука.

Аднойчы гэта дафнія, грэючыся ў сонечным праменьчыку, убачыла, як вокамгненна мільгнуў чорны цень і побач з ёю ў жахлівай пашчы захрабусцелі панцыры яе суседак. Яна самлела ад страху.

— Я забілася ў нейкі кут, — апавядала яна, — і наваколле знікла для мяне. Я захварэла. Трызненне змянялася явай, гарачка — дрыжыкамі; часам здавалася, што храбусценне панцыраў — жахлівы сон. Перамяшаліся дні і ночы. А калі я нарэшце ачуняла і выглянула са свайго сховішча, то адразу ж адчула, што на мяне скіраваны бязлітасны і ненажэрны позірк. На гэтым мая маладосць і скончылася... Магчыма, Маленькая Дафнія, шмат што з гэтага табе расказвалі як старыя плёткі. Але Чорны Жук — не плётка... Ён быў бязлітасны і з'яўляўся ўсюды. Кідаўся імкліва і дакладна. А мы не былі арганізаваныя. У нас не хапала вопытных вартаўнікоў, кожны дрыжаў за сябе і нічога не ведаў пра іншага. Страх быў нашай доляй. І племя наша няспынна змяншалася. Бачачы такое, астатнія паддаліся роспачы і паніцы, і я тады зразумела, што калі так будзе далей, то хутка карычневых дафній залічаць у разрад зніклых відаў. І вось я асмелілася на самы важны крок у сваім жыцці. Доўга раздумвала, раней, чым пачаць выкананне свайго плана, пастаралася ўлічыць усе дробязі і нарэшце прыйшла да адзінага вываду...

Яна, бачыце, вырашыла праверыць казку пра Плацінавы Абруч. І вось што прыдумала: знайшла каменьчык, дабралася па травінцы да сярэдзіны вадаёмчыка, адчапілася і кінулася ўніз.

І набралася яна ў часе гэтага пагружэння страху: цяпло змянілася пякучым холадам, ад хуткасці падзення кружылася галава, ды ў дадатак да ўсяго — апраметная цемра. Падарожніца была амаль беспрытомная, як апусканне раптам запаволілася і знізу бліснула святло: яно было белае і нібы струменілася. Каменьчык ужо не імчаўся, а павольна асядаў, як асядала паднятая маладымі дафніямі муць у сонечным промні. І вось нарэшце ён спыніўся, і дафнія ўпала каля белага зіхатлівага круга. Гэта быў Плацінавы Абруч.

— Ты — малая і дурненькая казяўка, — гаварыла далей Старая Дафнія, — і з гэтай прычыны табе зараз шмат чаго не зразумець, Але калі-небудзь... калі-небудзь... Ты, вядома, як мага хутчэй хочаш даведацца, што было далей, і табе зусім не цікавыя мае разважанні. Гэта ўжо так: старыя паціху мудруюць сабе, маладыя спяшаюцца... Ну што ж! Я здзейсніла сваю задуму. Дакранулася да Абруча і папрасіла яго зрабіць так, каб знік з нашага вадаёма жахлівы Чорны Жук, а народ мой быў у далейшым згуртаваны і стойкі і каб пазбавіўся ад легкадумнасці і страху. Вось якое было маё жаданне. А потым я папрасіла Абруч яшчэ пра адно. «Дай мне, — сказала я, — магчымасць вярнуцца дамоў».

Пасля гэтага яе пачало паднімаць над Абручом, імкліва пацягнула ўверх, святло прапала, і ў наступны момант яна была выкінута да самай паверхні іх жылля.

Суродзічы адразу яе заўважылі і акружылі. І яна здзівілася іх позіркам, якія зрабіліся змрочнымі, нібы яна прынесла ім бяду. Нарэшце адна з былых сябровак вымавіла:

— Вось яна, баязліўка і дэзерцірка! Заяўляю ад імя ўсіх: з гэтага часу ў цябе не будзе ні сяброў, ні спраў ніякіх. Жыві як хочаш!

Наша Дафнія разгубілася, падумала, што сяброўка жартуе.

— Чаго ты?! Ці што-небудзь здарылася?

— Ха-ха-ха! Здарылася! Гляньце на гэту прытвору!

— Прытвора! — паўтарылі ўсе. — Прытвора і здрадніца! — Ніхто не жартаваў.

— Што ж, — сказала яна. — Судзіце, калі вінаватая.

— Судзіць! — зноў засмяялася сяброўка. — Ты сама сябе асудзіла! Подлая манюка! Лепш скажы, у якой нары ты адседжвалася, пакуль мы распраўляліся з Чорным Жуком! Ганьба!

І ўсе паўтарылі: «Ганьба!» І асуджаная паплыла ў сваю хату... Ёй было крыўдна і горка, але яна плакала ад радасці, што збылося яе жаданне: няма больш Чорнага Жука, і народ яе будзе жыць, і ніхто не залічыць карычневых дафній у разрад вымерлых відаў.

Яна, якой выракліся, жыла вельмі доўга, амаль у тры разы перажыла сваіх равесніц. Ёй было цяжка, бо да яе імя ставіліся з пагардай. Праўда, з пакалення ў пакаленне пагарда гэта слабела, але нават слабая пагарда — усё-такі пагарда.

— Хіба ты не чула легенды аб здрадніцы? Дык вось, гэта легенда пра мяне. Але ўсё ж я ніколі ні на момант не пашкадавала аб зробленым. Вядома, усё можна было б змяніць — варта расказаць пра Плацінавы Абруч. Але я разумела, што гэтага рабіць нельга. Нехта не паверыў бы, нехта (і гэта страшней за ўсё) сам рызыкнуў бы выпрабаваць сілу Абруча, і невядома, чым бы скончылася яго спроба...

5

Старая Дафнія склала свае антэны.

— Маленькая Дафнія, — ціха прамовіла яна, — цяпер гэта твая таямніца, і я магу спакойна памерці. Захоўвай яе строга, не паддавайся спакусам і карыстайся ёю толькі ў выпадку вялікай патрэбы — дробнае і пустое само па сабе вырашыцца. Не апагань чараўнічай сілы Плацінавага Абруча! Але калі нашым зноў стане кепска — ты ведаеш, што зрабіць? І перадай таямніцу вартаму.

З гэтымі словамі яна лягла на бок і сціхла.

Маленькая Дафнія пахавала яе ў вузкай шчыліне суседняга кораня, вярнулася да сябе і пачала думаць.

Спачатку яна падумала: «Ах, якая мужная Старая Дафнія!» Потым яна падумала: «Якая ж яна дурная, гэта Старая Дафнія...» Але тут надышла раніца, пад пень зазірнуў праменьчык, і Маленькая Дафнія паплыла гуляць — яе сяброўкі ўжо збіралі карагод.

6

— Эксперымент скончаны? — сказаў Першы і выключыў эвальвентар.

— Усё?! — Другі быў відавочна расчараваны. — Зараз яны там пачнуць бурна размнажацца, з'явяцца кланы, якія сапернічаюць, пачнуцца змаганні за жыццёвую прастору... Так, стары Спіу быў вялікім казачнікам.

— Стары Спіу валодаў цярпеннем, — прамовіў Настаўнік.

Маладыя ноблы пераглянуліся.

— Магчыма, стымуляцыя была недастатковая? — палічыў Першы.

— Плацінавы Абруч — надзейны стымулятар, — сказаў Настаўнік. — Мы бачылі толькі пралог. Эвалюцыя наперадзе. Выведзі дэкуртар на поўную магутнасць...

І тут запіс нашага Пасвячонага абрываецца. Прадоўжаны ён толькі праз некаторы час, на працягу якога, напэўна, ноблы фокуснічалі са сваімі апаратамі, і Пасвячонаму хутчэй за ўсё не належала гэтага бачыць...

Вольнаму воля, але ці варта было так засмучацца: ах, маўляў, якая прыкрасць, што скрытнічаюць? Не ў дакор будзе сказана, а толькі прыгадаю як факт «Запіскі» Пасвячонага напоўнены такімі «засмучэннямі» і шкадаваннямі.

Ну як тут усумніцца, што толькі чыстая цікаўнасць рухае чалавекам, няхай ён будзе неабчасаны маладзён ці паважных гадоў мужчына?.. Здавалася б, што яму трэба? Сядзі, назірай, матай на вус, як кажуць, каб уразумець, якая небяспека ад гэтага іншапланетнага наслання. Дык не: шкада, бачыце, што хаваюцца яны, не ўсё дазваляюць разгледзець, не цалкам улагоджваюць маёй дапытлівасці. (Ды яшчэ раз няхай даруюць мне...)

О цікаўнасць — маці пачуццяў зямных! Ты — слізкая горка, і нясе па табе ўніз злоўленых табою, і няма за што ім зачапіцца. І ўсё ніжэй і ніжэй імчыць у туманную даліну ганарлівых вучоных забабонаў. І называецца гэта «прагрэс». Калісьці, расказваюць, зямлю не аблытвалі жалезныя і бетонныя істужкі, неба было светлае і ціхае, у модзе былі спрадвечныя чалавечыя словы: хлеб, вада, паветра...

Цікаўнасць — той Абруч, той іх стымулятар пракляты, а ўсё астатняе дададзена тлумачальнікамі.

7

Увогуле, эксперымент іх паехаў далей. І Маленькая Дафнія вырасла настолькі, што пачала, як часта здараецца ў пэўным узросце, лічыць сябе самай дужай, самай разумнай, самай смелай і прыгожай. Ёй, значыцца, хацелася, каб пра яе ўсе гаварылі, захапляліся яе талентам і ўмельствам. І таму, што гаварылі зусім не тое, яна пачала грубіяніць, чапляцца да ўсіх узапар, выкідваць бясконцыя штучкі. Яна па-заліхвацку насілася па вадаёме, усчынала страшэнны вэрхал, разладжвала заадно розныя зборы і сходы, разбурала жыллё і нават некаторых калечыла.

Дарослыя стараліся яе ўціхамірыць, усяляк абразумлялі, але ніякай рады не далі — павучэнні і заўвагі на яе не дзейнічалі, нікога яна не чула, нікога не бачыла.

— Нікчэмныя казяўкі, я вас не баюся! — крычала яна. — Кожную правучу! Я лепшая за ўсіх!

Само сабой, у яе з'явіліся староннікі, падабралася кампанія, і пачалося такое... Казалі нават, што і ў часы Чорнага Жука было крыху лепш. І тады вырашыла грамада: гэту гарлапанку і хуліганку перад усімі пакараць.

Суд, які быў у карычневых дафній, караў вінаватага маўчаннем: асуджаны мусіў моўчкі і нерухома праплыць праз увесь строй — усе толькі з дакорам глядзелі. Да-сведчаныя, між іншым, кажуць, што падобны вопыт у сістэме выхавання — сапраўднае катаванне, у параўнанні з якім нават бізун — дробязь.

Вось гэта і здарылася з нашай паддоследнай. Праўда, яна праплыла скрозь строй з горда паднятымі антэнамі, а пасля, у сябе дома, залілася слязьмі ад крыўды і ўніжэння. Кепска было яшчэ і тое, што па дарозе дахаты ёй сустрзлася суседка, абазвала няшчаснай балбатухай і ўшчыпнула балюча за ножку. І вось Маленькая Дафнія сядзела самотна і плакала, і думалася ёй, што свет пабудаваны паскудна, што дафніі — лютае племя, і яна ўпершыню пашкадавала, што сама — дафнія. Яна не ведала, кім бы хацела быць, — ды хоць цыклопам якім-небудзь, хоць павучком пачварным, толькі б не дафніяй. Тут яна ўспомніла пра нейкую вялізную Белую Рыбу — з дзіцячых, вядома, казачак, — і адразу ж ёй уявілася нешта магутнае, вольнае і прыгожае. І раптам думка наткнулася на Плацінавы Абруч.

8

— Настаўнік, — прагаварыў Другі, — гэта ж гульня? Мне яна падабаецца, толькі ці залічыць Савет Студыі...

— Савет Студыі Прагнозаў залічыць вашу паслядоўнасць, — адклікнуўся той.

— Ты казаў нам пра папярэднія эксперыменты, Настаўнік, — адклікнуўся Першы, — пра падрыхтоўчую працу, але тое, што мы робім, цяжкавата назваць падрыхтоўкай да галоўнага эксперыменту. Яго праўда: гэта — гульня.

— Вывады пакуль што заўчасныя. Дачакаемся вынікаў.

— Мы не атрымаем правільных вынікаў. Мы паскараем працэс стымулятарам, значыць — скажаем.

— Мы не паскараем працэсу, а спрасоўваем яго.

— Настаўнік! — працягваў Першы. — Мы бывалі ў мясцінах больш далёкіх і неспрыяльных, чым гэта Хі. Ніколі нам не даводзілася займацца такой... працай!

— Ты хацеў сказаць «такой бяссэнсавай працай»?

— Так.

— Трэба было сказаць — «такой важнай», — далікатна ўдакладніў старэйшы. — Мы прыступілі ўжо да галоўнага эксперыменту.

— Нам патрэбны вышэйшы, які валодае вышэйшым розумам.

— Вышэйшае пазнаецца праз ніжэйшае.

— Ты хочаш сказаць, што гэтыя лоны вядуць да вышэйшага? — асцярожна спытаўся Першы.

— Я хачу сказать: гульня — выпрабаваны сродак для зразумення сутнасці.

— Настаўнік! — сказаў Другі. — За намі назіраюць. Мой індыкатар сігналіць з самага пачатку.

— Мой таксама, — кіўнуў Першы.

— Так, — адказаў Настаўнік.

— Калі гэта назіранне, — то ў межах допуску. Але я лічу, што гэта — спецыфічныя токі планеты Хі.

— Ты даў два адказы!

— Такая асаблівасць Хі, — сказаў Настаўнік. — Далей...

Ах, гэтыя ноблы, гэтыя абскуранты-абскуратары-зацямняльнікі. Нават розуму недаступна — яны тут, і ў той самы час іх нібы няма: шчоўк — і прапалі. А вось чалавеку як? Ведаць, што цябе бачаць, увесь як на далоні, што зусім побач стаіць нехта і глядзіць і ўсё яму пра цябе вядома, — ведаць гэта і нічога не бачыць, і няма куды падзецца... Самі, самі вінаватыя. Навучыліся, наадкрывалі, насігналіліся ў белы свет, і цяпер вось — будзьце ласкавы расхлёбваць. А хто ж прымушаў? Ды ніхто. Нецярпенне прымушала. А цяпер вось аказваешся на сваёй уласнай планеце, у сваім доме на становішчы той жа паддоследнай казяўкі: захочуць — пакажуць табе фокус, не захочуць — адключаць. Спачатку, значыць, з казяўкай управяцца, потым возьмуцца за цябе самога, за вышэйшага, пракруцяць, разгорнуць ва ўсю шырыню і даўжыню, ад прашчураў да фініты, і ўбачаць яны навылет, як там з табою было і як будзе і ці надаешся ты да ўжытку...

Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што за апошні час нашы мудрацы і так, дзякуй богу, прымоўклі. Ніхто ўжо без аглядкі не распінаецца пра ўсяленскае дабро, пра «спрыяльныя і прыхільныя адносіны да нас нязведанага», няхай гэта будзе космас або што іншае. Цяпер, прынамсі, скемілі, што калі ён калі-небудзь і адбудзецца, гэты самы кантакт, то вынік можа быць розны, усякі, а не вось такі канкрэтна, пераважна, вядома, прыемны, калі нам так хочацца. Нам, дабракам. Сапраўды: не таі зла на другога, але не таі і пільнасці.

Урэшце — далей.

9

Такім чынам, Маленькая Дафнія ўспомніла пра Плацінавы Абруч. А на другі дзень, калі сяброўка, якая засталася добразычліўкай, прыйшла праведаць і супакоіць яе, жыллё было пустое. Чуткі пра гэта разышліся па ўсім вадаёме, зніклую пачалі шукаць, абшукалі ўсе зацішныя куточкі, але так і не знайшлі. І вырашылі, што бедалага або ўтапілася, або схавалася куды-небудзь, каб памерці галоднай смерцю. Пачалося замяшанне, шмат каго грызла сумленне, пасыпаліся ўзаемныя папрокі ў бессардэчнасці. Асабліва дасталося законніцы, якая першая прапанавала пакаранне маўчаннем — цяпер яе абвінавачвалі ў тым, за што ўчора ўзносілі: сумленнасць яе аб'яўлялася фанабэрыстасцю, рашучасць — нахабнасцю. І ўрэшце «Закон аб пакаранні маўчаннем» быў адменены назаўсёды. Дафніі гэтай ноччу спалі дрэнна: кожнай блюзнілася, што менавіта яна вінаватая ў пагібелі Маленькай Дафніі.

А праз дзень невядома адкуль уварваўся вялізарны і страшны Чорны Жук і сажраў зганьбаваную напярэдадні законніцу, а потым — тую самую суседку, што ўшчыпнула Маленькую Дафнію. А яшчэ праз дзень дафній ахапіла яшчэ большая жудасць: з'явіўся другі Чорны Жук, і пачаліся, як кажуць, беды вялікія...

Аднак, хоць Пасвячоны і спыняецца вельмі падрабязна на гэтых бедах, нас пакуль што цікавяць іншыя сферы.

