Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները

— Մնաք բարով, պապիկ…

— Գնաք բարով։ Գնացեք հիմար մարդ գտեք․․․

Երբ Շվեյկը մութն ընկնելիս դուրս եկավ, պապիկը դեռ շարունակում էր մրթմրթալ.

— Իբր թե գնում է Բուդեյովիցի, իր գունդը։ Իբր թե Թաբորից է գալիս։ Իսկ, արի ու տես, խաբեբան նախ գնում է Գորաժդյովիցի և հետո միայն Պիսեկ։ Դա հո շուրջերկրյա ճանապարհորդություն է։

Շվեյկը նորից քայլեց ամբողջ գիշերն անընդհատ, մինչև որ Պուտիմի մոտ դաշտում մի ծղոտի դեզ գտավ։ Նա ծղոտը բացեց-փռեց իր համար և հանկարծ կողքին մի ձայն լսեց.

— Ո՞ր գնդից ես, ո՞ւր ես գնում։

— Իննսունմեկերորդ։ Գնում եմ Բոլդեյովիցի։

— Իսկ ի՞նչ ունես այնտեղ։

— Օբեր-լեյտենանտս այնտեղ է։

Ծիծաղ պոռթկաց։ Բայց ծիծաղում էր ոչ թե մեկ, այլ մեկեն երեք մարդ։

Երբ ծիծաղը լռեց, Շվեյկը նրանց հարցրեց, թե որ գնդից են։ Պարզվեց, որ երկուսը Երեսունհինգերորդ գնդից էին, իսկ երրորդը հրետանավոր էր, նույնպես Բուդեյովիցից։ Երեսունհինգերորդ գնդի տղաները երթային գումարտակից փախել էին նախքան ռազմաճակատ ուղարկվելը, սրանից մոտ մեկ ամիս առաջ, իսկ հրետանավորը փախստական էր հենց զորակոչի սկզբից։ Նա Պուտիմի շրջանի գյուղացի էր և դեզը նրան էր պատկանում։ Նա միշտ այդտեղ էր գիշերում, իսկ երեկ անտառում պատահել էր այն երկուսին ու բերել իր մոտ։

Երեքն էլ հուսով էին, թե պատերազմը երկու-երեք ամսից կվերջանա։ Հավատացած էին, թե ռուսներն արդեն Բուդապեշտն անցել են ու Մորավիան գրավել։ Պուտիմում բոլորն այդ մասին են խոսում։ Վաղը լուսաբացից առաջ հրետանավորի մայրն ուտելու բան կբերի, իսկ հետո Երեսունհինգերորդի տղաները ճանապարհ կընկնեն դեպի Ստրակոնիցի։ Նրանցից մեկն այնտեղ հորաքույր ունի, իսկ հորաքույրը Սուշիցայից դենը գտնվող լեռներում մի ծանոթ ունի, այդ ծանոթն էլ սղոցարան ունի, որտեղ կարելի է թաքնվել։

— Հեյ, դո՛ւ, Իննսունմեկերորդցի, եթե ուզում ես, դու էլ արի մեզ հետ,— առաջարկեցին նրանք Շվեյկին։— Թքիր քո այդ օբեր-լեյտենանտի վրա։

― Չէ՛, դա այնքան էլ հեշտ բան չի,— պատասխանեց Շվեյկը և ավելի խորը թաղվեց ծղոտի մեջ։

Երբ նա առավոտյան արթնացավ, շուրջը ոչ ոք չկար։ Փախստական զինվորներից մեկը, հավանաբար հրետանավորը, Շվեյկի ոտքերի մոտ մի մեծ կտոր բոքոն էր դրել ճանապարհի համար։

Շվեյկն սկսեց առաջանալ անտառների միջով։ Շտեկնի մոտ նա հանդիպեց մի ծեր շրջմոլիկի, որը վաղեմի ընկերոջ պես նրան ողջունեց մի կում օղի առաջարկելով։

— Այս հագուստով ման մի գա։ Վայ թե քո այդ համազգեստը գլխիդ վարձանք բերի,— խրատում էր շրջմոլիկը Շվեյկին։— Հիմա ամեն տեղ ժանդարմներ են վխտում, և այդ տեսքով դուրս պրծնել չի լինի։ Հիմա ժանդարմները մեզ չեն որսում, հիմա ձեզպեսների հետևից են ընկել, միայն դասալիք են փնտրում։ Միայն ձեզ են փնտրում,— կրկնեց նա այնպիսի համոզմունքով, որ Շվեյկն ավելի լավ համարեց Իննսունմեկերորդ գնդի մասին ոչ մի խոսք չասել։ Թող շրջմոլիկը նրան ինչ ուզում է համարի։ Ինչո՞ւ խորտակել այդ լավ ծերուկի պատրանքը։

— Հիմա ո՞ւր ես քեզ գցելու,— հարցրեց շրջմոլիկը մի րոպե հետո, երբ երկուսն էլ վառեցին իրենց ծխամորճերը և առանց շտապելու սկսեցին շրջանցել գյուղը։

— Բուդեյովիցի։

— Մեղա՜ քեզ,— վախեցավ մուրացկանը։— Ախր այնտեղ քեզ րոպեապես կճանկեն։ Չես հասցնի շունչ էլ քաշել։ Քեզ քաղաքացու շոր է հարկավոր, այն էլ պատառոտված։ Ստիպված պիտի լինես կաղալ… Բայց, դե՛հ, մի վախենա. կանցնենք Ստրակոնիցիի, Վոլինի ու Դուբի միջով, և սատանան էլ չի կարող խանգարել, որ մենք մի շոր ձեռք գցենք։ Ստրակոնիցիում դեռևս ազնիվ սարսաղներ կան, որոնք երբեմն գիշերը դռները չեն կողպում, իսկ ցերեկն այնտեղ առհասարակ ոչ ոք դուռ չի կողպում։ Մեկն ու մեկը կգնա հարևանի հետ զրից անելու, և ահա քեզ քաղաքացու հագուստ։ Իսկ քեզ շա՞տ բան է պետք։ Սապոգներ ունես… մենակ թե վրայից հագնելու մի բան լինի։ Շինելդ հի՞ն է։

— Հին է։

— Լավ, դա կարելի է թողնել։ Գյուղերում շինել են հագնում։ Հետո շալվար ու պինջակ էլ է հարկավոր։ Երբ քաղաքացու հագուստ ճարենք, շալվարդ ու գիմնաստյորկադ կարելի կլինի ծախել Վոդնյանում ապրող հրեա Հերմանին։ Նա պետական իրեր է առնում, իսկ հետո գյուղերում ծախում… Այսօր կգնանք Ստրակոնիցի։ Այստեղից մինչև Շվարցենբերգի շնանոցը չորս ժամվա ճանապարհ է,— զարգացնում էր նա իր պլանը։— Այնտեղ ես մի ծանոթ հովիվ ունեմ, ծերունի մարդ է։ Գիշերը կքնենք նրա մոտ, իսկ առավոտյան կշարժվենք դեպի Ստրակոնիցի ու այնտեղ մի տեղից մի հագուստ կթռցնենք։

Շնանոցում Շվեյկը ծանոթացավ մի համակրելի ծերուկի հետ, որը դեռ հիշում էր իր պապի պատմածները ֆրանսիացիների արշավանքների մասին։ Հովիվը ծեր շրջմոլիկից մի քսան տարավ մեծ էր, դրա համար էլ նրան, ինչպես և Շվեյկին, անվանում էր «տղաս»։

— Ուրեմն այդպես, տղաներ,— սկսեց պատմել պապը, երբ բոլորը նստեցին փեչի շուրջը, որի մեջ կլեպով կարտոֆիլ էր եփվում։— Այն ժամանակ պապս էլ, ոնց որ էս զինվորը, դասալիք էր։ Բայց Վոդնյանում նրան բռնել էին ու էնպես թակել, որ քամակը պատառ-պատառ էր եղել։ Դեռ նրա բախտը բանել էր։ Իսկ, ա՛յ, Յարեշի տղին, էն ծերունի Յարեշի պապին, որ Ռաժիցիի ձկնաբուծարանում պահակ է, Պիսեկում գնդակահարել են փախչելու համար, իսկ գնդակահարելուց առաջ քշել էին շարքերի միջով ու դագանակներով վեցհարյուր հարված հասցրել, այնպես որ մահը նրա համար իսկական փրկություն է եղել։ Իսկ դու ե՞րբ ես ճղել,— դիմեց նա Շվեյկին՝ արցունքն աչքերին։

— Զորակոչից հետո, երբ մեզ տանում էին զորանոցները,— պատասխանեց Շվեյկը, հասկանալով, որ չի կարելի ծերունի հովվի առաջ մունդիրի պատիվը գետնով տալ։

— Պատի վրայով փախա՞ր, թե ոնց,— հետաքրքրվեց հովիվը, հավանաբար հիշելով իր պապի պատմությունը, թե նա ինչպես է փախել զորանոցի պատի վրայով։

— Ուրիշ կերպ չէր լինի, պապիկ։

— Իսկ պահակներ շա՞տ կային, վայ թե կրակեցին էլ։

— Կրակեցին, պապիկ։

— Իսկ հիմա ո՞ւր ես գնում։

— Խելքը թռցրել է, որոշել է Բուդեյովիցի գնալ, և վե՛րջ,— Շվեյկի փոխարեն պատասխանեց շրջմոլիկը։— Դեհ, ջահել է, անխելք, զոռով իրեն փորձանքի մեջ է գցում։ Պետք է դրան խելք սովորեցնեմ։ Մի տեղից շորումոր կթռցնենք, իսկ հետո ամեն ինչ լավ կլինի։ Մինչև գարուն մի կերպ գլուխ կպահենք, իսկ գարնանը վարձով կաշխատենք գյուղացիների մոտ։ Այս տարի մարդու կարիք շատ է լինելու։ Սով է։ Ասում են, բոլոր թափառաշրջիկներին, պիտի քշեն դաշտային աշխատանքի։ Կարծում եմ, ավելի լավ է մարդ իր հոժար կամքով գնա։ Ասում են, մարդու պակաս կլինի։ Բոլորին կկոտորեն։

— Կարծում ես այս տարի չի՞ վերջանա,— հարցրեց հովիվը։— Դու, տղաս, ճիշտ ես ասում, երկարատև պատերազմներ եղել են։ Օրինակի համար, Նապոլեոնի պատերազմը, հետո, ինչպես մեզ պատմել են, շվեդական պատերազմները, յոթնամյա պատերազմները։ Մարդիկ իրենք են իրենց գլխին բերել այդ պատերազմները։ Եվ տե՛ղն է։ Աստված էլ չի կարողանում տեսնել, թե մարդիկ ոնց են գոռոզացել։ Արդեն ոչխարի մսին հավան չեն, էլ չեն ուզում ոչխարի միս ուտել։ Առաջ խումբ-խումբ գալիս էին մոտս, որ ես թաքուն մի գառ ծախեմ իրենց, իսկ էս վերջին տարիները նրանց սիրտը մենակ խոզի ու թռչունի միս է ուզում, էն էլ անպայման յուղով ու ճարպով տապակած։ Աստված էլ ահա բարկացավ նրանց էդ անսահման գոռոզության վրա։ Իսկ երբ նորից խաշած թելուկ ուտեն, ոնց որ Նապոլեոնի կռվի օրերին, էն ժամանակ խելքի կգան։ Իսկ մեր աղաները ճարպից կատաղել են։ Ծերունի իշխան Շվարցենբերգը շարաբանից բացի ուրիշ բանով ման չէր գալիս, իսկ նրա տղեն, էդ փսլնքոտը, չորս կողմն ապականել է իր ավտոմոբիլի զզվելի հոտով։ Դեռ սպասիր, աստված մռութդ էնպե՜ս լղոզի բենզինով։

Կարտոֆիլի կճուճի մեջ շուրը քլթլթում էր։ Ծերունի հովիվը փոքր-ինչ լռելուց հետո, մարգարեաբար բարբառեց.

— Մեր թագավոր կայսրը էս պատերազմը չի շահի։ Ժողովուրդը էլ ի՞նչ ռազմական ոգի կունենա, երբ թագավորը թագադրված չի, ինչպես ասում է Ստրակոնիցի գյուղի ուսուցիչը։ Հիմա թող ում աչքին ուզում է թոզ փչի։ Քանի որ դու, քավթառ սրիկա, խոստացել ես թագադրվել, ուրեմն խոսքդ կատարիր։

― Մի գուցե հիմա մի կերպ այդ բանը կանի,— մեջ մտավ շրջմոլիկը։

— Հիմա, տղաս, բոլորն էլ թքել են դրա վրա, — տաքացավ հովիվը,— դու գյուղացիներին լսիր, երբ հավաքվում են ներքևում, Սկոչիցիում։ Ամեն մեկը պատերազմում մարդ ունի։ Մի լսեիր, ինչպես են խոսում։ Պատերազմից հետո, ասում են, ազատություն կլինի, ո՛չ կայսերական արքունիքներ կլինեն, ոչ կայսրեր, և իշխաններից նրանց կալվածքները կխլեն։ Այդպիսի ճառերի համար ժանդարմները Կորժինկա անունով մեկին արդեն ծակն են խոթել. մարդկանց մի գրգռի, ասում են։ Էհ, ի՞նչ ասեմ։ Հիմա ժանդարմներն ինչ ուզում անում են։

— Ասենք, առաջ էլ այդպես էր,— ասաց շրջմոլիկը։— Հիշում եմ Կլադնոյում Ռոտտեր անունով մի ժանդարմական ռոտմիստր կար։ Սիրտը ուզեց, ինչպե՞ս են դրանց ասում, գայլի ցեղի ոստիկանական շներ բազմացնել, որոնք կարող են ամեն ինչի հետքը գտնել, եթե լավ վարժեցնես։ Եվ Կլադնոյի ռոտմիստրի այդ շուն-սաներին թիվ ու համար չկար։ Նրանց համար նա մի հատուկ տնակ ուներ, որտեղ նրանք ապրում էին կոմսերի զավակների պես։ Մի օր ռոտմիստրի խելքին փչեց նրանց ուսուցանել պանդուխտներիս կաշվի վրա։ Եվ ահա հրաման արձակեց, որ ժանդարմները ամբողջ Կլադնոյի շրջանի պանդուխտներին քշեն ու բերեն իր մոտ։ Այդ բանն իմանալուն պես ես Լանից պուկ տվի, ինձ գցեցի անտառի խորքը, բայց ի՜նչ… դեռ ուզածս տեղը չհասած ինձ չանթեցին ու տարան պարոն ռոտմիստրի մոտ։ Սիրելիներս, չեք կարող պատկերացնել, թե ինչ քաշեցի այդ շների երեսից։ Նախ թողին, որ նրանք ինձ հոտոտեն, հետո ինձ հրամայեցին մի սանդղիկով վեր բարձրանալ և, երբ համարյա սանդղիկի գլուխն էի հասել, հետևիցս մի գազան շուն բաց թողին, իսկ այդ անզգամն ինձ այնտեղից գետին գլորեց, հետո բարձրացավ վրաս և ուղղակի քթիս տակ սկսեց գռմռալ ու ատամները կրճտացնել։ Այնուհետև այդ ճիվաղին մի կողմ քաշեցին, իսկ ինձ ասացին, որ գնամ ու թաքնվեմ ուր որ ուզենամ։ Գնացի Կաչակա կոչված հովտի կողմը, մտա անտառն ու թաքնվեցի մի խանդակում։ Կես ժամ էլ չանցած երկու գամփռներ վազեվազ եկան ու ինձ գետին գլորեցին, և մինչ նրանցից մեկը բռնել էր կոկորդս, մյուսը վազեց Կլադնո։ Մի ժամ հետո եկավ ինքը պան ռոտմիստրն իր ժանդարմների հետ, շանը մի կողմ կանչեց, իսկ ինձ մի հնգանոց բաշխեց և թույլ տվեց ամբողջ երկու օր Կլանդոյի շրջանում ողորմություն հավաքել։ Ինչպե՜ս չէ։ Այնպես ծլկեցի Բերոունկովի շրջան, որ ասես ոտքերիս տակ հողն այրվում էր, ու էլ ոտք չդրի Կլադնո։ Մեր բոլոր տղերքը այդ տեղերից խույս էին տալիս, որովհետև ռոտմիստրը բոլորի վրա էլ կատարում էր իր փորձերը… Չտեսնված շատ էր սիրում նա այդ շներին։ Ժանդարմական բաժանմունքներում պատմում էին, թե երբ ռոտմիստրը ռևիզիա կատարելիս հանկարծ որևէ տեղ մի գամփռ է տեսնում՝ էլ ստուգում չի կատարում և ուրախությունից ամբողջ օրը վախմիստրի հետ օղի է կոնծում։

Եվ մինչ հովիվը կթափեր կարտոֆիլի ջուրը և ընդհանուր քրեղանի մեջ ոչխարի մածուն կլցներ, շրջմոլիկը շարունակում էր պատմել իր հիշողություննեը, թե ժանդարմներն ինչպես էին իշխանություն բանացնում։

— Լիպնիցում ժանդարմական վախմիստրը ապրում էր ուղղակի բանտի մոտ, հենց ժանդարմական բաժանմունքում։ Իսկ ես, ծեր հիմարս, կարծում էի, թե ժանդարմական բաժանմունքը միշտ էլ աչքի ընկնող տեղում պիտի լինի, հրապարակում կամ այդպիսի մի տեղ, և ոչ թե խուլ նրբանցքում։ Մարդ հո ցուցանակներին չի նայում, անցնում է տնից տուն և այդպես առաջ գնում։ Վերջապես, այդ տներից մեկի երկրորդ հարկում բացում եմ մի դուռ ու ներկայանում. «Ի սեր Քրիստոսի ողորմություն արեք աղքատ պանդուխտիս․․․»։ Բայց ի՜նչ։ Ոտքերս թուլացան։ Նայեմ-տեսնեմ ժանդարմական բաժանմունք է։ Պատի երկայնքով շարված հրացաններ, սեղանի վրա խաչելություն, պահարանի մեջ մատյաններ, սեղանի վերևից թագավոր կայսրը աչքերը տնկել է վրաս։ Դեռ բերանս չբացած, վախմիստրը տեղից վեր թռավ, մոտեցավ ինձ և տուր թե կտաս մռութիս։ Ցած գլորվեցի սանդուղքի բոլոր աստիճաններով և այդպես էլ կանգ չառա մինչև Կեյժլից։ Ահա թե, ախպերս, ինչպիսի իրավունքներ ունեն ժանդարմները։

Բոլորն սկսեցին ուտել և քիչ հետո տաքուկ խրճիթում պառկեցին նստարանների վրա ու քնեցին։

Կես գիշերին Շվեյկը վեր կացավ, սուսուփուս հագնվեց և դուրս եկավ։ Արևելքում ծագում էր լուսինը, և նրա աղոտ լույսով Շվեյկը քայլերն ուղղեց դեպի արևելք, ինքն իրեն կրկնելով. «Անկարելի բան է, որ ես Բուդեյովիցի չհասնեմ»։

Անտառից դուրս գալիս Շվեյկն իր աջ կողմում մի քաղաք տեսավ և այդ պատճառով ճանապարհը թեքեց դեպի հյուսիս, հետս նորից դեպի հարավ և դարձյալ մոտեցավ ինչ-որ քաղաքի։ Վոդյանին էր դա։ Շվեյկը մարգագետինների միջով ճարպկորեն շրջանցեց այդ քաղաքը, և արեգակի առաջին ճառագայթները նրան ողջունեցին Պրոտիվինի մոտ բարձրացող, լեռների ձյունապատ լանջերին։

— Հառա՛ջ,— ինքն իրեն հրամայեց քաջարի զինվոր Շվեյկը։— Պարտքս կանչում է ինձ։ Ես պետք է հասնեմ Բուդեյովիցի։

Բայց պատահմունքի դժբախտ բերումով, Շվեյկի քայլերը փոխանակ Պրոտիվինից դեպի հարավ՝ Բուդեյովիցի ուղղվելու, ուղղվեցին դեպի հյուսիս, դեպի Պիսեկ։

Կեսօրին մոտ նրա առաջ մի գյուղակ երևաց։ Բլուրից իջնելով, Շվեյկը մտածում էր. «Այսպես գործը առաջ չի գնա։ Եկ հարցնեմ, թե ինչպես պետք է գնալ Բուդեյովիցի»։

Մտնելով գյուղ, Շվեյկը շատ զարմացավ, երբ առաջին խրճիթի մոտ տնկված սյան վրա կարդաց. «Գյուղ Պուտիմ»։

— Ա՜յ քեզ բան,— հառաչեց Շվեյկը,— նորից ընկա Պուտիմ, որտեղ քնել եմ դեզի մեջ։

Դրանից հետո նա այլևս չզարմացավ, երբ լճակի հետևում գտնվող սպիտակ ներկած մի տնակից, որի վրա աչքի էր ընկնում «հավը» (որոշ տեղերում այդպես էին անվանում պետական արծիվը), իր ոստայնը ստուգող սարդի պես դուրս եկավ մի ժանդարմ։

Ժանդարմը քիպ մոտեցավ Շվեյկին և հարցրեց միայն.

― Ո՞ւր։

— Բուդեյովիցի, իմ գունդը։

Ժանդարմը հեգնաբար քմծիծաղ տվեց։

― Բայց չէ՞ որ Բուդեյովիցիից եք գալիս։ Ձեր այդ Բուդեյովիցին ձեր հետևն է մնացել։— Եվ Շվեյկին քարշ տվեց ոստիկանական բաժանմունք։

Պուտիմի ժանդարմական վախմիստրն ամբողջ շրջանում հայտնի էր արագ և միաժամանակ մեծ տակտով գործելու իր ընդունակությամբ։ Նա ձերբակալվածներին ու կալանավորներին երբեք չէր հայհոյում, սակայն ենթարկում էր այնպիսի ճարտար խաչաձև հարցաքննության, որ անմեղն էլ կխոստովաներ, թե մեղավոր է։

Այդ գործի համար նա առանձնացրել էր երկու ժանդարմների, և խաչաձև հարցաքննությունը միշտ տեղի էր ունենում ժանդարմական ամբողջ անձնակազմի քրքիջի ներքո։

— Քրեագիտության էությունը խորամանկ և միաժամանակ սիրալիր լինելու մեջ է,— ասում էր վախմիստրն իր ստորադրյալներին։— Սրա-նրա վրա բղավելը դատարկ բան է։ Մեղադրյալների և կասկածելիների հետ պետք է քաղաքավարի ու նրբավարի վարվել, բայց և միաժամանակ պետք է ջանալ նրանց հարցախեղդ անել։

— Բարի գալուստ, զինվորիկս,— ասաց ժանդարմական վախմիստրը Շվեյկին։— Համեցեք նստեցեք, ճանապարհից հոգնած կլինեք։ Հապա ասացեք մեզ, ո՞ւր եք գնում։

Շվեյկը կրկնեց, թե գնում է Չեխական Բուդեյովիցի, իր գունդը։

― Դուք, ինչպես երևում է, ճանապարհը կորցրել եք,— ասաց վախմիստրը ժպտալով։— Բանն այն է, որ դուք գալիս եք հենց Չեխական Բուդեյովիցիից, և ես կարող եմ դա շատ հեշտ ապացուցել։ Ձեր գլխավերևում կախված է Չեխիայի քարտեզը։ Նայեցեք, մեզնից դեպի հարավ գտնվում է Պրոտիվինը, Պրոտիվինից ավելի հարավ՝ Գլուբոկոյեն, իսկ էլ ավելի հարավ՝ Չեխական Բուդեյովիցին։ Ասել կուզեք դուք ոչ թե գնում եք Բուդեյովիցի, այլ գալիս եք Բուդեյովիցիից։

Վախմիստրը սիրալիր նայեց Շվեյկին, որը հանգիստ և արժանապատվորեն պատասխանեց.

