Гэй бэн гіном

І

Першага ліпеня 1942 года, прачнуўшыся з ранішнім сном, у якім убачыўся яму Хрыстос, Іван Луцэвіч чыста пагаліўся, папырскаўся адэкалонам "Духмяны гарошак", надзеў белую кашулю з цёмна-чырвонымі агатавымі запінкамі, апрануў цёмна-карычневы, тонкага сукна ангельскі гарнітур, абуўся ў новыя карычневыя на тонкай скураной падэшве чаравікі, павязаў светла-шэры з цёмна-чырвонай агатавай шпількай гальштук, сунуў у заднюю кішэню штаноў карычневую з чырвонай аблямоўкай насоўку, у левую ўнутраную кішэню пінжака - чорны скураны партманэт з харчовымі карткамі на ліпень, пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў і верш-улётку "Беларускія сыны", у правую - яшчэ адзін скураны партманэт, карычневы з абанементам у сталовую літэр "А", нататнік і аловак з пазалочаным наканечнікам, размеркаваў па бакавых кішэнях партабак з тытунём "Эліт", пушачку з папяроснай паперай, запальнічку, пачаты пачак ізафеніну і, зачыніўшы за сабой дзверы нумара 414 гатэля "Масква", выправіўся ў Саюз савецкіх пісьменнікаў, каб паглядзець, як там яго будуць хаваць, бо тры дні таму, вечарам у нядзелю яго не стала.

Спусціўся ўніз на ліфце. Яму падабаўся ліфт у гэтым гатэлі: хуткі, мяккі.

"Іван Дамінікавіч! - гукнула яго адміністратарка і падала газету "Известия". - Тут пра вас".

"Дзякуй, - сказаў ён. - Я чытаў".

Такая ж газета з некралогам "Памяці Янкі Купалы" засталася на тумбачцы ў 414-м нумары.

Трызна была прызначаная на тры гадзіны, але ён вырашыў выйсці раней, прагуляцца па Маскве - калі яшчэ давядзецца?..

Дзень быў па-летняму ўтульны. Ён любіў такія мяккія летнія дні, калі сонца не пякло, а лашчыла, і паветра, прахалодна-празрыстае, пераламлялася, як крынічная вада ў крышталёвай шклянцы, і ўсё наўкол іскрылася, і ясным было ўсё да донца.

Колькі ў яго такіх дзён было?.. Палова? Траціна?.. Дзе там!.. На той зямлі, на якой пражыў ён свае шэсцьдзясят гадоў, не надта сонечна. Так што ясных дзён выпала ў жыцці няшмат. А па смерці такі першы выпаў. І добра, што серада.

Ён не задумваўся над тым, чаму добра, што серада - проста з усіх назваў дзён тыдня яму найбольш падабалася гэтая. Якая пасярэдзіне. І ён крочыў скрозь ясны дзень, скрозь сераду і радаваўся, не задумваючыся, з чаго, чаму?..

Пры жыцці гэтак радавацца рэдка яму ўдавалася, бо амаль заўсёды з радасці ўзнікала вострае адчуванне імгненнасці, матыльковай мімалётнасці жыцця, а праз тое страх, што яшчэ адзін матыльковы ўзмах - і ўсё скончыцца. Страх смерці. А тут вось яна, смерць, у табе, ты ў ёй - і няма чаго баяцца.

Ён нязвыкла сябе пачуваў. Пазачасава і пазасветна. Там, у тым свеце, дзе ён пакінуў жыццё, быў час мінулы, цяперашні, будучы. Былі гады, месяцы, тыдні, дні…

Няспраўджаныя спадзяванні.

Пра няспраўджаныя спадзяванні казаў у ранішнім сне Хрыстос. Казаў, што не страціў веры ў тое, што будзе Божы суд і царства Божае настане, але не тады, калі Ён прарочыў. Што спадзяванні Ягоныя не спраўдзіліся. "Як і твае, - ужо выходзячы са сну, у якім з’явіўся, сказаў Ісус. - Не ўсё спраўджваецца не толькі ў людзей, але і ў Бога".