Няма сэнсу расказваць, як уладальніца таямніцы дасягнула дна вадаёма (паўтарыць вопыт Старой Дафніі не складала, відаць, вялікай цяжкасці) і адсыпалася каля Плацінавага Абруча. Толькі была яна ўжо не карычневай Маленькай Дафніяй, а вялікай Белай Рыбай.

Ачнуўшыся, яна ўбачыла ў Абручы сваё адлюстраванне і засталася задаволеная. Без шкадавання прыпомнілася ёй лужына каля пня, прыгадаліся блошкі-дафніі, іх дробныя справы, дробненькія жаданні — усё іх дробнае-дробнае жыццё...

Белая Рыба пакружыла каля Абруча, апрабавала свае плаўнікі і хвост і, задаволеная і гордая, паплыла па цячэнні, і яе панесла ў невядомыя краіны.

Яна пабывала ў вялізарных вадаёмах, дзе багацейшая расліннасць і такі разнастайны і дзівосны свет новых суродзічаў, што немагчыма было не здзіўляцца часам, калі сустракалася якая-небудзь пачвара — таксама рыба і з якой па непісаных падводных законах трэба было прывітацца.

Яна зведала прэсныя і салёныя воды; больш ёй спадабалася ў прэсных — тут да таго ж было і спакайней. Самым жа лепшым месцам аказаўся зацішны куточак дзе-небудзь у стаячай вадзе, дзе чарот і ціна, дзе цень і злёгку пахне балотам. Трэба сказаць, што прыстойнасць патрабавала пагарды да падобных закуткаў, але што зробіш з натурай? Калі яе бачылі тут свае, яна рабіла выгляд, што заплыла сюды выпадкова, а калі была адна, то ўпівалася асалодай, цішынёй і змрокам або палявала на ўсялякі дробны зброд — сталых жыхароў гэтых мясцін: жучкоў, лічынак, павучкоў. Асабліва ж яна адрознівала дафній — яны тут былі не карычневыя, але гэта не мяняла справы: Белая Рыба цярпець не магла гэтай бесталкоўшчыны, што шныпарыла, гэтых убогіх стварэнняў, якія нават плаваць як след не ўмелі. Яна іх жэрла сотнямі і не таму, што была такая ненасытная, — яе страшэнна раздражняў іх выгляд.

Калі-нікалі Белая Рыба наведвала Плацінавы Абруч, яна пакутліва ўзважвала, што б яшчэ выпрасіць у яго, але далей багатай і смачнай ежы ні да чога не дадумвалася.

Ад Абруча да населеных вадаёмаў вёў вузкі і цёмны калідор, а Белая Рыба так разбылася, што ўжо ледзь праціскалася праз яго, і таму здагадалася папрасіць Абруч перамясціць самога сябе ў адну з яе любімых затокаў, дзе было асабліва ціха і заценена. Іншыя рыбы не любілі сюды заплываць, такім чынам, Плацінавы Абруч быў і пад рукой, як кажуць, і надзейна схаваны ад пабочных вачэй.

Колькі б працягвалася яе такое жыццё, сказаць, вядома, цяжка. Але аднойчы яна наткнулася на Шчупака, якога бачыла ўпершыню, і, разгледзеўшы драпежны і галодны бляск варожых вачэй, кінулася ўцякаць, не разбіраючы дарогі, і Шчупак доўга гнаўся за ёй, ляскаючы сківіцамі і выдаючы жудасны свіст, ад якога мутнеў розум. Нарэшце Шчупак адстаў, але тут раптам выскачылі дзве выдры, якіх Белая Рыба таксама бачыла першы раз. Яна адчула, што і гэта — ворагі, і, сабраўшы апошнія сілы, нырнула ў глыбіню і імчалася ўніз, пакуль не ўрэзалася ў дно. Вакол было змрочна — так глыбока яна яшчэ не апускалася. Белая Рыба паляжала на глеі, сяк-так аддыхалася і пачала, трымаючыся ценю і зараснікаў, рухацца ў бок дому. Але няшчасці не пакідалі яе: яна заблудзілася.

Не будзем затрымлівацца на ўсіх калдобінах яе падарожжа. Выбіраць правільны напрамак ёй дапамаглі падслуханыя размовы іншых жыхароў падводнага царства; часам яна нават адважвалася распытаць пра дарогу. Але самае галоўнае: яна ж разумела мову дафній, не магла яе забыцца, як ні старалася, і цяпер яна ёй ах як спатрэбілася. Дафніі, вядома, языкатыя: заўсёды ў іх нейкія дыспуты і абмеркаванні, заўсёды — плёткі і крыватолкі пра таямнічыя воды, незвычайныя здарэнні і іншае глупства; і ў большасці выпадкаў яны не маюць ніякага ўяўлення аб тэме размовы. Белая Рыба непрыкметна прыстройвалася дзе-небудзь поблізу і лавіла кожнае слова і такім чынам даведвалася пра шмат карысных дробязей. Яна слухала чарговую дыскусію, а потым яе ўдзельнікаў з'ядала і плыла сабе далей. Аднойчы, напрыклад, дафніі гаманілі пра тое, што нібыта недзе ў невядомых краях таксама жывуць дафніі, ды толькі, бачыце, карычневыя. Жывуць яны, значыцца, у лужыне каля пня — уяўляеце сабе?! — і быццам даводзіцца ім туга: знішчаюць іх два лютыя Чорныя Жукі, ужо зусім, бедалагаў, мала засталося. І гэтак далей, і да таго падобнае...

Белая Рыба слухала, і нешта ёй прыгадалася — не асабліва прыемнае. І каб не псаваць нерваў, яна накінулася на шумны гурт і цалкам праглынула яго.

Іншым разам яна заўважыла жука, які ёй нешта дужа нагадваў. Яна і яго з'ела, але ён быў на рэдкасць каляны і нясмачны.

Так яна, урэшце, і дабралася да сваёй затокі.

10

Плацінавы Абруч быў на месцы. Ён сляпуча зіхацеў, а вакол стоўпілася такая колькасць разявак, што вада аж кіпела. Яны заўважылі Белую Рыбу і ў паніцы пачалі разбягацца; яна ўрэзалася ў самую гушчу, аглушальна чвякнула, вытрашчыла вочы і так гакнула хвастом, што чорная муць паднялася густым воблакам і ў ім, як у пекле, зніклі ўсе цікаўныя. Не трацячы часу, Белая Рыба падплыла да Абруча, дакранулася да яго і вымавіла:

— Хачу быць Шустрай Выдрай!

І адразу ж зрабілася ёю.

Не, яна не захацела ператварыцца ў Шчупака — ёсць істота, якой і Шчупак баіцца, і гэтая істота — Выдра.

З гэтага часу пачалася паласа дзівосных ператварэнняў былой Маленькай Дафніі. Па меры таго як яна рабілася больш моцнай і дасканалай, больш моцнымі і дасканалымі рабіліся яе жаданні. Яе жыццёвы вопыт няспынна ўзбагачаўся, запасіліся веды, розум. Пераходзячы з аднаго віду ў другі, яна, вядома, запамінала мовы, звычкі, схільнасці і такім чынам рабілася ўсё больш грозным праціўнікам ніжэйшых відаў, з якіх сама паходзіць. Ды і для сваіх яна была не менш небяспечнай, бо ведала больш, думала глыбей і, значыцца, была разумнейшая за іх.

Першы вывад, які яна зрабіла пасля некалькіх ператварэнняў, быў такі: у кожнага ёсць вораг больш дужы і лепш прыстасаваны да жыцця; але і ў гэтага ворага ёсць свой вораг, і ў таго — свой, і дзе канец — невядома.

І другі вывад зрабіла былая Дафнія: жаданням — мяжы няма: дасягнуўшы аднаго, адразу хочацца другога, новага, і гэта таксама бясконца. Калі высвятлялася, што нехта дужэйшы за яе, яна неадкладна займала яго месца. І не толькі не хацела залежаць ад каго-небудзь або кагосьці баяцца — яна ўжо не мірылася і з роўнымі сабе.

А вось і трэці вывад: немагчыма ўявіць нічога больш вартага жалю і ўбогага, як тая Старая Дафнія, якая першая знайшла Плацінавы Абруч...

Яна па чарзе перабывала ў ролі Шыпучай Змяі, Змрочнай Пантэры, Раз'юшанага Вепра, Клыкастага Воўка і іншых ролях. Потым: нарэшце ператварылася ў Грознага Мядзведзя, бо ў трох краях не было нікога больш магутнага і грознага, чым ён. Але толькі першы час яна адчувала задавальненне ад становішча Грознага. Бо калі і Мядзведзь — мяжа, дык гэта вельмі сумна. Што бегае за мяжой?..

Так ён, цар лесу, і блукаў па гарах і далінах, і не давала яму супакою думка: што далей?

11

Тры ноблы, паведамляе нам далей зачараваны Пасвячоны, спакойна глядзелі на экран.

— Якая алагічная эвалюцыя, — нарэшце сказаў Першы. — Не, гэта не нашы лоны, нічога нават прыблізна падобнага няма.

— Што мы ўжо адзначылі, — адклікнуўся Другі.

— Ты, выходзіць, лічыш, — звярнуўся Настаўнік да Першага, — што калі б гэта былі нашы лоны ці падобныя да нашых, то яны эвалюцыянавалі б у нас?

— Так, не думаў, што стары Спіу так звязаў цябе, — весела заўважыў Другі.

Першы сумеўся.

— Даўно... У першыя гады Студыі... Адным словам, тады я патаемна раскруціў лонаў. Настаўнік! Яны вымерлі! Нашы лоны вымруць!

— Мабыць, ты карыстаўся недасканалым, вучнёўскім эльвентарам, — спакойна прамовіў старшы. — Гэта так?

— Так... Некалькі стадый прамільгнула... Я ведаю — я не павінен быў... Але такі вынік... Выміранне!.. Я гатоў сваю віну...

— Спецыфічныя токі планеты Хі, на якой ты не паспеў яшчэ адаптавацца, выклікаюць парой перабольшанае пачуццё віны.

— Спецыфічныя токі Хі, — нібы рэха, адклікнуўся Другі.

Першы апусціў галаву...

На экране брыў па лясным гушчары калматы чорны мядзведзь; ён быў змрочны і сумны. І раптам паказаліся маляўнічае возера, травяністы беражок, сонечнае неба і на беразе — тры істоты.

Гэта было апоўдні. Істоты сядзелі колам, пілі нешта, любаваліся прыродай і гутарылі. Усе тры — мужчыны.

Адзін піў гарбату з чарнічным сочывам і ўпэўнена казаў, што ўсё на свеце грунтуецца на інстынктах, бо інстынкты непераходныя.

— Адсюлека што выходзіць? — пытаўся ён. — Што і як? А тое выходзіць, што немагчыма пра інсцікт сказаць, што гэны вось, значыцца, добры, а гэны — цьфу. Дык гэныя самыя яны, як адзін, ці, па-вашаму, добрыя ўсе, — нікудышныя.

Другі піў гарбату з мёдам і нізашто не згаджаўся з ім.

— Гэнта твая кансэпцыя няправільная. Як кажуць, ва ўсёй сваёй паўнаце. Тут жа, да прыкладу, калі ж па-тваёму, то акурат выходзіць, што ўсё ўсем можна. Так? Так. А як жа так вось можна? Гэнтыя самыя, як ты кажаш, ісцінты нельга пушчаць на самацёк. Вунь, возьмем, баба ў мяне...

— Іові энд бові! — усклікнуў трэці з прыяцеляў. — Каралі і капуста! Усё так. — Ён быў самы худы і стары і самы нязграбны з трох; ён піў гарбату, падліваючы ў свой кубак нешта з фляжкі, якую вымаў з унутранай кішэні і хаваў назад. — Іові энд бові.

— Бач? — сказаў той, што піў з мёдам. — Падтрымлююць мяне. Калі ж для карысці вобчаства, дык трэбаць гэнтыя ісцінты падзяліць. Каторыя карысныя — туды, — і ён паставіў свой кубак перад худым, — а каторыя некарысныя або, як кажуць, шкадлівыя, гэнтыя пушчай ідуць сюды. — І кубак худога апынуўся перад прамоўцам, і той адразу спорна адпіў.

— А хто ж табе скажаць, які інсцікт карысны, а які храновы? — усміхнулася чарнічнае сочыва.

— Дык трэба ж глядзеці, глядзеці! — загарачыўся мёд. — Глядзеці! А як жа? Добраму — калі ласка, просім. А каторы кепскі — стоп, хэндэ хох. А то адзін гэны толькі хавус выйдзець. Баб вунь распусцілі...

— Аддай мой кубак, — сказаў худы і заплакаў.

Злоўлены пакрыўдзіўся, сказаў, што маніпуляцыя з кубкамі патрэбна была для нагляднасці, адпіў яшчэ крыху, потым аднавіў статус кво і панура працягваў:

— Бабам волю дай, ім дай волю...

— Воля, — усё яшчэ ўсхліпваючы, працягваў худы. — Інсургенты. Іові энд бові.

— Ну а мужыкам яе дай? — спытаўся віноўнік спрэчкі. — Дай ім, і што будзе?

— А нашто яна мне? На які? Куды я пайду? А баба пойдзець — нішто не ўтрымаець...

— Воля! — яшчэ раз паўтарыў худы, супакоіўся, лёг на спіну і дадаў з палёгкай: — Вунь у каго воля! Вунь ён! Арол-бацюхна. Кружыць сабе! Паглядвае! Прасторна наверсе. І ні да чога нашага справы няма. Гэта — воля! — І, скончыўшы, ён адразу заснуў як забіты.

— Ты яво беражы, — сказала чарнічнае сочыва. — Высокага палёту быў.

— Быў ды сплыў, — помсліва ўсміхнуўся мёд.

— Ты за ім як за каменнай сцяной.

— А ты?

— Я маўчу.

— Каторыя маўчаць, ваны не падзуджваюць.

— Хто ж падзуджаіць?

— А пра ісцінты хто пачаўшы? Думаеш, я не паняўшы? Ісцінты! Ваны вось яво і даканаўшы. А за ім і нас з табою.

— А ты мяне з сабою не раўняй!

— Ах-ах, цаца!

— Гэта паскудства, калега! — пакрыўджана змянілася чарнічнае сочыва. — Я ж знарок пачаў зусім пабочную гаворку, каб адцягнуць яго ўвагу ад думак пра ўласнае падзенне, а вы...

— Ад паскуды чую, калега, — не застаўся ў даўгу мёд. — Вы не стаміліся аплакваць сябе, я ведаю. І вам не церпіцца каго-небудзь абвінаваціць у сваіх няўдачах.

— Гэта вы няўдачнік, а ў мяне вынаходніцтвы ёсць!

— Якая ж цана вашым талентам, калі вы трымаліся толькі дзякуючы яму.

— Я папрасіў бы вас заткнуцца, бездар вы і зайздроснік жаўтушны!

— А вы — паразітуючы неўрастэнік!

— А вы — жабрак і лёкай!

— Іові энд бові, — пралепятаў спячы. — Арол-бацюхна... Лунае сабе... Воля...

— Божа! — журботна вымавіла чарнічнае сочыва. — Як агідна завяршаецца так удала пачаты эксперымент...

За кустамі сядзеў мядзведзь і назіраў. Ён, вядома, мог бы іх адразу ўсіх задраць — гэта ў яго на пысе напісана, — але быў сыты. Ён проста выйшаў са сховішча і зароў, і прыяцеляў як ветрам здзьмухнула. Мядзведзь даеў мёд і сочыва, а запаветную біклажку так і не знайшоў: гаспадар яе, відаць, не пажадаў з ёю разлучыцца, нават рызыкуючы жыццём.

Экран працягваў мігцець. Мядзведзь сунуўся берагам.

— Што гэта? — здзіўлена спытаўся Першы. — Хто яны?

— Гэта філосафы, — сказаў Настаўнік.

12

Над вольнай раўнінай, над шырокім стэпам плыў Магутны Арол. Ён ляцеў так высока, што там не адчувалася гарачыні нават самай спякотнай парой; паветра — свежае і мяккае, як пярына, і рухі Магутнага Арла былі плаўныя. Ён то хіліўся на крыло і планіраваў, робячы кругі і млява прыплюшчваючы вочы, то складваў крылы і падаў, маючы асалоду ад ветру і хуткасці, а потым зноў узносіўся і зноў лунаў, пазіраючы на сонца.

Ніжэй — дыстанцыя была раз і назаўсёды вызначана — ляцеў ад'ютант і целаахоўнік Старэйшы Сокал, а яшчэ ніжэй кружылі чароды шулёнкаў — гэта была ахова. Шулёнкі не маглі намнога адарвацца ад зямлі (ды гэта і не дазвалялася) і знемагалі ад спякоты і смагі. Дзякуючы востраму зроку яны бачылі, што робіцца на зямлі: кішачых мышэй, разнастайных птушак, сінія ручаіны і даўганогіх кулікоў, на мелізне нават бачылі рыбак, якія абгрызалі сцяблінкі трысця або проста раскашаваліся ў ціхіх затоках каля самай паверхні. Усё гэта было як на далоні, але ні адзін з шулёнкаў не меў права нават падумаць пажывіцца — Старэйшы Сокал надзвычай зоркі і пільны. Ахоўваць бяспеку і спакой Магутнага Арла — вось такі іх абавязак, і нічога іншага на свеце не павінна было для іх існаваць. Яны то згуртоўваліся ў непрыступнае карэ, то перастройваліся ў імклівы клін, то размяшчаліся кругам, ні на секунду не выпускаючы з-пад увагі ні ад'ютанта, ні самога ўладара, ні вельмі мізэрных змяненняў вакол іх — у паветры або ўнізе. Яны не ведалі, ад якіх ворагаў трэба ахоўваць Магутнага Арла, яны толькі ведалі, што трэба ахоўваць, і ахоўваць пільна. Час ад часу камандзір шулёнкаў, самы дужы і натрэніраваны з іх, адрываўся ад чарады і прабіваўся ўверх, да Старэйшага Сокала. Зразумела, ён не мог дасягнуць вышыні целаахоўніка, не кажучы ўжо пра вышыню Магутнага Арла; ён падымаўся ўсяго настолькі, каб быць пачутым, і, задыхаючыся, крычаў:

— Ваша сцярвятніцтва! На захадзе навальнічная хмара!