― Եվ այնուամենայնիվ, ես գնում եմ Բուդեյովիցի։

Դա հնչեց ավելի ուժեղ, քան Գալիլեի՝ «Եվ այնուամենայնիվ պտտվում է» խոսքը, որ նա, հավանաբար, ասել է սաստիկ հուզված։

— Գիտե՞ք ինչ, զինվորիկս,— ասաց վախմիստրը առաջվա պես սիրալիր,— պարտավոր եմ ձեզ նախազգուշացնել (ասենք, ի վերջո ինքներդ էլ կհանգեք այդ եզրակացության), որ ամեն մի ժխտում դժվարացնում է անկեղծ խոստովանությունը։

— Գուք անկասկած իրավացի եք,— ասաց Շվեյկը։— Ամեն մի ժխտում դժվարացնում է անկեղծ խոստովանությունը, և ընդհակառակը։

— Ա՛յ, արդեն ինքներդ, զինվորիկս, սկսում եք ինձ հետ համաձայնվել։ Անկեղծ ասացեք, որտեղի՞ց դուրս եկաք, երբ գնում էիք «ձեր» այդ Բուդեյովիցի ասածը։ Ասում եմ՝ «ձեր», որովհետև, ըստ երևույթին, գոյություն ունեն նաև ուրիշ բուդեյովիցիներ, որոնք գտնվում են Պուտիմից դեպի հյուսիս և մինչև հիմա ոչ մի քարտեզի վրա չեն նշված։

— Ես դուրս եկա Թաբորից։

— Իսկ Թաբորում ի՞նչ էիք անում։

— Սպասում էի Բուդեյովիցիի գնացքին։

— Իսկ ինչո՞ւ գնացքով չգնացիք Բուդեյովիցի։

— Որովհետև տոմս չունեի։

— Իսկ ինչո՞ւ ձեզ, որպես զինվորի, զինվորական անվճար տոմս չտվին։

— Որովհետև մոտս ոչ մի փաստաթուղթ չկար։

— Ըհը՛, ահա թե ինչ,— հաղթանակորեն ասաց վախմիստրը ժանդարմներից մեկին։— Տղան այնքան էլ հիմար չէ, ինչպես ձևանում է։ Աշխատում է հետքերը թաքցնել։

Վախմիստրը հարցաքննությունն սկսեց նորից, չլսելու տալով փաստաթղթերին վերաբերվող բառերը․

― Եվ այդպես, դուրս եկաք Թաբորից։ Իսկ ո՞ւր էիք գնում։

— Չեխական Բուդեյովիցի։

Վախմիստրի դեմքը փոքր-ինչ խիստ արտահայտություն ընդունեց, և նրա հայացքը սևեռվեց քարտեզի վրա։

— Կարո՞ղ եք քարտեզի վրա մեզ ցույց տալ, թե որ ճանապարհով էիք գնում Բուդեյովիցի։

— Ես բոլոր տեղերը չեմ հիշում։ Հիշում եմ միայն, որ Պուտիմում արդեն մի անգամ եղել եմ։

Ժանդարմները արտահայտիչ հայացքներով իրար նայեցին։

— Ուրեմն, դուք եղել եք Թաբորի կայարանում։ Ի՞նչ կա ձեր գրպաններում, բոլորը հանեցեք։

Երբ Շվեյկին հիմնավորապես խուզարկեցին ու ոչինչ չգտան, բացի ծխամորճից ու լուցկու տուփից, վախմիստրն հարցրեց․

— Ասացեք, ինչո՞ւ ձեզ մոտ բացարձակապես ոչինչ չկա։

— Որովհետև ինձ ոչինչ հարկավոր չէ։

— Տե՜ր իմ աստված,— հառաչեց վախմիստրը,— ձեզ հետ գործ ունենալը տանջանք է… Դուք ասացիք, որ արդեն մի անգամ Պուտիմում եղել եք։ Այդ ժամանակ ի՞նչ էիք անում այստեղ։

— Պուտիմի մոտով գնում էի Բուդեյովիցի։

— Տեսնո՞ւմ եք ինչպես եք շփոթում։ Ինքներդ ասում եք, թե գնում էիք Բուդեյովիցի, մինչդեռ մենք ձեզ ապացուցեցինք, որ դուք գալիս եք Բուդեյովիցիից։

— Երևի պտույտ եմ գործել։

Վախմիստրն ու բոլոր ժանդարմները բազմանշանակալից հայացքներ փոխանակեցին։

— Այդ պտույտ գործելը մտածել է տալիս, որ դուք պարզապես հոտվտում եք մեր շրջանում։ Թաբորի կայարանում երկա՞ր մնացիք։

— Մինչև Բուդեյովիցի կմեկներ վերջին գնացքը։

— Իսկ ի՞նչ էիք անում այնտեղ։

— Զինվորների հետ խոսում էի։

Վախմիստրը նորից մի հույժ բազմանշանակալից հայացք նետեց իրեն շրջապատողների վրա։

— Ինչի մասին էիք, օրինակ, նրանց հետ խոսում։ Ի՞նչ էիք նրանց հարցնում։

— Հարցնում էի ո՛ր գնդից են և ուր են գնում։

— Շատ լավ։ Իսկ չէի՞ք հարցնում, օրինակ, թե գունդը քանի՛ սվին ունի և թե ինչպե՛ս է ստորաբաժանված։

— Դա չէի հարցնում։ Ինքս վաղուց անգիր գիտեմ։

— Ուրեմն, դուք կատարելապես իրազեկ եք մեր զորքերի ներքին կառուցվածքին։

— Իհարկե, պարոն վախմիստր։

Այստեղ վախմիստրը գործի դրեց վերջին միջոցը, հաղթականորեն նայելով իր ժանդարմներին.

— Ռուսերեն խոսել գիտե՞ք։

— Չգիտեմ։

Վախմիստրը գլխով նշան արեց եֆրեյտորին և, երբ երկուսով միասին մտան հարևան սենյակը, ուր նա, իր հաղթանակի գիտակցումից հուզված, ձեռքերը շփելով, համոզված ասաց.

— Լսեցի՞ք։ Ռուսերեն խոսել չգիտե։ Երևում է, տղան կյանքում ամեն բան տեսել է։ Ամեն ինչ խոստովանեց, բայց ամենակարևորը ժխտում է։ Վաղն իսկ նրան կուղարկենք Պիսեկ, շրջանային վարչություն։ Քրեագիտության էությունը խորամանկ և միաժամանակ սիրալիր լինելու մեջ է։ Տեսա՞ք ինչպես հարցախեղդ արի։ Եվ ո՞ւմ մտքով կանցներ։ Որ նայում ես, հիմարի մեկն է թվում։ Այ, այդպիսի տիպերի նկատմամբ հարկավոր է նուրբ աշխատանք կատարել։ Իսկ ես գնամ արձանագրություն կազմեմ։

Եվ ինքնահաճ քմծիծաղը շուրթերին, ժանդարմական վախմիստրը մինչև երեկո թխում էր արձանագրությունը, որի յուրաքանչյուր նախադասության մեջ փայլում էր «spionagevefdächtig»^[16] բառը։

Որքան վախմիստր Ֆլանդերկան շարունակում էր իր արձանագրությունը, այնքան իրադրությունը նրա համար պարզ էր դառնում։ Գրասենյակային տարօրինակ գերմաներենով գրված արձանագրությունը ավարտելով հետևյալ բառերով… «So melde Ich gehorsam, wird den feindlichen Offizier heutigen Tages nach Bezirksgendarmeriekommando Pisek, überliefert»^[17], ― նա ժպտաց իր երկասիրությանը և կանչեց ժանդարմ եֆրեյտորին։

— Այդ թշնամու սպային ուտելու բան տվե՞լ եք։

— Համաձայն ձեր հրամանի, պարոն վախմիստր, սնունդով ապահովում ենք միայն նրանց, ովքեր բերման են ենթարկվել ու հարցաքննվել մինչև ցերեկվա ժամը տասներկուսը։

— Բայց ներկա դեպքում մենք գործ ունենք հազվադեպ բացառության հետ,— ծանրակշիռ կերպով ասաց վախմիստրը։— Նա ավագ սպա է, հավանաբար շտաբային։ Ինքներդ հասկանում եք, որ ռուսները մի ինչ-որ եֆրեյտորի չէին ուղարկի այստեղ լրտեսելու։ Մեկնումեկին ուղարկեցեք «Կատվի մոտ» պանդոկը նրա հարմար ճաշ բերելու։ Իսկ եթե արդեն ճաշ չկա, թող մի բան եփեն։ Հետո թող ռոմով թեյ պատրաստեն և այդ բոլորը ուղարկեն այստեղ։ Եվ ոչ մի ծպտուն, թե ում համար է։ Առհասարակ ոչ ոքի ոչ մի խոսք, թե ումն ենք բռնել։ Դա ռազմական գաղտնիք է։ Իսկ նա հիմա ի՞նչ է անում։

— Մի քիչ թութուն խնդրեց։ Նստել է հերթապահանոցում։ Բոլորովին հանգիստ է ձևանում, կարծես իր տանը լինի։ Ձեզ մոտ, ասում է, շատ տաք է։ Իսկ ձեր վառարանը ծուխ չի՞ անում։ Ձեր տեղը, ասում է, ինձ շատ է դուր գալիս։ Եթե վառարանը ծուխ անի, ծխնելույզ մաքրող կանչեցեք, որ ծխնելույզը մաքրի։ Բայց թող մաքրի իրիկնամտին և ոչ թե այն ժամանակ, երբ արեգակը ծխնելույզի վերևում լինի։

— Ա՜յ թե պտուղ է,— կատարյալ հիացմունքով ասաց վախմիստրը։— Ցույց է տալիս, թե իբր դա իրեն բնավ չի վերաբերվում։ Բայց հո գիտե, որ պետք է գնդակահարվի։ Այդպիսի մարդուն պետք է հարգել, թեկուզ և թշնամի լինի։ Չէ՞ որ մարդը դեպի անխուսափելի մահ է գնում։ Չգիտեմ, մեզնից որևէ մեկը կարո՞ղ էր այդպես դիմանալ։ Ով էլ որ նրա տեղը լիներ, թերևս իրեն կորցներ, թուլամորթություն աներ։ Իսկ նա նստած է իր համար և ասում է. «Ձեզ մոտ տաք է, և վառարանը ծուխ չի անում»։ Ա՛յ դա, պարոն եֆրեյտոր, կա՜մք է։ Այդպիսի մարդը պետք է ունենա պողպատե ջղեր, էնտուզիազմ, անձնուրացություն և արիություն։ Երանի մեր Ավստրիայում բոլորն այդպիսի էնտուզիաստներ լինեին։ Բայց այդ մասին չխոսենք։ Մեզ մոտ էլ էնտուզիաստներ կան։ Դուք «Ազգային քաղաքականություն» թերթում կարդացե՞լ եք հրետանու պորուչիկ Բերգերի մասին, որը բարձրացել է մի բարձր, եղևնու վրա և այնտեղ դիտակետ սարքել։ Երբ մերոնք նահանջել են, նա այլևս չի կարողացել ցած իջնել, որովհետև գերի կընկներ, և ահա սկսել է սպասել, թե մերոնք ե՞րբ են նորից թշնամուն քշելու, և սպասել է ամբողջ երկու շաբաթ, մինչև որ իր ուզածը կատարվել է։ Ամբողջ երկու շաբաթ նստած է եղել ծառի վրա և քաղցից չմեռնելու համար կրծել է եղևնու ամբողջ կատարը, սնվել ճյուղերով ու ասեղնատերևներով։ Երբ մերոնք եկել են, նա այնքան թուլացած է եղել, որ չի կարողացել ծառի վրա մնալ, ցած է ընկել, ջախջախվել ու մեռել։ Հետմահու պարգևատրվել է «Խիզախության համար» ոսկե մեդալով։

Եվ վախմիստրը լրջաբար ավելացրեց.

— Ահա դա՛ է, պարոն եֆրեյտոր, անձնուրացությունը, դա՛ է հերոսությունը։ Էհ, խոսքով ընկանք։ Գնացեք նրա համար ճաշ պատվիրեցեք, իսկ առայժմ նրան ուղարկեցեք ինձ մոտ։

Եֆրեյտորը բերեց Շվեյկին, և վախմիստրը նրան մտերմավարի գլխով ցույց տալով աթոռը՝ հարցաքննությունը վերսկսեց այն հարցով, թե արդյոք նա ծնողներ ունի՞։

— Չունեմ։

Վախմիստրը խորհեց, թե ավելի լավ է, որ չունի, քանի որ ոչ ոք ստիպված չի լինի ողբալ այդ դժբախտի կորուստը։ Այդ ժամանակ նա նայեց Շվեյկի բարեհամբույր դեմքին հանկարծ, բարի զգացմունքներով տոգորված, ձեռքով թեթևակի խփեց նրա ուսին, ավելի մոտ թեքվեց ու հայրական տոնով հարցրեց.

— Հը՞, մեր Չեխիան ձեզ դո՞ւր է գալիս։

— Չեխիայի ամեն տեղը ինձ դուր է դալիս, ամեն տեղ ինձ շատ լավ մարդիկ են հանդիպել։

Վախմիստրը գլխով հավանության նշան արեց։

— Մեզ մոտ մարդիկ շատ լավն են ու համակրելի։ Եթե երբեմն էլ մի կռիվ կամ գողություն է պատահում, դա հաշիվ չէ։ Արդեն տասնհինգ տարի է, որ ես այստեղ եմ, և, իմ հաշվով, այստեղ տարեկան տեղի է ունենում երեք քառորդ սպանություն։

— Ինչպե՞ս թե, լրի՞վ չեն սպանում, չե՞ն վերջացնում,— հարցրեց Շվեյկը։

— Ոչ, այդ չեմ ասում։ Տասնհինգ տարվա ընթացքում մենք հետաքննել ենք ընդամենը տասնմեկ սպանություն. հինգը կատարվել է կողոպուտի նպատակով, իսկ մնացած վեցը այնպիսի պատճառներով, որոնց մասին նույնիսկ չարժե խոսել։

Վախմիստրը լռեց, ապա նորից անցավ հարցաքննության իր մեթոդին.

— Իսկ ի՞նչ էիք մտադիր անել Բուդեյովիցիում։

— Իննսունմեկերորդ գնդում անցնել պարտականություններիս կատարմանը։

Վախմիստրը Շվեյկին նորից ուղարկեց պահականոց, իսկ ինքը, չմոռանալու համար, Պիսեկի շրջանային ժանդարմական վարչությանն ուղղած իր զեկուցագրի մեջ ավելացրեց. «Չեխերենին տիրապետում է կատարելապես։ Մտադիր է եղել Բոլդեյովիցիում թափանցել 91-րդ հետևակ գունդը»։

Նա ուրախ-ուրախ ձեռքերը շփեց։ Վախմիստրը գոհ էր այդ հարուստ նյութից և առհասարակ այն արդյունքներից, որ տվել էր հարցաքննելու իր մեթոդը։ Նա հիշեց իր նախորդին՝ վախմիստր Բյուրգերին, որը ձերբակալվածի հետ չէր էլ խոսում, ոչ մի բան չէր հարցնում, այլ անհապաղ ուղարկում էր շրջանային դատարան հետևյալ համառոտ զեկույցով. «Համաձայն ժանդարմական ենթասպայի զեկույցի, այսինչը կալանավորված է շրջմոլիկության և մուրացկանության համար»։ Եվ դա հարցաքննությո՞ւն է։

Եվ նայելով զեկուցագրի խզմզված էջերին, վախմիստրը ինքնագոհ ժպտաց, գրասեղանի արկղից հանեց Պրագայի ժանդարմական գլխավոր վարչության գաղտնի շրջաբերականը, որ ուղարկված էր «հույժ գաղտնի» սովորական մակագրությամբ, և կարդաց մի անգամ ևս.

«Ժանդարմական բոլոր բաժանմունքներին խստագույնս կարգադրվում է հատուկ զգոնությամբ հետևել իրենց շրջաններից անցնող անձանց: Արևելյան Գալիցիայում մեր զորքերի վերախմբավորումը մի քանի ռուսական զորամասերի հնարավորություն է տվել Կարպատներն անցնելուց հետո դիրքեր գրավել ավստրիական հողերում, որի հետևանքով փոխվել է ռազմաճակատի գիծը, որն ավելի է խորացել պետական սահմանից դեպի արևմուտք։ Այդ նոր իրադրությունը ռուսական հետախույզներին հնարավորություն է տվել խորապես թափանցել երկրի թիկունքը, հատկապես Սիլեզիա և Մորավիա, որտեղից, ըստ գաղտնի տվյալների, մեծ թվով ռուսական հետախույզներ անցել են Չեխիա: Հաստատված է, որ նրանց մեջ կան շատ ռուսական չեխեր, ռուսական գլխավոր շտաբի ակադեմիայի սաներ, որոնք, կատարելապես տիրապետելով չեխերենին, հանդիսանում են հույժ վտանգավոր հետախույզներ, քանի որ կարող են դավաճանական պրոպագանդա մղել և կմղեն նաև չեխ բնակչության մեջ: Ի նկատի ունենալով այդ, ժանդարմական գլխավոր վարչությունը կարգադրում է ձերբակալել բոլոր կասկածելի անձանց և զգոնությունը բարձրացնել հատկապես այն վայրերում, որոնց մոտերքում կան կայազորեր, զինվորական կետեր և այնպիսի երկաթուղային կայարաններ, որոնցով գինվորական գնացքներ են անցնում: Ձերբակալվածներին անհապաղ խուզարկել և ուղարկել վերին ինստանցիա»:

ժանդարմական վախմիստրը նորից ինքնագոհ ժպտաց և գաղտնի շրջաբերականը զետեղեց մի թղթապանակի մեջ, որի վրա գրված էր. «Գաղտնի կարգադրություններ»։

Այդ բազմաթիվ կարգադրությունները կազմում էր Ներքին գործոց մինիստրությունը Պաշտպանության մինիստրության հետ միասին, որին ենթարկվում էր ժանդարմերիան։

Պրագայի ժանդարմական գլխավոր վարչությունում չէին հասցնում դրանք բազմացնել և ուղարկել։

Թղթապանակի մեջ կային.

Հրաման տեղական բնակիչների տրամադրություններին հետևելու մասին։

Հրահանգ, թե ինչպես տեղական բնակիչների հետ ունեցած խոսակցություններից պարզել, թե նրանց մտքերի վրա ի՛նչ ներգործություն են ունենում ռազմական գործողությունների բեմից ստացվող լուրերը։

Անկետա․ տեղի ազգաբնակչությունն ի՞նչ վերաբերմունք ունի ռազմական փոխառությունների և նվիրատվություններ հավաքելու նկատմամբ։

Անկետա․ ի՞նչ տրամադրություններ կան տեղական ինքնավարության անդամների և ինտելիգենցիայի շրջանում։

Կարգադրություն․ անհապաղ պարզել, թե քաղաքական ի՞նչ կուսակցությունների է հարում տեղական բնակչությունը, որքան է ուժեղ քաղաքական կուսակցություններից յուրաքանչյուրը։

Հրաման․ հետևել տեղի քաղաքական կուսակցությունների պարագլուխների գործունեությանը և պարզել, թե ինչ աստիճան լոյալ են այն քաղաքական կուսակցությունները, որոնց հարում է բնակչությունը։

Անկետա․ ի՞նչ թերթեր, ժուռնալներ ու բրոշյուրներ են ստացվում տվյալ ժանդարմական բաժանմունքին ենթակա շրջանում։

Հրահանգ. ինչպե՛ս պարզել, թե ում հետ են կապեր պահպանում անլոյալության մեջ կասկածվող անձինք և ինչով է արտահայտվում նրանց անլոյալությունը։

Հրահանգ, թե ինչպես վճարովի մատնիչներ ու լրտուներ հավաքագրել տեղական ազգաբնակչության միջից։

Հրահանգ տեղական բնակչության միջից հավաքագրված և ժանդարմական բաժանմունքին ծառայող լրատուների համար։

Յուրաքանչյուր օրն իր հետ բերում էր նոր հրահանգներ, հրամաններ, անկետաներ ու կարգադրություններ։

Խեղդվելով Ավստրիայի Ներքին գործոց մինիստրության այդ գյուտերի ծովում, վախմիստր Ֆլանդերկան շատ «պարտքերի մնացորդներ» ուներ և անկետաներին տալիս էր միատեսակ պատասխաններ, թե իր շրջանում ամեն ինչ կարգին է և տեղիս բնակչության լոյալությունը համապատասխանում է II a աստիճան:

Միապետության նկատմամբ բնակչության լոյալությունը գնահատելու համար Ավստրիայի Ներքին գործոց մինիստրությունը հնարել էր այսպիսի աստիճանակարգ.