Чаму Ён прысніўся не ў жыцці, а ў смерці?.. Ці гэта не смерць?

Пра тыя гады, месяцы, дні, якія былі да апошніх сноў, Купала помніў. Але цяпер іх, асобных гадоў, месяцаў, дзён не было - усе часы былі ў адным часе. І нельга сказаць, што ў цяперашнім. Час гэты ўвогуле немагчыма было вызначыць, яго як бы не існавала. Нагэтулькі не існавала, нібы ён не пачынаўся і не сканчаўся, не мог пачацца і скончыцца - і Купала падумаў, што гэта вечнасць.

Бог прысніўся ў вечнасці?..

Вечнасць прыснілася ў Ім?..

Як раней, так і цяпер ён уявіць не мог, што такое вечнасць, але падумаў пра яе, бо, мусіць, толькі ў вечнасці можна сябе гэтак пачуваць. Ясна і бясстрашна.

Усе апошнія гады ён пражыў у страху, які ціснуў то мацней, то слабей, але не адпускаў. Гэта высмоктвала, выбірала ўсе сілы, і ўрэшце ён адчуў, што ўжо не столькі збаяўся, колькі стаміўся баяцца. Вось тады і стала яму ўсё адно, што з ім будзе далей.

А што далей будзе?..

Хрыстос казаў, што таксама не ведаў, што з Ім будзе далей. Бо да таго, як стаць Богам, быў паэтам.

Калі становился Богам, паэтам быць ужо не можаш?..

Ягоныя вершы сталі казаннямі ды прароцтвамі? І Святое пісанне - гэта вершы Ягоныя, перапісаныя прарокамі?..

"Я напісаў верш пра Божы агонь, які не гасне ў вадзе. Прачытаў яго падарожніку, і ён сказаў, што я паэт, і што шлях мой на Іярдан да прарока", - успомнілася прамоўленае Хрыстом, які казаў яшчэ пра дом, пра маці, пра тых, каго любіў і ад каго сышоў, не развітаўшыся, бо быў пакліканы.

Калі ты пакліканы, ты мусіш усіх пакінуць?..

Можа, павярнуць да Ільінкі - і на Кацельніцкую? Развітацца па-людску. У той вечар, калі яго не стала, гэтак не выйшла, як ён хацеў.

Выйшла як выйшла…

Ён павярнуў да Ільінкі, ступіў крок-другі - і ўявіў, як тая жанчына, ад якой ён сышоў, не развітаўшыся, спалохаецца. Збіраецца, пэўна, на пахаванне, а тут ён, нябожчык.

Не, так нельга. Хай прыйдзе, як усе, паплача з усімі… І ён павярнуў да Кавальскага моста.

Трохі падціскалі, мулялі зверху, націраючы костачкі на ступаках, новыя чаравікі, у якіх тры дні таму йсці было балюча, а цяпер - нічога. Можна шпацыраваць.

Ён любіў шпацыраваць. Ідучы, намацваў рух радка. Рытм, хаду верша.

Недзе ў ім блукала паэма пра сны.

Першы сон па смерці, у якім Хрыстос сказаў, што быў пакліканы на Іярдан да прарока Яна Купалы, здзіўляў, але так не трывожыў, як апошні сон пры жыцці.

Тры дні таму, у ноч на 28-е, апошнюю ноч у тым, які можна было па-лічыць, часе, ён бачыў сон, пра які, памёршы, забыўся, а сёння, убачыўшы ў ранішнім сне Хрыста, успомніў.