Старэйшы Сокал у сваю чаргу таксама ўзлятаў, наколькі мог, і перасцярога перадавалася галоўнаму адрасату.

Магутны Арол даўно ўжо бачыў хмару, якая не была не толькі навальнічнай, а нават і дажджавой і да таго ж праходзіла бокам. Ён пагардліва пакасіўся ўніз і адказаў:

— Бачу. Ты — вольны.

І Старэйшы Сокал імкліва зніжаўся, і гэтак жа імкліва ныраў уніз камандзір шулёнкаў і, з палёгкай расслабіўшыся, займаў месца ў чарговым пастраенні.

Бывалі — праўда, дужа рэдка — выпадкі, калі хто-небудзь з ахоўнікаў, заўважыўшы сусліка, які разлёгся на санцапёку, забываўся (спакуса брала сваё) і стрымгалоў кідаўся на ахвяру. Але ён не паспяваў нават адчуць смаку свежага мяса — сабрацці адразу разрывалі сусліка на кавалкі. Пасля гэтага парушаны строй аднаўляўся і служба працягвалася.

А Магутны Арол ціхамірна лунаў у вышыні. Вядома, ён часам заўважаў хвіліннае замяшанне ў шэрагах ахоўнікаў, але не надаваў гэтаму значэння.

«Няхай, — усміхаючыся, думаў ён. — У іх там свас клопаты». Было светла на душы, думкі цяклі спакойна, як ціхая рака або як гэты вецер, халаднаваты і плаўны.

Час, калі ён хваляваўся, аглядваўся, выпрабоўваў моц крылаў і прызвычайваўся да вышыні, даўно мінуў. Так, калісьці новае сваё становішча ён прымаў яшчэ як дар лёсу. Ён ацэньваў сябе збоку, каб пазбавіцца шмат якіх звычак, што ішлі ад мінулага, прыслухоўваўся да шматлікіх галасоў у сабе і ўважліва аглядваў кожнага, хто трапляўся на вока. Усё гэта даўно мінула. Ён убачыў, што больш магутнага за яго няма, і яму ўжо не трызнілася пра «дар лёсу», ён паверыў, што заўсёды быў такі, як цяпер, і што лёс да гэтага не мае дачынення. Ён цяпер не залежаў ні ад чога і ні ад кога; наадварот — усё жывое, з яго клопатамі, намерамі і інтарэсамі, з яго сённяшнім і будучым, падуладна толькі яму, Магутнаму Арлу, і цалкам залежыць толькі ад яго аднаго. Ён ужо не ўпіваўся сваёй магутнасцю, як спачатку, не даказваў яе на кожным кроку — яна ўжо і так была відавочная і непахісная. «Усталяваны парадак, — горда думаў Магутны Арол, — адзіна магчымы. Ён справядлівы. І калі б я нават сам нешта хацеў змяніць, дык не змог бы, бо гэта немажліва».

Кожнай раніцай ён вылятаў прагуляцца: прымаў паветраныя ванны, рабіў размінку, каб не здранцвелі мускулы і не аслаблі крылы, аглядаў свае ўладанні і думаў. Ён думаў пра сваё птушынае царства, але часцей за ўсё — аб прыгажосці свету. Яго, само сабой, не цікавілі дробязі — з вялізарнай арлінай вышыні ён акідваў зямлю пільным позіркам, і яна была блакітная і зялёная. Яна заўсёды была блакітная і зялёная, і гэта яшчэ раз пацвярджала нязменнасць і непарушнасць сутнасці. Часам — вядома, вельмі рэдка — у блакітнасці і зеляніне ўзнікалі нейкія пабочныя плямы, але іх існаванне было кароткачасовае.

Пасля прагулкі, якая працягвалася дзве з паловай гадзіны, Магутнаму Арлу дакладвалі, што надыходзіць час абеду. Гэта таксама ўваходзіла ў абавязкі Старэйшага Сокала — па ўстаноўленай форме ён адчаканіў:

— Ваша Недаступнасць! Час абеду набліжаецца, як пра гэта Вашай Недаступнасці вядома лепш за мяне.

І тут шулёнкі ўнізе размяшчаліся такім чынам, што атрымлівалася слова «АБЕД». Магутны Арол рэзка ўзмахваў крыламі, закідваў галаву насустрач сонцу і потым плаўна зніжаўся да свайго жылля. А крыху ніжэй, у гэтым жа напрамку, ганібалаўскім паўмесяцам рухалася ахова.

У непрыступных скалах, на галавакружнай вышыні стаяў палац Магутнага Арла. Гэта быў моцны і велічны замак, выкладзены знутры і ўсярэдзіне каштоўнымі камянямі. Яго складалі шматлікія залы, пакоі, калідоры; іх было такое мноства і так мудрагеліста яны злучаліся паміж сабою, што не толькі выпадковы наведвальнік, але і самі жыхары лёгка маглі заблудзіцца і трапіць у непрыемную гісторыю, калі б ім, напрыклад, захацелася пацікавіцца, куды вядзе такі вось, скажам, праход або што знаходзіцца ў тым вось замкнутым пакоі. Не заблудзіўся б у гэтым лабірынце толькі сам Магутны Арол і яго верны вартавы Старэйшы Сокал. І яшчэ адзін жыхар замка не заблудзіўся б тут — брамнік Старажытны Крумкач, які хоць і быў простым брамнікам і не меў ключэй, акрамя ўваходных, але затое меў добрую памяць, бо стары і мудры быў і шмат чаго пабачыў на сваім вяку.

Вось ён вылазіць са сваёй каморкі, бразгаючы ключамі, блізарука жмурыцца з-пад крыла, заўважае стройную чароду шулёнкаў і, пакульгваючы, ідзе адмыкаць вароты. Шулёнкі падлятаюць, садзяцца ў дзве шарэнгі, і Крумкач кажа ім, уздыхаючы:

— Намарыліся, бедненькія. Спякота! У цяньку б у такі час хавацца, а тут — служба. Ах, кра-кра-кра...

— Маўчаць! — крычыць у такіх выпадках Старэйшы Сокал. — Чым балбатаць, старая здыхля, лепш бы падмёў каля варотаў!

— Усё робіцца ў адпаведнасці з Улажэннем, ваша сцярвятніцтва, — адказвае Старажытны Воран.

— А балбатня з аховай таксама ў адпаведнасці з Улажэннем?

Яны заўсёды пачыналі сварыцца, бо даўно не любілі адзін аднаго, і спынялася сварка, як толькі з'яўляўся пан. Свіст ветру ў яго крылах заглушаў галасы, грозны грукат кіпцюроў аб каменную пліту ставіў кропку ўсялякім спрэчкам. Крумкач кланяўся. Старэйшы Сокал адступаў убок і таксама схіляў галаву, і Яго Недаступнасць Магутны Арол, велічна склаўшы крылы, нетаропка накіроўваўся ў замак.

13

На абед часцей за ўсё падаваліся жывая рыба або трус. Магутны Арол сядзеў у пуховым крэсле, побач стаяў Старэйшы Сокал, а каршуны-кухары падавалі стравы. Яны ставілі іх перад уладаром і, не ўзнімаючы позірку, выходзілі. І як толькі за імі зачыняліся дзверы, Старэйшы Сокал вырываў з кожнай стравы па кавалку, праглытваў і чакаў. Магутны Арол сачыў за ім. Такім чынам правяралася прыгоднасць ежы — яна ж магла быць і атручаная: ці мала што здараецца, калі на свеце жывуць зайздроснікі. Магутны Арол паназіраў некалькі хвілін за сваім слугой і пачынаў есці. Калі рыбу прыносілі ў акварыуме, ён удыхаў пах вады, і ў яго галаве лёгкім хмелем усплывалі цьмяныя вобразы; ён заплюшчваў вочы і нейкі час сядзеў нерухома. Потым быццам апамятаўся і ўпіўся ў самую вялікую рыбіну. Яна хацела вырвацца і круцілася ў яго кіпцюрах, па пругкім целе струменілася і капала ў ваду кроў, і толькі Магутнаму Арлу быў зразумелы маўклівы рыбін крык: «Хутчэй — хутчэй...»

Шчупакі, між іншым, паводзілі сябе інакш. Яны не кідаліся, як нейкія там язі ці галаўлі, на сценку акварыума, а ў кіпцюрах Магутнага Арла ўсё стараліся ўкусіць велічную асобу, білі хвастом і калоліся плаўнікамі. І ні разу Магутны Арол не чуў, каб шчупак крыкнуў.

Труса падавалі асвежанага, і есці яго ў такім выглядзе не было, шчыра кажучы, ніякай цікавасці, і калі б не правілы і этыкеты, магутны Арол загадаў бы падаваць труса жывога.

Абед канчаўся, і Яго Недаступнасць у суправаджэнні целаахоўніка ішоў на зацемненую веранду, каб пачысціць дзюбу і прыгладзіць узлахмачаныя пёры. Тут жа ён драмаў хвілін пятнаццаць-дваццаць, каб канчаткова прыняць прыстойны выгляд і сабрацца з думкамі — асабліва шчупакі заўсёды псавалі яму настрой. Потым пачыналася дзелавая частка дня.

Гэта, па праўдзе кажучы, была аўдыенцыя. Прыходзілі птушыныя міністры, чыноўнікі ўсіх рангаў, пасланцы, просьбіты і — пад канец — госці.

Яго Недаступнасць Магутны Арол — Аквіла Рэгія Інвіктус Юстус[28] — сядзеў на высокім залатым троне, асляпляючы царскім адзеннем і велічнай паставай. Па правы бок стаяў самы верны і адданы яго слуга Старэйшы Сокал, па левы — самы першы і любімы сябар Строгі Сарыч — міністр птушынага настрою і парадку.

Вышэйшыя чыны ўваходзілі па адным, дакладвалі, як ідуць справы, слухалі ўказанні і адыходзілі ўбок. Такім чынам, зала паступова папаўнялася і да канца аўдыенцыі, перад забаўнай часткай, была поўная да адказу.

Прыходзіў Горны Грыф, галоўны філосаф, а таксама намеснік Паўднёвых абласцей, якога жартам называлі проста Гэ-Гэ. У яго было нямала заслуг, што адзначалася ў спецыяльных Улажэннях, у адным з якіх, у прыватнасці, гаварылася, што гэтага мужа трэба ў далейшым называць «Грыфус Мантанус Прэдзітус»[29]. Ён быў павольны і спакойны, тым не менш лічыўся карысным членам птушынага сената, прыемным субяседнікам, а акрамя таго, даводзіўся Яго Недаступнасці далёкім сваяком. Гэ-Гэ ўваходзіў, кланяўся і пачынаў гаварыць пра тое, што ўсё зямное праходзіць і ўсялякае мітусенне — доказ слабасці жывых; не праходзяць толькі мудрасць і сіла Вялікага.

— Вера ў светлы і мудры вобраз уладара, у бязмежную яго справядлівасць і клопаты выклікае ў падданых бадзёрасць духу. Гэта вось і ёсць маральная аснова, Ваша Недаступнасць, гэта вось і паказвае кожнаму сваё месца і становішча, таксама як і сферу і меру ўжытку здольнасцяў. І гора таму, хто забудзецца пра сцежку, якая яму вызначана. Бо справядлівасць і цудоўнае заўсёды перамогуць — ваша крыло гэтаму сведка, Ваша Недаступнасць. Каб не быць галаслоўным, заўтра ж я пакажу вам, Ваша Недаступнасць, новы трактат...

Прылятаў Спрытны Каршун — першы сувязны. Ён імкліва падбягаў да трона, кланяўся і дакладваў што-небудзь важнае, што лічыў адпавядаючым настрою ўладара. Потым ён станавіўся побач з Гэ-Гэ і, яшчэ не аддыхаўшыся, пачынаў нешта шаптаць яму, але той, як правіла, ужо беспрабудна спаў.

Прылятала Вялікая Княгіня Сава, загадчыца складамі. Заікаючыся і папраўляючы акуляры, яна так блытана і таропка сыпала лічбамі, што Старому Сарычу даводзілася выразна паўтараць за ёй, інакш бы ўладар нічога не зразумеў.

Завітваў Пануры Філін, старэйшы пажарнік. Ён запэўніваў, што пажараў нідзе няма і меры супроць узнікнення гэтакіх увесь час прымаюцца.

Уваходзіў Зоркі Кондар, наглядчык рэсурсаў, маляваў шырокую карціну стану матэрыяльна-харчовага становішча; як заўсёды, ён не мог устрымацца ад крытыкі ў адрас Вялікай Княгіні.

— Склады не праветрываюцца, Ваша Недаступнасць, дзіркі ў падлогах не забіваюцца, што робіцца, як я думаю, з мэтай развядзення мышэй для асабістых патрэб яе блізарукасці...

Разам з'яўляліся Верны Сапсан і Адданы Крэчат, адпаведна старшыні Першай і Другой канцылярый, якія загадвалі метэаралогіяй і турызмам.

Уваходзілі і заляталі яшчэ доўга. Але вось аб'яўляўся перапынак, і цяпер наведвальнікам дазвалялася гучна размаўляць, шчабятаць, клекатаць, шыпець і свістаць, а таксама звяртацца да Яго Недаступнасці з важнымі пытаннямі і прапановамі. І потым пачыналася другая, неафіцыйная частка прыёму.

Залятаў Элегантны Сокал-Каршачок, ахоўнік мастацтва, прыводзіў сябе ў парадак, прыгожа падыходзіў да трона і гаварыў што-небудзь прыемнае.

З паветра прыплыў Важны Бусел, першы захавальнік навін, станавіўся адразу ўбаку і, калі яго пра нешта пыталіся, адказваў жэстамі, так што немагчыма было адрозніць «так» ад «не». Другі ж захоўнік навін, Спрытная Сарока, ужо з парога пачынала такую траскатню, што яе адразу даводзілася хапаць пад крылы, адцягваць у самы дальні кут і там паіць сокам, каб канчаткова не зарапартавалася.

З'яўляўся Бадзёры Страўс, галоўны фізкультурнік; Нясмелы Пелікан, заканадаўца мод; Задуменны Журавель, міністр уяўлення. І, нарэшце, выступаў Жвавы Певень, старэйшы весялун, празваны, як і Гэ-Гэ, жартам, Пэ-Пэ. І ў зале рабілася цесна і шумна, сур'ёзныя справы адыходзілі на другі план — пачыналася гулянка. Пэ-Пэ гойсаў усюды, прыдумваючы на хаду гульні і анекдоты, складаў жарты, заводзіў арагоды; гэта значыць, стараўся на ўсю моц, каб ніхто не сумаваў. Грымеў смех, гучалі ўрачыстыя «ўра» і «брава». А магутны Арол між тым слухаў Ціхага Дзятла, які сядзеў у ценю яго крыла на падлакотніку трона і прывычна выстукваў сваёй доўгай дзюбай нешта ўмоўнае, зразумелае толькі яму і яго пану.

Але вось адчыняліся бакавыя дзверы, і ў суправаджэнні стройных дзяўчат-соек уваходзіла жонка Магутнага Арла — Прыгожая Галубка. Яна прыветліва ўсміхалася свайму ўладару, стрымана адказвала на паклоны царадворцаў і гасцей; каля залатога трона ўстанаўлівалі маленькі срэбны тронік, дзяўчаты-сойкі падсаджвалі на яго сваю пані і станавіліся за яе спіной паўколам. Гэта быў апагей свята.

Грымела музыка, кружыліся пары, гулянка бурліла ракой. Паэты Шпак і Драч чыталі новыя вершы, прысвечаныя царскім асобам і прыгажосці прыроды; спевакі Салавей і Кенар выконвалі гімны і ўрачыстыя арыі; жартаўнік Цецярук выдумляў каламбуры, часам засланяючы самога Пэ-Пэ, так што царыца смяялася да слёз. Паміж гасцямі мітусіліся спрытныя афіцыянты, разносячы марожанае і напіткі. І ніхто ў гэтай радаснай гамане не заўважыў, што ў нішы над самым тронам сядзіць Галоўная Аракулька-Зязюля і спакойна прарочыць нешта абыякавым аднастайным голасам.

Здаралася, праўда, што Аракульку ўсё ж заўважалі, і тады па знаку Магутнага Арла ў нішу пасылаўся адзін з шулёнкаў.

— Яго Недаступнасць, — гаварыў Зязюлі пасланец, — загадзаюць вашай асобе пакінуць залу і больш не паказвацца без асобнага распараджэння Яго Недаступнасці.

— Ку-ку! — адказвала Аракулька. — Прадбачу ў мурашніку дзён кармінавыя аблокі...