I

a

I

b

I

c

II

a

II

b

II

c

III

a

III

b

III

c

IV

a

IV

b

IV

c

Հռոմեական չորսը «a»-ի հետ նշանակում էր դավաճանություն ու կախաղան, «b»-ի հետ՝ համակենտրոնացման ճամբար, իսկ «c»-ի հետ` հետամտել և բանտարկել։

Ժանդարմական վախմիստրի գրասեղանի արկղերում կային ամեն տեսակ տպագիր կարգադրություններ ու մատյաններ։ Իշխանությունները ցանկանում էին իմանալ, թե յուրաքանչյուր քաղաքացի ինչ է մտածում իր կառավարության մասին։

Վախմիստր Ֆլանդերկան հաճախ էր վհատվում այդ «գրականությունից», որ գալիս էր յուրաքանչյուր փոստով։ Հենց որ տեսնում էր «անվճար պաշտոնական» շտեմպելը կրող ծանոթ մի ծրար, սիրտն սկսում էր թրթռալ։ Գիշերը երկար խոհրդածելուց հետո սա հանգում էր այն եզրակացության, որ մինչև պատերազմի վերջը չի ապրի, որ Երկրամասային ժանդարմական վարչությունը նրան կզրկի բանականության վերջին փշուրներից և նա բախտ չի ունենա ուրախանալու ավստրիական զենքի հաղթանակով, քանզի մինչ այդ նրա գլխից պակասած կլինեն շատ պտուտակներ։

Իսկ ժանդարմական շրջանային վարչությունը օր օրի վրա նրան ռմբակոծում էր հարցապնդումներով, թե ինչո՞ւ մինչև հիմա պատասխան չի տրված №[math]\frac{72 \ 345}{721\ a/f}[/math]d անկետային, ինչպես է կատարվում №[math]\frac{88 \ 992}{822 \ gfeh}[/math]z հրահանգը, ինչպիսի գործնական արդյունքներ է ունեցել №[math]\frac{123 \ 456}{1292\ b/r}[/math]v հրամանը, և այլն։

Նրան ամենից շատ գլխացավանք էր պատճառում այն հրահանգը, թե ինչպես պետք է տեղական բնակչության միջից վարձու մատնիչներ ու լրտուներ հավաքագրել։ Վերջապես գալով այն եզրակացության, որ հնարավոր չէ որևէ մեկին հավաքագրել այն վայրից, ուր սկիզբ է առնում Բլատան, որովհետև այնտեղ բոլորը պնդաճակատներ են, նա որոշեց իր մոտ ծառայության վերցնել համայնքի հոտաղին, որին Տռճինկ Պեպկա մականունն էին կպցրել։ Այդ Պեպկան ապուշի մեկն էր, որ իր մականունը լսելուն պես սկսում էր տռճինկ տալ, բնությունից ու մարդկանցից ծաղրված, դժբախտ ու խեղանդամ մի արարած, որ տարեկան մի երկու զլոտինով ու հացափորի արածացնում էր գյուղի հոտը։

Եվ ահա վախմիստրը հրամայում է Պեպկային կանչել իր մոտ և նրան ասում է.

— Գիտե՞ս, Պեպկա, ով է «ծեր Պրոխազկան»։

— Մե-մեե՜․․․

— Մի՛ մկկա։ Միտդ պահիր, որ այդպես են անվանում թագավոր կայսրին։ Գիտե՞ս ով է թագավոր կայսրը։

— Նա թագավոլ կայսլն է…

— Ապրե՛ս, Պեպկա։ Ուրեմն, իմացիր, եթե տնից տուն ճաշի գնալիս լսես, որ մեկնումեկն ասում է, թե թագավոր կայսրը անասուն է կամ այդպիսի մի բան, եկ ու ինձ հայտնիր։ Դրա համար ինձնից քսան հելլեր կստանաս։ Իսկ եթե լսես, որ մեկնումեկն ասում է, թե մենք պատերազմը տանուլ կտանք, դարձյալ եկ ինձ մոտ, հասկանո՞ւմ ես։ Կհայտնես, թե ասողն ով էր, և նորից քսան հելլեր կստանաս։ Բայց եթե իմանամ, որ մի բան թաքցրել ես, վերջդ վատ կլինի։ Կձերբակալեմ ու կուղարկեմ Պիսեկ։ Իսկ հիմա տռճինկ տուր տեսնեմ։— Պեպկան տռճինկ է տալիս, իսկ վախմիստրը նրան քսան հելլեր է նվիրում և, ինքն իրենից գոհ, ժանդարմական վարչությանը զեկուցագիր գրում, թե լրտու է հավաքագրել։

Հետևյալ օրը վախմիստրի մոտ գալիս է քահանան և որպես գաղտնիք հայտնում, թե առավոտյան գյուղից դուրս հանդիպել է գյուղի հոտաղ Տռճինկ Պեպկային և նա իրեն ասել է. «Տել հայլ, ելեկ պան վախմիստլը ասաց, թե թագավոլ կայսլը անասուն է և մենք պատերազմը տանուլ կտանք։ Մե-մեե․․․ հո՛պ»։

Քահանայի հետ ունեցած խոսակցությունից հետո վախմիստրը հրամայում է գյուղի հոտաղին ձերբակալել։ Հետագայում Գրադչանիի դատարանը հոտաղին պետական դավաճանության համար դատապարտել էր քսան տարվա բանտարկության։ Պեպկան մեղադրվում էր վտանգավոր և դավաճանական գործողությունների, մարդկանց մտքերը պղտորելու, նորին մեծությանը վիրավորանք հասցնելու և մի շարք այլ հանցանքների ու զանցանքների մեջ։

Տռճինկ Պեպկան դատարանում իրեն պահել էր ինչպես արոտատեղում կամ հարևանների մոտ, բոլոր հարցերին պատասխանել էր այծի պես մկկալով, իսկ դատավճիռը կարդալիս բղավել էր «Մե-եե՜… հո՛պ» և տռճինկ էր տվել։ Դրա համար պատժվել էր կարգապահական կարգով, այն է՝ կոշտ անկողին, մենախուց և շաբաթական երեք օր միայն հաց և ջուր։

Այդ օրվանից վախմիստրը լրտու չուներ և ստիպված էր բավարարվել նրանով, որ ինքն իր համար լրտու էր հնարել. վերադասին հնարովի անուն էր հայտնել և, այդպիսով, իր ամսական եկամուտն ավելացրել հիսուն կրոնով, որը խմում էր «Կատվի մոտ» պանդոկում։ Գարեջրի տասներորդ գավաթից հետո վախմիստրը սկսում էր խղճի խայթ զգալ, գարեջուրը նրան դառն էր թվում, և նա հարևաններից միշտ լսում էր միևնույն խոսքը. «Այսօր մեր վախմիստրը մի տեսակ տխուր է, կարծես քեֆը տեղը չի»։ Այնժամ նա գնում էր տուն, իսկ նրա հեռանալուց հետո միշտ մեկնումեկը ասում էր. «Երևի մերոնք Սերբիայում նորից տակներն են արել, որ վախմիստրն այսօր այդպես լուռ է»։

Իսկ վախմիստրը տանը լրացնում էր անթիվ ու անհամար անկետաներից մեկը․

«Բնակչության տրամադրությունը — Ia…»

Ռևիզիայի և հետաքննության սպասելով, վախմիստրը հաճախ երկար ու անքուն գիշերներ էր լուսացնում։ Աչքին երևում էր կախաղանի պարանի օղակը, նրան թվում էր, թե ահա իրեն մոտեցնում են կախաղանին, և վերջին պահին պաշտպանության մինիստրն ինքը, կախաղանի մոտ կանգնած, ցածից բարձրաձայն հարցնում է նրան․

«Wachmeister, wo ist die Antwort des Zirkulärs №[math]\frac{1789678}{23792}[/math] x, y, z.?»^[18]

Բայց դա առաջ էր։ Հիմա նրան թվում էր, թե ժանդարմական վարչության բոլոր անկյուններից լսում է որսորդական հին շնորհավորանքը. «Շնորհավոր որսդ»։ Եվ ժանդարմական վախմիստրը չէր տարակուսում, որ շրջանային ժանդարմական վարչության պետը ձեռքը կդնի նրա ուսին և կասի․

«Ich gratuliere Ihnen, Herr Wachmeister…»^[19]

Ժանդարմական վախմիստրի երևակայությունը մեկը մյուսից հհրապուրիչ պատկերներ էր գծում։ Նրա չինովնիկական ուղեղի գալարներում հառնում ու վետվետում էին պարգևանշաններ, պաշտոնի բարձրացումներ և իր քրեագիտական ընդունելությունների վաղուց ակնկալած գնահատությունը, ընդունակություններ, որոնք նրան մեծ կարիերա էին խոստանում։

Վախմիստրը կանչեց եֆրեյտորին ու հարցրեց.

— Ճաշ գտա՞ք։

— Նրա համար կաղամբով ու կնեդլիկով պատրաստած ապխտած խոզի միս բերին։ Սուպ չկար արդեն։ Մի բաժակ թեյ խմեց և էլի է ուզում։

— Տալ,— մեծահոգաբար թույլ տվեց վախմիստրը։— երբ թեյից կշտանա, բերեք ինձ մոտ։

Կես ժամ հետո եֆրեյտորը բերեց կուշտ կերած և, ինչպես միշտ, գոհունակ Շվեյկին։

— Հը՞, ճաշը ձեզ դո՞ւր եկավ,— հարցրեց վախմիստրը։

— Տանելի ճաշ է, պարոն վախմիստր։ Միայն թե վատ չէր չինի, որ մեջը ավելի շատ կաղամբ գցեին։ Բայց ի՛նչ արած, ես գիտեմ, որ ճաշը պատրաստելիս նրանք ինձ չեն նկատի ունեցել։ Խոզի միսը լավն է, հավանաբար տանու ապուխտ է, տանու խոզի մսից։ Ռոմով թեյն էլ լավն է։

Վախմիստրր նայեց Շվեյկին ու սկսեց.

— Ճի՞շտ է, որ Ռուսաստանում թեյ շատ են խմում։ Այնտե՞ղ էլ ռոմ կա։

— Աշխարհումս ամեն տեղ էլ ռոմ կա, պարոն վախմիստր։

«Սկսում է խոսքը դես ու դեն գցել,— մտածեց վախմիստրը։— Դու առաջուց պետք է մտածեիր, թե ինչ ես ասում»։ Եվ մտերմաբար թեքվեք ով դեպի Շվեյկը՝ հարցրեց.

— Իսկ Ռուսաստանում սիրունիկ աղջիկներ կա՞ն։

— Սիրունիկ աղջիկներ ամեն տեղ էլ կան, պարոն վախմիստր։

«Ա՜յ թե ինչպիսին ես դու,— նորից մտածեց վախմիստրը։— Երևի որոշել է հետքերը խճճել»,— և միանգամից շպպացրեց քառասուներկու սանտիմետր տրամաչափի թնդանոթի պես.

— Ի՞նչ էիք մտադիր անել Իննսունմեկերորդ գնդում։

— Գնդի հետ գնալ ռազմաճակատ։

Վախմիստրը գոհունակությամբ նայեց Շվեյկին ու մտածեց. «Ճիշտ է։ Դա Ռուսաստան ընկնելու ամենալավ միջոցն է»։

— Շատ լավ է մտածված,— հիացմունքով ասաց նա, դիտելով, թե իր խոսքերը Շվեյկի վրա ինչ տպավորության են գործում, սակայն նրա աչքերի մեջ չնկատեց ոչինչ, բացի կատարյալ հանգստությունից։

«Աչքն էլ չի ճպի,— հոգու խորքում սարսափեց վախմիստրը,— համա թե դիմանալ գիտեն դրանք։ Եթե դրա տեղը ես լինեի, այդ բառերը լսելիս ոտքերս կթուլանային»։

— Առավոտյան ձեզ կուղարկենք Պիսեկ,— ասաց նա իբր թե հենց այնպես։— Պիսեկում երբևէ եղե՞լ եք։

— Հազար իննհարյուր տասը թվին, կայսերական զորախաղերի ժամանակ։

Վախմիստրի դեմքին մի գոհունակ ու հաղթական ժպհտ խաղաց։ Նա զգաց, որ խաչաձև քննության իր մեթոդի մեջ ինքն իրեն գերազանցեց։

— Այնտեղ մնացիք մինչև զորախաղերն ավարտվե՞լը։

— Իհարկե, պարոն վախմիստր։ Ես հետևակի մեջ էի։

Շվեյկը շարունակում էր նայել վախմիստրին, որն ուրախությունից շուռումուռ էր գալիս աթոռի վրա և այլևս չէր կարող դիմանալ, մինչև որ այդ ամենը չմտցներ զեկուցագրի մեջ։ Նա կանչեց եֆրեյտորին և հրամայեց Շվեյկին տանել, իսկ ինքն իր զեկուցագրի մեջ ավելացրեց.

«Ունեցել է այսպիսի պլան. 91-րդ գնդի շարքերը խցկվելուց հետո խնդրել, որ իրեն անմիջապես ուղարկեն ռազմաճակատ, այստեղից նա առաջին իսկ հնարավորության դեպքում կփախչեր Ռուսաստան, քանի որ տեսնում է, որ, շնորհիվ մեր օրգանների զգոնության, հնարավոր չէ այլ կերպ վերադառնալ այնտեղ։ Միանգամայն հավանական է, որ նա կարող էր հաջողությամբ իրագործել իր մտադրությունը, քանի որ, համաձայն նրա ցուցմունքների, որոնք ձեռք են բերված երկարատև խաչաձև հարցաքննությամբ, դեռևս 1910 թվին որպես շարքային մասնակցել է Պիսեկի շրջանում տեղի ունեցած կայսերական զորախաղերին, որից երևում է, որ այդ ասպարեզում մեծ փորձ ունի։ Թույլ եմ տալիս ինձ ընդգծել, որ իմ հավաքած մեղադրական նյութը հանդիսանում է խաչաձև հարցաքննության իմ սիստեմի արդյունքը»։

Դռան առաջ երևաց եֆրեյտորը.

— Պարոն վախմիստր, նա խնդրում է թույլ տալ, որ գնա արտաքնոց։

— Bajonett auf!^[20],— հրամայեց վախմիստրը։— Բայց ոչ, նրան բերեք այստեղ։

— Դուք ուզում եք արտաքնո՞ց գնալ,— սիրալիր հարցրեց Շվեյկին վախմիստրը։— Արդյոք դրա մեջ որևէ ուրիշ մեծ բան չի՞ թաքնված։

— Միանգամայն ճիշտ է։ Ես ուզում եմ հոգալ իմ «մեծ կարիքը», պարոն վախմիստր,— պատասխանեց Շվեյկը։

— Տեսեք, հա՜, հանկարծ ուրիշ բան դուրս չգա,— բազմանշանակալից ասաց վախմիստրը, աստրճանակի կոբուրը կոճկելով։

— Իմ ատրճանակը լավն է,— ասաց նա Շվեյկին ճանապարհին,— յոթլիցքանի է, միանգամայն, ճիշտ է խփում, նշանակետին։

Սակայն բակ դուրս գալուց առաջ վախմիստրը կանչեց եֆրեյտորին ու ասաց նրան.

— Սվինը հագցրեք հրացանին, և երբ նա ներս մտնի՝ կանգնեցեք արտաքնոցի հետևում։ Չլինի թե հանկարծ աղբահորի տակով ական փորի։

Արտաքնոցը մի սովորական փայտյա բուդկա էր, որ տրտում կանգնած էր բակի մեջ, աղբակույտի մոտ։ Մի հին վետերան էր դա, որի մեջ իրենց բնական պահանջները հոգացել էին շատ սերունդներ։ Հիմա այնտեղ նստել էր Շվեյկը և մի ձեռքով բռնել դռան թելը, մինչդեռ եֆրեյտորը հետևի փոքրիկ լուսամուտից նայում էր նրա հետույքին, հետևելով, որ չլինի թե հանկարծ նա ական փորի։

Ժանդարմական վախմիստրի բազեի աչքերը մխվել էին դռանը. նա միտք էր անում, թե Շվեյկի ո՞ր ոտքին խփի, եթե նա փախչելու փորձ անի։

Սակայն դուռը կամացուկ բացվեց, և արտաքնոցից դուրս եկավ բավարարված Շվեյկը, որը վախմիստրին հարցրեց․

— Հո շատ երկար չմնացի՞ այնտեղ։ Հո ձեզ սպասել չտվի՞։

— Օ՜, բնավ ոչ, բնավ ոչ,— պատասխանեց վախմիստրը և մտածեց. «Որքան քաղաքավարի ու նրբանկատ են դրանք բոլորը։ Լավ գիտե, թե իրեն ինչ է սպասում, բայց դարձյալ սիրալիր է։ Պետք է արդարացի լինել, մարդը քաղաքավարի է մինչև իր վերջին րոպեն։ Մի՞թե մեզնից մեկնումեկը կարող էր իրեն այդպես պահել, եթե նրա տեղը լիներ»։

Վախմիստրը մնաց պահականոցում և նստեց Շվեյկի կողքին, ժանդարմ Ռամպայի թափուր անկողնու վրա։ Այդ Ռամպան վերակարգի մեջ էր և մինչև առավոտ պետք է շրջագայեր մոտակա գյուղերը։ Ներկա պահին նա նստած էր արդեն Պրոտիվինում, «Սև ձիու մոտ» պանդոկում, և կոշկակարների հետ «ինն» էր խաղում, խաղի ընդմիջումներին ապացուցելով, թե Ավստրիան կհաղթի։

Վախմիստրը վառեց իր ծխամորճը, Շվեյկին էլ թութուն տվեց ծխամորճի համար, եֆրեյտորը փայտ նետեց վառարանի մեջ, և ժանդարմական բաժանմունքը դարձավ աշխարհիս ամենահաճելի անկյունը, տաքուկ մի բույն։ Վրա հասավ ձմեռային մթնշաղը․․․ Իջավ գիշերը, մտերմական սրտաբաց զրույցների պահը։

Բոլորը լուռ էին։ Վախմիստրը երկար ժամանակ ինչ-որ բան էր խորհում և, վերջապես, դիմեց օգնականին․

— Իմ կարծիքով, լրտեսներին կախելը ճիշտ բան չէ։ Այն մարդը, որ իրեն զոհում է հանուն պարտքի, հանուն իր, այսպես ասած, հայրենիքի, արժանի է գնդակից մեռնելու պատվին։ Դուք ի՞նչ կարծիքի եք, պարոն եֆրեյտոր։

— Իհարկե, ավելի լավ է նրան գնդակահարել, և ոչ թե կախել,― համաձայնվեց եֆրեյտորը։— Եթե մեզ, օրինակ, ուղարկեն ու ասեն. «Գուք պետք է պարզեք, թե ռուսներն ինչքան գնդացիր ունեն իրենց գնդացրային զորամասում», ի՛նչ արած, զգեստներս կփոխենք ու կգնանք։ Եվ դրա համար ինձ պիտի կախե՞ն ավազակի պես»։

Եֆրեյտորն այնքան ոգևորվեց, որ տեղից վեր կացավ ու հայտարարեց․

— Ես պահանջում եմ, որ ինձ գնդակահարեն ու թաղեն զինվորական պատիվներով։

— Բայց այստեղ մի խոչընդոտ կա,— ասաց Շվեյկը։— Եթե լրտեսը հիմար մարդ չէ, դե եկ ու մերկացրու նրան։ Երբեք չեն կարող մերկացնել։

— Ոչ, կմերկացնեն,— տաքացավ վախմիստրը։— Չէ՞ որ նրանք էլ հիմար չեն և իրենք էլ իրենց հատուկ սիստեմն ունեն։ Դուք դրան անձամբ կհամոզվեք։

— Կհամոզվե՛ք,— կրկնեց նա արդեն հանգիստ, տոնով և միաժամանակ սիրալիր ժպտալով։— Որքան էլ մարդ պատեպատ ընկնի, միևնույն է, մեզ մոտ դա նրան չի օգնի։ Ճիշտ չե՞մ ասում, պարոն եֆրեյտոր։

Եֆրեյտորը գլխով հավանության նշան արեց և ասաց, թե որոշ մարդիկ կան, որոնք իրենց գործն արդեն վաղուց տանուլ են տվել, և ինչքան ուզում են թող հանգիստ ձևանան, դա նրանց չի օգնի։ Որքան մարդ ցույց է տալիս, թե հանգիստ է, այնքան ավելի է իրեն մատնում։

— Դուք իմ դպրոցի հետևորդ եք, եֆրեյտոր,— բարբառեց վախմիստրը հպարտորեն։— Հանգստությունը օճառի պղպջակ է, իսկ շինծու հանգստությունը հանդիսանում է corpus delicti^[21]։

Եվ ընդհատելով իր տեսության շարադրումը, նա դիմեց եֆրեյտորին։

— Ի՞նչ անենք ընթրիքի համար։

— Իսկ այսօր պանդոկ չե՞ք գնալու, պարոն վախմիստր։

Այստեղ վախմիստրի առաջ իր հասակով մեկ ծառացավ մի բարդ պրոբլեմ, որ անհապաղ լուծում էր պահանջում։ Իսկ եթե կալանավորը օգտվելով նրա գիշերային բացակայությունից՝ փախչի՞։ Եֆրեյտորը, ճիշտ է, հուսալի և զգույշ մարդ է, բայց արդեն մի անգամ նրա ձեռքից երկու շրջմոլիկ է փախել։ Իրականում բանն այսպես էր եղել, եֆրեյտորը չէր ցանկացել նրանց հետ սառնամանիքին քարշ գալ մինչև Պիսեկ և Ռաժիցի մոտ նրանց բաց էր թողել մի դաշտում, ձևի համար մի անգամ օդի մեջ կրակելով։

― Մեր տատիկին ուղարկենք ընթրիք բերի։ Իսկ գարեջուրը կկրի փայտյա ջրամանով,― լուծեց, վերջապես, վախմիստրն այդ բարդ պրոբլեմը։— Թող տատիկը մի լավ վազվզի, ոսկորները մի քիչ ժաժումաժ գան։

Եվ պառավ Պեյզլիրկան, որ նրանց սպասարկում էր, այդ երեկո իսկապես մի լավ վազվզեց։ Ընթրիքից հետո էլ հաղորդակցությունը չընդհատվեց ժանդարմական բաժանմունք — «Կատվի մոտ» պանդոկ գծի վրա։ Պառավի մեծ ու ծանր սապոգների անհամար հետքերը վկայում էին, որ վախմիստրը որոշել է իրեն լիովին հատուցել այն բանի համար, որ բացակայում է «Կատվի մոտ» պանդոկից։

— Ասում եք ով կա նրանց մո՞տ։ Մի կասկածելի մարդ,— պատասխանեց պառավը պանդոկապետի հարցին։— Ես հիմա այնտեղից եմ գալիս. երկուսով նստած են իրար գրկած, իսկ վախմիստրը շոյում է նրա գլուխն ու ասում. «Անգի՜նըս, սլավոնական իմ հոգյակ, իմ սիրելի լրտեսիկ․․․»։

Իսկ երբ կես գիշերից բավական անցել էր, ժանդարմական բաժանմունքն իրենից ներկայացնում էր այսպիսի մի տեսարան․ եֆրեյտորը լրիվ համազգեստը հագին, անկողնու լայնքով պառկած-քնած էր բարձրաձայն խռմփացնելով, նրա դիմաց, շշի հատակին մնացած կոնտուշովկան առաջը դրած, նստել էր վախմիստրը և գրկել Շվեյկի պարանոցը։ Արցունքները հոսում էին նրա արևառ դեմքն ի վար, կոնտուշովկայից մորուքի մազերը իրար էին կպել։ Նա քրթմնջում էր․

― Դե՛հ, խոստովանիր, որ Ռուսաստանում այսպիսի լավ կոնտուշովկա չի գտնվի։ Ասա, որ կարողանամ հանգիստ քնել։ Խոստովանիր տղամարդու պես։

— Չի գտնվի։

Վախմիստրը ընկավ Շվեյկի վրա։

— Ուրախացրիր ինձ, խոստովանեցիր։ Ահա այդպես էլ պետք է խոստովանել հարցաքննության ժամանակ։ Քանի որ մեղավոր ես, ի՞նչ կարիք կա ժխտելու։

Նա ոտքի կանգնեց և, տարուբերվելով, դատարկ շիշը ձեռքին, դիմեց դեպի իր սենյակը, քրթմնջալով.