У тым начным сне ў 414-ы нумар, у якім ён жыў у гатэлі "Масква", увайшоў з выгляду блазнаваты, у лётным шлеме з чырвонай зоркай, чалавек. Ён быў падобны да гандляра з ГУМа, якому надпісаў летась Купала кнігу "Ад сэрца". Сеў на ложак, у ногі сеў: "Што ты робіш?" Купала спаў, таму адказаў: "Сплю". Той спытаў: "А чаму ты спіш?" - і Купала ў сне прамовіў так, як не адказаў бы на яве: "Бо мне ўжо не цікава не спаць". Тады чалавек той у лётным шлеме з чырвонай зоркай, які да ўсяго яшчэ й разнавокі быў, колер вачэй ягоных Купала не запомніў, але яны былі рознага колеру, перасеў бліжэй да ўзгалоўя, нахіліўся да вуха: "Заўтра ты не прачнешся, але і спаць не будзеш". З тым падняўся і пайшоў. Нават не пайшоў, а неяк так, як бывае ў снах, знік.

Як гэта: і не прачнешся, і не будзеш спаць?..

Той апошні ў жыцці сон быў з суботы на нядзелю. А з суботы на нядзелю, як было напісана ў старадаўнім сонніку, які ляжаў некалі на століку каля ложка маці, сніцца тое, чаго хочацца.

Вечарам у нядзелю яго не стала.

Можа, усё ж павярнуць на Кацельніцкую?.. Раптам жанчына тая, з якой не развітаўся, не пойдзе на пахаванне? Зазлуе, што яго не стала. Ці пабаіцца.

Ён ужо вырашыў павярнуць, яму хацелася сказаць ёй, каб не вінавацілася, бо ўсё адно было б так, як сталася, але на падыходзе да вуліцы Кавальскі мост два чалавекі ў чорных капелюшах упіхнулі яго ў чорную машыну і завезлі на Лубянку. У Камітэт дзяржбяспекі. Ехаць было зусім недалёка - і ён падумаў, калі прывезлі: "Нашто машыну ганялі? Не таму ж, што мне чаравікі муляюць. Вайна, а яны бензін паляць…"

2

Віктар Маргер прысніў, што яго спалілі.

Прачнуўшыся сярод ночы ад прыснёнага кашмару, падумаў, што дарма ён гэтак рупіўся, каб пасяліцца менавіта ў тым нумары гатэля "Масква", у якім пражыў апошнія дні свайго жыцця Янка Купала. "Тут пахне згубай", - сказала Ганна, як толькі ўвайшла сюды, і калі ён перапытаў: "Смерцю?.." - яна паўтарыла: "Згубай. Гэта розныя пахі".

Сярод усіх кашмарных сноў, якія тут яму ўбачыліся, сённяшні быў найкашмарны. Каб пазбавіцца яго, ён уключыў таршэр і, пасунуўшыся на край ложка, паглядзеў на Ганну, у якой была звычка спаць на падлозе. "Я твая сука", - казала яна, калі ён пытаў, чаму? - "Але ж і сукі спяць з гаспадарамі на ложках…" - "Гэта хатнія. А я сука дзікая".

Ганна спала, як звычайна, на баку, падабраўшы пад жывот калені, і дыхала ціха, роўна, спакойна. "Сны, - яна казала, - мне не сняцца. Ніякія. А калі сняцца, я іх не помню. Затое я помню ўсё, што не сны".

Так. Усё, што не сны, яна не забывала. І яшчэ яна казала, што звычка спаць на падлозе ў яе ад маці. "Не ведаю чаму, але маці не спала ў адным ложку з бацькам. Клалася каля ложка на падлозе".

Віктар падняўся, падышоў да вакна, каля якога стаяў на трыножніку тэлескоп, у які глядзеў ён у гэтым нумары ўжо больш за месяц. І цяпер зірнуў - цямнеча.

Марозна сканчаўся люты - цёмна пачынаўся апошні лютаўскі дзень. За вакном было так змрочна, так густа чорна, што гэтую густую цемрадзь не прабівалі нават агні сталіцы, якія, здавалася, замерзлі на яе галоўнай вуліцы і галоўнай плошчы.