— Дык вы пакінеце залу ці не?!

— Кармінавыя аблокі з чатырох бакоў. Вецер сухі, сярэдні, паўднёва-ўсходні; тэмпература ўночы плюс два, днём мінус адзін...

Стражнік ляцеў да Старэйшага Сокала і дакладваў, што «Зязюля не хоча пакідаць залу і мармыча пра нейкія аблокі, мурашак і пахаладанне».

— Яна звар'яцела, ваша сцярвятніцтва!

Старэйшы Сокал нахіляўся да ўладара і шаптаў:

— Зязюля балбоча пра мурашак, Ваша Недаступнасць. Не інакш з глузду з'ехала.

— Гнаць вон, — моршчыўся Магутны Арол і адварочваўся.

А свята ўсё грымела.

Нарэшце, калі госці стамляліся, музыкі знясільваліся, паэты хрыпелі, Пэ-Пэ выдыхаўся, Цецярук напіваўся, а Прыгожая Галубка пачынала пазяхаць, прыступалі да чытання новых Улажэнняў. Строгі Сарыч разгортваў жоўты скрутак, і пад скляпенні залы ўзлятаў яго звонкі, чысты голас.

— «Імем Яго Недаступнасці Адзінага Вялікага Магутнага Арла, Аквілы Рэгіі Інвіктуса Максімуса Юстуса з гэтага дня і назаўсёды загадаць...»

У гэту хвіліну станавілася ціха на зямлі і на небе — нават вецер супакойваўся, нават рэкі запавольвалі свой бег, нават пракляты дзікі кот, які нічога на свеце не разумее, заміраў дзе-небудзь у шчыліне, і страх скоўваў яго члены. Госці і прыдворныя стаялі з выцягнутымі шыямі, не маючы права паварухнуцца ні адзіным пёркам, не міргаючы і не дыхаючы.

— «Упамінанне імя Яго Недаступнасці скорагаворкай, або невыразна разглядаць як абгавор з адпаведнымі адсюль вывадамі...»

— «Разважанні пра справы і Ўлажэнні Яго Недаступнасці ў неадпаведным месцы і кепскім настроі лічыць нядбалым легкадумствам з усімі выцякаючымі вынікамі...»

— «За руплівасць і стараннасць на службе Яго Сцярвятніцтва Старэйшага Сокала надзяліць асаблівай увагай і ў далейшым называць «яго высокасцярвятніцтва Старэйшы Сокал Магніфікус Альціволанс...»[30]

Бывалі і іншыя Ўлажэнні — іх назапасілася вельмі многа, і ўсе яны выдаваліся на жоўтых скрутках, якія потым захоўваліся ў Стальным Куфры Галоўнай Канцылярыі.

Пасля прачытання Ўлажэнняў чулася гучнае ўхвальнае клекатанне, і госці пачыналі разыходзіцца. Як толькі адыходзіў апошні, Магутны Арол саскокваў з трона і пад крыло з Прыгожай Галубкай ішоў у спальню. Дзяўчаты-сойкі разыходзіліся па залах, змешваліся з кавалерамі-папугаямі і вялі свабодны лад жыцця, адпачываючы ад нялёгкіх абавязкаў фрэйлін.

Вечарам Магутны Арол часцей за ўсё раіўся са Строгім Сарычом і старшынямі канцылярый, а глыбокай ноччу — зноў з Ціхім Дзятлам. Потым ён ішоў у свае пакоі, і ў замку запаноўвала цішыня.

14

Часам у бурную непагадзь, калі цемру асвятлялі маланкі і грукатала неба, нібы абвальваліся скалы, Магутнаму Арлу рабілася тужліва і адзінока ў вялізарным замку сярод прывычных асоб. Ён адмяняў справы і вясёлыя відовішчы, садзіўся ў царскую нішу ў адной з верхніх вежаў і так сядзеў пры свячы адзін, задумліва ўглядаючыся ў навальнічную ноч. Нават Старэйшага Сокала не было побач — ён стаяў за дзвярыма, бо ў такія хвіліны ніхто не павінен бачыць уладара.

Ён углядаўся ў ноч, і хісткія думкі праносіліся ў яго галаве. «Чаго я дасягнуў? — думаў Магутны Арол. — Да чаго прыйшоў? А ці ўсё гэта, што магчыма смертнаму? А калі гэта ўсё, дык чаму турбуюць думкі? Я маю ўсё, што можна мець, няма каму са мной мерацца ні сілай, ні славай, ні багаццем, я наймагутны, і воля мая свабодная, і няма перашкодаў для яе. Нават для вады ёсць перашкода — сонца, нават для ветру — скалы, нават для святла — самая маленькая рэч на яго шляху. А для маёй волі няма перашкодаў. У мяне няма ворагаў, у мяне няма і сяброў — мой розум вышэйшы за дружбу або нянавісць. Дык што ж вярэдзіць душу, што перашкаджае піць асалоду з зямных радасцяў?»

Так разважаў Магутны Арол, а вецер ірваў і трапаў полымя свечкі, і ў нішы мітусіліся чорныя цені.

— Сокал!

Вокамгненна той быў побач.

— Сорак шулёнкаў.

— Ёсць, Ваша Недаступнасць!

Ад'ютант не цікавіўся задумай пана, не стрымліваў ад начнога мерапрыемства, не думаў пра яго вынікі — ён выконваў, бо выконваць было вышэйшай патрэбнасцю яго духу, самай салодкай яго ежай.

На халодным ветры на самай высокай вежы збіраліся шулёнкі. Яны спрасонку азіраліся, курчыліся і нервова варушылі крыламі, бо іх чакала штось таямнічае.

— Ты застанешся тут, — сказаў Магутны Арол Сокалу.

— Ёсць! — адклікнуўся той, прызначыў камандзіра атрада і рэціраваўся.

І чарада кідалася ў цемру.

Шулёнкі прыціскаліся да самай зямлі, іх строй раз-пораз парушаўся ветрам, але яны яго адразу ж аднаўлялі пад кіраўніцтвам свайго камандзіра, і палёт працягваўся. Ніхто не ведаў, куды іх вёў уладар, — вядома было адно: з такіх палётаў ніхто не вяртаўся.

А Магутны Арол ляцеў уверсе. Ён грудзьмі ўразаўся ў вецер, рассякаў яго крыламі — яму падабалася гэта барацьба.

Яны прыляцелі на бераг мора, дзе шум і грукат дасягалі такой сілы, што здавалася, нібы трэскаецца неба.

— Дваццаць — убок! — камандаваў Магутны Арол, і дваццаць шулёнкаў адляцелі і схаваліся пад скалой. Тут было ціха, і, збіўшыся ў гурт, яны чакалі наступнага загаду і адпачывалі. А тым, хто застаўся на беразе, загадалі капаць; крыламі і кіпцюрамі яны ўзяліся рыць пясок. Вецер валіў з ног, дождж сек па вачах, пярун аглушаў, і маланкі асляплялі, а мора, коцячы чарговы вал, разбурала краі ямы, і ўсё трэба было пачынаць спачатку. Шулёнкі выстраіліся перад ямай жывой сцяной: частка стрымлівала целамі націск мора, другая частка працягвала капаць.

Магутны Арол стаяў збоку і чакаў. Калі шулёнкі закопваліся на дастатковую глыбіню, ён камандаваў: «Адставіць», і тыя зноў выстройваліся перад уладаром, які загадваў:

— Цяпер вы павінны памерці. Такая мая воля.

— Ёсць, Ваша Недаступнасць! — адказаў дружны хор. І тут жа камандзір, як самы адданы, зрабіў над сабой намаганне і зваліўся мёртвы. Яго прыклад пераймалі іншыя, а тых, хто не валодаў такой уладай над сабой, магутны Арол біў дзюбай у галаву, і яны клаліся побач з таварышамі. Потым ён скінуў іх целы ў мора і саскочыў у яму. Яму заставалася саскрэбці толькі невялічкі слой, і ноч азаралася белым дрыготкім святлом — на дне ямы ляжаў зіхатлівы Плацінавы Абруч. Магутны Арол доўга сядзеў каля яго, ахоплены пакутлівым хваляваннем, і засяроджана перабіраў у памяці, чаго б яшчэ папрасіць; магутнасць, смеласць, непаражальнасць, багацце — усё было ўжо даўно дадзена, і прыдумаць новую просьбу не хапала фантазіі, а паўтарацца нельга было: Плацінавы Абруч двойчы не выконваў таго самага або падобнага жадання.

— Сілы! — шаптаў Магутны Арол, дакранаючыся да халоднага металу. — Зоркасці!.. Упэўненасці!.. Моцы крылаў!..

Але Абруч ніяк не адклікаўся — не было ў яго бляску таго характэрнага напружання і іскрэння, якія б сведчылі, што просьба прынята і выканана. І Магутны Арол разумеў — прыляцеў сюды дарэмна.

Прыгнецены і стомлены, ён закідваў Абруч пяском, каб святло не пранікала наверх, потым выбраўся з ямы і грозна загадаў:

— Да мяне!

І шулёнкі, што засталіся, умомант былі перад ім; яны не пыталіся, куды падзеліся іх таварышы, — пытацца было парушэннем Улажэння і, значыць, злачынствам.

— Закапаць.

Такая работа звычайна заканчвалася за некалькі хвілін.

— А цяпер вы павінны памерці. Такая мая воля.

— Ёсць, Ваша Недаступнасць! — пачуўся дружны адказ.

Магутны Арол застаўся адзін, узняўся ў паветра і, не зважаючы на непагадзь, кружыўся над гэтым месцам. Бура ўрэшце ўлягалася, гром аддаляўся, вецер супакойваўся. Мора паступова залізвала сляды працы; вось ужо зусім гладкі пясок, вось хвалі перакочваюцца цераз мелізну і дасягаюць скалы, дзе нядаўна хаваліся шулёнкі, а далёка на ўсходзе пачынае матавым адценнем свяціцца неба. Ідзе прыліў...

Варта заўважыць, што Магутны Арол усё радзей наведваў сваё патаемнае сховішча. «Гэта мая начная туга ў бурлівае надвор'е — ад хвалявання стыхій у прыродзе, як правільна тлумачыць Гэ-Гэ, — разважаў ён. — Бо я — увасабленне прыроды. Чаго мне лятаць туды? Калі мая галава не здольная прыдумаць новага жадання, дык, значыцца, і няма больш таго, чым я валодаю, і не трэба большага жадаць». А акрамя таго, ён у пэўнай меры зайздросціў Плацінаваму Абручу: «Я ж магу і сам зрабіць тое, што захачу ці што будзе неабходна, я — Аквіла Рэгія, непераможны і найвялікшы, — інакш што ж я за «непераможны і найвялікшы», калі толькі і прашу дапамогі ў нейкага абруча?»

Баяўся ён таксама, што можа стацца: раптам цудам уцалее нехта з шулёнкаў, і тады... Цяжка было ўявіць, што будзе тады...

15

Бяссонніца прыходзіла часам і ў спакойныя ночы, часцей у бязмесячную ціхую пагоду, калі па зямлі разлівалася цёплая млявасць і свет шчасліва заміраў, быццам упіваючыся сваёй бязмежнасцю і дасканаласцю, і зоркі гарэлі асабліва блізка і ярка. Магутны Арол запіраўся ў адным з самых аддаленых пакояў і сюды-туды крочыў там у адзіноце, знемагаючы ад хворых дум і незразумелых жаданняў. У гэтыя хвіліны ён ужо не лічыў, што з'яўляецца ўвасабленнем прыроды, а дасціпнасці і мудрагельства Гэ-Гэ здаваліся яму пустой балбатнёй. І вось, калі туга ўжо пагражала перайсці ў роспач, ён выклікаў Аракульку, і яны гутарылі.

— Што такое жыццё? — пытаўся ён, і яна адказвала:

— Жыццё — гэта рух.

— Ад чаго да чаго?

— З аднаго месца на другое.

На такія тэмы лепш было б не гаварыць з Аракулькай — яшчэ ні разу падобная размова не прыносіла супакаення. Але слухаць гадкую ліслівасць і пустазвонства Гэ-Гэ было яшчэ горш.

— Што рухае?

— Неабходнасць.

— Адкуль неабходнасць?

— Ад жаданняў.

— Адкуль жаданні?

— Ад неабходнасці рухацца.

— Дзе ж тут пачатак і дзе канец?

— Няма ні пачатку, ні канца.

— А смерць?

— Смерць — вяха.

— Што пасля?

— Цемра.

— Ах! — усклікнуў аднойчы Магутны Арол. — Ёсць! Знайшоў! Мяне гняце прадчуванне цемры. І калі смерці не будзе...

— Будзе, — прагучаў адказ.

— Але я магу стаць бессмяротны!

— Жывы труп...

— Пайшла вон!

Раніцай ён раіўся са Строгім Сарычом, і той асцярожна сказаў, што Яго Недаступнасць сталі горш выглядаць.

— Так нядоўга і да хваробы...

— Што ж, — усміхнуўся Магутны Арол, — па-твойму, я магу памерці?

— Гэтага не можа быць, Ваша Недаступнасць! Лекары Вашай Недаступнасці — лепшыя на свеце.

— Лекары, — паўтарыў Магутны Арол і паморшчыўся.

— Можа, — спачувальна сказаў сябра і дарадчык Строгі Сарыч, — Вашай Недаступнасці неабходна было б на час адкласці справы, гэтыя бясконцыя клопаты...

— Што ты называеш «на час адкласці справы»?

— Паляванне! — Вочы Строгага Сарыча загарэліся. — Паляванне — найвялікшая асалода! За тым вунь цёмным лесам ёсць дзівосныя паляны, і пасецца там мноства разнастайных чатырохлапых. Ваша Недаступнасць маглі б загадаць...

Праз дзень вылецелі. Акрамя Магутнага Арла, Старэйшага Сокала і Строгага Сарыча, тут былі яшчэ Спрытны Каршун, Гэ-Гэ і Элегантны Сакол-Каршачок, і ўсю групу эскартавалі стройныя чароды шулёнкаў, цювікаў і канюкоў.

Паляванне было надзвычайнае. На палянах сапраўды пасвіліся і адпачывалі шматлікія статкі разнастайнай жыўнасці. Узлятаў і каменем падаў на ахвяру Строгі Сарыч, бясшумна наскокваў Спрытны Каршун, кідаўся Старэйшы Сокал, лютаваў Элегантны Сакол-Каршачок. Але найвышэйшае майстэрства паказаў, вядома, сам уладар. Ён быў нястомны, імклівы, дакладны, грозны і статны. Ахвяра супраціўлялася яму адзін толькі міг і адразу ператваралася ў крывавыя шматкі. Ён адзін разарваў не менш за сотню трусоў і паваліў каля пяцідзесяці ланяў і коз. Галоўным у яго здзіўляючым таленце было — раптоўнасць. Стрымгалоў кідаўся ён на цэль, свідраваў яе позіркам, збіваў з ног, і ў наступнае імгненне дзюба, кіпцюры і крылы завяршалі работу.

Эскорт, разбіўшыся на атрады, шнырыў па ўсім лесе, шыпеннем і клёкатам выганяючы звяроў на паляну, а там дзейнічалі нястомныя паляўнічыя. Пабоішча цягнулася некалькі гадзін, і да полудня ўся паляна была завалена трупамі. Стомленыя байцы сядзелі на ўзлеску і ціха гутарылі. Гэ-Гэ, які не прымаў удзелу ў мерапрыемстве праз сваю ляноту, да таго ж ён баяўся крыві, мірна кінуўся ў філасофію, на ўсе лады расхвальваючы талент свайго пана, і падводзіў пад культ відовішчаў маральную аснову. І толькі Магутны Арол маўчаў. Ён не стаміўся, адчуваў у гэты час лёгкасць і супакой, нібы выпіў цудадзейнага лякарства або памаладаеў на некалькі гадоў. «Вось, — думаў ён. — Можна, значыць, абысціся і без Абруча...»

У лесе стаяла цішыня. Пакрысе надыходзіў вечар; зніжанае сонца разбівалася аб дрэвы; ад ракі цягнула прахалодай.

З гэтага дня паляванні наладжваліся часта.

16

Настаўнік выключыў эвальвентар, бо першы з яго падапечных быў надзвычай узбуджаны, а другі адвярнуўся ад экрана.

— Мы хочам асвоіць планету Хі, — прамовіў Настаўнік. — Такая галоўная мэта?

— Так, — прашаптаў Першы. — Ты ведаеш...

— Вы бачылі, як прыблізна гэта робіцца.

— Так...

— У такім разе што цябе прыгнятае?

— Я ніколі не бачыў, як гэта робіцца...

— Паляванне наладзіў былы лон, — з невясёлай усмешкай заўважыў Другі. — Па-твойму, ён наш папярэднік?

— Мы не ад лонаў! — з роспаччу запярэчыў Першы.

— Хто гэта даказаў?

— Настаўнік нагадаў, што падабенства формаў...

— Настаўнік гаварыў таксама пра спецыфічныя токі Хі...

— У такім выпадку я гэта даказаў, я! Нашы лоны вымерлі! Мой вучнёўскі эвальвентар адзначыў гэта дакладна!

— Ты сказаў, што ён быў недасканалы, некалькі стадый прамільгнула.

— Не трэба такіх спрэчак! — строга вымавіў Настаўнік. — Яны не памогуць нам.