— Եթե ես միանգամից ճիշտ ճա-ճա-նապարհ չընտրեի, կարող էր բո-բոլորովին ուրիշ բան ստացվել։

Նախքան մունդիրով անկողնու վրա փռվելը, նա գրասեղանի արկղից հաննց իր զեկուցագիրը և ջանաց այն լրացնել հետևյալ տվյալով.

«Ich muss noch dazu beizufügen, das die russische Kontuszówka^[22] § 56-ի հիման վրա…»։

Նա թանաք կաթեցրեց թղթի վրա, լեզվով լիզեց կաթիլը և, միանգամից, հիմարաբար ժպտալով, գլորվեց-ընկավ անկողնու վրա ու քնեց մեռածի պես։

Առավոտյան դեմ ժանդարմական եֆրեյտորը, որ քնած էր դիմացի պատի տակ դրված մահճակի վրա, սկսեց այնպես խռմփալ ու սվսվալ, որ Շվեյկն արթնացավ։ Նա վեր կացավ, մի լավ ցնցեց եֆրեյտորին ու նորից պառկեց։ Աքաղաղները կանչեցին-պրծան, ծագեց արևը, և պառավ Պեյզլիրկան, որ գիշերվա վազվզոցից հետո արդեն քունն առել էր, եկավ վառարանը վառելու։ Դռները բաց էին, ամեն ինչ սուզված էր խորունկ քնի մեջ։ Պահականոցի նավթի լամպը, դեռ մխում էր։ Պառավը տագնապ բարձրացրեց և եֆրեյտորին ու Շվեյկին քաշեց-հանեց մահճակալների վրայից։ Նա եֆրեյտորին ասաց.

— Գոնե ամաչեիք, որ անասունի պես պառկում եք առանց հանվելու,— իսկ Շվեյկին դիտել տվեց, որ շալվարի կոճակները կոճկի, երբ առաջը կին է կանգնած։

Վերջապես, նա քնաթաթախ եֆրեյտորին ստիպեց գնալ ու արթնացնել վախմիստրին և նրան ասել, թե այդքան շնթռկելը բանի նման չէ։

— Համա՜ թե մարդկանց մեջ եք ընկել,— քրթմնջում էր պառավը, դիմելով Շվեյկին, մինչ եֆրեյտորը կարթնացներ վախմիստրին։— Մեկը մյուսից թունդ է լակում։ Նրանք իրենք իրենց էլ կծախեն ու կխմեն։ Արդեն երեք տարի վարձս չեն տվել, բայց հենց որ ձայն եմ հանում, վախմիստրը, թե՝ «Լռեցեք, տատիկ, թե չէ կհրամայեմ ձեզ նստեցնել։ Մեզ ստուգապես հայտնի է, որ ձեր տղան որսագող է և գողանում է կալվածատիրոջ ցախը»։ Եվ ահա չորս տարի ձեռներին տանջվում եմ։— Պառավը մի խորունկ հառաչ արձակեց ու շարունակեց մրթմռթալ։— Վախմիստրից է՛լ ավելի զգույշ եղեք։ Նրա պես աղվես ու գարշելի մարդ քիչ կգտնվի։ Միայն այն է մտածում, թե ում չանթի ու նստեցնի։

Վախմիստրին հազիվ արթնացրին։ Եֆրեյտորը շատ ջանք թափեց, մինչև որ կարողացավ նրան համոզել, թե արդեն առավոտ է։

Վերջապես, նա աչքերը բացեց, բռունցքով տրորեց և դժվարությամբ, կամաց-կամաց սկսեց վերհիշել անցած երեկոն։ Հանկարծ նրա մտքով մի զարհուրելի բան անցավ, և նա վախեցած, պղտոր աչքերով նայելով եֆրեյտորին, հարցրեց.

— Փախե՞լ է։

— Քավ լիցի, ազնիվ տղա է։

Եֆրեյտորն սկսեց սենյակում գնալ ու գալ, հետո լուսամուտից դուրս նայեց, ապա հետ դարձավ, սեղանի վրա ընկած թերթից մի կտոր թուղթ պատռեց, կոլոլեց ու գնդիկ շինեց։ Պարզ երևում էր, որ ինչ-որ բան է ուզում ասել։

Վախմիստրը անվստահ նայում էր նրան և, վերջապես, ցանկանալով ստույգն պարզել, թե նա ինչ է մտածում իր մասին, ասաց.

— Դե լավ, ես ձեզ կօգնեմ, պարոն եֆրեյտոր. երևի երեկ ես նորից համը հանել եմ։

Եֆրեյտորը հանդիմանորեն նայեց իր պետին.

— Եթե գիտենաք, պարոն վախմիստր, թե ինչե՜ր էիք խոսում երեկ։ Էլ բան չմնաց, որ չասեիք։

Եվ գլուխը մոտեցնելով վախմիստրի ականջին՝ փսփսաց.

— Թե մենք՝ չեխերս և ռուսները, սլավոնական միևնույն արյունից ենք, թե Նիկոլայ Նիկոլաևիչը եկող շաբաթ կլինի Պրշերովում, թե Ավստրիան չի դիմանա, և նրան խորհուրդ էիք տալիս, որ հետագա հարցաքննության ժամանակ ամեն ինչ ժխտի, դատարկ-մատարկ դուրս տա և այդ կերպ այնքան քաշքշի, մինչև որ կազակները գան ու իրեն փրկեն։ Հետո ասում էիք, թե շատ շուտով ամեն ինչ տակնուվրա կլինի, կվերսկսվեն հուսյան պատերազմները, գյուղացիները շղթաներով կշարժվեն Վիեննայի վրա, թե թագավոր կայսրը զառամել է ու շուտով ոտքերը կմեկնի, իսկ Վիլհելմ կայսրը գազան է։ Հետո խոստացաք նրան փող ուղարկել բանտը, որպեսզի նա այնտեղ լավ սնվի, և ուրիշ շատ այդպիսի բաներ ասացիք։

Եֆրեյտորը հեռացավ վախմիստրից.

— Ես այդ ամենը շատ լավ հիշում եմ,— ավելացրեց նա,— որովհետև սկզբում այնքան էլ կոնծած չէի, իսկ արդեն հետո, ճիշտ է, լավ հարբեցի ու էլ ոչինչ չեմ հիշում։

Վախմիստրը նայեց եֆրեյտորին։

— Իսկ ես հիշում եմ,— ասաց նա,— թե ինչպես դուք ասում էիք, որ ռուսների համեմատությամբ մենք փսլնքոտներ ենք, և նույնիսկ պառավի ներկայությամբ գոռացիք. «Կեցցե Ռուսաստանը»։

Եֆրեյտորն սկսեց ջղայնացած գնալ ու գալ սենյակում․

— Եվ դա այնպես էիք բղավում,― կարծես ձեզ մորթում էին,— ասաց վախմիստրը։— Իսկ հետո թավալվեցիք մահճակի լայնքով մեկ ու խռմփացրիք։

Եֆրեյտորը կանգ առավ լուսամուտի մոտ և, մատներով ապակին տկտկացնելով, ասաց.

— Բայց դուք էլ, պարոն վախմիստր, պառավի ներկայությամբ ձեր լեզուն ձեզ չէիք քաշել։ Դուք նրան, հիշում եմ, ասացիք․ «Տատի՛կ, լավ իմացեք, ամեն մի կայսր կամ թագավոր իր գրպանի մասին է մտածում, դրա համար էլ հիմա պատերազմ է։ Նույնպիսի թագավոր է և այդ հալից ընկածը, «ծերուկ Պրոխոզկան», որին անհնար է արտաքնոցից դուրս բերել, քանի դեռ ամբողջ Շենբրունը չի ապականել»։

— Դա ե՞ս եմ ասել։

— Այո, պարոն վախմիստր, հենց ինքներդ, երբ փսխելու համար ուզում էիք բակ դուրս գալ, և դեռ բղավեցիք, «Տատիկ, ձեր մատը խոթեցեք կոկորդս»։

— Բայց դուք էլ հիանալի արտահայտվեցիք,— ընդհատեց նրան վախմիստրը։— Որտեղի՞ց է ձեր գլուխը մտել այն հիմարությունը, թե Նիկոլայ Նիկոլաևիչը պետք է Չեխիայի թագավոր դառնա։

— Դա, ճիշտն ասած, չեմ հիշում,— անվճռականորեն պատասխանեց եֆրեյտորը։

— Այն էր մնացել, որ հիշեիք։ Լուլ հարբած էիք, հորթի պես աչքներդ չռել էիք, իսկ երբ «դուրս գնալ» էիք ուզում, դռնից դուրս գալու փոխարեն բարձրացաք փեչի վրա։

Երկուսն էլ լռեցին, մինչև որ, վերջապես, վախմիստրը խզեց լռությունը.

— Ես միշտ ձեզ ասել եմ, որ ալկոհոլը մահ է։ Չեք կարողանում խմել, բայց խմում եք։ Իսկ եթե նա մեր ձեռքից փախչե՞ր։ Ինչո՞վ կարդարանայինք։ Ա՛խ, աստված իմ, գլուխս ինչպե՜ս է տրաքում։ Ես ձեզ ասում եմ, պարոն եֆրեյտոր,— շարունակեց վախմիստրը,— քանի որ չի փախել, միանգամայն պարզ է դառնում, թե որքան հեռատես ու վտանգավոր պտուղ է։ Երբ նրան այնտեղ հարցաքննեն, կասի, թե մեր դուռն ամբողջ գիշերը փակ չի եղել, թե մենք հարբած ենք եղել և, եթե ինքն իրեն մեղավոր համարեր՝ կարող էր հազար անգամ փախչել։ Դեռ լավ է, որ մեր բախտից այդպիսի մարդուն չեն հավատա, և եթե մենք երդմամբ ասենք, թե դա սուտ է և անպատկառ հերյուրանք, ապա նրան աստված էլ չի կարող օգնել, և դեռ մի նոր պարագրաֆ էլ կկպցնեն, և վե՛րջ։ Թեև նրա վիճակի մեջ նոր պարագրաֆը ոչ մի դեր չի խաղա․․․ Գոնե գլուխս այսպես չցավեր։

Լռություն տիրեց։ Մի րոպե հետո վախմիստրը հրամայեց պառավին կանչել։

— Լսեցեք, տատիկ,— ասաց վախմիստրը Պեյզլիրկային, խիստ-խիստ նայելով նրա դեմքին,— որևէ տեղից մի պատվանդանավոր խաչելություն գտեք և բերեք այստեղ։— Ապա տեսնելով պառավի տարակուսալից հայացքը՝ գոռաց.— Շո՛ւտ։ Մի րոպեից այստեղ լինի։

Այնուհետև վախմիստրը գրասեղանի արկղից հանեց երկու մոմ, որոնց վրա զմուռսի հետքեր էին մնացել պաշտոնական գրությունները կնքելուց հետո, և երբ պառավը քարշ գալով բերեց խաչելությունը, նա խաչը դրեց սեղանի եզրին, երկու մոմերի մեջտեղը, մոմերը վառեց ու հանդիսավորապես ասաց.

— Նստեցեք, տատի՛կ։

Պեյզլիրկա տատիկը, զարմանքից քարացած, ընկավ դիվանի վրա և սկսեց վախեցած նայել վախմիստրին, մոմերին ու խաչելությանը։ Պառավը սարսափահար էր եղել, և երևում էր, թե ինչպես դողում էին նրա ոտքերն ու ծնկներին դրած ձեռքերը։

Վախմիստրը մի-երկու անգամ գնաց-եկավ նրա մոտով, հետո կանգ առավ ու հանդիսավորապես բարբառեց.

— Երեկ երեկո դուք վկա էիք մի մեծ իրադարձության, տատիկ։ Հնարավոր է, որ ձեր տխմար գլուխը դա չի հասկանում։ Այն, զինվորը, տատիկ, հետախույզ է, լրտես։

— Հիսո՜ւն Քրիստոս,— բացականչեց Պեյզլիրկան,— Մարիա՜մ աստվածածին, Սկոչիցայի սուրբ Մարիամ։

— Կամա՛ց։ Ուրեմն, այսպես։ Նրանից որոշ բաներ իմանաու համար մենք ստիպված էինք ամեն տեսակ, գուցե և տարօրինակ, բաներ խոսել, որ դուք երեկ լսեցիք։ Լսեցիք, չէ՞, ինչ տարօրինակ բաներ էինք խոսում։

— Լսեցի,— կերկերուն ձայնով թոթովեց պառավը։

— Այդ բաները, տատի՛, մենք ասում էինք միայն նրա համար, որ նա մեզ վստահեր ու խոստովաներ։ Եվ դա մեզ հաջողվեց. ինչ գաղտնիք որ ուներ՝ իմացանք։ Չանթեցինք աղավնյակին։

Վախմիստրն իր խոսքն ընդհատեց մոմերի պատրույգներն ուղղելու համար, ապա շարունակեց հանդիսավոր տոնով, խիստ հայացքով նայելով պառավ Պեյզլիրկային.

— Դուք, տատի՛, այդ ժամանակ ներկա էիք և, այդպիսով, գաղտնիքին տեղյակ եք։ Դա պետական գաղտնիք է, չհամարձակվեք մեկն ու մեկի մոտ այդ մասին, ծպտուն հանել։ Նույնիսկ մահվան մահիճում այդ մասին չպետք է խոսեք, թե չէ հնարավոր չի լինի ձեզ գերեզմանատանը թաղել։

— Հիսո՜ւս Քրիստոս, սուրբ Հովսեփ,— ողբաց Պեյզլիրկան,— ո՞ր սատանան ինձ բերեց այստեղ։

— Չզռա՛լ։ Վեր կացեք, մոտեցեք սուրբ խաչելությանը, երկու մատներդ ծալեցեք և ձեռքերնիդ բարձրացրեք։ Հիմա ինձ երդում պետք է տաք։ Կրկնեցեք ինչ որ կասեմ…

Պեյզլիրկա տատիկը մոտեցավ սեղանին, ողբալով․

— Սուրբ աստվածածի՜ն, Սկոչիցայի Մարիամ, ախր ինչո՞ւ ես ոտք դրի այս տունը։

Խաչի վրայից նրան նայում էր Քրիստոսի տանջված դեմքը, մոմերը մխում էին, և այդ ամենը պառավին մի սարսափելի և անդրերկրային բան էր թվում։ Նա բոլորովին իրեն կորցրել էր, ծնկներն իրար էին զարկվում, ձեռքերը դողում էին։ Պառավը բարձրացրեց մատները ծալած ձեռքը, և ժանդարմական վախմիստրը հանդիսավորապես, արտահայտիչ եղանակով արտասանեց երդման խոսքերը.

— Երդվում եմ ամենակարող աստծուն և ձեզ, պարոն վախմիստր, որ մինչև մեռնելս ոչ ոքի չեմ ասի, ինչ որ տեսել ու լսել եմ այստեղ, չեմ ասի, եթե նույնիսկ ինձ հարցնելու լինեն։ Աստված ինձ օգնական։

— Հիմա համբուրեցեք խաչը,— հրամայեց վախմիստրը, երբ Պեյզլիրկան բարձրաձայն հեծկլտալով կրկնեց երդումը և երկյուղածորեն խաչակնքեց երեսը։— Այդպես, իսկ հիմա խաչելությունը տարեք տվեք ումնից որ բերել եք և այնտեղ ասացեք, թե խաչելությունն ինձ հարկավոր էր հարցաքննության համար։

Շվարած Պեյզլիրկան, խաչելությունը ձեռքին, ոտքի մատների վրա դուրս եկավ սենյակից, և լուսամատից երևում էր, թե ինչպես նա րոպեն մեկ հետ էր դառնում ու նայում ժանդարմական բաժանմունքին, ասես ցանկանալով համոզվել, որ եղածը երազ չէր և իսկապես քիչ առաջ նա ապրել էր իր կյանքի ամենասոսկալի պահերից մեկը։

Այդ միջոցին վախմիստրն արտագրում էր իր զեկուցագիրը, որ նա գիշերը լրացրել էր թանաքակաթիլներով, դրանցով այնպես լղոզելով տեքստը, որ կարծես մարմելադ լիներ։

Նա կրկին վերամշակեց ամբողջ զեկուցագիրը և հիշեց, որ մոռացել է Շվեյկին, հարցաքննել ևս մի բանի մասին։ Վախմիստրը հրամայեց Շվեյկին բերել և նրան հարցրեց.

— Լուսանկարել դիտե՞ք։

— Գիտեմ։

— Իսկ ինչո՞ւ լուսանկարչական ապարատ չունեք։

— Որովհետև լուսանկարչական ապարատ չունեմ,— անկեղծորեն խոստովանեց Շվեյկը։

— Իսկ եթե ապարատ ունենայիք, կլուսանկարեի՞ք,— հարցրեց վախմիստրը։

— Եթե մորաքույրս տղամարդ լիներ, նրան քեռի կասեի,— պարզասրտորեն ասաց Շվեյկը, իր հանգիստ հայացքով պատասխանելով վախմիստրի փորձող հայացքին։

Այդ պահին վախմիստրի գլուխը նորից այնպես ցավեց, որ նա չկարողացավ տալ այլ հարց, քան միայն այս.

— Արդյոք կայարաններ լուսանկարելը դժվա՞ր է։

— Ավելի հեշտ, քան մի այլ բան,— պատասխանեց Շվեյկը։― Նախ՝ կայարանը չի շարժվում, այլ կանգնած է միևնույն տեղում, իսկ, երկրորդ, կարիք չկա նրան ասելու. «Աշխատեցեք ժպտալ»։

Այժմ վախմիստրը կարող էր իր զեկուցագրին ավելացնել․ «Zu dem Berich։, №2172, melde ich»^[23]։ Այդ լրացումի մեջ վախմիստրը ազատություն տվեց իր ոգևորությանը.

«Խաչաձև հարցաքննության ժամանակ ձերբակալվածը, ի միջի այլոց, ցուցմունք տվեց, թե լուսանկարել գիտե և ավելի շատ սիրում է կայարաններ լուսանկարել։ Թեև խուզարկելիս նրա մոտ լուսանկարչական ապարատ չգտնվեց, բայց կասկած կա, որ նա որևէ տեղ թաքցրել է հիշյալը և այն չի կրում միայն նրա համար, որ կասկած չհարուցի։ Դա հաստատվում է նաև նրա սեփական խոստովանությամբ, թե կլուսանկարեր, եթե մոտը ապարատ ունենար…»։

Վախմիստրը խումարից ավելի ու ավելի էր խճճվում լուսանկարչական ապարատին վերաբերվող իր հաղորդման մեջ։ Նա գրեց.

«Ձերբակալվածի ցուցմունքներից միանգամայն պարզորեն բխում է, որ միայն ապարատ չունենալու հանգամանքն է նրան խանգարել լուսանկարելու երկաթուղային կառույցները և առհասարակ ստրատեգիական նշանակություն ունեցող վայրերը։ Կասկածի ենթակա չէ, որ նա իր մտադրությանը ի կատար կածեր, եթե իր թաքցրած վերոհիշյալ լուսանկարչական ապարատը մոտը լիներ։ Միայն շնորհիվ այն հանգամանքի, որ ապարատը մոտը չի եղել, նրա մոտ ոչ մի լուսանկար չհայտնաբերվեց»։

Վախմիստրն իր ստեղծագործությունից շատ գոհ էր և պարծենալով կարդաց եֆրեյտորի համար․

— Հաջող է դուրս եկել,— ասաց նա։— Տեսնում եք, ինչպես պետք է կազմել զեկուցագրերը։ Այստեղ ամեն ինչ պետք է լինի։ Հետաքննությունը, սիրելիս, այնքան էլ հեշտ բան չէ, և որ գլխավարն է, հարկավոր է զեկուցագրի մեջ ամեն ինչ վարպետորեն շարադրել, որպեսզի վերին ինստանցիայում բերանները բաց մնա։ Հապա նրան բերեք այստեղ։ Ժամանակն է այս գործը վերջացնելու։

— Եվ այսպես, պարոն եֆրեյտորը ձեզ կտանի Պիսեկի ժանդարմական շրջանային վարչություն,— ասաց նա Շվեյկին լուրջ դեմքով։— Համաձայն հրահանգի, անհրաժեշտ է ձեզ ուղարկել ձեռնակապերով, բայց նկատի առնելով, որ իմ կարծիքով դուք կարգին մարդ եք, ձեր ձեռքերը չենք շղթայի։ Համոզված եմ, որ ճանապարհին փախչելու փորձ չեք անի։— Եվ վախմիստրը, ըստ երևույթին զգացված այն բարեհոգությունից, որ դրոշմված էր Շվեյկի դեմքին, ավելացրեց.