Цьмяным золатам пабліскваў перад акном тэлескоп. Віктар займеў яго праз 300-ю секцыю - закрыты размеркавальнік на Кутузаўскім праспекце, куды выдалі яму запрашэнне ў Сенацкім палацы Крамля, дзе мясцілася Упраўленне справамі Савета міністраў СССР, якім кіраваў флегматычны чалавек з зоркай Героя сацыялістычнай працы, з прозвішчам Смірцюкоў і мянушкай Смерць. "Ого!.." - сказала Ганна, убачыўшы подпіс на запрашэнні, і проста зацягнула Віктара ў тую 300-ю секцыю, "дзе ёсць такое, пра што ты нават не ведаеш, што яно ў свеце ёсць!" - і дзе да іх прычапіліся: "Што б вы хацелі купіць?"

Ён нічога не збіраўся купляць, таму сказаў, што тэлескоп. З залацістай трубой. Такі, пра які марыў у дзяцінстве. Проста так сказаў, каб адчапіцца і каб адчапіліся, а яму паказалі каталог з фотаапаратамі, біноклямі, тэлескопамі: "Выбірайце".

Такога тэлескопа, які ён хацеў бы мець, у каталогу не знайшлося, але дырэктарка секцыі ўспомніла: "Па-мойму, у нашай краме антыкварыяту я нешта такое бачыла. Гэта не тут, у ГУМе… - Патэлефанавала і трубкай бразнула. - Ёсць! І ведаеце, што… Кажуць, што ён быў сярод асабістых рэчаў Сталіна. Нават карціна напісаная, на якой Сталін у той тэлескоп глядзіць. Можаце і карціну купіць, яна таксама там. Звычайна такія рэчы, - зірнула яна на Ганну, - мы толькі сваім прадаем, але калі запрашэнне з подпісам Смерці…"

- Дык мы і ёсць свае! - дагаварыла за яе Ганна і павезла Віктара ў ГУМ, дзе ў антыкварнай краме 300-й секцыі ім не прадалі, а падаравалі тэлескоп разам з карцінай.

Дырэктар крамы, які зрабіў ім гэтыя падарункі, быў, пэўна, гіпнатызёрам. Інакш немагчыма патлумачыць тую фантасмагарычную дзею, якую ён для іх наладзіў. Яе проста не магло быць у звыклым свеце, але яна была. Больш за тое: яны ў ёй удзельнічалі, пра што сведчылі шмат якія рэальныя рэчы - найперш карціна і тэлескоп.

Тэлескоп напраўду быў марай ягонага дзяцінства. Мястэчка, дзе ён нарадзіўся, стаяла на ўзвышшы, там трохі бліжэй было, чым у іншых месцах Беларусі, да неба, і там яно было яснейшае, чым у іншых месцах. А ўночы такое зорнае, як болей нідзе.

Летам ён спаў на сене ў пуні, саламяная страха якой была ўся ў дзірках. Гледзячы ў іх, ён падарожнічаў ад дзіркі да дзіркі, ад галактыкі да галактыкі, уяўляючы, якія дзіўныя на планетах у тых галактыках лясы і сады, звяры і птушкі, рыбы і людзі, і калі засынаў пад раніцу, дык лятаў у тыя галактыкі на тыя планеты і бачыў тых дзіўных рыб і птушак, звяроў і людзей, сярод якіх амаль заўсёды з’яўлялася паненка ў белай сукні з чырвоным поясам, якая кожны раз пытала, як яго зваць, а ён быў у такім захапленні ад палёту, ад дзівосаў, якія бачыў, што забываў, не памятаў свайго імя - і ніяк яны не маглі пазнаёміцца. Таму ён проста кінуўся, рынуўся знаёміцца з Ганнай, калі ўбачыў яе ў белай сукенцы з чырвоным поясам.

Ганна была падобная да той паненкі. Да іншапланецянкі. Пасля аказалася, што яна насамрэч жыла на іншай планеце, жыхары якой карысталіся паслугамі не толькі 300-й секцыі, у антыкварнай краме якой можна займець у падарунак музейны тэлескоп. І Віктар здагадваўся, што падарунак яму зрабілі зусім не таму, што ён меў запрашэнне ў тую секцыю, "дзе ёсць такое, пра што ён нават не ведаў, што яно ў свеце ёсць", а таму, што прывезла яго туды іншапланецянка. Свая.