— Хі — дзікая планета! — не могучы супакоіцца, гаварыў далей Першы. — Наш эвальвентар працуе па нашай лагічнай схеме. А логіка Хі...

— Табе дзіўна, што іх лоны сталі птушкамі?.. Не дае табе супакою Спіу.

— Яны на гэтай планеце маглі б стаць кім хочаце!

— А мне падыходзіць гэта планета, — задумліва сказаў Другі. — Так і здаецца, што я дома. Амаль адэкватныя ўмовы.

— Ты ўвесь час забываеш, што падабенства формаў...

— У нас урок, — сказаў Настаўнік. — Урок патрабуе ўвагі, глыбокага разумення сутнасці матэрыялу і пранікнення ў яе. Мы даследуем ніжэйшых і пакуль што толькі з гэтага павінны рабіць вывады.

— Я хачу бачыць вышэйшых! — упарціўся Першы.

— Ты іх ужо бачыў, — адказаў Другі.

— Тыя тры на беразе?

— Урок не скончаны! — Голас Настаўніка быў суровы, і спрэчка спынілася.

«І зноў замільгаў экран, — піша Пасвячоны, — і жахлівы іх урок працягваўся...»

«Жахлівы ўрок»... Прызнае, такім чынам, што жахлівы. А вось каб перашкодзіць ім... Ці слушнасці няма, ці этыка навуковая не дазваляе. А калі разабрацца, дык на якой падставе, па якім праве нейкія страшыдлы прылятаюць на нашу Зямлю, як да сябе дамоў (юнаку, бачыце, «падыходзіць гэта планета»!), і спакойненька, на вачах, разыгрываюць свае забавы?! Смальнуць бы з лазернай гарматкі, каб дарогу сюды забыліся. Вось і быў бы ім эксперымент.

Але ўжо працягнем, і няхай не пакрыўдзіцца Пасвячоны, што перапыняю яго апавяданне на свой манер.

17

Нягледзячы на ўсялякія меры і засцярогі, у вотчыне грознага Аквілы Рэгіі пачалі адбывацца неверагодныя рэчы. Нечакана-негадана раптам высветлілася, што Вялікая Княгіня Сава, загадчыца складамі, не чыстая на руку і што, значыцца, начны спосаб яе жыцця ўвогуле, папулярна кажучы, павінен быць лепшы ва ўсіх адносінах.

Следства скончылася за самы кароткі час, «а калі яшчэ, — піша Пасвячоны, — мець на ўвазе хуткасць, з якой гэта дэманстраваў наш цудадзейны эвальвентар ноблаў, дык выйдзе толькі кароткае імгненне». Факты, адным словам, пацвердзіліся цалкам, нават з лішкам, і Яго Недаступнасць асабіста распарадзіўся лёсам злачынкі: сарваў з яе акуляры, шпурнуў у фізіяномію і тупнуў так, што задрыжалі скляпенні замка.

— Цяжка ўявіць! Неверагодна! У маім уладанні! У маім доме! На маёй службе!!! Погань ненасытная! — Ён у знямозе паваліўся на трон і зайшоўся ў нервовым кашлі. — Ліквідаваць!

Вялікую Княгіню прыбралі ў чорнае адзенне, прывязалі на шыю камень, занеслі на мора і кінулі ў самым глыбокім месцы. Перад пакараынем яна паспела толькі пралепятаць:

— Перадайце гэтаму даўганосаму падлюгу, што... — Але дагаварыць не паспела.

Галоўны філосаф Грыфус Мантанус Прэдзітус з прычыны гэтага сумнага здарэння нібы сказаў, што ў гады росквіту і дабрабыту, у хвіліну зацішша пільнасць асабліва патрэбная. Бо ўсе, бачыце, клопатаў не ведаюць, усе радуюцца сытасці і цішыні, і святочны стан распаўсюджваецца падобна эпідэміі. А гэта, сказаў ён, вельмі небяспечны і шкодны стан.

Уладар абазваў яго балбатуном, а цікаўная Аракулька выдала сваё спакойнае «ку-ку».

А сітуацыя між тым развівалася далей.

Не паспела заціхнуць гамонка пра складскія справы, як з Заходніх лясоў прыйшла вестка пра бясчынствы драздоў: збіраліся вялікімі чародкамі, наладжвалі шумныя і недапушчальныя банкеты, у часе якіх абгаворвалі Яго Недаступнасць, а таксама апаганьвалі мясціны палявання. Каб навесці парадак, прыйшлося паслаць туды эскадрыллю шулёнкаў. Авохці! — неўзабаве нешта ж падобнае адбылося і на Паўднёвых Пласкагор'ях, у вотчыне Гэ-Гэ; гэтым разам вызначыліся перапёлкі. Гэтыя пайшлі яшчэ далей: зрабілі чучала свайго гаспадара-філосафа, віліся вакол яго і выкрыквалі (літаральна так), «што не хочуць падпарадкоўвацца ўсялякім калматым жывадзёрам». Акрамя таго, яны знеслаўлялі Прыгожую Галубку, абзываючы яе рознымі брыдкімі словамі. Над гэтымі нахабнікамі зрабілі паказальны суд.

А Зязюля-Аракулька не стамлялася прадказваць смуты, хоць ужо і так было зразумела, што птушыны мацярык перажывае крызіс. Пасля перапёлак слухалася справа аб хабарніцтве гракоў; потым на павальным браканьерстве папаліся кулікі, а ў дадатак нешта з вадаплаўнымі... І так — адно за адным... Ды ўсё ж яшчэ можна было мірыцца, калі б не гэта жахлівая навіна пра змову. Так-так! — у самым палацы рыхтавалася змова, і на чале — хочаце верце, хочаце не — стаяў ніхто іншы, як фанабэрысты Строгі Сарыч.

Спачатку было два-тры сігналы, якім уладар не надаў значэння, бо лічыў гэта чыстай лухтой. Але прыйшоў Яго Непазбежнасць Выпадак — ён заўсёды, урэшце, прыходзіць, і — вочы раскрыліся.

Было так. Магутны Арол ішоў калідорам, і раптам з пакояў Прыгожай Галубкі пачуўся шчаслівы смех. Магутны Арол прыслухаўся і пазнаў голас свайго сябра і міністра настрою і парадку. Сумненняў не было, бо ён пазнаў бы гэты цудоўны голас сярод тысячы падобных — столькі Ўлажэнняў было ім зачытана! А праз некалькі хвілін адчыніліся дзверы, і міністр з'явіўся ўласнай персонай. Без адзінага гуку ўладар адразу сам арыштаваў яго. На допыце Строгі Сарыч прызнаўся, што задумваў пераварот. Калі афіцыйная частка закончылася, Магутны Арол наведаў зняволенага ў камеры.

Строгі Сарыч быў распасцёрты на падлозе і нагадваў хутчэй бясформенную кучу зваляных пёраў, чым жывое цела. Магутны Арол сеў і закрыў вочы крыламі: яму было цяжка бачыць свайго нядаўняга любімца, які так нізка паў.

— Ніколі, Сарыч, — прамовіў ён з болем, — ніколі я не паверыў бы, што ты... — І заплакаў.

— Я невінаваты, Ваша Недаступнасць, — пачуўся млявы хрып; голас, гэты цудоўны голас, загінуў назаўсёды (Строгаму Сарычу праламалі горла), і Магутны Арол заплакаў яшчэ мацней.

— Я невінаваты...

— Так-так, Сарыч. Несумленны і перад смерцю маніць.

— Невінаваты...

— Ты ж прызнаўся, Сарыч. Нашто цяпер упарціцца? Ад страху?

— Я не баюся, Ваша Недаступнасць. Але так памерці...

— Як жа ты думаў памерці?

— На полі бітвы.

— На полі бітвы... Добранькае ж поле ты нагледзеў сабе... Гэтак подла ашукаць мяне... А ты ж быў сябрам. Сокал, той — мой сабака, а ты быў сябрам. Ты памятаеш нашы паляванні? Ты, значыць, для таго ўгаворваў мяне адлучацца з замка, каб плесці сеткі здрады? Так, відаць, такі настаў час, Сарыч, што і сябрам веры няма. Бывай жа. Памры стойка.

І з гэтымі словамі Магутны Арол выйшаў, выціраючы слёзы.

Тры дні правёў ён на адзіноце ў патаемным пакоі, на чацвёрты ім раптам авалодаў небывалы прыступ лютасці. Ён уварваўся ў спальню Прыгожай Галубкі (яна якраз займалася перадабедзенным туалетам), выгнаў соек і раз'юшана закрычаў:

— Распусніца! Здрадніца! І ты з ім заадно? Ты, якую я падабраў на сметніку і зрабіў царыцай, хоць у паскудных тваіх жылах няма ні кроплі арлінай крыві! Ты, якая стала б звычайнай дзеўкай у карчме трэцяга разраду! І ты пасмела зганьбіць маё імя! — І тут ён пачаў зрываць з яе царскае ўбранне.

— Мілы, — шаптала яна, ледзь не трацячы прытомнасці, — Ваша Недаступнасць! Памылка... малю... выслухайце...

— Маўчаць!!!

І на гэтым біяграфія Прыгожай Галубкі «мела, як піша Пасвячоны, свой канец». А фрэйліны яе былі аддадзены на пацеху інтэндантам-канюкам, а потым пасланыя ачышчаць лясы ад шкодных жучкоў.

Надышлі цяжкія часы. Прыёмы і аўдыенцыі былі адменены, установы, дзе можна было б прыемна пасядзець і весела прабавіць час, — замкнутыя, ранішнія прагулкі не практыкаваліся. На месца Старога Сарыча, з захаваннем ранейшых абавязкаў, быў прызначаны яго раўнадушнасць Зоркі Кондар, які адразу выдаў Улажэнне, што забараняецца па начах запальваць святло. І толькі працягваліся выхады на паляванне. Тут Магутны Арол адпачываў душой і целам.

18

Пад скляпеннямі замка часцей пачаў снаваць Ціхі Дзяцел; ён вызначаўся здзіўляючай здольнасцю з'яўляцца і знікаць у самых нечаканых месцах і самым нечаканым чынам. Яго баяліся ўсе. Але разам з тым лічылі, што ён выконвае працу дужа надзвычайную ў дадзенай сітуацыі — Строгі Сарыч меў нямала сваякоў, і нічога асаблівага не было ў тым, што адзін за адным выяўляліся ўсякага роду казнакрады і ліхадзеі, хлусы і прайдзісветы, якімі былы вяльможа ў свой час шчодра сябе акружыў. І Ціхаму Дзятлу стараліся па магчымасці дапамагаць.

За кароткі час сышлі са сцэны Верны Сапсан і Адцаны Крэчат, якія выкарысталі службовае становішча ў мэтах кантрабанды, Важны Бусел, што парушыў «Улажэнне пра самаўпраўства», Бадзёры Страўс за тое, што спрасонку прагаварыўся аб нейкіх «іншых мацерыках», і яшчэ многія.

Чарга дайшла, нарэшце, і да Гэ-Гэ. Пры ўважлівым вывучэнні яго трактатаў высветлілася, што ўсе да аднаго яны спісаны з чужых, што ён толькі тым і займаўся, што хваліўся сваім сваяцтвам з уладаром, быў дужа пражэрлівы, многа спаў і прысвойваў сабе чужыя думкі. Калі нарэшце ўсё раскрылася і Гэ-Гэ пра гэта даведаўся, ён тут жа памёр ад разрыву сэрца.

Пасля гэтых мер аднавілася адносна здаровая абстаноўка.

19

Да гэтага часу не магу зразумець, чаму яны прычапіліся да гэтых шалапутаў, што п'юць гарбату на беразе возера. Ну наткнуліся выпадкова, а потым чаго чапляцца?

Пасвячоны пераконвае, што гэта нездарма і што бесклапотны юны нобл — Другі, значыць, — які патрабаваў яшчэ і яшчэ раз вярнуцца да «трох філосафаў», зусім не такі ўжо бесклапотны, бо ён, бачыце, улавіў нейкую там сувязь паміж тымі галубчыкамі і дафніямі і не быў абвергнуты Настаўнікам. Першаму ён у сваёй жартаўлівай манеры сказаў, што, значыцца, ніякія гэта не мясцовыя «вышэйшыя», а, відаць, ноблы, якія акліматызаваліся на планеце Хі, і прыяцель яму адказаў, што не чакаў такога легкадумства.

І вось яны, нягледзячы на пратэсты Першага, пачалі ганяць свой эвальвентар сюды і туды, і «філосафы» з'яўляліся то зусім галадранцамі, то ў касмічным адзенні, і мова іх, якая толькі што была грубая і непісьменная, раптам рабілася культурнай, а то і настолькі перасыпанай вучонымі слоўцамі, што, далібог, я і ў апісанні Пасвячонага нічога амаль не мог зразумець.

Не ведаю, нашто ім — Другому і яго Настаўніку — патрэбна была гэта камедыя. Але нарэшце высветлілася, што іх «філосафы» ці нейкія акцёры, ці дыялектолагі, якім трэба было апусціцца, каб здабыць, бачыце, некаторыя спецыяльныя веды. А потым Другі хітра ўсміхнуўся і сказаў, што ўлоўлівае падабенства старэйшага з «філосафаў» з іх Вялікім Магістрам (загадчыкам, ці што, гэтай Студыі Прагнозаў?) і што той нібы таксама носіць з сабой нейкую там пасудзіну. На што Першы адказаў, што гэта ўжо поўны здзек і ў такіх умовах вучэбную практыку праходзіць немагчыма. Другі раптам сур'ёзна запярэчыў, што практыка — самая найлепшая, што ніколі, бачыце, перад ім не паўставала столькі значных пытанняў, як цяпер.

Мне няма ніякай справы да ноблаў і іх праклятай студыі, а таксама да тамашніх парадкаў і магістраў. Але мне дзіўна, што Пасвячоны так падрабязна, так акуратна і не без замілавання нават (ды няхай ён мне прабачыць, калі я чаго-небудзь не зусім зразумеў) апісвае ўсё гэта.

Далей — болей.

Маладыя ноблы заспрачаліся пра тое, чым растлумачыць такое іх падабенства з «жыхарамі Хі», гэта значыць з намі. Першы рабіў упор, значыцца, на тое, што нібы тут выпадковае супадзенне; Другі ж пачаў фантазіраваць, што яны (гэта значыць ноблы) ужо калісьці пабывалі на Хі, а то і ўвогуле Хі — іх прарадзіма, і проста яны ў свой час пакінулі яе і падаліся ў космасу пошуках жыццёвага прастору. І Настаўнік не пярэчыў фантазіі свайго падапечнага.

— Калі мы — Хі, — сказаў абураны Першы, — дык чаму яны такія адсталыя? Чаму дзічэюць?

— Можа, мы дзічэем? — з запалам спытаўся Другі. — Мы, перанасычаныя тэхнічнымі і навуковымі ведамі, адсталыя і дзікія ў параўнанні з імі?

— Веды і дзікасць несумяшчальныя!

— Лягчэй давесці адваротнае!..

20

Ну, тут мне няма чаго рабіць са сваімі каментарыямі, прапусцім гэта месца з «Запісак» Пасвячонага, тым больш, што ніякіх, запэўніваю вас, адносін да тэмы, як кажуць, іх спрэчка не мае, а так — адна пустая грызня: хто каго пераканае, хто каго перакрычыць.

Прапусцім дзесяткі тры старонак і зноў вернемся ў птушынае царства.

Зацішша там, як і трэба было чакаць, было нядоўгае. Не паспелі, як кажуць, атрымаць ад яго асалоду, як на табе! — зноў навіна: скампраметавалі сябе Філін, Каршун і Сакол-Каршачок, а таксама кухары-каршуны. Прычым у абвінаваўчых актах на гэты раз фігуравалі такія словы, як «сладастраснасць», «скажэнне смакавых адчуванняў», «цяга да неўласцівай птушкам ежы» (Элегантны Сакол-Каршачок нібыта нават наладзіў патаемную вытворчасць і гандаль мёдам).

Магутны Арол з цяжкасцю ўзышоў на троннае месца і мутным позіркам аглядзеў залу. Змрочнай пустатой дыхнула на яго, час нібы застыў, ашчэрыліся бязгучныя пашчы вокнаў. Трэба было ляцець да Плацінавага Абруча. Але чым дапаможа ён на гэты раз? Адновіць парадак? Верне адданых саратнікаў? Супакоіць?.. Але ж Абруч не дае суцяшэння.

Магутны Арол паклікаў Ціхага Дзятла і спытаўся пра новыя факты беззаконня і вось які пачуў адказ.