— Ինձ բարի հիշեցեք։ Տարե՛ք դրան, պարոն եֆրեյտոր, ահա ձեզ իմ զեկուցագիրը։

— Մնաք բարով,— քնքշաբար ասաց Շվեյկը։— Շնորհակալություն, պարոն վախմիստր, ձեր բոլոր լավությունների համար։ Առիթ լինելիս ձեզ նամակ կգրեմ, իսկ թե որ ձեր կողմերն ընկնեմ՝ անպայման կայցելեմ։

Շվեյկն ու եֆրեյտորը դուրս եկան խճուղի, և ով որ տեսներ նրանց, թե ինչպես են մտերմաբար զրուցում, պիտի կարծեր, թե վաղեմի ծանոթներ են, որ հանկարծ ճանապարհին հանդիպել և միասին գնում են որևէ տեղ, ասենք, եկեղեցի։

— Երբեք մտքովս չէր անցնի,— ասում էր Շվեյկը,— թե Բուդեյովիցի ճանապարհը կարող է այսքան դժվար լինել։ Դա ինձ հիշեցնում է այն դեպքը, որ պատահել է Կոբիլիսցի մսագործ Խաուրոյին։ Մի անգամ նա Մորանում հասնամ է Պալացկու արձանին և սկսում շուրջը պտտվել մինչև առավոտ, կարծելով, թե պատի երկայնքով է քայլում, իսկ պատը վերջ չունի։ Մարդը հուսահատվում, առավոտյան դեմ բոլորովին հալից ընկնում է և սկսում «օգնությո՛ւն» բղավել։ Իսկ երբ ոստիկանները վազելով գալիս են, նրանց հարցնում է, թե ինչպես պետք է գնա Կորիլիս՝ իր տունը, որովհետև, ասում է, արդեն հինգ ժամ է քայլում եմ ինչ-որ պատի երկայնքով, որը վերջ չունի։ Ոստիկանները նրան ձերբակալում են, իսկ նա ոստիկանական բաժանմունքում ամեն ինչ ջարդուփշուր է անում։

Եֆրեյտորը ոչինչ չասաց և մտածեց․ «Ախր ինչի՞ համար ես ինձ պատմում այդ ամենը։ Նորից սկսել է գլուխս եղել իր այդ Բոլդեյովիցիով»։

Նրանք անցնում էին լճակի մոտով, և Շվեյկն սկսեց հետաքրքրվել, թե նրանց շրջանում շա՞տ ձկնորսներ կան, որ ձուկը որսում են առանց թույլտվության։

— Այստեղ բոլորը որսագողեր են,— պատասխանեց եֆրեյտորը։— նրանք նախկին վախմիստրին ուզում էին խեղդել։ Լճակի պահակը նրանց հետույքները դաղում է խոզաստևով լցրած փամփուշտներով, բայց բան դուրս չի գալիս, քանի որ շալվարների մեջ թիթեղ են դնում։

Եվ եֆրեյտորը հարևանցիորեն անդրադարձավ առաջադիմության թեմային, այն հարցին, թե մարդիկ մինչև ո՛ւր են հասել և թե ինչպես են իրար խաբում, ապա զարգացրեց մի նոր տեսություն, թե պատերազմը մի մեծ բարիք է ամբողջ մարդկության համար, որովհետև կարգին մարդկանց հետ սպանվում են նաև շատ սրիկաներ ու խաբեբաներ։

— Առանց այն էլ աշխարհում չափից շատ մարդ կա,— ասաց նա խորիմաստորեն։— Բոլորի համար նեղվածք է, մարդիկ չտեսնված շատ են բազմացել։

Նրանք մոտենում էին իջևանատանը։

— Այսօր շատ ցուրտ է,— ասաց եֆրեյտորը։— Կարծում եմ, վատ չէր լինի մի-մի գավաթ խմեինք։ Այնտեղ ոչ ոքի չասեք, թե ձեզ Պիսեկ եմ տանում։ Դա պետական գաղտնիք է։

Եֆրեյտորի աչքերի առաջ հառնեց կենտրոնից ստացված հրահանգը կասկածելի անձանց և յուրաքանչյուր ժանդարմական բաժանմունքի պարտավորությունների մասին, ըստ որի անհրաժեշտ է «կասկածելի անձանց մեկուսացնել տեղական բնակչությունից և խստորեն հետևել, որ այդպիսիներին հաջորդ ինստանցիա ուղարկելը շրջանի ազգաբնակչության մեջ ավելորդ խոսակցությունների ու ասեկոսեների տեղիք չտա»։

— Չլինի թե ձեր բերանից խոսք թռցնեք, թե ինչ պտուղ եք,— ասաց եֆրեյտորը։— Ոչ ոքի գործը չէ, թե դուք ինչ եք արել։ Խուճապի առիթ չտաք։ Պատերազմի ժամանակ խուճապը շատ վատ բան է։ Բավական է մեկը բերանից մի բան թռցնի, իսկույն կտարածվի ամբողջ շրջանում։ Հասկացա՞ք։

— Ես խուճապ չեմ առաջացնի,— ասաց Շվեյկը և հիրավի իրեն պահեց ըստ իր այդ հայտարարության։

Երբ իջևանատերը փորձեց նրա հետ խոսել, Շվեյկը հազիվ լսելի ձայնով ասաց.

— Այ, եղբայրս ասում է, թե մի ժամից կհասնենք Պիսեկ։

— Ուրեմն, ձեր եղբայրն արձակուրդի մե՞ջ է,— հարցրեց հետաքրքրասեր պանդոկապետը եֆրեյտորին։

Վերջինս բոլորովին չշփոթվելով՝ պատասխանեց.

— Այսօր նրա արձակուրդը վերջանում է։

Երբ պանդոկապետը մի կողմ քաշվեց, եֆրեյտորը Շվեյկին աչքով արեց ու ասաց.

— Գլուխը լավ եղեցինք։ Գլխավորը խուճապ չառաջացնելն է։ Պատերազմական ժամանակ է։

Իջևանատուն մտնելուց առաջ եֆրեյտորն ասել էր, թե մի գավաթ խմելը վատ չէր լինի, սակայն այն ժամանակ նա չափից ավելի լավատես էր եղել, քանզի չէր նախատեսել, թե այդ գավաթների թիվը որքանի պիտի հասներ։ Տասներկուերորդ գավաթը պարպելուց հետո նա բարձրաձայն և վճռականորեն հայտարարեց, թե շրջանային ժանդարմական բաժանմունքի պետը մինչև ժամը երեքը ճաշում է և միտք չունի դրանից առաջ տեղ հասնել, մանավանդ որ դրսում բուք է։ Եթե Պիսեկ հասնեն երեկոյան ժամը չորսին, ապա մինչև վեցն ինչքան ասես ժամանակ կմնա։ Եղանակից երևում է, որ ստիպված են լինելու մթնով գնալ։ Հիմա շուտ կամ ուշ գնալու միջև ոչ մի տարբերություն չկա, Պիսեկը տեղից չի փախչի։

— Մենք պետք է ուրախ լինենք, որ նստած ենք տաք տեղում,— եզրափակեց նա։— Այս եղանակին ավելի վատ է գտնվել այնտեղ, խրամատներում, քան մեզ պես նստել այստեղ, վառարանի մոտ։

Կաֆելապատ մեծ վառարանը ջերմություն էր բուրում, և եֆբեյտորը հավաստեց, թե անհրաժեշտ է զանազան քաղցր ու թունդ թրմօղիներով արտաքին ջերմությունը լրացնել ներքին ջերմությամբ, ինչպես ասում են Գալիցիայում։ Իջևանատերն ուներ ութ տեսակ թրմօղի, և նա նրանց հետ միասին սկսեց փարատել իջևանատան ձանձրույթը, իր տնակի շուրջը մոլեգնող բուքի աղմուկի տակ հերթականորեն ու անշտապ անուշ անելով թրմօղիների բոլոր տեսակները։

Եֆրեյտորը բարձրաձայն գոռում էր իջևանատիրոջը, որ իրենից հետ չմնա, և մի գլուխ խմում էր, շարունակելով նրան մեղադրել, թե քիչ է խմում։ Բայց դա բացարձակ զրպարտություն էր, քանի որ իջևանատերն արդեն հազիվ էր կարողանում ոտքի վրա մնալ, շարունակ պահանջում էր, որ «ինն» խաղան, և նույնիսկ ասաց, թե անցյալ գիշեր արևելքից թնդանոթաձգության ձայն է լսել։ Եֆրեյտորն ի պատասխան զկռտաց.

— Ա-այդ մե՜կը թող։ Առանց խուճապի։ Այդ մասին մենք հրահանգ ունենք,— և սկսեց բացատրել, որ հրահանգ նշանակում է վերջին կարգադրությունների հավաքածու։

Այդ միջոցին նա բերնից խոսք թռցրեց մի քանի գաղտնի շրջաբերականների մասին։ Իջևանատերն այլևս ոչինչ չէր հասկանում։ Միակ բանը, որ նա կարողացավ կմկմալով ասել, այն էր, թե շրջաբերականներով հնարավոր չէ պատերազմ շահել։

Արդեն օրը մթնել էր, երբ եֆրեյտորը որոշեց Շվեյկի հետ ճանապարհ ընկնել դեպի Պիսեկ։ Քուրքի մեջ երկու քայլի վրա ոչինչ չէր նշմարվում։ Եֆրեյտորն անդադրում կրկնում էր․

— Հո՛ւպ տուր ուղիղ մինչև Պիսեկ։

Այդ բանը երրորդ անգամ ասելիս նրա ձայնը լսվեց ոչ թե խճուղուց, այլ ներքևում գտնվող ինչ-որ տեղից, ուր նա գլորվել էր ձյան վրայով։ Հրացանին հենվելով նա մի կերպ դուրս եկավ ճանապարհի վրա։ Շվեյկը լսեց նրա խուլ ծիծաղը․ «Կարծես սահադաշտ լինի»։ Մի րոպե անց նրա ձայնը նորից լսվեց․ նա դարձյալ գլորվեց դարալանջն ի վար, այնպես գոռալով, որ խլացրեց քամու սուլոցը.

— Ընկնում եմ, խուճա՛պ։

Եֆրեյտորն այդ պահին նման էր աշխատասեր մրջյունի, որը որևէ տեղից ցած գլորվելով՝ նորից համառորեն դեպի վեր է մագլցում։ Հինգ անգամ կրկնելով այդ վարժությունը և, վերջապես, հասնելով Շվեյկին, նա վհատված ասաց․

— Ես հիմա կարող էի ձեզ հեշտությամբ կորցնել։

— Բարեհաճեցեք չանհանգստանալ, պարոն եֆրեյտոր,— ասաց Շվեյկը։— Ամենից լավն այն կլինի, որ մենք մեկ-մեկու կապվենք, այն ժամանակ իրար չենք կորցնի։ Ձեռնաշղթան ձեզ մո՞տ է։

— Ամեն մի ժանդարմ պարտավոր է մոտը ձեռնաշղթա ունենալ,— ծանրակշիռ կերպով ասաց եֆրեյտորր,— սայթաքելով Շվեյկի կողքին։— Դա մեր հացն է հանապազօրյա։

— Դե որ այդպես է, եկեք իրար լծվենք,— առաջարկեց Շվեյկը,— փորձը փորձանք չէ։

Եֆրեյտորը մի ճարպիկ շարժումով ձեռնաշղթայի մի օղակն ամրացրեց Շվեյկի, իսկ մյուսը՝ իր ձեռքին։ հիմա նրանք, երկուսով իրար էին միացել, ինչպես Սիամի երկվորյակները։ Երկուսն էլ սայթաքում էին, և եֆրեյտորն իր հետևից Շվեյկին քաշ էր տալիս քարակույտերի միջով, իսկ ընկնելիս նրան ձգում-տանում էր իր հետևից։ Այդ միջոցին ձեռնաշղթայի օղակները խրվում էին նրանց ձեռքերի մեջ։ Վերջապես եֆրեյտորն ասաց, թե այդպես շարունակել չի կարելի և հարկավոր է անջատվել։ Իրեն ու Շվեյկին ձեռնաշղթայից ազատելու երկար ու ապարդյուն ջանքերից հետո եֆրեյտորը հառաչելով ասաց.

— Մենք իրար կապված ենք հավիտյանս հավիտենից։

— Ամե՛ն,— ավելացրեց Շվեյկը, և շարունակեցին դժվարին ճանապարհը։

Եֆրեյտորին համակել էր անլուր մի հուսահատություն։ Երկար տառապանքներից հետո նրանք ուշ երեկոյին քաշեքաշ հասան Պիսեկ։ Ժանդարմական վարչության սանդուղքի վրա եֆրեյտորը Շվեյկին վհատված ասաց.

— Մեր բանը բուրդ է, մենք իրարից չենք պոկվի։

Եվ հիրավի, նրանց բանը բուրդ էր։ Հերթապահ վախմիստրը մարդ ուղարկեց վարչության պետ ռոտմիստր Քյոնիգին կանչելու։ Ռոտմիստրի առաջին իսկ խոսքն այս եղավ.

— Շնչեցեք դեմքիս։ Հիմա ամեն ինչ հասկանալի է։

Իր փորձառու հոտառության օգնությամբ նա արագ ու անսխալ սահմանեց հետևյալ դիագնոզը.

— Ռոմ, կոնտուշովկա, չյորտ, սնձօղի, ընկույզօղի, բալօղի և վանիլօղի։ Պարոն վախմիստր,— դիմեց նա իր ստորադրյալին,— ահա ձեզ օրինակ, թե ժանդարմն ինչպիսի տեսք, չպիտի ունենա։ Նման օյիններ խաղալը այնպիսի մի հանցագործություն է, որ կքննի ռազմական դատարանը։ Մարդ էլ ձեռնաշղթայով ինքն իրեն կապի՜ կալանավորին և գա թունդ հարբած, այստեղ մտնի այսպիսի անասունի կերպարանքով։ Արձակեցեք դրանց ձեռնաշղթաները։

Եֆրեյտորն իր ազատ մնացած ձեռքով պատիվ տվեց։

— Էլ ի՞նչ կա, հարցրեց նրան ռոտմիստրը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ռոտմիստր, զեկուցագիր եմ բերել։

— Հենց ձեր մասին զեկուցագիր կուղարկվի դատարան,— կարճ ու կտրուկ ասաց ռոտմիստրր։— Պարոն վախմիստր, երկուսին էլ նստեցնել։ Վաղն առավոտյան նրանց կբերեք մոտս հարցաքննության, իսկ Պուտիմից եկած այդ զեկուցագիրը նայեցեք և ուղարկեցեք ինձ՝ իմ բնակարանը։

Պիսեկի ռոտմիստրը տիպիկ չինովնիկ էր՝ ստորադրյալների նկատմամբ խիստ և մինչև ուղն ու ծուծը բյուրոկրատ։

Նրան ենթակա ժանդարմական բաժանմունքներում մարդիկ երբեք չէին կարող թեթևացած սրտով ասել. «Է՜հ, փառք աստծու, սև ամպն անցավ»։ Սև ամպը վերադառնում էր ռոտմիստր Քյոնիգի ձեռքով ստորագրված ամեն մի նոր գրության հետ։ Առավոտից մինչև երեկո ռոտմիստրը նկատողություններ, հիշեցումներ ու նախազգուշացումներ էր գրում և առաքում ամբողջ շրջանին։

Պիսեկի բոլոր ժանդարմական բաժանմունքների գլխին սև ամպեր կախվեցին պատերազմի հենց սկզբից։

Մարդկանց տրամադրությունն անտանելի էր։ Բյուրոկրատական որոտները ճայթում էին ժանդարմների գլխին, և շարունակ մերթ այս, մերթ այն վախմիստրի, եֆրեյտորի, շարքային ժանդարմների կամ գրասենյակային ծառայողների վրա շանթեր էին տեղում։

— Եթե մենք ուզում ենք հաղթել,— ասում էր ռոտմիստր Քյոնիգը ժանդարմական բաժանմունքները կատարած իր տեսչական ուղևորությունների ժամանակ,— հարկավոր է հասնել տրամաբանական վախճանի. «ա»-ն պետք է լինի «ա», «բ»-ն՝ «բ»։

Նա իր շուրջն ամենուրեք դավադրություններ ու դավաճանություններ էր կասկածում։ Հաստատ համոզված էր, որ իր շրջանի ամեն մի ժանդարմ պատերազմական ժամանակին հատուկ մեղքեր ունի և որ նրանցից յուրաքանչյուրն այդ լուրջ ժամանակ քիչ զանցանքներ չի գործել։

Իսկ վերից, Պաշտպանության մինիստրությունից, իրեն՝ ռոտմիստրին ռմբակոծում էին հրամաններով և դիտել տալիս, թե, ըստ զինվորական մինիստրության տեղեկությունների, Պիսեկի շրջանից զորակոչված զինվորներն անցնում են թշնամու կողմը, և Քյոնիգին խթանում էին, որ ավելի աչալուրջ հետևի շրջանի բնակչության լոյալությանը։ Այդ ամենը ծանր էր նրա համար։ Նա լավ գիտեր, որ երբ զորակոչված զինվորների կանայք իրենց ամուսիններին ճանապարհում են ռազմաճակատ, վերջիններս նրանց խոստանում են, թե թույլ չեն տա, որ իրենց սպանեն հանուն թագավոր կայսեր։

Սևադեղին հորիզոնները ծածկվում էին հեղափոխության ամպերով։ Սերբիայում ու Կարպատներում զինվորներն ամբողջ գումարտակներով անցնում էին թշնամու կողմը։ Անձնատուր էին եղել Քսանութերորդ և Տասնմեկերորդ գնդերը։ Վերջինս կազմված էր պիսեկցիներից։ Այդ նախահեղափոխական ահեղ մթնոլորտում Վոդյանիից գալիս էին զինվորագրվածներ՝ կրծքներին արհեստական սև մեխակներ։ Պիսեկի կայարանով գալիս-անցնում էին Պրագայից եկող զինվորները, որոնք հետ էին շպրտում այն սիգարետներն ու շոկոլադները, որ հորթատար վագոններում նրանց մատուցել էին Պիսեկի բարձրաշխարհիկ տիկինները։ Մի ուրիշ անգամ, երբ Պիսեկի կայարանով անցել էր մի երթային գումարտակ, մի քանի պիսեկցի հրեաներ, իբր թե զինվորներին ողջունելով, գոռացել էին. «Heil! Nieder mit den Serben!»^[24]։ Նրանց քիթ ու մռութն այնպես էին արնաշաղախ արել, որ դրանից հետո նրանք մի ամբողջ շաբաթ փողոցում չերևացին։

Եվ մինչդեռ տեղի էին ունենում այդ դեպքերը, որոնք պարզ ցույց էին տալիս, որ եկեղեցիներում ավստրիական «Պահպանիր, տեր, թագավորին» հիմնի ամենօրյա երգեհոնային կատարումը պարզապես մի հնամաշ ոսկեզօծանք է և համընդհանուր երեսպաշտություն,— ժանդարմական վարչություններից ստացվում էին alà Պուտիմ գրված արդեն հայտնի պատասխաններ, թե ամեն ինչ միանգամայն կարգին է, պատերազմի դեմ ոչ մի ագիտացիա չի մղվում, բնակչության տրամադրությունն է Ia, իսկ խանդավառությունը՝ Ia, Ib։

— Դուք ժանդարմներ չեք, այլ գորոդավոյներ,— հայոհոյում, էր ռոտմիստրը իր ուղևորությունների ժամանակ։— Փոխանակ ձեր զգոնությունը հազար տոկոսով բարձրացնելու, դուք հետզհետե դառնում եք անասուններ։— Այդ կենդանաբանական հայտնագործությունից հետո, նա ավելացնում էր.― Տանը պառկում եք փեչերի վրա ու մտածում. «Mit ganzen Krieg kann man uns Arsch lecken!»^[25]

Դրան հետևում էր դժբախտ ժանդարմների պարտականուկթյունների թվարկումը և մի դասախոսություն ժամանակակից քաղաքական դրության, ինչպես և այն մասին, թե անհրաժեշտ է լավ աշխատել, որպեսզի ամեն ինչ կարգին լինի։ Այնուհետև, իդեալական ժանդարմի համարձակ ու պայծառ նկարագիրը տալուց հետո,— մի իդեալ, որի նպատակն է Ավստրիայի հզորացումը,— գալիս էին սպառնալիքները, կարգապահական տույժերը, տեղափոխություններն ու հանդիմանությունները։

Ռոտմիստրը հաստատ համոզված էր, որ կանգնած է պետական շահերի պաշտպանության դիրքերում, որ ինքն ինչ-որ բան է փրկում և որ, իրեն ենթակա բաժանմունքների բոլոր ժանդարմները ծույլեր, եսասերներ, խարդախներ ու խաբեբաներ են, որոնք ոչնչով չեն հետաքրքրվում, բացի օղուց, գարեջրից և գինուց, և, հարբեցողությամբ զբաղվելու բավականաչափ միջոցներ չունենալով, կաշառք են վերցնում, կամաց-կամաց, բայց հիմնովին սասանելով Ավստրիան։

Միակ մարդը, որին նա վստահում էր, իր ժանդարմական շրջանային վարչության վախմիստրն էր, սակայն սա էլ պանդոկում շարունակ այսօրինակ բաներ էր ասում. «Այսօր էլ մի օյին խաղացի մեր ծեր ապուշի գլխին»։

Ռոտմիստրն ուսումնասիրում էր Շվեյկի մասին Պուտիմի ժանդարմական վախմիստրի ուղարկած զեկուցագիրը, իսկ նրա ասաջ կանգնած էր իր վախմիստր Մատեյկան և մտքում, գրողի ծոցն էր ուղարկում ռոտմիստրին ու նրա բոլոր զեկուցագրերը, քանի որ ներքևում, գարեջրատանը, իրեն սպասում էր «շնապսի» մի պարտիա։

— Օրերս ես ձեզ ասացի, Մատեյկա,— ասաց ռոտմիստրը,— որ մեծագույն ապուշը, որին տեսել եմ կյանքումս, Պրոտիվինի վախմիստրն է։ Բայց, դատելով այս զեկուցագրից, Պուտիմի վախմիստրն արդեն վաղուց նրան գերազանցել է։ Այն զինվորը, որին բերեց այդ շուն շանորդի հարբեցող եֆրեյտորը,— հիշո՞ւմ եք, նրանք շների պես կցված էին,— բնավ էլ լրտես չէ։ Դա ամենայն կասկածից դուրս է։ Նա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ սովորական դասալիք։ Վախմիստրն իր զեկուցագրի մեջ ամեն տեսակ ցնդաբանություններ է դուրս տալիս։ Երեխան էլ կհասկանա, որ սրիկան Պապի պրելատի պես հարբած է եղել։ Անմիջապես այստեղ բերեք այդ զինվորին,— հրամայեց նա, աչքի անցկացնելով Պուտիմից ուղարկված զեկուցագիրը։— Կյանքումս այսպիսի իդիոտական բառակույտ չեմ տեսել։ Դեռ ավելին, նա այդ կասկածելի տիպին ուղարկում է այստեղ այնպիսի մի էշի ուղեկցորդությամբ, ինչպիսին է իր եֆրեյտորը։ Այդ մարդիկ ինձ լավ չեն ճանաչում։ Մինչև որ իմ առաջ վախից շալվարները մի երեք անգամ չլցնեն, չեն համոզվի, որ ինձ հետ հանաք անել չի կարելի։

Եվ ռոտմիստրն սկսեց բարբառել, թե ժանդարմները հրամանների վրա ուշադրություն չեն դարձնում և զեկուցագրերը կազմելու ձևից երևում է, որ ամեն մի վախմիստր ամեն բան կատակի է տալիս ու աշխատում միայն գործը խճճել։

Երբ վերևից վախմիստրների ուշադրությունը հրավիրում են այն բանի վրա, թե իրենց շրջանում բացառված չէ հետախույզների հայտնվելը, ժանդարմական վախմիստրներն սկսում են բազմաթիվ այդպիսի հետախույզներ հնարել, իսկ եթե պատերազմը երկարի, ապա բոլոր ժանդարմական բաժանմունքները գժանոցների կվերածվեն։

Թող գրասենյակը հեռագրի Պուտիմ, որ վաղը վախմիստրը գա Պիսեկ։ Նա, ռոտմիստրը, նրա գլխից կհանի այդ «մեծ նշանակություն ունեցող դեպքը», որի մասին գրում է իր զեկուցագրի մեջ.

— Ո՞ր գնդից եք փախել,— դիմավորեց Շվեյկին ռոտմիստրը։

— Ոչ մի գնդից։

Ռոտմիստրը նայեց Շվեյկին ու նրա դեմքին տեսավ մի կատարյալ անհոգություն։

— Որտեղի՞ց եք ձեռք բերել համազգեստը,— հարցրեց ռոտմիստրը։

— Յուրաքանչյուր զինվորի, երբ նա մտնում է զինվորական ծառայության մեջ, համազգեստ են տալիս,— քնքշաբար ժպտալով պատասխանեց Շվեյկը։— Ես ծառայում եմ Իննսունմեկերորդ գնդում և ոչ միայն չեմ փախել իմ գնդից, այլ ընդհակառակը:

Այդ «ընդհակառակը» նա արտաբերեց այնպիսի մի շեշտով, որ ռոտմիստրը, դեմքին հեգնական կարեկցանքի արտահայտություն տալով, հարցրեց.