Ён зацягнуў іншапланецянку ў двор літаратурнага інстытута, у якім тады вучыўся, у падвал дома ў двары, дзе начаваў, падрабляючы качагарам, і дзе яны пілі з бутэлькі, на якой была наклееная самаробная этыкетка "Calvados", таннае, якое піць было немагчыма, яблычнае віно, а пасля ён да раніцы чытаў ёй, бо яна раптам папрасіла, беларускія вершы, і калі прачытаў Купалаў, яна сказала: "Мая маці была з ім блізкая. Настолькі блізкая, што… магчыма…" - "Што?.. Што магчыма?.." - паспрабаваў ён яе, сонную, расштурхаць, а яна з тапчана, на якім спаў ён у качагарцы, слізнула на чорную, усю ў вугальным пыле, падлогу. Ён падумаў, што ёй проста цесна з ім на тапчане, падняўся: "Кладзіся, я на падлозе лягу", - але яна ўжо заснула. На баку, імгненна, падабраўшы ногі да жывата.

З гэтага ўсё й пачалося. І паднялося з падвала качагаркі да нумара ў гатэлі "Масква". А там, тады, прачнуўшыся апоўдні на падлозе ў качагарцы, Ганна дагаварыла тое, з чым апоўначы заснула: "Я, магчыма, ягоная дачка."

- Ну-ну, - дапіў ён недапіты ўчора, бо яго немагчыма было дапіць, самаробны, куплены на Рагожскім рынку "Calvados", які з’явіўся і на Рагожскім, і на іншых рынках з кніг Хэмінгуэя, фотапартрэты якога віселі нават на кухнях гандляроў. - А чаму "магчыма"?

- Бо ў той час маці блізкая была.

Яна запнулася, ён спытаў:

- Не з ім адным?

Ганна ўскочыла.

- Дзе тут памыцца? Вада ў тваіх апартаментах ёсць?

- За печчу кран.

Яна пайшла за печ і адтуль, плёхаючы вадой, што цякла з крана ў пра-іржавелую балейку, сказала: "Са Сталіным, з Берыем."

Ён нават не падумаў, што яна кажа пра тых, з кім блізкая была яе маці.

- Што са Сталіным з Берыем?

- Тое, пра што ты спытаў.

Ганна выйшла мокрая, кроплі вады між палоскамі не дарэшты змытага вугальнага пылу дыяментамі бліснулі ў сонечных, што раптам коса ўпалі з вакенца пад столлю, промнях - такая дыяментавая зебра.

Яна была трохі старэйшая за яго, але выглядала, як толькі што створаная Ліліт.

- Ты думаеш, што я прыпыленая?

Што ж, калі нават. У літінстытуце ён да такіх ужо звык, нармальныя на аддзяленні паэзіі амаль не сустракаліся. Адна імпульсіўная паэтка, якая, убачыўшы яго з вакна на чацвёртым паверсе літінстытуцкага інтэрната, раптам закрычала: "Хочаш, каб у імя нашага высокага кахання я ўніз скочыла?" - і калі ён абыякава, бо ніякага кахання, ні высокага, ні нізкага не было, кіўнуў: "Скачы, калі хочаш..." - рынулася сторч галавой і жывая засталася, бо ненармальных Бог шкадуе.

Потым яна пра сустрэчу з Ахматавай распавядала. Як прыехала ў санаторый, дзе Ахматава памірала, прачытала ёй вершы. Тая заплакала, абняла яе: "Ты - мая дачка, бласлаўляю цябе на высокае служэнне рускай паэзіі. А мне час". І ў яе на руках памерла. "Я таму і не забілася, калі з чацвёртага паверха скочыла, бо ў мяне служэнне."

Ні зебры, ні лані, ні лісы вершы не пішуць і з глузду не едуць. Ён абняў Ганну, зебру: "Я думаю, Ганя, што табе нельга піць самаробны кальвадос".