— Памылкі няма, Ваша Недаступнасць. І не можа быць. Калі кожны з іх невінаваты, дапусцім, яўна, дык вінаваты скрыта, — гэта ісціна. Перад дадзенай ісцінай усе законы і Ўлажэнні — поўная бездапаможнасць. Бо віна, Ваша Недаступнасць, павінна вызначацца не цяжкасцю ўжо зробленых правіннасцяў, не выкрывальнымі фактамі, а ступенню магчымасці ўзнікнення іх. Усе магутныя ўладары ўсіх часоў толькі таму цярпелі крах, што не ведалі гэтай ісціны або не жадалі яе засвоіць.Кожны з падданных Вашай Недаступнасці ў розны час дапускаў такое, што наводзіла мяне на роздум. Аднак я да часу чакаў, каб не быць галаслоўным перад Вашай Недаступнасцю. Памяркуйце самі! Вось, напрыклад, яго неўтаймаванасць Спрытны Каршун, які, як вядома, стаў над канцылярыямі пасля «Справы 666». Неаднойчы я чуў, што ён, адрываючыся ад працы і апускаючы галаву на паперы, казаў: «Ах вы, клопаты-клопаты...» Вось і прааналізуем... Чаму ён так казаў?.. Чаму ён так казаў;.. і чаму ён так казаў? Да таго ж, вядома, Вашай Недаступнасці не трэба тлумачыць, што стаіць за гэтым «ах вы, клопаты...». А калі б Ваша Недаступнасць магла чуць, з якімі інтанацыямі ён вымаўляў... Акрамя таго, гэтае скажэнне смакавых адчуванняў?.. А кухары? Вечныя перашэптванні на кухні, патаемныя азіранні па баках, і нешта хаваюць пад крыло... я не здзівіўся б, калі б яго высокасцярвятніцтва, дэгустуючы, аднойчы паваліўся мёртвы... Дужа баяўся сведак яго раўнадушнасць Зоркі Кондар — варта мне паказацца, як ён злосна праганяў мяне, называючы мярзотнікам і подлай жывёлінай. Зразумела, я здагадваўся аб прычыне: ён як быццам сваяк Вашай Недаступнасці... А Філін як стрыечны брат Вялікай Княгіні...

— Пачакай, — перапыніў яго Магутны Арол. — Ты кажаш, што кожны мой падданы дапускаў такое. Значыць, і ты?

— Я вось таму і служу Вашай Недаступнасці, каб выкрываць такое.

— Але ж і ты мог дапусціць такое. Мог жа. Можа, твае рапарты толькі нагаворы, каб я ўзвышаў цябе перад іншымі, га? Бо ты пташка, якая любіць пашану!

— Але хіба я калі-небудзь пра што-небудзь такое прасіў Вашу Недаступнасць? Мая служба...

— А навошта яна ўвогуле патрэбна, твая служба, калі ты і сам прызнаёш, што за кожным водзіцца такое, гэта значыць, калі ўжо ўсё загадзя вядома?

— Я ўвесь ва ўладзе Вашай Недаступнасці, і калі Ваша Недаступнасць мяркуе, што я і мае абавязкі, а больш дакладна, калі Ваша Недаступнасць лічыць іх...

Магутны Арол ужо не чуў Дзятлавага мармытання. Лютасць ускаламуціла яго душу, як раптоўны абвал ускаламучвае спакойнае возера.

— Усіх! — закрычаў ён. — Усіх да аднаго — зволіць, зволіць! Кухараў, капельмайстраў, астролагаў, пажарнікаў... Усіх! Гэта не царскі дом, а прыстанішча мярзотнікаў...

— Ёсць! — адказаў Старэйшы Сокал, які з'явіўся ў дзвярах.

І з гэтага моманту ў замку ўсталявалася поўная цішыня.

Па пустых калідорах і залах гуляў вецер, бясшумна варушыліся выцвілыя шторы, па падлозе тут і там слізгалі розныя паперкі, шматкі адзення, абрыўкі пер'я і іншая дробязь. Па пустых кабінетах нячутна рухаўся Ціхі Дзяцел, выстукваў сцены, падаконнікі, ножкі сталоў і падлакотнікі крэслаў, заглядваў у пустыя куты, пазяхаў і, сумуючы, кіраваўся далей.

Каля варотаў драмаў адзінокі Старажытны Крумкач; прачынаючыся, ён блізарука жмурыўся на сонца і ўздыхаў.

Цішыня парушалася толькі зрэдку: у нішы над пустым тронам абуджалася Аракулька, і тады па замку гулка разносілася:

— У су-мя-тні дзён я прад-ба-чу... у су-мя-тні дзён... У су-мя-тні дзён я прад-ба-чу... Ку-ку... ку-ку...

Крумкач, бразгаючы ключамі, заглядваў у залу і сумна гаварыў:

— Змоўкла б ужо, далібог...

— Ку-ку, — адказвала Аракулька, і эха разлягалася ў дальніх памяшканнях, і ўздрыгвалі на верхніх вежах шулёнкі, чакаючы загаду, і зноў апаноўвала іх адранцвенне, бо загаду не было.

Магутны Арол амаль не пакідаў сваіх пакояў. Ежу яму прыносіў Старэйшы Сокал, пасцель ён засцілаў сам. Справы ўжо не цікавілі яго.

А ў лясах і далінах (магчыма, і ў выніку частых паляванняў) стала мала жыўнасці, ды і тая, што ўцалела, гінула ад засухі і хвароб або перасялялася ў далёкія і змрочныя нетры, так што шулёнкам усё больш цяжка было здабываць ежу сабе і свайму пану. У дадатак на лясы раптам напала казявачная эпідэмія — амаль нябачныя кузуркі і чарвячкі пажыралі не толькі хвою і лісце, але і кару, і лясы хутка пачарнелі, пачалі гніць, і нясцерпны смурод ішоў ад іх. А дзяўчат-соек там даўно і след прастыў.

Магутны Арол, седзячы на падаконніку, пазіраў удалечыню, і цяжкія думкі маршчынілі яго лоб. «Вось, — думаў ён, — вось да чаго я дайшоў. Я — Аквіла Рэгія Інвіктус Максімус Юстус — павінен перажыць крушэнне самога сябе...»

Ён паклікаў Аракульку.

— Я — вялікі?

— Ага.

— Чым?

— Магчымасцямі.

— Якімі?

— Імем.

— А веліч духу?

— Прах.

— А свабода?

— Лухта.

— А ўлада?

— Ку-ку.

— Але я быў патрэбны!

— Чарадзе.

— Я — замяняльны?

— Ага.

— Хлусіш, праклятая вяшчунка! — крычаў Магутны Арол і, адвярнуўшыся, закрываўся крылом, каб Зязюля не бачыла перакрыўленага пакутамі позірку.

— Хто можа замяніць мяне?

— Кожны.

— А імя?

— Дадуць.

— Хто?

— Чарада.

— Тая, якую я...

— Тая.

— Хлусіш!

— Ку-ку.

— Я — люты?

— Адносна.

— Я варты жалю?

— Адносна.

— Я хворы?

— Адносна.

— Можа, вернецца страчанае?

— Не.

— А што сталася?

— Жыццё.

І заўсёды, пасля паўзы, ён задаваў апошняе пытанне:

— Што мяне чакае?

І адказ заўсёды быў адзін і той самы:

— Бяссмерце.

Гэтае слова ўпівалася ў яго, як страла, і ён, пакутуючы, праганяў Зязюлю. «Што мне ад бяссмерця? — думаў ён. — Ці лягчэй ад усведамлення таго, што імя тваё ўвойдзе ў вякі? У такім вось веку, скажа нейкі паважны нашчадак, у такіх вось краях жыў-быў Магутны Арол. Але я не ўбачу твару гэтага нашчадка, не пачую, якім голасам вымавіць ён гэтыя словы... Хто ім раскажа, як шмат у канцы сваіх дзён перажыў той, якому не было роўных? Адзінокі, непатрэбны...»

Часам авалодвала ім прага дзейнасці. Ён пакідаў замак і ляцеў над зямлёй. І хоць яна не была ўжо блакітная і зялёная, а цалкам чорная, ён дзелавіта аглядваў яе з вышыні, прыкідваў, як яе змяніць.

— Мы збяром тых, хто застаўся, — казаў ён вернаму свайму целаахоўніку. — Мы ўсё ім адкрыта скажам, і яны пачуюць свайго пана і сябра! Мы аздаровім рэкі і стэпы, звядзём гэтых праклятых кузуркаў, якія нішчаць лясы. Мы забаронім паляванне — няхай звяры нараджаюцца нанова і пасяляюцца, дзе хочуць...

І вось ужо далёкія думкі, падобныя свежаму ветру, пранізвалі яго. «І тады ў мяне будзе новы двор, новыя слугі, я знішчу ўсе старыя Ўлажэнні і выдам новыя, і абнародаваць іх будзе роўным прыгожым голасам малады Сарыч. Падрасце моладзь, я выберу лепшых для здзяйснення задумаў, мы перабудуем палац, і ў часе шумных прыёмаў маладая царыца будзе сядзець побач са мной на новым троне. А гэтага праклятага Дзятла я загадаю пасадзіць у клетку і карміць цераз дзень казуркавай падлай...»

Ён так захапляўся, што забываў, куды ляціць, а калі схамянаўся, то бачыў: унізе чарнее зямля, а ўдалечыні чарнее лес, а ў абмялелых рэках кішаць усялякія стварэнні і цьмянае сонца садзіцца за далягляд, выпраменьваючы злавеснае і напышлівае святло. Ляцець да Абруча? Усё паўтарыць нанова?

Магутны Арол апісаў круг і ляцеў у замак. «Не, — казаў ён сам сабе стомлена. — Не будзе паўтарэння. І не трэба паўтараць...»

Неяк уночы ён раптам прачнуўся, нібы нехта яго паклікаў. Ці гэта яму прыснілася, ці хваравіты стан выпадкова выдаў той вокрык — у першыя секунды нічога немагчыма было зразумець. Ён устаў, прайшоўся, выглянуў праз акно: ноч была цёплая і месячная, стаяла мёртвая цішыня. Ён падышоў да дзвярэй — за імі стукала сэрца Старэйшага Сокала і Магутны Арол зразумеў, што трэба рабіць. Цела яго ныла і хвалявалася, нібы ён вось-вось мусіў кінуцца на ворага.

— Сокал? — гучна, як калісьці раней, паклікаў ён.

— Ёсць, Ваша Недаступнасць!

— Дваццаць шулёнкаў! — Ён не адважыўся загадаць «сорак», як раней: колькасць іх ужо значна зменшылася.

— Ёсць...

І ўсё было па-ранейшаму: палёт, мора, чаканне і — спакойны голас: «А цяпер вы павінны памерці...» Толькі ўмяшання пана ўжо не трэба было — усе шулёнкі памерлі самі, такія яны былі слабыя: невялікая натуга, сутарга і — канец... Ён прыпаў да Абруча і прастагнаў:

— Хачу бяссмерця! Хачу бачыць вочы далёкага нашчадка, калі ён вымавіць маё імя! Хачу ведаць гэта невядомае «потым»...

І святло Абруча напружылася і заіскрылася.

21

«Яны зноў, — чытаем у Пасвячонага, — прывялі ў дзеянне свой абскуратар і зніклі, і, такім чынам, я застаўся ўбаку. Трэба думаць, яны стаміліся і пажадалі зрабіць перапынак і неабходныя маніпуляцыі для аднаўлення сіл, маніпуляцыі, сведкам якіх я не мушу быць.

Кожны раз, калі яны «знікалі», мяне здзіўляла не тое, што яны не рызыкуюць даверыць мне пэўных сваіх ведаў, але тое, што яны дасканала ведаюць, чаго мне ведаць нельга, а што — можна. Мне дазвалялася быць сведкам сапраўдных цудаў — ноблы не баяліся іх паказваць, цвёрда верачы, што я не зразумею прынцыпу. І раптам — абскуратар! Значыцца, зараз адбудзецца нешта такое, што, можа, і я зразумею. Значыцца, яны хацелі засланіць ад мяне даступнае. Што?

Раскрываючы свае «цуды», ноблы не баяліся і здзівіць мяне, гэта значыць выклікаць у мяне пачуццё звышнатуральнасці, — яны былі перакананыя, што не выклічуць; інакш кажучы — проста ведалі, што я не зразумею, але не стану шукаць звышнатуральных прычын, што мы, зямляне, не палічым незразумелае за звышнатуральнае і не будзем падаць ніц, як падалі перад зіхаценнем маланак і ўдарамі перуноў нашы далёкія продкі. Так, добра яны ведаюць нас, гэтыя ноблы. І цяжка ім было памыляцца адносна мяне, істоты, якая назірае з транскамунікатарам у руках — вядома, недасканалым з іх пункту гледжання, але ўсё ж здольным аўтаматычна перакладаць незнаёмую мову.

Такім чынам, яны зрабіліся нябачныя, а я пачаў чакаць іх з'яўлення і пакуль што раздумваў над убачаным і пачутым. Я думаў над гіпотэзай — «ноблы прэтэндуюць на нашу Зямлю». Магчыма, Н-6813 меншая за Зямлю і ноблаў, па ўсёй верагоднасці, менш, чым нас. Аднак узровень ведаў і тэхнічныя магчымасці робяць іх намнога больш магутнымі. Ім у сябе цесна, і гэта сур'ёзная акалічнасць. Адсюль наша задача: хутчэйшае і мацнейшае аб'яднанне на падставе лепшага, што ёсць у лепшых з нас. «За рукі возьмемся, сябры», як сказаў паэт мінулага веку.

Але ёсць і другая гіпотэза: «ноблы шукаюць з намі кантакту, які разумеюць адпаведна сваёй лагічнай сістэме». І калі яны пакуль яшчэ не ідуць на непасрэдны дыялог, то таму толькі, што не маюць дакладных і поўных, на іх думку, ведаў пра нас. Адным словам, праяўляюць асцярожнасць.

Магчыма (і да гэтага я схіляюся ўсё больш), справа не ў адной асцярожнасці, а і ў тым, што ноблы неаднолькавыя, гэта значыць — мысляць неаднолькава. Адны больш ваяўнічыя, кажучы нашай мовай, і прагнуць атрымаць жыццёвую прастору сілай, другія ж, мяркуючы па ўсім, настроены інакш. Гэта значыць, паміж першымі і другімі няма поўнай згоды, што, трэба думаць, таксама затрымлівае ажыццяўленне іх планаў.

Такі вывад напрасіўся ў мае разважанні, калі я думаў пра Настаўніка юнакоў, які пажыў ужо на Зямлі і якога немагчыма адрозніць ад чалавека. Яго погляд, паводзіны, яго словы... Няма сумнення, што ён належыць да другіх у маім умоўным, прыблізным іх падзеле.

Я ўвесь час адчуваю, што паміж ім і мною нібы тэлепатычная сувязь. Ён заўсёды як быццам падказвае мне: вось тут трэба засяродзіць увагу, а тут — аслабіць, зразумейце маю працу правільна, гэта сур'ёзна. А я быццам падтакваю, прашу тут запаволіць, там паскорыць...

Урэшце, час: я адчуў невыразны сігнал, зараз яны працягнуць...»

Божа мой, яны яму марочаць галаву, а ён ім падтаквае.

Цяжкавата тут, пасля гэтага месца «Запісак», не западозрыць нашага Пасвячонага ў залішняй даверлівасці і мяккасардэчнасці. Але што зробіш: ён — Пасвячоны.

22

Магутны Арол перажываў першыя дні бяссмерця. Цялесных змяненняў ніякіх не было, толькі ўсярэдзіне нібы нешта спынілася і зацвярдзела. Не адчувалася і прыліву сіл, на які ён так разлічваў. Затое з'явіліся дасюль незнаёмыя, якія нарасталі, быццам прыступы, адчуванні пазачасавасці і абыякавасці да ўсяго. Ён ужо не харашыўся перад люстэркам, не сачыў за сваёй знешнасцю, а хадзіў з апушчаным хвастом і валочачы крылы; апярэнне яго звалялася і набыло той неканкрэтны колер, які звычайна лічыцца адзнакай або поўнай адлучанасці ад надзённага, або — хваробы. Ён ужо амаль не выходзіў са спальні, і спатрэбілася зусім мала часу, каб ён яшчэ адвык мыцца, праветрываць пакой і лічыцца з тым, што ад яго кепска пахне. Ціхі Дзяцел збянтэжана адварочваў сваю доўгую дзюбу і даваў інфармацыю, амаль не раскрываючы яе. Ён даносіў на Аракульку, але Магутны Арол адмахваўся:

— Не мароч мне, нарэшце, галавы.

І той таропка пакідаў яго.

Спачатку Магутны Арол цешыў сябе думкай, што будзе жыць вечна, ВЕЧНА! Аднак неўзабаве ён так асвойтаўся, што пачуццё «вечнасці» зусім прапала, і замест яго ўзніклі пустата і холад, а ўсё, што адбываецца наўкола, здавалася міражом або выдумкай. І яму было дзіўна, што нехта ўваходзіць, кажа «Ваша Недаступнасць», прыносіць абед, і толькі потым аслаблая памяць падказвала імя таго, хто ўваходзіў, — «Сокал».

А ўладанні яго канчаткова заняпалі: амаль усё жывое вымерла, рэкі перасохлі, як быццам яны тут і не цяклі ніколі. Потым пайшлі яшчэ і пажары: у адным месцы загарэлася ад навальніцы і так полымя пачало шугаць ва ўсе бакі, што не суняло яго ні дажджом, ні паводкай. Пасля гэтага зямля зрабілася роўная, чыстая і цёмная. Дарэмна над папялішчам рыскалі шулёнкі — ні адно стварэнне не трапляла на вочы, ні адзін рух жыцця не ажыўляў пустыні. Толькі вецер паднімаў слупы попелу і пылу, і яны, упіраючыся ў неба, ламаючыся і ўючыся, несліся да мора. І шулёнкі прыляталі ні з чым, ачмураныя спякотай і жахам, і Старэйшы Сокал забіваў каго-небудзь з іх і нёс Яго Недаступнасці на абед. З гэтай прычыны шулёнкі пачалі ў вялікім страху разлятацца: адны стараліся прабіцца за мора, другія — праз пажарышча, але большая частка гінула, бо прасторы былі шырокія, а шулёнкі знясіленыя.