— Ինչպե՞ս թե «ընդհակառակը»։

― Շատ պարզ,— բացատրեց Շվեյկը։— Ես գնում եմ իմ գունդը, որոնում եմ այդ գունդը և գիմում դեպի այդ գունդը, այլ ոչ թե փախչում նրանից։ Ես միայն այն մասին եմ մտածում, թե ինչպես ավելի շուտ ընկնեմ իմ գունդը։ Ես չափազանց ջղայնացած եմ, որ, ինչպես նկատում եմ, հեռանում եմ Չեխական Բուդեյովիցիից։ Երևակայեցեք, ամբողջ գունդն ինձ է սպասում։ Պուտիմի վախմիստրը քարտեզի վրա ցույց տվեց, որ Բուդեյովիցին գտնվում է հարավում, իսկ հարավի փոխարեն ինձ ուղարկեց հյուսիս։

Ռոտմիստրը միայն ձեռքը թափահարեց, կարծես ցանկանալով ասել․ «Նա ավելի թունդ օյիններ է սարքում, քան մարդկանց հյուսիս ուղարկելը»։

— Ուրեմն, չե՞ք կարողանում գտնել ձեր գունդը,— ասաց նա,— փնտրում էի՞ք ձեր գունդը։

Շվեյկը նրան բացատրեց ամբողջ իրադրությունը։ Տվեց Թաբորի և այն բոլոր վայրերի անունները, որոնց միջով դիմել էր դեպի Բուդեյովիցի, այն է՝ Միլևսկո—Կվետով—Վրաժ—Մալչին—Զիմովա—Սեդլեց―Գորաժդյովիցի—Ռադոմիշլ—Պուտիմ―Շտեկնո—Ստրակոնիցի—Վոլին—Դուբ—Վոդնյանի—Պրոտիվին և դարձյալ Պուտիմ։

Նա մեծ ոգևորությամբ նկարագրեց իր պայքարը ճակատագրի դեմ, ռոտմիստրին պատմեց, թե ինչպես ամեն կերպ ջանում էր հաղթահարել Բուդեյովիցիի Իննսունմեկերորդ գնդի ճանապարհին ընկած բոլոր արգելքներն ու անջրպետները և թե ինչպես իր բոլոր ջանքերն ապարդյուն էին լինում։

Շվեյկը ոգևորված խոսում էր, իսկ ռոտմիստրը թղթի վրա մատիտով մեքենայաբար գծում էր այն կախարդական շրջանը, որի միջից քաջարի զինվոր Շվեյկը չէր կարողացել դուրս պրծնել իր գունդը փնտրելիս։

— Ի՛նչ խոսք, հերկուլեսյան աշխատանք է,— ասաց, վերջապես, ռոտմիստրը, բավականությամբ լսելով Շվեյկի այն խոստովանությունը, թե ինքը վշտացած է, որ այդքան ուշանում և չի կարողանում ժամանակին հասնել իր գոլնդը։— Անկասկած զարմանալի տեսարան է եղել, երբ դուք պտտվել եք Պուտիմի շուրջը։

— Ամեն ինչ արդեն պարզ կլիներ,— ասաց Շվեյկը,— եթե չլիներ այդ թշվառ Պուտիմի պարոն վախմիստրը։ Ոչ անունս հարցրեց, ոչ գնդի համարը, և ամեն ինչ մի տեսակ թարս էր պատկերացնում։ Պարզապես նա ինձ պետք է ուղարկեր Բուդեյովիցի, իսկ այնտեղ զորանոցում նրան կասեին՝ արդյոք ես իր գունդը փնտրող Շվե՞յկն եմ թե մի կասկածելի անձնավորություն։ Այսօր ես կարող էի արդեն երկու օր իմ գնդում լինել և կատարել զինվորական պարտականություններս։

— Իսկ ինչու Պուտիմում չասացիք, թե թյուրիմացություն է տեղի ունեցել։

— Տեսա, որ նրա հետ խոսելն ավելորդ է։ Երբեմն, գիտե՞ք, մարդ այնպես է քարանում, որ ամեն բանի նկատմամբ դառնում է խուլ ու անտարբեր, իսկը քոթուկ, ինչպես պատահում էր Վինոգրադիի պանդոկապետ Ռամպային, երբ նրանից պարտք էին խնդրում։

Փոքր-ինչ խորհելուց հետո ռոտմիստրը հանգեց այն եզրակացության, թե իր գնդին հասնել փափագող և այդ փափագը կատարելու համար մի ամբողջ շուրջերկրյա ճանապարհորդություն ծրագրած մարդը ցայտուն դեգեներատ է, և, պահպանելով գրասենյակային ոճի գեղեցկությունները, մեքենագրուհուն թելադրեց ներքոհիշյալը.

Չեխական Բուդեյովիցիի նորին մեծության 91-րգ գնդի շտաբին

«Սույնին կից որպես առդիր հղվում է ձեզ Շվեյկ Յոզեֆը, որը, իր պնդմամբ, հանդիսանում է վերոհիշյալ գնդի շարքային և, համաձայն իր ցուցմունքների, Պիսեկի շրջանի Պուտիմում ժանդարմների կողմից ձերբակալվել է դասալքության կասկածանքով։ Վերոհիշյալ Շվեյկ Յոզեֆը պնդում է, թե գնում էր վերոգրյալ գունդը։ Հղյալը ունի միջինից ցածր հասակ, դիմագծերը սովորական են, քիթը սովորական, աչքերը կապույտ, առանձին նշաններ չունի։ Սույնին կից հղվում է ձեզ վերոհիշյալի պարենավորման հաշիվը, որը բարեհաճեցեք փոխանցել Պաշտպանության մինիստրության հաշվին, խոնարհաբար խնդրելով հավաստել հղյալի ընդունումը։ C. l առդիրով ուղարկվում է նաև ձերբակալության մոմենտին ձերբակալվածի վրա եղած պետական իրերի ցուցակը, որոնց ընդունումն ևս անհրաժեշտ է հավաստել։»

Գնացքում, Պիսեկից մինչև Բուդեյովիցի, Շվեյկի համար ժամանակն արագ ու աննկատ անցավ։ Շվեյկին ուղեկցում էր մի ջահել նորընծա ժանդարմ, որը աչքը չէր հեռացնում նրանից և սաստիկ վախենում էր, որ չլինի թե փախչի։ Ամբողջ ճանապարհին ժանդարմին մտատանջում էր մի ահարկու պրոբլեմ․ «Ի՞նչ պիտի անի, եթե հանկարծ իր մեծ կամ փոքր պահանջը հոգալու համար արտաքնոց գնալու անհրաժեշտություն զգա»։

Հարցր լուծվեց այսպես։ Ժանդարմը որոշեց անհրաժեշտության դեպքում Շվեյկին տանել իր հետ։

Կայարանից Բուդեյովիցիի Մարինյան զորանոցները գնալիս ժանդարմը ամբողջ ճանապարհին աչքը չէր հեռացնում Շվեյկից և ամեն անգամ որևէ անկյունի կամ խաչմերուկի մոտենալիս, իբր թե հենց այնպես, խոսք էր գցում, թե ուղեկցորդին քանի մարտական փամփուշտ է տրվում։ Ի պատասխան նրա ասածի, Շվեյկն արտահայտում էր իր հաստատ համոզումը, թե ոչ մի ժանդարմ իրեն թույլ չի տա փողոցի մեջ կրակել, քանի որ դյուրավ կարող է դժբախտություն պատահել։

Ժանդարմը վիճում էր նրա հետ, և երկուսն էլ չնկատեցին, թե ինչպես հասան զորանոց։

Արդեն երկրորդ օրն էր, ինչ պորուչիկ Լուկաշը հերթապահում էր զորանոցում։ Նա, ոչինչ չնախազգալով, գրասենյակում սեղանի առաջ նստած էր, երբ նրա մոտ բերին Շվեյկին ու հանձնեցին գրությունները։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, նորից ես այստեղ եմ,— հանդիսավորապես ասաց Շվեյկը պատիվ տալով։

Այդ տեսարանին վկա է եղել պրոպորշչիկ Կոտյակոն, որն հետո պատմում էր, թե երբ պորուչիկ Լուկաշը լսեց Շվեյկի ձայնը՝ վեր թռավ, ձեռքերով բռնեց գլուխն ու ընկավ Կոտյակոյի թևերի վրա։ Երբ նրան ուշքի բերին, Շվեյկը, որ ամբողջ ժամանակ կանգնած էր ձիգ, ձեռքը հովարին կցած, մի անգամ էլ կրկնեց.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, նորից ես այստեղ եմ։

Պորուչիկ Լուկաշը, բոլորովին սփրթնած, դողդողացող ձեռքով վերցրեց ուղեկցական թղթերը, ստորագրեց, բոլորին հրամայեց դուրս գալ և, ժանդարմին ասելով, թե ամեն ինչ կարգին է, Շվեյկի հետ փակվեց գրասենյակում։

Այդպես ավարտվեց Շվեյկի Բուդեյովիցյան անաբազիսը։ Կասկած չի կարող լինել, որ եթե նրան զրկած չլինեին տեղաշարժման ազատությունից, նա ինքը կհասներ Բուդեյովիցի։ Եթե պետական հիմնարկները իրենց էին վերագրում Շվեյկին իր ծառայության վայրն հասցնելու պատիվը, ապա դա պարզապես սխալ էր։ Շվեյկի եռանդն ու կռվելու անհագ ցանկությունն ունեցող մարդու համար իշխանությունների միջամտությունը տվյալ դեպքում միայն խոչընդոտ էր։

Շվեյկն ու պորուչիկ Լուկաշը իրար էին նայում։

Պորուչիկի աչքերն արտահայտում էին կատաղություն, սպառնալիք և հուսահատություն։ Շվեյկը պորուչիկին նայում էր քնքշալի ու սիրավառ աչքերով, ինչպես իր կորցրած ու վերստին գտած սիրուհուն։

Գրասենյակը լուռ էր եկեղեցու պես։ Լսելի էր միայն, թե ինչպես ինչ-որ մեկը գնում-գալիս է միջանցքում։ Մի բարեխիղճ հոժարական, որ զորանոցում մնացել էր հարբուխի պատճառով,— մի բան, որ պարզ երևում էր նրա ձայնից,— խոնթխոնթալով անգիր էր անում. «Ինչպես պետք է ընդունել օգոստոսափառ գերդաստանի անդամներին վերջիններիս կողմից բերդերն այցելելու ժամանակ»։ Պարզ լսվում էին հետևյալ բառերը.

«Sobald die höchste Herrschafft in die Nähe der Festunganlängt, ist des geschütz auf allen Bastionen und Werken abzufeuern, dar Plätzmajor empfängt die selbe mit dem Degen in der Hand zu Pferde, und reitet Sodann vor»^[26]։

— Լռեցեք, լսո՞ւմ եք,— գոռաց պորուչիկը դեպի միջանցքը։— Կորե՛ք գրողի ծոցը։ Եթե զառանցում եք, գնացեք անկողին մտեք։

Լսելի էր, թե ինչպես ջանասեր հոժարականը հեռանում է և թե ինչպես միջանցքի ծայրից արձագանքի պես հնչում է նրա խոնթխոնթացող ձայնը.

«In dem Augenblicke, als der Kommendant salutiert, ist das Abfeuern des Geschützes zu wiederholen, welches bei dem Absteigen der höhsten Herrschaft zum drittenmale zu gesshehen hat»^[27]։

Իսկ պորուչիկն ու Շվեյկը շարունակում էին անխոս իրար նայել, մինչև որ, վերջապես, առաջինը կծու հեգնանքի տոնով չասաց․

— Բարով եկաք Չեխական Բուդեյովիցի, Շվե՛յկ։ Ում որ վիճակված է կախվել, երբեք չի սկի։ Ձեզ ձերբակալելու օրդերն արդեն գրված է, և վաղը դուք կգնաք գունդը զեկույցի։ Ձեր պատճառով ես ջղերս չպիտի քայքայեմ։ Ձեր երեսից արդեն բավական տանջվել եմ։ Համբերելու տեղ չմնաց։ Ուղղակի չեմ հասկանում, թե ինչպես եմ կարողացել այսքան երկար ապրել ձեզ նման ապուշի հետ։

Պորուչիկն սկսեց գրասենյակում գնալ ու գալ։

— Ո՛չ, դա պարզապես անտանելի է։ Զարմանում եմ, թե ինչպես մինչև հիմա ձեզ չեմ գնդակահարել։ Ինձ ի՞նչ պիտի անեին դրա համար։ Ոչինչ չէին անի։ Ինձ կարդարացնեին, հասկանո՞ւմ եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն պորուչիկ, լիովին հասկանում եմ։

— Թողեք ձեր այդ ապուշային օյինները, թե չէ իսկապես արժանին կստանաք։ Հիմա ձեր հախից կգան։ Ձեր հիմարություններով դուք այնքան հեռուն գնացիք, որ ի վերջո բանը աղետի հասցրիք։

Պորուչիկ Լուկաշը ձեռքերը շփեց.

— Հիմա չեք պրծնի։

Ապա նորից մոտեցավ սեղանին, մի թղթի կտորի վրա մի քանի տող գրեց, կանչեց հերթապահին և հրամայեց Շվեյկին տանել պրոֆոսի մոտ և գրությունը հանձնել նրան։

Հերթապահը Շվեյկին տարավ բակի միջով, և պորուչիկն անսքող ուրախությամբ նայում էր, թե ինչպես է բացվում այն դուռը, որին փակցված էր սևադեղին մի տախտակ՝ «Regimentsarrest»^[28] մակագրությամբ, թե ինչպես Շվեյկը անհետանում է դռան հետևում և ինչպես մի րոպե հետո պրոֆոսն այնտեղից դուրս է գալիս մենակ։

— Փա՜ռք աստծո,— մտածեց պորուչիկը բարձրաձայն։— Վերջապես նա այնտեղ է։

Մարինյան զորանոցների մթին մի որջում, ուր խոթեցին Շրվեյկին, նրան սրտագին ողջույնով դիմավորեց մի հաստլիկ հոժարական, որ պառկած էր ծղոտե ներքնակի վրա։ Նա արդեն երկու օր նստած էր և մենակությունից խիստ ձանձրացել էր։ Շվեյկի այն հարցին, թե նա ինչի համար է նստած, հոժարականը պատասխանեք, թե պարզապես մի դատարկ բանի համար։ Գիշեր ժամանակ հրապարակում, կամարաշարի տակ, հարբած վիճակում պատահմամբ խփել է հրետանու մի պոդպորուչիկի շլինքին։ Իսկապես ասած, ոչ թե շլինքին խփել է, այլ միայն գլխից գլխարկը ցած գցել։ Դա այսպես է պատահել, հրետանու պորուչիկը գիշերը կանգնած է եղել կամարաշարի տակ և, ամենայն հավանականությամբ, բոզի բուսուն պահել, հոժարականը կարծել է, թե նա իր ծանոթ, հոժարական Ֆրանտիշեկ Մատերնան է, քանի որ պոդպորուչիկը կանգնած է եղել մեջքը դեպի նրան արած։

— Իսկ և իսկ նրա պես լղրճուկ մի բան էր,— պատմում էր նա Շվեյկին։— Դե՛հ, ես էլ սուսուփուս գողեգող մոտեցա հետևից, գլխարկը գլխից ցած գցեցի ու ասում եմ. «Բարև, Ֆրանտա»։ Իսկ այդ ապուշը վերցնի ու սկսի սուլել։ Պարեկն ինձ բռնեց ու տարավ։ Հնարավոր է,— ենթադրեց հոժարականը,— որ այդ ժամանակ սխալմամբ մի երկու անգամ վզակոթին հասցրել եմ, բայց, իմ կարծիքով, դա նշանակություն չունի, որովհետև սխալմունքը միանգամայն բացահայտ է։ Նա ինքն ընդունում է, որ ես ասել եմ. «Բարև, Ֆրանտա», մինչդեռ իր անունը Անտոն է։ Գործը պարզ է։ Ինձ կարող է վնասել միայն այն, որ հոսպիտալից փախել եմ, և եթե հիվանդանոցային մատյանի գործը բացվի… Երբ ինձ բանակ էին կանչում, ես այստեղ, Բուդեյովիցիում, առաջուց մի սենյակ էի վարձել ու աշխատում էի ռևմատիզմ ձեռք բերել։ Երեք անգամ իրար հետևից կոնծում, իսկ հետո քաղաքից դուրս էի գալիս, անձրևի տակ առվի մեջ պառկում ու սապոգներս հանում։ Բայց բան դուրս չէր գալիս։ Հետո ձմռանը մի ամբողջ շաբաթ գիշերով գնում էի Մալշայում լողանալու, բայց բոլորովին ուրիշ բան ձեռք բերի. ես եղբա՛յր, այնպես կոփվեցի, որ դրանից հետո բակում ամբողջ գիշերը պառկում էի ձյան վրա և, երբ առավոտյան տնեցիներն ինձ արթնացնում էին՝ ոտքերս այնքան տաք էին լինում, որ կարծես վալենկաներով էի պառկել։ Գոնե անգինա ընկնեի։ Չէ՛, ոչ մի բան դուրս չէր գալիս։ Դատարկ գրիպն ի՞նչ է, դա էլ չկարողացա ձեռք բերել։ Ամեն աստծու օր գնում էի «Պորտ-Արտուր», այնտեղ իմ կոլեգաներից ոմանք արդեն սերմնագեղձերի բորբոքում էին ձեռք բերել, նրանց արդեն վիրահատում էին, իսկ ես առաջվա պես խմում էի։ Պարզապես բախտս չէր բանում, եղբայր։ Վերջապես մի անգամ «Վարդի մոտ» պանդոկում ծանոթացա Գլուբոկոյում ապրող մի հաշմանդամի հետ, որն ինձ աոաջարկեց գնալ իր բնակարանը, նա երաշխավորում էր, որ հաջորդ օրն իսկ ոտքերս կուռչեն, իսկը դույլեր կդառնան։ Նա տանը շպրից ու ենթամաշկային ներարկման ասեղ ուներ։ Եվ, իսկապես, Գլուբոկոյից ես հազիվ տուն հասա։ Չխաբեց, ոսկի՜ մարդ էր։ Վերջապես մկանային ռևմատիզմ ձեռք բերի։ Ձեռաց հոսպիտալ ուղարկեցին, և գնա քե՜ֆ արա։ Հետո բախտն ինձ մի անգամ էլ ժպտաց։ Բուդեյովիցիի հոսպիտալ էին տեղափոխել իմ մի ազգականին՝ Ժիժկովում ապրող բժիշկ Մասակին։ Միայն նրան եմ պարտական, որ հոսպիտալում այդքան երկար մնացի։ Ես, թերևս, այնտեղ մնայի մինչև ծառայությունից ազատվելս, բայց այն չարաբաստիկ «Krankenbuch^[29]»-ով ինքս իմ գործը փչացրի։ Այդ ժամանակ մի հիանալի բան էի մտածել, մի գրասենյակային մեծ մատյան էի ճարել, կազմին պիտակ կպցրել ու վրան գրել. «Krankenbuch des 91 Reg.»^[30], ինչպես հարկն է գծել էի սյունակներն ու մնացած բաները։ Այդ մատյանի մեջ գրանցում էի հնարովի անուններ, բուժվողի հիվանդությունը, ջերմաստիճանը։ Ամեն օր բժշկի շրջայցից հետո, անամոթաբար մատյանը թևիս տակ դրած, դուրս էի գալիս քաղաք։ Հոսպիտալի դարպասի մոտ միշտ էլ աշխարհազորայիններ էին հերթապահում, այնպես որ այդ տեսակետից էլ ապահով էի. ցույց եմ տալիս մատյանը, իսկ նրանք ինձ պատիվ են տալիս։ Սովորաբար գնում էի հարկային վարչությունում ծառայող մի չինովնիկի մոտ, նրա տանը շորս փոխում, քաղաքացիական հագուստ հագնում ու դնում գարեջրատուն։ Այնտեղ, մեր ընկերական շրջանում, մենք ամեն տեսակ դավաճանական բաներ էինք խոսում։ Շատ չանցած ես այնքան լկտիացա, որ այլևս քաղաքացիական շոր չէի հագնում և քաղաքում ու պանդոկներում ման էի դալիս զինվորական լրիվ համազգեստով։ Հոսպիտալ վերադառնում ու մահճակալիս վրա պառկում էի միայն լուսադեմին, իսկ եթե պատահում էր, որ գիշերը պարեկը կանգնեցնում էր ինձ, ցույց էի տալիս Իննսունմեկերորդ գնդի «Krankenbuch»-ը, և այլևս ինձ ոչ մի հարց չէին տալիս։ Հոսպիտալի դարպասի մոտ էլ առանց մի խոսք ասելու ցույց էի տալիս մատյանը և միշտ բարեհաջող հասնում մահճակալիս… Այնպես էի անպատկառացել, եղբայր, որ կարծում էի, թե ինձ ոչ ոք ոչինչ անել չի կարող, մինչև որ այն գիշեր հրապարակի կամարաշարի տակ տեղի ունեցավ ճակատագրական սխալս։ Այդ սխալն ինձ պարզ կերպով ցույց տվեց, որ, ընկերս, ոչ բոլոր ծառերն են բոյ քաշում ու երկինք հասնում։ Գոռոզությանը հետևում է անկումը։ Ի՞նչ է փառքը։ Ծո՛ւխ։ Նույնիսկ Իկարը իր թևերն այրեց։ Մարդ ասածն ուզում է հսկա լինել, բայց իրականում զիբիլ է։ Հապա, եղբայր։ Ինձ խրատ լինի, որ սրանից հետո պատահականության վրա հույս չդնեմ, այլ օրը երկու անգամ, առավոտյան ու երեկոյան ինքս իմ ձեռքով ռեխս ջնջխեմ ու ասեմ, զգուշությունը ավելորդ բան չէ, իսկ անչափավորությունը վնասում է մարդու։ Վակխանալիաներից ու օրգիաներից հետո միշտ վրա է հասնում բարոյական խումարը։ Դա, եղբա՛յր, բնության օրենքն է։ Մի մտածիր, է՜, թե ինչպես ամբողջ գործս փչացրի։ Ախր կարող էի արդեն Felddienstunfähig^[31] լինել։ Մարդ այդպիսի հովանավորությո՜ւն ունենա։ Հիմա հանգիստ ընկած կլինեի որևէ շտաբի զորամասերի համալրման գրասենյակում… Բայց իմ սեփական անզգուշությունն ինձ կործանեց։

Իր խոստովանությունն հոժարականը ավարտեց այս հանդիսավոր խոսքերով.