Яна пацепнула плячыма так, як пацепвае чалавек, якому ўсё адно, вераць яму ці не, вызвалілася з ягоных абдымкаў, дастала з сумачкі, кінутай учора пад тапчан, залаты медальён, на якім, нібы кропля крыві, чырванеў маленькі рубін: "Вось. Паглядзі." Падняла вечка - і з медальёна, з партрэта на белай эмалі вочы ў вочы Віктару зірнуў Купала.

- Яна памерла з гэтым медальёнам на грудзях. Казала, што нядоўга, але і Купала яго насіў. З партрэтам Сталіна. Толькі я не зразумела, чаму? Ён жа не быў сталінцам. Проста вершы пісаў.

Так. Проста вершы пісаў.

Віктару было ўсё адно, кім яшчэ быў Купала, апроч таго, што быў паэтам.

І датуль гэта яму ўсё адно было, пакуль адзін былы зэк у запалярным горадзе Нарыльску не сказаў, калі яны пра смерць Купалы загаварылі: "Ён двойчы памёр. Спачатку паэзію пакінуўшы, а пасля - кінуўшы маці. У першыя дні вайны ў Мінску, калі горад ужо гарэў. Жонку ўзяў, транты ўзяў, а маці кінуў! Ты б кінуў сваю?.."

Гэты былы зэк, Грахавец, таксама паэт, меў за спінай 20 лагерных гадоў, у чым вінаваціў усіх - ад Сталіна да Купалы, "якому ў гэты час медалі чаплялі і прэміі выдавалі! За што?!. - гэтак выдыхаў Грахавец, нібы спірту хлебануў. - Дваццаць апошніх гадоў - спрэс сталінскія агіткі! Нібы не ім, іншым чалавекам напісаныя. Але ж гэта ён, не я пісаў!.."

Зразумела было, што ў Грахаўцы крычыць крыўда, але ж і праўда таксама: маці сваю Купала, пакідаючы Мінск, з сабой не ўзяў. Магчыма, яна не хацела ехаць. Куды і па што? Са свайго жыцця, якое ўжо сканчалася.

Але магчыма, што і не.

Так ці інакш, але адносіны Віктара да Купалы ўскладніліся. Да праблемы кінутай маці дадалася, - хоць ён гэтага не хацеў, гэта замінала яму чыста чытаць Купалу, чыста любіць яго, - праблема пакінутай паэзіі. Праблема агітак, "дрындушак", як зняважліва пра тое, што напісаў у апошнія гады, а значыць, зневажаючы самога сябе, казаў Купала. Разумеў, што ён піша, і пісаў. Самазневажаючыся. Чаму?.. Страх, грошы, званні, прэміі - усё яно так, усё нібы відавочна. Але чаму?..

Гэтага Віктар не ведаў. Як не ведаў і таго, чаму так важна яму знайсці адказ на гэтае пытанне.

Пад той час ён ужо аб’ездзіў Савецкі Саюз па ягоных найдальніх кутах і закутках, пабачыўшы на Сахаліне і Камчатцы, у Сібіры і на Поўначы такое, пра што ні ў якіх кнігах не прачытаеш, што ніяк не супадала з ягонымі ўяўленнямі пра краіну, у якой ён нарадзіўся і жыў. Праз тое паўзнікала процьма пытанняў, куды важнейшых за літаратурныя, бо гэта былі пытанні жыцця, якія патрабавалі зразумелых, ясных адказаў, але ў той краіне, у якой жыў, у тым свеце, у тым жыцці, якое звярэла наўкол, з грубай сілай варочаючы, як камянямі, чалавечымі лёсамі, ён адказаў не знаходзіў. Тады пачаў шукаць іх у самім сабе: паспрабаваў пісаць. Аказалася, што для яго гэта найлепшы спосаб пошуку. І аднойчы падумаўшы пра літаратуру як пра магчымы занятак жыцця, паехаў з Нарыльска ў Маскву, дзе паступіў у Літаратурны інстытут.