Тады Старэйшы Сокал замкнуў астатніх, хто не ўцёк, у падземныя казематы, выводзіў па адным, забіваў і нёс пану; рэшткі ж царскай трапезы пажыраў сам. А шулёнкі, каб не памерці з голаду, рылі ў казематах зямлю і харчаваліся карэннямі, гніллю і мышамі, калі яны трапляліся. Яны зусім адзічэлі і, мабыць, неўзабаве пачалі б пажыраць адзін аднаго, як пацукі, калі б Старэйшы Сокал не здагадаўся трымаць іх кожнага асобна.

Невядома, чым жывіўся Старажытны Крумкач; невядома таксама, як гібела Зязюля, затое дакладна вядома, што Ціхаму Дзятлу жылося прывольна. У замку развялася процьма насякомых: яны тачылі ўсё, што паддавалася тачэнню, мноства іх поўзала, лётала, скакала па ўсім замку, і Дзятлу заставалася іх спакойна глытаць.

Магутны Арол тым часам зрабіўся абыякавы да ўсяго. Ён гаманіў толькі са Старэйшым Сокалам і толькі пра самае звычайнае; часцей жа ён сядзеў і драмаў і ні пра што не думаў. Ні голад, ні прага яго не даймалі — бо ні галодная і ніякая смерць яму не пагражала: яна не можа пагражаць бессмяротнаму. Таму прынашэнні Старэйшага Сокала з'ядаліся ляніва, па звычцы, без ніякага задавальнення.

А ўвогуле ён не адчуваў ніякай няёмкасці, яму было проста ўсё роўна. І так дні ішлі і ішлі, але нічога не мянялася.

23

Аднойчы вечарам, калі Магутны Арол драмаў на сваёй няўтульнай пасцелі, за дзвярыма пачуліся галасы.

— Нельга! — чаканіў Старэйшы Сокал.

— Вельмі важна! — настойліва казаў ціхі голас.

— Яго Недаступнасць адпачываюць!

— Прэч!

Тут Магутны Арол канчаткова прачнуўся і крыкнуў:

— Сокал! Пусці Дзятла!

І не паспеў Ціхі Дзяцел пераступіць парог, як апынуўся ва ўчэпістых кіпцюрах уладара. Магутны Арол і сам быў здзіўлены такому спрыту і прыліву гневу і энергіі, але раздумваць не стаў.

— Дрэнь! — закрычаў ён лютым голасам. — Колькі, Дрэнь, ты будзеш трывожыць душу? Дакуль будзеш мучыць мяне?! — І з гэтымі словамі шпурнуў яго ў сцяну так, што ў таго перад вачыма павісла вясёлка. Але здзіўленне і страх былі настолькі вялікія, што Дзяцел умомант апамятаўся і залепятаў:

— Крумкач, Ваша Недаступнасць... Запіскі... Сшытак...

Але пан гэтым разам не захацеў выслухаць свайго надзвычайнага слугу: ён зрабіў крок наперад і наступіў на Дзятла, і той расплюшчыўся. Вось так сумна скончылася жыццё Дзятла.

А Магутны Арол адшпурнуў яго цела і, яшчэ калоцячыся ад злосці, праклекатаў:

— Выкінь, Сокал, гэту Дрэнь. Я яго нават есці не стану. — І Старэйшы Сокал з'еў Дзятла сам.

Толькі потым, калі ўляглося абурэнне, Магутны Арол успомніў перадсмяротныя словы з'едзенага — успомніў, задумаўся і зразумеў, што будзе бяссонная ноч.

Ён падбадзёрыўся, пачысціўся, наколькі гэта было магчыма без пабочнай дапамогі, і стаў у царскую позу, як гэта бывала раней, калі размаўляў з падначаленымі.

— Сокал! — паклікаў ён і, калі той з'явіўся, сказаў: — Ты быў мне заўсёды самым адданым слугой. Ты адзін не здрадзіў мне ў маіх няшчасцях. Дык вось, Сокал, мы застаёмся ўдвух — гэту дурніцу з нішы пад увагу браць не будзем. Таму скажы: ты не пакінеш мяне, што б ні здарылася?

— Я не існую без волі і клопатаў майго пана, Ваша Недаступнасць! — адразу адказаў целаахоўнік.

— Я люблю цябе, Сокал. А цяпер ідзі і прывядзі Крумкача.

І вось перад вачыма Яго Недаступнасці Магутнага Арла стаяў брамнік замка Старажытны Крумкач. Ён, здаецца, чакаў гэтага спаткання і таму быў спакойны.

Доўга моўчкі пазіраў на яго Магутны Арол, потым глыбока ўздыхнуў і сказаў такія словы:

— Служыў ты мне, Крумкач, доўга, надта доўга, каб не падазраваць цябе ў бескарыслівасці. Ты перажыў многіх, хто быў важнейшы і больш знатны за цябе. Перажыў, а мог і не перажыць. Мог, але перажыў. А вось чаму, што на гэта скажаш?

— Разумею, Ваша Недаступнасць, — адказваў Крумкач. — Мне, праўду кажучы, і самому дзіўна, як гэта дасюль так абыходзіліся са мной.

— Так, Крумкач, я заўсёды ведаў, што ты разумная птушка. Але вось скажы, будзь ласкавы, ці кепска табе жылося ў мяне?

— Ды не, Ваша Недаступнасць. Акрамя таго, што сцярвятнікі Вашай Недаступнасці два разы разбурылі маё гняздо і перабілі крумкачанят ды аднойчы зламалі крыло маёй старой, ужо нябожчыцы, нічога дрэннага не было.

— Можа, ты кепска еў або цвёрда спаў? Ці праца была не па сіле?

— Дзякуй богу, па сіле, Ваша Недаступнасць, не скарджуся. І еў-спаў няблага. Як вядома, мы народ непераборлівы.

— Ну а можа, ты якую асабістую крыўду таіў?

— Не, Ваша Недаступнасць, асабістай крыўды не было.

— Дык якога ж ты, Крумкач, чорта пішаш нейкія там запіскі? Завёў сшытак, тоішся, і я даведваюся пра гэта толькі цяпер!

Тут Старажытны Крумкач усміхнуўся, паглядзеў проста ў гордыя вочы ўладара і прамовіў:

— Я гатоў. І хачу пазбавіць Вашу Недаступнасць ад лішніх пытанняў. Але гаварыць буду толькі з вока на вока.

— Сокал, выйдзі! — пачулася неадкладнае распараджэнне.

І потым Старажытны Крумкач сказаў сваё слова, якое мы прыводзім дакладна, як расказваецца ў «Запісках» Пасвячонага.

«— Арол! Ты магутная і вольная птушка. І я табе служу, як служыў твайму папярэдніку, якога ты перамог у лютым баі. Але служыў я і папярэдніку твайго папярэдніка, і яшчэ раней, і нават тады, калі ты не быў не толькі Магутным Арлом, але і Грозным Мядзведзем, але і Змрочнай Пантэрай, але і Белай Рыбай, а быў звычайнай Маленькай Дафніяй з пароды карычневых, што мірна жылі каля старога пня сярод гнілога балота. Крумкачы, як бачыш, доўга жывуць, таму шмат і ведаюць. Ты быў радавой дафніяй і адрозніваўся ад астатніх хіба што выдатным здароўем ды ўпартым норавам. Але цябе загубіла славалюбства. Яно напаіла ядам тваю гордасць, гордасць кінула цябе ў вір крыўды, крыўда выгадавала помсту, помста спарадзіла зайздрасць, а тая — прагу ўлады. Ці памятаеш ты, Арол, што табе, паміраючы, расказала Старая Дафнія? Яна перасцерагала цябе. Але зерні мудрасці ўпалі на бясплодную глебу — памылілася старая. У тваім уладанні апынуўся Плацінавы Абруч — ды ці разумееш ты, якая рэдкая доля табе выпала?! Бо твой Абруч — ключ да Праўды. А ты з яго зрабіў цацку. Ты пакінуў сваіх сародзічаў і здрадзіў ім. З помсты ты наслаў на іх Чорнага Жука, ад продка якога іх выратавала Старая Дафнія, якая даверылася табе. І табе мала здалося аднаго, дык ты напусціў і другога. І цяпер няма больш дафній каля старога пня, Ваша Недаступнасць, ніводнай не засталося. Чорныя Жукі зрабілі сваю справу. Яны самі загінулі: нечым было жывіцца і, раз'юшаныя і галодныя, яны накінуліся адзін на аднаго і забілі самі сябе. Пачварныя іх шкілеты ляжаць на дне сажалкі, на тым самым месцы, дзе ляжаў Плацінавы Абруч. І зарастае мясціна карычневых дафній розным пустазеллем. Цябе ж, Арол, прага ўлады пацягнула ўсё вышэй і вышэй і ўсё далей ад Праўды. Так, ты дасягнуў вялікіх вышыняў, ты стаў магутны і славуты. Але скажы, ці быў ты хоць хвіліну шчаслівы? Ці быў па-сапраўднаму і свабодна шчаслівы? О, як жа ты, дурань, не датумкаў, як не здагадаўся! Ты патрабаваў і патрабаваў, тваім убогім жаданням не было канца, а Плацінавы Абруч даваў і даваў. Але ж тое, што давалася, не магло быць суцяшэннем. Абруч жа не дае суцяшэння. Ён адмаўляе ў ім — такая ўмова! І Старая ж Дафнія, якая папрасіла вызваліць сваіх, не была суцешана — яе ацураліся і абвінавацілі ў палахлівасці і здрадзе, не ведаючы, што выратавальніца — яна; жыццё яе скончылася ў галечы і невядомасці. Абруч выканаў яе жаданне, але не суцешыў! А табою атрыманае суцешыла цябе? І ты ні разу не задумаўся — чаму? Ты нічога не зразумеў, Арол... Суцяшае дабро. Але ты яго ніколі і нікому не рабіў. Суцяшае дружба, суцяшае каханне. Але не было побач з табою ні дружбы, ні кахання... Не, ты нічога не змог зразумець ні ў пачатку, бо быў дурной і ганарыстай Маленькай Дафніяй, не разумееш ты і цяпер, бо — дурны, стары, бездапаможны Арол.

А скажы, што ты пакінуў пасля сябе? Якую частку дабрыні можна вымераць? Якую справу назавуць тваім імем?.. Разбурэнні. Дык колькі ж каштуюць воля твая і веліч твая? У імя чаго яны? У імя чаго ты?..

Я ведаю — ты заб'еш мяне. Але чаго гэтым дасягнеш? З вечным жыццём ты прыняў вечную кару: кожны твой учынак, кожны крок, ад якога табе лягчэй сёння, заўтра зробіцца горкім, вялікім цяжарам. І так будзе заўсёды. Такі шлях твой — сам ты яго выбраў, назад не павернеш. Плацінавы Абруч, як табе вядома, не забірае назад бяссмерця, ён можа яго толькі даць.

Так, я запісаў пра твае справы. Твой прахвост, Дзяцел, усё ж падгледзеў, шэльма, хоць і давялося яму пахітраваць. А напісаў — для навукі каму-небудзь. Хто ведае: можа, калі-небудзь хто знойдзе Плацінавы Абруч і, ведаючы твой прыклад, моцна задумаецца, раней як дакрануцца да яго і выказаць жаданне. І вось памятай, Арол: хоць ты і мацнейшы за мяне, а запісак маіх табе не бачыць. Ты ніколі не знойдзеш іх, калі нават перакапаеш усё сваё царства... А цяпер — воля твая, Ваша Недаступнасць...»

Маўчанне, адзначае далей Пасвячоны, працягвалася доўга.

Нарэшце ўладар узняў змрочны позірк, абвёў сваю спачывальню і, спыніўшыся на брамніку, сказаў:

— Уважліва слухаў я цябе, Крумкач... Шкада, не ведаў, што ты гэткі забаўны выдумшчык, а то паклапаціўся б раней... І за тое, што ты не пабаяўся расказаць такую гісторыю праўдзіва і чэсна, вось табе мая воля: ідзі і жыві, ніхто цябе не кране. І мірна пішы далей, я не пярэчу.

Усміхнуўся Старажытны Крумкач, пакланіўся і выйшаў.

Той жа ноччу царскі брамнік раптоўна сканаў у сваёй каморцы.

24

Мінуў час.

Старэйшы Сокал аслеп ад старасці. Ён дзяжурыў ужо не за дзвярыма, а ў самой царскай спачывальні. Як і раней, ён выконваў усе — ужо рэдкія цяпер — даручэнні свайго пана, карыстаючыся адным толькі сваім нюхам, так што страта зроку хоць і недахоп, але ўжо не такі, каб дужа засмучацца. Ён адчуваў кожны рух уладара, кожнае жаданне Магутнага Арла адразу рабілася і яго жаданнем, кожнае слова найвышэйшага было адзіным, што мела сэнс і значэнне. Магчыма, Старэйшы Сокал дагэтуль не памёр толькі таму, што на гэта не было загаду, а значыць, і права.

Шулёнкі скончыліся — Старэйшы Сокал выцягнуў з каземата апошняга.

— Іх больш няма, Ваша Недаступнасць. Магутны Арол паглядзеў на ўбогую кучачку пер'я і грэбліва адвярнуўся.

— Можаш з'есці яго сам.

І целаахоўнік адразу адказаў: «Ёсць!»

І з таго часу для харчавання пачаў лавіць мышэй. Калі ўжо і мышы ўсе перавяліся, ён прапанаваў на абед сябе.

Магутны Арол пачаў яго супакойваць, загадаў не падаць духам і спадзявацца, што заўтра з мышамі пашанцуе. Але Старэйшы Сокал упершыню за шматгадовую службу запярэчыў пану:

— Ваша Недаступнасць павінны абедаць... І калі я нічога не знайшоў...

Бачачы, што спрачацца справа марная, Магутны Арол абяцаў падумаць, і ад'ютант у сваім куточку каля дзвярэй змоўк, і нішто больш не трывожыла яго душы.

Ён чакаў увесь дзень і ўсю ноч, і наступны дзень, і наступную ноч, але ўладар ніякіх адзнак голаду не выказваў.

Праз тры дні Старэйшага Сокала апанавала забыццё, яму здавалася, што ён — у вялікай светлай зале, а вакол — безліч тоўстых тлустых мышэй, і ўсе яны глядзяць на яго і навыперадкі просяць іх з'есці. Ён зрабіў крок да бліжэйшай, але закружылася галава, падкасіліся ногі, і ён паваліўся, раскінуўшы крылы. Адразу ўсё знікла, і Старэйшы Сокал прыпомніў, дзе знаходзіцца, і зразумеў, што памірае.

— Хто там? — пачуўся грозны вокліч.

Ён хацеў устаць, але сіл хапіла толькі на тое, каб падцягнуць крылы.

— Гэта ты? — спытаўся Магутны Арол і нахіліўся над ім.

— Я зараз, Ваша Недаступнасць, — прашаптаў ён, і слёзы пацяклі з яго невідушчых вачэй, ніколі за сваю доўгую службу ён не быў перад Яго Недаступнасцю ў такім бездапаможным становішчы.

— Ану, — сказаў Магутны Арол, — супакойся. Ты знясілеў ад голаду. Зараз я пайду і пашукаю табе чаго-небудзь. Усё мінецца. Хочаш, я прынясу табе Зязюлю? А то мы зусім забыліся пра гэтую падлюгу-манюку. Дык вось я і прынясу табе яе, чаго з ёй цырымоніцца!

— Я паміраю, — ледзь вымавіў Старэйшы Сокал і заплакаў яшчэ мацней. — Няхай Ваша Недаступнасць даруюць мне за такую подласць, што пакідаю Вашу Недаступнасць у адзіноце. Але я сумленна служыў... — Слёзы яго былі горкія і пякучыя.

— Ах, сябра мой, сябра, — вымавіў Магутны Арол і пагладзіў паміраючага крылом. — Сапраўды, ты служыў мне шчыра, ты адзіны, хто быў бескарыслівы і адданы мне да канца. Бывай жа, мой верны таварыш.

І яго высокасцярвятніцтва Старэйшы Сокал Магніфікус Альціволанс суцешыўся і заплюшчыў вочы.

Так Магутны Арол застаўся адзін.

Адзічэлы, ён сноўдаўся па замку — то ў поўным бяспамяцтве, то хаваючыся ад неіснуючых ворагаў і клічучы на дапамогу неіснуючых сяброў. Часам ён ужо не цяміў, хто ён і што вакол яго. А калі памяць прасвятлялася, ён мярцвеў ад думкі, што гэтак будзе заўсёды, заўсёды...

Ён прыгадаў Аракульку і радаваўся, што не аддаў яе з'есці свайму ад'ютанту ў хвіліну душэўнай расслабленасці. Хадзіў па ўсіх пакоях, заглядваў ва ўсе нішы, клікаў, але дарэмна — Зязюля хавалася ад яго. Заходзіў у былую залу прыёмаў, глядзеў на пачарнелы трон, пакрытыя плесняй сцены і абваленую столь і ніяк не мог успомніць, якое гэта памяшканне.

— Ку-ку! — гучала ўвышыні і сціхала пад скляпеннямі.

— Аракулька! — старэчым голасам загадваў Магутны Арол. — Зараз жа ідзі сюды! Чуеш? Я патрабую!

— Ку-ку!