— Կարթագենն անգամ ընկավ, Նինվեից միայն ավերակներ մնացին, սիրելի բարեկամ, բայց, այնուամենայնիվ, մարդ պետք է գլուխը բարձր պահի։ Թող չկարծեն, որ եթե ինձ ռազմաճակատ ուղարկեն՝ գեթ մի անգամ կկրակեմ։ Regimentsraport!^[32] Հեռացնե՜լ դպրոցից։ Կեցցե՜ նորին կայսերական ու թագավորական մեծության կրետինիզմը։ Ինչպե՜ս չէ, նրանց համար տնքամ դպրոցում ու քննություններ հանձնեմ։ Կադետ, յունկեր, պոդպորուչիկ, պորուչիկ… Թքել եմ դրանց բոլորի վրա. Offiziersschule! Behandlung jener Schüler derselben, welche einen Jahrgangrepetieren müssen!^[33] Ամբողջ բանակը կաթվածահար է եղել։ Հրացանը, որ ուսին են կրում, ա՞ջ թե ձախ, կապրալը քանի՞ աստղ ունի։ Evidenzhaltung Militärreservemänner! Himmelherrgott^[34]. Ծխելու բան չկա, ընկեր։ Կուզե՞ք ձեզ սովորեցնեմ առաստաղին թքել։ Նայեցեք, թե ինչպես պետք է անել։ Առաջուց մի բան մտածեցեք, և ձեր ցանկությունը կկատարվի։ Գարեջուր սիրո՞ւմ եք։ Կարող եմ ձեզ հիանալի ջուր հանձնարարել, ա՛յ, այնտեղ, կժի մեջ։ Եթե ուզում եք ախորժակով ուտել, խորհուրդ եմ տալիս գնալ «Քաղքենիական զրույց» ռեստորանը։ Բացի դրանից, ձանձրույթը փարատելու համար խորհուրդ եմ տալիս ոտանավորներ գրել։ Ես այստեղ արդեն վի ամբողջ էպոպեա եմ հորինել․

Պրոֆոսն ո՞ւր է։ Քնած է նա,

Մինչև որ մեզ վրա կտան.

Այնժամ քնից նա կարթնանա,

Եվ երբ արկերը որոտան՝

Նա թշնամու կրակի տակ

Կկառուցի այնժամ հորից

Մահճակալից ու աթոռից

Բարիկադներն իր անխորտակ։

Եվ ի պատիվ արքունիքի

Կբղավի ավյունով լի.

«Մենք թշնամու հախից կգանք,

Կեցցե՜ կայսրը մեր պաշտելի»։

— Տեսնո՞ւմ եք, ընկեր,— շարունակեց թանձրամարմին հոժարականը,— իսկ դուք ասում եք, թե ժողովուրդն այլևս առաջվա պես չի հարգում մեր պաշտելի միապետին։ Տեսնո՞ւմ եք, մի կալանավոր, որ նույնիսկ ծխելու բան չունի և որը պետք է գնդային զեկույցի ներկայանա, գահին նվիրված լինելու սքանչելի օրինակ է տալիս ձեզ և ձոներ հորինում ի պատիվ միացյալ ու անբաժանելի հայրենիքի, որի գլխին տալիս են։ Նրան զրկել են ազատությունից, բայց նրա բերանից հորդում են կայսրի նկատմամբ անսահման նվիրվածություն արտահայտող խոսքեր։ «Morituri te salutant, Caesar!»։ Մեռնելու գնացողները ողջունում են քեզ, Կեսա՜ր։ Իսկ պրոֆոսը անպիտան մարդ է։ Ինչ ասել կուզե, լավ ծառա ունենք։ Երեկ չէ մյուս օրը նրան հինգ կրոն տվի, որ գնա սիգարետ բերի, իսկ նա, այդ շուն շանորդին, այս առավոտ ինձ ասում է, թե այստեղ ծխել չի կարելի, թե, իբր, դրա պատճառով ինքը գլխացավանքի մեջ կընկնի։ Իսկ այն հինգ կրոնը, ասում է, կվերադարձնի ռոճիկը ստանալիս։ Այո՛, ընկեր, հիմա ոչ ոքի և ոչ մի բանի չպետք է հավատալ։ Բարոյականության լավագույն սկզբունքները խեղաթյուրվել են։ Կալանավորին թալանե՞լ։ Եվ այդ տիպն ամբողջ օրն իր քեֆին երգում է.

«Wo man singt da leg’ dich sicher nieder,

böse Leute haben keine Lieder!»^[35]

Ա՜յ քեզ սրիկա, խուլիգան, խարդախ, դավաճան։

Դրանից հետո հոժարականը Շվեյկին հարցրեց, թե նա ինչ մեղք է գործել։

— Քո գո՜ւնդն էիր փնտրում,— ասաց հոժարականը։— Լավ զբոսապտույտ է։ Թաբոր—Միլևսկո—Կվետով—Վրաժ—Մալչին—Չիժովա—Սեդլեց—Գորաժդյովիցի—Վոլին—Դուբ—Վոդնյանի—Պրոտիվին—Պուտիմ—Պիսեկ—Բուդեյովիցի… Տատասկո՜տ ճանապարհ։ Եվ վաղը պետք է զեկույցի ներկայանաք գնդապետին։ Ո՜հ, սիրելի եղբայր, մենք կհանդիպենք պատժավայրում։ Վաղը մեր գնդապետ Շրեդերը նորից մեծ բավականություն կվայելի։ Չեք կարող պատկերացնել, թե գնդում տեղի ունեցող դեպքերն ինչպես են ներգործում նրա վրա։ Տիրոջը կորցրած շան պես, սատկած զամբիկի պես լեզուն դուրս գցած, սկսում է բակով մեկ վազվզել։ Իսկ նրա ճառե՜րը, նախազգուշացումները, որոնց ժամանակ փսլնքոտ ուղտի պես աջ ու ձախ թքոտում է։ Խոսում է անվերջ, և մարդու թվում է, թե նրա բղավոցից Մարինյան զորանոցների պատերը փուլ կգան։ Ես հո նրան լավ եմ ճանաչում, մոտը զեկույցի եմ գնացել։ Նորակոչին ներկայացել էի երկարաճիտ սապոգներով ու ցիլինդրով և, որովհետև դերձակը չէր հասցրել կարել զինվորական համազգեստ, վարժադաշտ մտա այդ կերպարանքով։ Կանգնեցի ձախ թևում և սկսեցի քայլել բոլորի հետ միասին։ Գնդապետ Շրեդերը ձին քշելով մոտեցավ ինձ, քիչ էր մնում գետին գլորեր։ «Was machen Sie hier, Sie zivilist?!»^[36] ― այնպես գոռաց ինձ վրա, որ երևի ձայնը Շումավայում լսեցին։ Ես ամենայն քաղաքավարությամբ նրան պատասխանեցի, թե հոժարական եմ և եկել եմ պարապմունքի։ Մի նրան տեսնեիք այդ ժամանակ։ Ամբողջ կես ժամ ճառելուց հետո միայն նկատեց, որ իրեն պատիվ եմ տալիս գլխիս ցիլինդր դրած։ Եվ ծղրտաց, որ վաղը ներկայանամ իրեն՝ գնդային զեկույցի, և կատաղածի պես սլացավ աստված գիտե ուր, իսկ հետո վարգով նորից դեպի ետ սուրաց, նորից սկսեց բղավել, դիվոտել ու կուրծք ծեծել։ Հրամայեց ինձ վարժադաշտից անհապաղ հեռացնել ու հաուպտվախտ նստեցնել։ Գնդային զեկույցի ժամանակ ինձ տասնչորս օրվա արձակուրդից զրկեց, հրամայեց ցայխհաուզից բերած ինչ-որ աներևակայելի լաթեր հագցնել ու սպառնաց, թե ուսաթելերս կպոկի։ «Հոժարականները մի տեսակ վսեմ էակներ են, փառքի, զինվորական պատվի սաղմեր, հերոսներ,— գոռում էր այդ տուտուց գնդապետը։— Հոժարական Վոլտատը, որ քննությունը տալուց հետո կապրալի աստիճան ստացավ, իր հոժար կամքով ռազմաճակատ գնաց և տասնհինգ մարդու գերի վերցրեց։ Նրանց բերելու պահին մի նռնակ նրան կտոր-կտոր արեց։ Եվ ի՞նչ։ Հինգ րոպե հետո ստացվեց Վոլտատին կրտսեր սպայի աստիճանի շնորհելու հրամանը։ Երանի ձեզ էլ սպասեր այդպիսի փայլուն ապագա, աստիճանի բարձրացում ու պարգևներ։ Ձեր անունը կգրվեր մեր գնդի ոսկետառ գրքի մեջ»։— Հոժարականը զայրացած թքեց։— Ահա թե, եղբայր, ինչպիսի էշեր են ծնվում լուսնի տակ։ Թքել եմ նրանց ուսաթելերի և բոլոր արտոնությունների վրա, որոնց պատճառով, օրինակ, ինձ պետք է ասեն. «Դուք, հոժարական, էշ եք»։ Ուշադրություն դարձրեք, թե որքան գեղեցիկ է հնչում, երբ ասում են․ «Դուք էշ եք», փոխանակ կոպտաբար ասելու․ «Դու էշ ես», իսկ մահիցս հետո կուրծքս կզարդարեն signum laudis-ով կամ արծաթե մեծ մեդալով։ Նրանք, նորին կայսերական ու թագավորական մեծության այդ աստղակիր կամ անաստղակիր դիամատակարարները։ Ամեն եզ ավելի երջանիկ է, քան ես և դուք։ Նրան սպանդանոցում սպանում են միանգամից և դաշտային վարժության կամ հրաձգարան քաշ չեն տալիս։— Թանձրամարմին հոժարականը թավալվեց մի ուրիշ ներքնակի վրա ու շարունակեց.— Իհարկե, մի օր այդ բոլորը կտրաքի։ Դա հավիտյան շարունակվել չի կարող։ Փորձեցեք խոճկորին փառքով ուռցնել — անպայման կտրաքի։ Եթե երբևէ ռազմաճակատ գնամ, ապա մեր ապրանքավագոնի վրա պիտի գրեմ.

Մեր թշնամու հողի համար երեք տոննա պարարտանյութ,

Քառասուն մարդ կամ ձիեր՝ ութ։

Դուռը բացվեց, և երևաց պրոֆոսը, որ նրանց երկուսի համար բերել էր մեկ քառորդ հացաբաժին և թարմ ջուր։

Նույնիսկ նեղություն չքաշելով բարձրանալ ծղոտե ներքնակի վրայից, հոժարականը պրոֆոսին ողջունեց հետևյալ խոսքերով.

— Ինչպիսի վսեմ արարք, ինչպիսի մեծահոգություն քո կողմից, որ այցելել ես կաթնավորներին, ո՜վ Իննսունմեկերորդ գնդի սուրբ Ագնեսա։ Բարի գալուստ, հրեշտակդ առաքինության, որիդ սիրտը լի է կարեկցանքով։ Դու ծանրաբեռնված ես զամբյուղներով, որ լի են խորտիկներով ու խմիչքներով, որոնք մեզ պետք է սփոփեն մեր դժբախտության մեջ։ Երբեք չենք մոռանա քո մեծահոգությոլնը, ո՜վ մեր խավար զնդանը թափանցած արևի ճառագայթ։

— Երբ գնդապետին զեկույցի ներկայանաք, կատակ անելու ձեր հավեսը կփախչի,— մրթմրթաց պրոֆոսը։

— Տես մազերդ ինչպես ցցեցիր, գերմանամուկ,— նարի վրայից պատասխանեց հոժարականը։— Ավելի լավ կլինի ասես, թե ինչ կանեիր, եթե ստիպված լինեիր քսան հոժարական բանտարկել։ Այդպիսի հիմար հայացքով մի նայիր ինձ, ո՜վ Մարիանյան զորանոցների բանալեպան։ Դու քսանին կբանտարկեի՜ր, իսկ հետո տասին բաց կթողնեիր, սկյուռի մեկը։ Եթե ես զինվորական մինիստր լինեի, քեզ ցույց կտայի, թե ինչ ասել է զինվորական ծառայություն։ Հայտնի՞ է քեզ, արդյոք, որ անկման անկյունը հավասար է անդրադարձման անկյանը։ Ես քեզնից մի բան եմ խնդրում. տուր ինձ հենման կետ, և ես կբարձրացնեմ ամբողջ երկրագունդը, քեզ էլ հետը, ո՜վ դու ֆանֆարոն։

Պրոֆոսն աչքերը չռեց, բարկությունից սկսեց դողդողալ և դուրս եկավ դուռը հետևից շրխկացնելով։

— Պրոֆոսներ փախցնելու փոխադարձ օգնության միություն,― ասաց հոժարականը, հացը հավասար կես անելով։— Ըստ կարգապահական կանոնադրության տասնվեցերորդ պարագրաֆի, մինչև վճռի արձակումը ձերբակալվածները պետք է զինվորի օրապահիկ ստանան, բայց, ինչպես երևում է, այստեղ իշխում է պրերների օրենքը, ըստ որի իրավունքը նրանն է, ով կկարողանա առաջինը լափել ձերբակալվածների օրապահիկները։

Երկուսն էլ նստել էին նարերի վրա և կրծում էին զինվորաբաժին հացը։

— Պրոֆոսի օրինակով ավելի լավ կարելի է տեսնել, թե զինվորական ծառայությունն ինչպես է դաժանացնում մարդկանց,— վերսկսեց իր դատողություններն հոժարականը։— Անշուշտ մեր պրոֆոսը զինվորական ծառայության մտնելուց առաջ իդեալներ ունեցող երիտասարդ է եղել։ Եղել է շիկահեր, գեղատեսիլ, բոլորի նկատմամբ սիրալիր ու զգայուն, դժբախտների պաշտպան, որոնց կողմն է նա պահել, երբ իր հայրենի երկրում աթոռի տոնի օրը աղջկա պատճառով որևէ տուրուդմփոց է ծագել։ Բոլորն, անշուշտ, նրան հարգել են, բայց հիմ՜ա․․․ աստվա՜ծ իմ։ Ինչպիսի հաճույքով կհասցնեի նրա ռեխին, գլուխը կխփեի նարին և իրեն մինչև վիզը կխրեի արտաքնոցի հորը։ Եվ դա, եղբա՛յր, նույնպես ապացույց է բարքերի գռեհկացման, որ առաջացնում է զինվորական գործը։

Նա սկսեց երգել․

Չէր վախենում սատանայից,

Բայց պատահեց մի զինվոր․․․

— Սիրելի բարեկամ,— շարունակեց նա,— այս ամենը դիտելով մեր սիրելի միապետության մասշտաբով, մենք անխուսափելիորեն հանգում ենք այն եզրակացության, որ նրա վիճակը նույնն է, ինչ Պուշկինի հորեղբոր վիճակը։ Պուշկինը գրել է, թե իր հորեղբայրն այնպիսի մեռելոտի մարդ է, որ նրան այլևս ոչինչ չի մնում անել, քան միայն՝

Հառաչել անվերջ և խորհել, թե քեզ

Գրողն ե՞րբ պիտի տանի վերջապես։

Նորից լսվեց կողպեքի մեջ պտտվող բանալու չխկոցը, և պրոֆոսը վառեց միջանցքի նավթի լամպը։

— Արևի ճառագա՜յթ խավարի թագավորության մեջ,— գոչեց հոժարականը։— Լուսավորությունը մուտք է գործում բանակի շարքերը։ Բարի գիշեր, պարոն պրոֆոս։ Բարևեցեք այնտեղ բոլոր ենթասպաներին, ցանկանում եմ ձեզ հաճելի երազներ։ Թող, օրինակ, երազում տեսնեք, որ վերադարձրել եք իմ հինգ կրոնը, որ ձեզ տվել էի սիգարետ գնելու համար և որով խմել եք իմ կենացը։ Անուշ քնեցեք, ո՜վ հրեշ։

Դրան հետևեց պրոֆոսի մրթմրթոցը վաղվա գնդային զեկույցի մասին։

— Դարձյալ մենք մենակ ենք,— ասաց հոժարականը։— Քնից առաջ ես մի քանի րոպե կնվիրեմ մի դասախոսության, թե ինչպես օր օրի հարստանում են ենթասպաների ու սպաների կենդանաբանական գիտելիքները։ Պատերազմին նոր կենդանի նյութ և մտածող թնդանոթի միս հայթայթելու համար անհրաժեշտ է հիմնավորապես ծանոթանալ բնագիտությանը կամ Կոչիի հրատարակությամբ լույս տեսած «Տնտեսական բարեկեցության արդյունքները» գրքին, որի յուրաքանչյուր էջում հանդիպում են այսպիսի բառեր, անասուն, խոճկորներ, խոզեր։ Վերջերս, սակայն, կարող ենք նկատել, թե ինչպես մեր առավել առաջադիմական զինվորական շրջաններում նորակոչիկներին դիմելու համար գործածական են դառնում նոր անուններ։ Տասնմեկերորդ գնդում կապրալ Ալտհոֆը գործածում է «Էնդգանդինյան այծ» արտահայտությունը, Կարպատյան լեռներից եկած գերմանացի ուսուցիչ եֆրեյտոր Մյուլլերը նորակոչիկներին անվանում է «հոտած չեխեր», ֆելդֆեբել Զոնդերնումմերը՝ «իշագորտեր» ու «Յորկշիրի կռտած խոզեր», և յուրաքանչյուր նորակոչիկի խոստանում է նրանից խրտվիլակ պատրաստել, ըստ որում դրսևորում է մասնագիտական այնպիսի գիտելիքներ, որ կարծես խրտվիլակագործների տոհմից է սերում։ Զինվորական իշխանությունը ջանում է զինվորներին հայրենասիրություն ներշնչել յուրատեսակ միջոցներով, ինչպես, օրինակ՝ վայրենաբարո ոռնոցով, զորակոչիկների շուրջը պարելով, մարտաշունչ մռնչյունով, որ նման է աֆիիկական վայրենիների մռնչյունին, որով վերջիններս պատրաստվում են քերթել անմեղ այծեղջյուրի կաշին և կամ տապակել ճաշի համար մթերված որևէ միսիոների ազդրը։ Դա, իհարկե, գերմանացիներին չի վերաբերվում։ Երբ ֆելդֆեբել Զոնդերնումմերը խոսում է «խոզերի ավազակախմբի» մասին, ապա շտապում է ավելացնել «die tschechische»^[37], որպեզի գերմանացիները չնեղանան և դա իրենց չվերագրեն։ Այդ միջոցին երկրորդ վաշտի բոլոր ենթասպաները աչքերնին չռում են այն խեղճ շան պես, որն ագահությունից կուլ է ավել Պրովանսի յուղի մեջ թաթախված սպունգն ու խեղդվել։ Մի անգամ ես լսեցի եֆրեյտոր Մյուլլերի ու կապրալ Ալտհոֆի խոսակցությունը աշխարհազորայինների ուսուցման պլանի մասին։ Այդ զրույցի ժամանակ ամենից շատ գործածվում էր «ein Paar Ohrfeigen»^[38] արտահայտությունը։ Սկզբում ես կարծեցի, թե նրանք իրար հետ կռվում են և գերմանական զինվորական միասնությունը քայքայվում է։ Բայց չարաչար սխալվում էի։ Խոսքը վերաբերվում էր միայն զինվորներին։ «Եթե, օրինակ, այդ չեխական խոզը,— հեղինակավոր տոնով խրատում էր եֆրեյտոր Մյուլլերին կապրալ Ալտհոֆը,— երեսուն «Nieder!»^[39]-ից հետո էլ չի սովորի մոմի պես ցից կանգնել, ապա նրա ռեխին մի երկու անգամ հասցնելը բավական չէ։ Հարկավոր է բռունցքով խփել փորին, մյուս ձեռքով գլխարկը քաշել-իջեցնել մինչև ականջները, հրամայել. «Kehrt euch!»^[40], իսկ երբ հետ դառնա` ոտքով խփել հետույքին։ Այն ժամանակ կտեսնես, թե նա ինչպես ձիգ կկանգնի և ինչպես պրապորշչիկ Դաուերլինգը կսկսի ծիծաղել»։ Ի դեպ, ընկեր, հիմա պատմեմ ձեզ պրապորշչիկ Դաուերլինգի մասին։ Նրա մասին առաջին վաշտի նորակոչիկներն այնպիսի զարմանալի բաներ են պատմում, որպիսիք կարող է պատմել միայն Մեքսիկայի որևէ սահմանամերձ ֆերմայում բոլորից լքված մի տատիկ, երբ խոսք բացվի այս կամ այն մեքսիկացի հռչակավոր ավազակի մասին։ Նա կյանքի փայլուն ճանապարհ է անցել։ Նրա ծնվելուց քիչ հետո տատմերը նրան իր ձեռքից ցած է գցել, և փոքրիկ Դաուերլինգի գլուխը ջարդվել է։ Այնպես որ գլխի վրա մինչև հիմա էլ հետքը նկատվում է, ինչպես հյուսիսային բևեռի վրա ընկած գիսաստղ։ Բոլորն այն կարծիքին էին, որ ուղեղի ցնցումից հետո հազիվ թե նրանից մի բան դուրս գա։ Միայն նրա գնդապետ հայրն էր, որ հույսը չէր կորցնում և, ընդհակառակը, պնդում էր, թե այդպիսի մի չնչին բան նրան վնասել չի կարող, քանի որ, ինքնին հասկանալի է, մեծանալուց հետո երիտասարդ Դաուերլինգը իրեն կնվիրի զինվորական ծառայության։ Ռեալական ուսումնարանի չորս դասարանների դեմ մղած կատաղի պայքարից հետո,— իսկ այդ դասարանները նա էքստեռն ավարտեց, ըստ որում նրա առաջին տնային ուսուցիչը ժամանակից շուտ սպիտակեց ու խելագաովեց, իսկ մյուսը հուսահատությունից փորձեց իրեն ցած գցել Վիեննայի սուրբ Ստեֆան եկեղեցու աշտարակից,— Դաուերլինգը մտավ Հայնբուրգի յունկերական ուսումնարանը։ Յունկերական ուսումնարաններում բնավ ուշադրություն չէին դարձնում այնտեղ մտնող երիտասարդների կրթության աստիճանի վրա, քանի որ ավստրիական կադրային սպայի համար կրթությունը անհրաժեշտ չէր համարվում։ Զինվորական կրթության իդեալ էր «զինվոր-զինվոր» խաղալու ընդունակությունը։ Կրթությունը ազնվացնում է մարդուս հոգին, իսկ զինվորական ծառայության մեջ դա անհրաժեշտ չէ։ Որքան սպայությունը գռեհիկ լինի, այնքան ավելի լավ։ Յունկերական ուսումնարանի աշակերտ Դաուերլինգը հաջողակ չէր նույնիսկ այն առարկաների մեջ, որ յունկերական ուսումնարանի ամեն մի աշակերտ այսպես թե այնպես յուրացնում էր։ Յունկերական ուսումնարանում ևս իրենց զգալ էին տալիս այն բանի հետևանքները, որ Դաուերլինգը մանուկ հասակում գլուխը ջարդել էր։ Այդ դժբախտության մասին պարզեիպարզ խոսում էին քննությունների ժամանակ նրա տված պատասխանները, որոնք իրենց անմրցելի տխմարության համար համարվում էին կլասիկական։ Դասատուները նրան անվանում էին ոչ այլ կերպ, քան «unser braver Trottel»^[41]։ Նրա տխմարությունն այնքան ակներև էր, որ բոլոր հիմքերը կային հուսալու, որ մի քանի տասնամյակներ հետո նա կընկնի Թերեզյան զինվորական ակադեմիա կամ Զինվորական մինիստրություն։ Երբ սկսվեց պատերազմը, Հայնբուրգի բոլոր երիտասարդ յունկերներին պրապորշչիկի աստիճան տվին։ Նորընծա պրապորշչիկների ցուցակի մեջ ընկավ և Կոնրադ Դաուերլինգը։ Այդպես հայտնվեց նա 91-րդ գնդում։

Հոժարականը շունչ քաշեց ու շարունակեց.