— Аракулька! — прасіў ён. — Не бойся! Я ж пажартаваў, прапануючы цябе Сокалу. Гэта былі толькі словы, я ж заўсёды адносіўся да цябе па-сяброўску. І мне цяпер дужа трэба пагаварыць з табою...

— Ку-ку! — адклікалася цішыня, і са столі сыпалася парахня.

— Аракулька! — упрошваў Магутны Арол, не выціраючы слёз. — Злітуйся! Я проста вар'яцею ад суму. Ну папрасі чаго-небудзь! Хочаш, я дам табе бессмяротнасць? Ты ведаеш, я ж бессмяротны! І вось я згодны перадаць гэта табе. Хочаш?

І толькі непарушнае маўчанне было адказам...

— Не! — як паранены, крычаў Магутны Арол. — Памыляўся гэты стары бязмозгі ідыёт Крумкач. Памыляўся! Плацінавы Абруч не ключ да Праўды... Якая ж яна сама, гэта Праўда! Яна ж халодная і жахлівая. Яна мёртвая... Аракулька, скажы, скажы, колькі яна каштуе, такая Праўда? Колькі яна каштуе, калі ёю не карыстацца...

І тут, на жаль, зноў пропуск: ноблы зніклі. Затое потым, да самага канца, Пасвячоны бачыў усё вельмі добра.

25

Аднойчы ясным павольным ранкам Магутны Арол, несвядома блукаючы па замку, выпадкова забрыў у кабінет, дзе калісьці была Галоўная Канцылярыя. Ад крэслаў і сталоў засталося толькі ламачча, каваныя шафы аселі, заржавелі і раскляпаліся, з прагнутых паліц спаўзалі стосы тоўстых папак. Па сценах сцякала брудная слізь, капала са столі, усё было зацягнута густым і ліпкім павуціннем. Адна з папак была раскрыта, і праз плесню і гніль неразборліва праглядвала наступнае:

«...высо...ша загадваю ў ...лейшым назы...ць поўн... імем аквіла рэгія інвіктус максі... ..ма векі ...оў ...».

Ён апусціўся на падлогу, побач з папкай. Прамільгнула здзіўленне: няўжо гэта было калі-небудзь важна?

Доўгі час ён быў у нерухомым стане. Потым устаў і выйшаў. Хада яго была нечакана цвёрдая, позірк мэтанакіраваны.

Ён падняўся на адну з яшчэ ўцалелых вежаў, стаў на ветры і пачаў абтрасацца, счышчаць з сябе гразь, і гэта заняло нямала часу. Нарэшце ён скончыў і зычна гукнуў уніз:

— Бывай, Аракулька! Бывай, Зязюля!

Потым узмахнуў крыламі, упэўніўся, што моц у іх яшчэ ёсць, і ўзняўся ў паветра.

Было ціха і бязвоблачна. Ён ляцеў хутка, набіраючы вышыню, і ўбачыў нарэшце спераду палоску мора.

Мора было спакойнае. Адлівам агаліліся карычневыя камні і блішчэлі на сонцы. Пясчаная каса пад скалой ужо ўся выйшла з вады і абсыхала.

Ён апусціўся на пясок і пачаў разграбаць яго. Выцягнуў Плацінавы Абруч, абтрос і паклаў на пясок, далей ад ямы. Потым перадыхнуў, узяў Абруч у кіпцюры і паляцеў над морам.

Ляцеў ён да самага вечара. І калі сонца ўжо садзілася на ваду, пачаў кругамі зніжацца. І вось за некалькі метраў ад паверхні ён галавой дакрануўся да Плацінавага Абруча і сказаў сваё апошняе жаданне:

— Хачу быць дафніяй. Але дай мне арлом даляцець да маёй радзімы.

І з гэтымі словамі ён раскрыў кіпцюры.

«Цуд! Адбыўся цуд, — паведамляе Пасвячоны. — Уяўляю супярэчлівасць і ненавуковасць дадзенага слова, але не магу не вымавіць яго: так, адбыўся цуд. І я хоць і чакаў яго, і быў гатовы, але ў першыя імгненні не мог паверыць сваім вачам: мы прыйшлі да зыходнага. А больш дакладна...»

26

Каля старога пня ў далёкім лесе было спакойна і ўтульна. Віліся мяккія водарасці, цвіў па краях мох, пузырылася ціна. У вялікім мностве пасвіліся ў вадзе амёбы, інфузорыі і драпежныя цыклопы; яны здабывалі ежу, гулялі і грэліся ў сонечным праменьчыку, калі той з'яўляўся.

І жыла паміж імі дужа старая Вялікая Дафнія, якой гэтыя амёбы ніколі не баяліся, бо яна нікога не чапала і ўвогуле паводзіла сябе так, нібы нікога не бачыла. Жыла яна ў шчыліне кораня і выходзіла з дому, толькі калі прыходзіў сонечны прамень. Яна складвала антэны і ножкі — атрымліваўся такі вось шэры камячок — і, перасоўваючыся разам з промнем, драмала.

Ёй сніліся дзіўныя сны. То мроілася, што яна — Белая Рыба і жыве ў светлай рацэ, то, што яна — Шыпучая Змяя, то — вялізарны Грозны Мядзведзь, і тады аднекуль даляталі галасы нейкіх разумнікаў, якія разважалі пра інстынкты, і адзін з іх плакаў. Часам жа ёй снілася, што яна — Магутны Арол, які лунае высока ў небе і горда аглядае зямлю, а зямля скрозь — блакітная і зялёная. Але тут жа, у сне, адбывалася дзіўнае раздваенне; яна жыла нібыта ў двух тварах: адзін, што спіць, перажываў неверагодныя ператварэнні, а другі, што не спіць, назіраў за першым і добра разумеў, што гэта — няпраўда.

— Вядома, няпраўда, — мармытала сонная Дафнія. — Бо заўсёды ж была непераадольная цяга да стаячай вады. Праўда, гэты вось, з дзюбай, дык ён саромеецца прызнавацца і на ўсе лады маскіруецца. Але ж я ўсё бачу і ўсё пра яго ведаю...

Яна мармытала нешта яшчэ, усміхалася і прачыналася. Сон пужаў яе сваёй невымернасцю, у свядомасці яшчэ плавалі адгалоскі незразумелага і зусім выразна чуўся нейчы строгі голас...

«Ах ты, мой божа, — кожны раз, уздыхаючы, думала Вялікая Дафнія. — І што за напасць: адно і тое самае, адно і тое самае... І пра бессмяротнасць нейкая лухта...»

І тут памяць глухла канчаткова, Дафнія пераварочвалася на другі бок і падстаўляла яго сонцу і зноў засынала, рухаючыся разам з промнем.

27

Калі замак разбурыўся настолькі, што не заставалася ніводнай нішы, дзе можна было спакойна пасядзець, Зязюля вылецела з развалінаў і ляцела да таго часу, пакуль уладанні Магутнага Арла не засталіся далёка ззаду.

Тут зноў быў лес, і светлыя паляны, і ціхія рэкі, якія кішэлі рыбай і іншай жыўнасцю. А пасярод лесу было зарослае балота са старым пнём. Зязюля пражыла тут нейкі час, знесла яйка і падклала яго ў чужое гняздо. А калі пераканалася, што яму тут няма ніякай пагрозы, яна пакінула гэтыя краі і ўжо ніколі сюды больш не вярталася.

28

«Спыніўся эвальвентар, замерлі іншыя апараты, пагаслі экраны — эксперымент быў скончаны» — так піша Пасвячоны.

Ноблы, сцвярджае ён, выглядалі цяпер змарнелымі, нават нібы пастарэлі — так абвастрыліся рысы іх твараў. Настаўнік выняў з кішэні штаноў бамбукавую люльку і распаліў яе ад лазернай запальнічкі. Маладыя пераглянуліся.

— Гэта, — растлумачыў ён спакойным голасам, у якім, аднак, улоўлівалася прыўзнятасць, — мясцовы звычай адзначаць канец працы.

Другі паглядзеў прасіцельна; Настаўнік даў люльку; юнак зацягнуўся, выпусціў дым.

— Гэта незвычайна, Настаўнік.

— Пасля некалькіх сеансаў гэта робіцца жаданым.

— Настаўнік! — Другі ўсміхнуўся. — Што з сябе ўяўляюць «спецыфічныя токі планеты Хі», пра якія ты так часта ўпамінаў?

— Іх вельмі многа — катэгорыі, падкатэгорыі, разрады, класы. Усё разам называецца словам «страхі». Іх можна адчуваць. Мы далёкія ад такіх спраў, аднак жыхары Хі моцныя на розныя страхі.

— Па-мойму, я ўжо адчуваю...

— Настаўнік! — стомлены позірк Першага спыніўся на старэйшым. — Ты атрымаў і экранізаваў інфармацыю гэтай дзіўнай птушкі!

— Запіскі Крумкача? — задуменна перапытаў Настаўнік. — У такім разе як жа быць з той часткай экранізацыі, якая ідзе за смерцю брамніка?

— У птушкі былі меркаванні, прагноз. Ты экранізаваў гэты прагноз. З таго, што зафіксавалася ў яе мозгу, лёгка стварыць лагічны ланцуг. І калі ён абарваны, не цяжка будзе яго ўзнавіць.

— Нас вучылі, Настаўнік, што ты можаш усё, — смеючыся, сказаў Другі.

— Вы, мабыць, вырашылі, што я ашукаў вас?

— Не, — сумеўся Другі. — У цябе, відаць, была пэўная вучэбная мэта.

— У цябе была мэта, — згадзіўся Першы.

— Так, — сказаў Настаўнік. — У мяне была вучэбная мэта. Вы сталі сведкамі эвалюцыі ніжэйшага. Падрыхтоўчы этап скончаны. Што цябе бянтэжыць? — звярнуўся ён да Першага. — Эвалюцыя лонаў Хі не скапіравала эвалюцыі нашых лонаў, якую табе прадэманстраваў вучнёўскі эвальвентар? А табе хацелася б, каб скапіравала?

— Не.

— Дык што ж цябе бянтэжыць? Ты ж цяпер пераканаўся, што нашы лоны і гэтыя — розняцца. На жаль, у цябе былі прабелы — вучнёўскі эвальвентар быў недасканалы, і ты не ўбачыў піка эвалюцыі. Затое ты ўбачыў пік гэтай эвалюцыі. Так, вынікі супалі. Але ж гэта не азначае, што і пікі супадаюць, ці не так? Або цябе бянтэжыць магчымасць экранізацыі чыёй-небудзь інфармацыі і прагнозаў. Урэшце, ці чыстая тут работа эвальвентара або экранізацыя паслядоўнай інфармацыі — у любым выпадку ты ўбачыў сапраўдны малюнак. Што ж усё-такі цябе бянтэжыць?

— Я, — ціха прашаптаў Першы і апусціў вочы, — і тады бачыў пік. Мой вучнёўскі эвальвентар працаваў нармальна.

— Значыць, ты ведаў! — радасна ўсклікнуў Другі. — Ведаў, што тэорыя Спіу правільная?!

— Ён ведаў, — мякка сказаў Настаўнік, пыхкаючы люлькай. — Ён бачыў пацвярджэнне тэорыі Спіу, але не верыў сваім вачам. Так, мы паходзім ад лонаў. Шматмільённагадовая эвалюцыя зрабіла нас такімі, якія мы ёсць. Мы рынуліся на планету Хі. Але тут нам па незразумелых прычынах здрадзілі наша мэтанакіраванасць, наша стойкасць і рашучасць. Мы чамусьці зрабіліся вялыя і маларухомыя, мы пачалі дапускаць шматзначныя адказы на пытанні, намі авалодалі «страхі», мы пачулі ў сабе незразумелыя хваляванні, нашу існасць пачалі хваляваць гукі, пахі і фарбы, малюнкі прыроды, якія мяняюцца. Але гэтыя акалічнасці не прыгняталі нас, а, наадварот, як бы вызвалялі ад чагосьці пакутлівага і цяжкога. Спецыфіка планеты?.. Урэшце, многія з нас пазбавіліся ваяўнічых памкненняў і змяшаліся з мясцовымі, а іншыя, хто спалохаўся такіх дзіўных зменаў, пайшлі назад, дамоў, і там вымерлі. Ты гэта бачыў, мой хлопчык?

— Так, Настаўнік, — нібы паўсонны, адклікнуўся Першы. — І таму тут апынуліся лоны... Але я не мог зразумець, як мы, якія настолькі пераўзыходзім іх ва ўсіх галінах ведаў, як мы аказаліся пераможанымі? Што гэта за невядомая зброя, дзякуючы якой яны перамаглі?

— Гэта — каханне, — сказаў Настаўнік.

Яны доўга маўчалі. Нарэшце Першы прагаварыў:

— Я не быў гатовы да палёту. Але не мог прызнацца ні табе, ні Савету Студыі.

— Ты быў гатовы, — кіўнуў Настаўнік. — Быў гатовы.

— Нам далі няправільную інфармацыю! Мы нічога не ведаем пра жыхароў Хі!

— Мы ведаем аднабакова. І няма нічога горшага за аднабаковыя веды. Каб ведаць іх, трэба жыць з імі.

Другі сеў на траву, потым лёг.

— Настаўнік! Я не чую, пра што ў вас гаворка. Я не хачу слухаць. І не магу зразумець, чаму гэта так. Ты навучыў нас іх мове, іх звычам, іх манерам адчуваць і выказваць сваё адчуванне. І мне хочацца сказаць на іх мове: мне добра тут... Ты казаў «фарбы, гукі, каханне...». Пакажы ж нам яго — я не хачу ніякіх эксперыментаў.

Настаўнік паглядзеў на Першага.

— У нас ёсць заданне! — вымавіў той.

Другі заплюшчыў вочы, дыханне яго стала глыбокае і роўнае.

— У нас ёсць заданне! — паўтарыў Першы. — Калі вернемся ні з чым, нас дыскваліфікуюць. Назаўсёды.

— Ты павінен падумаць і выбраць, — ціха прагаварыў Настаўнік. — Ты свабодны ў выбары.

— Нам патрэбна эвалюцыя разумнага Хі!

— Ты яе атрымаеш.

У гэты час з шамаценнем расхінуліся кусты на ўскрайку лесу і на паляну выйшла дзяўчына. Першы здзіўлена паглядзеў на свайго Настаўніа, — чаму, бачыце, той не ўключае абскуратара, — і сам пацягнуўся да апарата. Але Настаўнік затрымаў яго руку. Другі ўсхапіўся. Усе тры пачалі глядзець на дзяўчыну.

А тая стаяла ў светлым адзенні. Яна была статная і лёгкая. Тварык — адкрыты і прыветлівы, з ледзь-ледзь раскосымі вачыма; з-пад лейкападобнага капялюшыка спадалі на шыю бліскучыя чорныя валасы. Яна нешта напявала. Потым азірнулася, нічога, мабыць, што б магло яе бянтэжыць, не заўважыла і спакойна пачала рваць кветкі.

— Хто гэта? — шэптам спытаўся ў Настаўніка Першы.

— Гэта — чалавек.

І тут Другі імгненна пераапрануўся: замест бліскучага аблягаючага камбінезона на ім былі закасаныя, як у Настаўніка, штаны, белая кашуля, хустачка вакол шыі і гэткі ж капялюш лейкай. Ён паглядзеў на таварышаў, адвярнуўся, расставіў рукі і пайшоў насустрач дзяўчыне, напяваючы ў тон ёй няхітрую мелодыю.

Першы напружыўся, нібы хацеў кінуцца следам, але зірнуў на старэйшага і застаўся на месцы; рукі яго павіслі ўздоўж цела.

— Ён не вернецца, — сказаў Настаўнік.

Другі адыходзіў усё далей; дзяўчына заўважыла яго, узмахнула букетам і засмяялася.

— Я мушу даць яму апошні наказ, — сказаў Настаўнік. — Я зараз вярнуся, і мы зоймемся эвалюцыяй разумнага Хі. Цяпер ты бачыў яго.

Ён адышоў толькі на некалькі крокаў, як раптам нешта шчоўкнула. Настаўнік павярнуўся: Першы адчыніў люк астралёта і нырнуў у яго. У наступнае імгненне паветра над тым месцам стала гусцейшае, здрыганулася, паднялося лёгкае воблачка пылу і — усё знікла.

Доўгім позіркам глядзеў Настаўнік у неба, а калі апусціў вочы, на паляне ні дзяўчыны, ні Другога ўжо не было.

«Паспяшаўся далей ад гэтых мясцін і я, — піша Пасвячоны, — бо заставацца тут далей не было патрэбы. Хаваючыся за кустамі, цягнучы за сабой ужо не патрэбны цяпер транскамунікатар, я выбраўся туды, дзе стаяла замаскіраваная мая ракетка. І ўжо калі набраў вышыню і імкліва ляцеў у патрэбным мне напрамку, я ўвесь час нібы адчуваў на сабе нейчы далёкі ўсёбачны позірк; у свядомасці ўзнікалі цьмяныя вобразы, сэнс якіх быў добры. І я зразумеў, што гэта — Настаўнік-нобл развітваецца са мною».

Да сказанага дадаць няма чаго, акрамя хіба таго, што, паводле чутак, наш Пасвячоны ўступіў з нобламі ў непасрэдны кантакт (праз гэтага Настаўніка, трэба меркаваць) і ў хуткім часе мы даведаемся аб выніках гэтага кантакту.