— Զիվորական մինիստրության հրատարակությամբ լույս է աեսել մի գիրք, անունը «Drill oder Erziehung»^[42], որից Դաուերլինգը իմացել է, թե զինվորների վրա պետք է ներգործել տեռորով, ըստ որում հաջողության աստիճանը կախված է տեռորի աստիճանից։ Դաուերլինգն այդ սկզբունքն ընդունեց և դարձրեց գործունեության հիմք և հասավ մեծ հաջողությունների։ Նրա գորգոռոցները չլսելու համար զինվորներն ամբողջ զորամասերով զեկույցներ էին ներկայացնում, թե հիվանդ են, մի բան, որը, սակայն, հաջողություն չէր ունենում։ Հիվանդության զեկույց ներկայացնողը ենթարկվում էր երեք օրվա «verschärft»^[43]-ի։ Ի դեպ, ձեզ հայտնի՞ է, թե ինչ ասել է խիստ կալանք։ Ամբողջ օրը ձեզ վազվզեցնում են վարժադաշտում, իսկ գիշերը կարցեր նստեցնում։ Այդպիսով, Դաուերլինգի վաշտում այլևս հիվանդ մարդ չկար։ Նրա վաշտի բոլոր հիվանդները նստած էին լինում կարցերում։ Զինավարժությունների ժամանակ Դաուերլինգը պահպանում է զորանոցային անկաշկանդ տոնը, սկսում է «խոզ» բառից և վերջացնում կենդանաբանական հանելուկային «խոզաշուն» տերմինով։ Սակայն նա ազատամիտ է և զինվորներին ընտրության ազատություն է ընձեռնում։ Օրինակ, ասում է. «Ընտրիր, փի՛ղ, ռեխիդ հասցնե՞նք թե երեք օրվա խիստ կալանք նշանակենք»։ Եթե զինվորն ընտրում է երեք օրվա խիստ կալանքը, ապա Դաուերլինգը ի հավելումն դրա երկու անգամ խփում է նրա ռեխին և որպես բացատրություն ավելացնում, «Վախենում ես կնճիթդ վնասվի՞, վախկոտի մեկը, իսկ ի՞նչ կանես, երբ որոտա ծանր հրետանին»։ Մի անգամ նորակոչիկներից մեկի մի աչքը հանելուց հետո նա արտահայտվեց այսպես. «Pah, was für Geschichten mit einem Kerl, muss so wie so krepieren»^[44]։ Նույնն էր ասում և ֆելդմարշալ Կոնրադ ֆոն Գետցենդորֆը. «Die Soldaten müssen so wie so krepieren»^[45]։ Դաուերլինգի ամենասիրած և ամենաարդյունավետ միջոցը նրա դասախոսություններն են, որոնց նա լսելու է կանչում բոլոր չեխ զինվորներին։ Նա նրանց համար խոսում է Ավստրիայի ռազմական խնդիրների մասին, գերազանցապես կանգ առնելով զինվորական ուսուցման ընդհանուր սկզբունքների վրա, իսկ այդ սկզբունքներն են՝ շտանգլիից մինչև գնդակահարելը կամ կախելը։ Ձմռան սկզբներին, հոսպիտալ ընկնելուցս առաջ, մեզ զինավարժության էին տանում տասնմեկերորդ վաշտի մոտ գտնվող վարժադաշտը։ «Ազատ» հրամանը տալուց հետո Դաուերլինգը չեխ նորակոչիկներին դիմում էր այսպիսի ճառով.

— Ես գիտեմ,— ասում էր նա,— որ դուք բոլորդ սրիկաներ եք և հարկավոր է ձեզ խելքի բերել։ Ձեր չեխերեն լեզվով դուք մինչև կախաղան էլ չեք հասնի։ Մեր գերագույն գլխավոր հրամանատարն էլ գերմանացի է։ Լսո՞ւմ եք, գրո՛ղը տանի, nieder!^[46]։

Բոլորը պառկում էին, իսկ Դաուերլինգը նրանց առաջ գնում-գալիս էր և շարունակում իր ճառասացությունը. «Ասել են՝ «պառկիր», ուրեմն պառկիր։ Պառկիր, թեկուզ և սատկես այդ ցեխի մեջ։ «Պառկել» հրամանը գոյություն ուներ դեռևս հին հույների օրոք։ Այն ժամանակ զորակոչվում էին տասնյոթից մինչև յոթանասուն տարեկան բոլոր անձինք և նրանք զինվորական ծառայության ամբողջ երեսուն տարին անց էին կացնում դաշտում։ Խոզերի պես չէին թավալվում զորանոցներում։ Այն ժամանակ հրամանի լեզուն էլ միասնական էր ամբողջ զորքի համար։ Թող մեկնումեկը փորձեր էտրուսկերեն խոսել։ Հռոմեական պարոն սպաները նրանց մերը կլացացնեին։ Ես ևս պահանջում եմ, որ դուք բոլորդ ինձ պատասխանեք գերմաներեն, այլ ոչ թե ձեր տխմար լեզվով։ Տեսնո՞ւմ եք որքան հաճելի է ցեխի մեջ պառկել։ Հիմա պատկերացրեք, որ ձեզնից մեկնումեկը այլևս չցանկանա պառկել և վեր կենա։ Ի՞նչ կանեի ես այդ ժամանակ։ Կոլորեի շուն շանորդու ծնոտը, քանի որ նրա արածը համարվում է աստիճանահարգության խախտում, խռովություն, չենթարկվելու, զինվորի պարտականությունները չկատարելու փորձ, կանոնադրության ու կարգապահության անտեսում, առհասարակ ծառայական հրամանների զանցառում, որից հետևում է, որ այդ սրիկային սպասում է կախաղան և «Verwirkung des Anspruchs auf die Achtung der Stangagenossen»^[47]։

Հոժարականը լռեց և, ըստ երևույթին, պաուզայի ընթացքում զորանոցային կյանքին վերաբերող մի նոր թեմա գտնելով, շարունակեց.

— Այս դեպքը, որ պիտի պատմեմ, պատահել է կապիտան Ադամչիկի օրոք։ Ադամչիկը չափազանց անտարբեր մարդ էր։ Նստում էր գրասենյակում խաղաղ խելագարի պես ու նայում դատարկ տարածությանը, կարծես ասելով. «Կերե՛ք ինձ, ճանճեր ու մոծակներ»։ Աստված գիտե, թե ինչ էր մտածում գումարտակային զեկույցի ժամանակ։ Մի անգամ տասնմեկերորդ վաշտի մի զինվոր գումարտակային զեկույցի ներկայացավ, նրան գանգատվելով, թե երեկ պրապորշչրկ Դաուերլինգը իրեն չեխական խոզ է անվանել։

Այդ զինվորը պատերազմից առաջ եղել էր կազմարար, իր ազգային արժանապատվությունը պահպանած բանվոր։ «Հը՛մ, այդպիսի բաներ…— կամաց ասաց կապիտան Ադամչիկը (նա միշտ էլ շատ կամաց էր խոսում)։— Այդ բանը նա ասել է երեկ երեկո փողոցո՞ւմ։ Հարկավոր է իմանալ, թե արդյոք դուք զորանոցից դուրս գալու թույլտվություն ունեցե՞լ եք։ Abtreten!^[48]»։

Մի որոշ ժամանակ անցնելուց հետո, կապիտան Ադամչիկը բողոքատուին կանչում է իր մոտ։ «Պարզված է,— ասում է նա ցածր ձայնով,— որ այդ օրը ձեզ թույլատրված է եղել մինչև իրիկվա ժամը տասը զորանոցից բացակայել։ Հետևապես, դուք պատիժ չեք կրի… Abtreten!»։ Այդ օրվանից, սիրելի ընկեր, կապիտան Ադամչիկը արդարամիտ մարդու համբավ էր վայելում։ Բայց ահա նրան ռազմաճակատ ուղարկեցին, իսկ նրա տեղը նշանակեցին մայոր Վենցելին։ Ազգային հալածանքի գործում սա մի իսկական հրրեշ էր, որը, և, ի վերջո, կարողացավ գերազանցել նույնիսկ պրապորշչիկ Դաուրելինգին։

Մայորը ամուսնացած էր չեխուհու հետ և չափազանց վախենում էր ազգային հարցի հետ կապված ամեն տեսակ վեճերից։ Մի քանի տարի առաջ, երբ նա Կուտնայա-Գորայում դեռևս կապիտան էր, ռեստորանում, հարբած վիճակում, մատուցողին չեխական խոզ էր անվանել։ (Անհրաժեշտ է ասել, որ մայորը հասարակության մեջ ու իր տանը բացառապես չեխերեն էր խոսում, և նրա որդիները սովորում էին չեխական գիմնազիաներում)։ «Խոսքը բերնիցդ թռցրիր, էլ տերը չես»,— և ահա այդ դեպքը թերթերի բերանն է ընկնում, իսկ Վիեննայի պառլամենտում մի դեպուտատ հարցապնդում է անում ռեստորանում մայոր Վենցելի թույլ տված արարքի մասին։ Վենցելն անախորժ դրության մեջ է ընկնում, որովհետև հենց այդ ժամանակ պառլամենտը պետք է հաստատեր զինապարտության օրինագիծը և, խնդրեմ, հենց այդ միջոցին մեջտեղ է գալիս հարբած կապիտան Վենցելի այդ պատմությունը։

Հետո կապիտանն իմանում է, որ այդ բոլորը ոմն հոժարական դերակալ-պրապորշչիկ Զիտկոյի սարքած գործն է։ Այդ Զիտկոն էր հոդված ուղարկել թերթին։ Նա ու կապիտան Վենցելը իրար հետ հաշիվներ ունեին դեռևս այն օրվանից, երբ մի անգամ Զիտկոն հասարակության միջ, հենց իր՝ կապիտան Վենցելի ներկայությամբ սկսել էր դատողություններ անել, թե. «Բավական է մարդ տեսնի աստծու ստեղծած աշխարհը, հորիզոնում երևացող ամպերն ու հեռվում բարձրացող լեռները, լսի անտառային ջրվեժի մռունչն ու հավքերի դայլայլը, որպեսզի ակամա մտածի, թե հոյակապ բնության համեմատությամբ ի՞նչ է ներկայացնում իրենից կապիտան Վենցելը,— նույնպիսի մի զրո, ինչպես և ամեն մի դերակալ պրապորշչիկ»։

Այդ ժամանակ բոլոր սպաները թունդ հարբած են եղել, կապիտան Վենցելն էլ է խմած եղել և ցանկացել է թշվառ փիլիսոփա Զիտկոյին շան քոթակ տալ։ Դրանից հետո նրանց թշնամությունը սաստկացել է, և կապիտան Վենցելը Զիտկոյից վրեժ էր լուծում որտեղ որ ձեռքից գալիս էր, մանավանդ որ պրապորշչիկի այն խոսքը, թե՝ «հոյակապ բնության համեմատությամբ ի՞նչ է ներկայացնում իրենից կապիտան Վենցելը», ասելիք էր դարձել և ամբողջ Կուտնայա-Գորայում բերնից բերան էր անցնում։ «ես այդ սրիկային կստիպեմ ինքնասպանություն գործել»,— ասել էր կապիտան Վենցելը։ Սակայն Զիտկոն պաշտոնաթող էր եղել և շարունակում էր փիլիսոփայությամբ զբաղվել։ Այդ օրվանից մայոր Վենցելը իր հերսը թափում է բոլոր կրտսեր սպաների վրա։ Նրա մոլեգնությունից զերծ չէ նույնիսկ պոդպորուչիկը, էլ չեմ խոսում յունկերների ու պրապորշչիկների մասին։ «Նրան կճզմեմ փայտոջիլի պես»,— սիրում է ասել մայոր Վենցելը, և վա՜յ այն պրապորշչիկին, որ մի դատարկ բանի համար որևէ զինվորի ուղարկում է գումարտակային զեկույցի։ Նրա քննությանը ենթակա են միայն մեծ ու ծանր զանցանքները, օրինակ, այն, որ պահակը քնում է վառոդի պահեստի պահակետում կամ կատարում ավելի խիստ հանցանք, ասենք, գիշերը փորձում է փախչել Մարինյան զորանոցների պարսպի վրայով և քնում է պարսպի վրա կամ ընկնում աշխարհազորայինների հրետանային պարեկի ձեռքը, մի խոսքով արատավորում իր գնդի պատիվը։ Ես մի անգամ լսել եմ, թե նա ինչպես միջանցքում բղավում էր․ «Աստվա՜ծ իմ, արդեն երրորդ անգամ աշխարհազորայինների պարեկը նրան բռնում է։ Անմիջապես կարցեր նստեցնել այդ շուն շանորդուն։ Այդպիսիներին պետք է գնդից դուրս շպրտել, թող գնա գումակում գոմաղբ տեղափոխի։ Նույնիսկ չի ցանկացել կռիվ անել նրանց հետ։ Մի՞թե դա զինվոր է։ Նա պետք է փողոց ավլի, և ոչ թե զինվորություն անի։ Երկու օր ուտելու բան չտալ։ Ներքնակ չտալ։ Մենախուց կոխել և վերմակ չտալ այդ փալասին»։

Հիմա պատկերացրեք, ընկեր, որ մայոր Վենցելին մեր գունդը տեղափոխելուն պես այդ ապուշ պրապորշչիկ Դաուերլինգը նրա մոտ գումարտակային զեկույցի է քշում մի զինվորի, թե իբր նա դիտմամբ իրեն՝ պրապորշչիկ Դաուերլինգին, պատիվ չի տվել, երբ ինքը կիրակի օրը ճաշից հետո մի օրիորդի հետ հրապարակով կառքով անցնելիս է եղել։ Ա՜յ թե աղմուկ է բարձրացել, ինչպես հետո պատմում էին ենթասպաները։ Ավագ գրագիրը թղթերն առած դուրս է փախել միջանցք, իսկ մայորն սկսել է գոռալ Դաուերլինգի վրա. «Այլևս այդպիսի բան չտեսնեմ։ Գիտե՞ք, թե գումարտակային զեկույցն ինչ է, պարոն պրապորշչիկ։ Գումարտակային զեկույցը schweifest^[49] չէ։ Այդ զինվորն ինչպե՞ս կարող էր ձեզ նկատել այն ժամանակ, երբ դուք անցել եք հրապարակով։ Մոռացե՞լ եք, թե ինչ են սովորեցրել ձեզ։ Պատիվ տրվում է դեմ առ դեմ հանդիպող սպաներին, իսկ դա չի նշանակում, թե զինվորը պետք է ագռավի պես շարունակ գլուխը այս ու այն կողմ պտտեցնի ու տեսնի հրապարակով անցնող պրապորշչիկին։ Խնդրում եմ լռել։ Գումարտակային զեկույցը լուրջ բան է։ Եթե նա ձեզ ասել է, թե չէր կարող ձեզ տեսնել, քանի որ այդ պահին պատիվ է տվել երեսը դեպի ինձ արած, հասկանո՞ւմ եք, դեպի մայոր Վենցելն արած, և չէր կարող միաժամանակ հետ դառնալ ու նայել այն կառքին, որի մեջ նստած եք եղել, ապա պետք էր հավատալ նրան։ Խնդրում եմ այսուհետև ինձ այդպիսի դատարկ բաներով չզրաղեցնել»։ Այդ օրվանից Դաուերլինգը փոխվել է։

Հոժարականը հորանջեց։

— Վաղվա գնդային զեկույցին ներկայանալուց առաջ հարկավոր է մի լավ քնել։ Ես ցանկացա ձեզ, թեկուզ և մասամբ, իրազեկ դարձնել, թե մեր գնդում ինչն ինչոց է։ Գնդապետ Շրեդերը մայոր Վենցելին չի սիրում և առհասարակ շատ տարօրինակ մարդ է։ Կապիտան Սագները, հոժարականների վարժախմբի պետը, Շրեդերին իսկական զինվոր է համարում, չնայած որ գնդապետ Շրեդերը ոչ մի բանից այնքան չի վախենում, որքան ռազմաճակատ ընկնելուց։ Սագները շատ բան տեսած մարդ է, ինչպես և Շրեդերը, նա պահեստի սպաներին ատում է և նրանց անվանում հոտած քաղաքացիներ։ Հոժարականներին նա համարում է վայրի կենդանիներ, նրանց, ասում է նա, պետք է դարձնել ռազմական մեքենաներ, ուսադիրներին աստղեր կպցնել և ուղարկել ռազմաճակատ, որպեսզի նրանց այնտեղ կոտորեն կադրային ազնիվ սպաների փոխարեն, որոնց պետք է պահել որպես սերմացու։ Առհասարակ բանակում ամեն ինչից փթռակի հոտ է գալիս,— ասաց հոժարականը, վերմակը քաշելով վրան։— Մասսաները դեռ չեն հասունացել և աչքները չռած թույլ են աալիս, որ իրենց ռազմաճակատ քշեն և այնտեղ լապշայի պես կտրատեն։ Երբ մեկին գնդակ է դիպչում, միայն մի «մայրիկ ջան» է մրմնջում, և վերջ։ Ներկայումս հերոսներ չան, կան միայն մորթելու ենթակա անասուններ և գլխավոր շտաբներում նստած մսագործներ։ Սպասեցե՛ք, նրանք դեռ բանը ապստամբության կհասցնեն։ Ա՜յ, թե տուրուդմբոց կլինի։ Եվ ուրեմն, կեցցե՜ բանակը։ Բարի գիշեր։

Հոժարականը լռեց, հետո սկսեց վերմակի տակ շուռումուռ գալ և, ի վերջո, հարցրեց.

— Քնա՞ծ եք, ընկեր։

— Քունս չի տանում,— պատասխանեց Շվեյկն իր մահճակի վրայից,— միտք եմ անում․․․

— Իսկ ինչի՞ մասին, ընկեր։

— Այն «Խիզախության համար» արծաթե մեծ մեդալի մասին, որ ստացել էր Վինոգրադիի Վավրովսկա փողոցում ապրող մի խառատ, ազգանունը Մլիչկո։ Պատերազմի հենց սկզբին ամբողջ գնդում նա առաջինն էր եղել, որի ոտքն արկը կտրել էր։ Մլիչկոն ձրի արհեստական ոտք էր ստացել և սկսել էր ամեն տեղ իր մեդալով պարծենալ։ Պարծենում էր, թե ինքը գնդի ամենաառաջին հաշմանդամն է։ Մի անգամ նա եկավ Վինոգրադիի «Ապոլոն» պանդոկը և այնտեղ կռվի բռնվեց սպանդանոցի մսագործի հետ։ Ծեծկռտոցի ժամանակ նրա արհեստական ոտքը պոկեցին ու նրանով շրմփացրին գլխին, իսկ պոկողը չգիտեր, որ ոտքն արհեստական է, և վախից ուշաթափվեց։ Թաղամասային ոստիկանատանը խառատի ոտքը նորից տեղը գցեցին, բայց այդ օրվանից նա գազազեց իր «Խիզախության համար» արծաթե մեծ մեդալի վրա ու տարավ, որ լոմբարդում գրավ դնի։ Այնտեղ նրան չամփեցին իր մեդալի հետ, և սկսվեցին անախորժությունները։ Պատերազմի հաշմանդամների համար ինչ-որ պատվո դատարան կա, և ահա այդ դատարանը որոշեց հետ վերցնել հիշյալ արծաթե մեդալը և, բացի դրանից, հետ վերցնել նաև արհեստական ոտքը։

— Ինչպե՞ս թե։

— Շատ պարզ։ Մի գեղեցիկ օր նրա մոտ գալիս է մի հանձնաժողով և ասում, թե նա անարժան է արհեստական ոտք կրելու, հանում է ոտքն ու տանում…

— Պակաս զվարճալի չէ,— շարունակեց Շվեյկը,— երբ պատերազմում ընկածի հարազատները մի գեղեցիկ օր մեդալ են ըստանում և հետն էլ մի գրություն, թե ահա, գիտե՞ք, ձեզ շնորհվում է սույն մեդալը, որը կախեցեք աչքի ընկնող տեղում։ Վիշեգրադիի Բեժետեխով փողոցում ապրող մի հայր, կարծելով, թե զինվորական գերատեսչությունը նրան ձեռք է առել, գազազել ու մեդալը կախել էր արտաքնոցում։ Իսկ այդ ընդհանուր արտաքնոցից, որ գտնվում էր նախասենյակում, օգտվում էր նաև մի ոստիկան, և սա նրան մատնեց որպես պետական դավաճանի։ Խեղճ մարդու բանը վատ վերջացավ։

— Այստեղից հետևում է,— ասաց հոժարականը,— որ փառքը մի հոտած ձու էլ չարժե։ Վերջերս Վիեննայում հրատարակել են «Հոժարականի հուշատետր»-ը, որի մեջ մի այսպիսի հուզիչ ոտանավոր է զետեղված․

Կռվի մեջ ընկավ կամավորն արի…

Հանուն հայրենյաց ու թագավորի

Իր ջահել կյանքը նա զոհաբերեց

Եվ ընկերներին օրինակ տվեց։

Լաֆետին դրած տանում են նրան,

Տանում են շուքով, թարմ պսակներով,

Շողում է կրծքին մի շքանշան,

Որ կապիտանն է կպցրել իր ձեռքով։

— Քանի որ ինձ թվում է, որ մեզ մոտ մարտական ոգին ընկնում է,— կարճատև պաուզայից հետո ասաց հոժարականը,— ապա առաջարկում եմ, սիրելի բարեկամ, այս մութ գիշերին մեր խաղաղ բանտում երգել թնդանոթաձիգ Յաբուրկայի մասին հորինված երգը։ Դա ռազմական ոգին բարձրացնում է։ Սակայն պետք է գոռալ ինչպես հարկն է, այնպես, որ մեզ լսի ամբողջ Մարինյան զորանոցը։ Ուստի և առաջարկում եմ մոտենալ դռանը։

Եվ մի րոպե հետո կալանատնից լսվեց այնպիսի մի ոռնոց, որ միջանցքի ապակիներն սկսեցին ցնցվել.

Նա թնդանոթն էր լցնում,

Օ՛յ լադո, հե՛յ լյուլի։

Եվ իր երգն էր նա երգում,

Օ՛յ լադո, հե՛յ լյուլի։

Հանկարծ մի արկ հարվածեց,