Установа была прэстыжная, на аддзяленне паэзіі набіралі ўсяго дванаццаць чалавек, а ў Савецкім Саюзе кожны пастух і бухгалтар вершы пісалі, так што давялося вытрымаць вялізны конкурс, каб даволі хутка зразумець, што ў інстытуце тым можна было і не вучыцца. Але, калі б не вучыўся, не хадзіў бы ён па кантрамарках, якія выдаваліся студэнтам літінстытута, ва ўсе маскоўскія тэатры, у адным з якіх, тэатры на Таганцы, і пазнаёміўся з панёнкай у белай сукенцы з чырвоным поясам, якая назвалася Ганнай і сказала, што яна дачка Купалы. А калі не Купалы, дык дачка ці Берыі, ці Сталіна.

Праз дзесяць гадоў пасля іх знаёмства ў тэатры, Віктар увайшоў у 414-ты нумар гатэля "Масква", дзе сорак гадоў таму дажываў свае апошнія дні Купала, са сталінскім тэлескопам. Паставіў яго каля вакна, глядзеў то на Маскву, то ў неба, якое сцякала пад ноч на захад, тупаў у нумары з кута ў кут і ўсё спрабаваў уявіць сябе на месцы Купалы ў гарачым чэрвені 1942 года, калі яго выклікалі з Казані, дзе ён быў у эвакуацыі, пасялілі ў гэтым гатэлі і нібы забыліся, дзеля чаго выклікалі. 60-годдзе ягонае адзначыць? Дык чаму пра гэта ніхто ні слова? А вось пра тое, што немцы ў нейкай газеце ў Мінску надрукавалі побач з патрэтам Гітлера ягоныя вершы і назвалі ягоным іменем вуліцу, на якой ён жыў, сказалі…

Гэтую вуліцу ягоным іменем збіраліся назваць яшчэ да вайны. Бальшавікі, не немцы. Але чамусьці перадумалі. І вось цяпер…

Можа, яго прывезлі, каб пакаяўся?..

У Казані ўжо змушалі пакаяцца. Нават напісалі тэкст пакаяння. "Немцы, гэтыя крывавыя дзяблы яшчэ прабуюць прыкідвацца нявіннымі авечкамі і спекуляваць сумленнымі і чыстымі імёнамі! Кажуць нават, што яны вуліцу, па якой я жыў у Мінску, назвалі маім імем."

Ён не стаў гэты тэкст зачытваць. Тады яму сказалі, што трэба ехаць у Маскву. Для чаго?.. Каб ён тупаў з кута ў кут у гэтым нумары і думаў: калі свае не захацелі вуліцу ягоным іменем назваць, а ворагі назвалі, дык хто ён цяпер для сваіх? У час, калі вайна, калі Мінск пад немцамі, а немцы пад Масквой? І невядома, колькі вайна працягнецца, калі і чым скончыцца?..

Навошта яго выклікалі ў Маскву з Казані?!.

Ніхто ж нічога не кажа! Ніхто нічога!.. Робяць выгляд, нібыта ўсё так і павінна быць. Нібы так і трэба: выклікаць з Казані, пасяліць у гатэлі і забыцца, дзеля чаго выклікалі…

І так з дня ў дзень. З ночы ў ноч. Нехта стукне ў дзверы - ён сцінаецца, баіцца спытаць: хто?.. Бо як да вайны, гэтак і ў вайну ў Маскве арышты, арышты, арышты… Шпіёны, здраднікі, ворагі народа…

У дзверы нумара пастукалі, Ганна ўскінула галаву: "Хто?.." Віктар падышоў да дзвярэй: "Хто там?.." - "Пакаёўка. Вы прасілі кашулю на сёння папрасаваць". - "Прасіў. Але ж не ўночы". - "Дык у вас святло. Падумала: можа, збіраецеся…"

Ён адчыніў дзверы - за імі, адсунуўшы ўбок пакаёўку, паўсталі двое міліцыянтаў. Адзін прайшоў у нумар: "У вашым нумары ў начны час староннія. - І ступіў да Ганны, якая як ляжала, гэтак і засталася голай ляжаць на падлозе. - Дакументы!"

Міліцыянт стаў пры таршэры каля тумбачкі, на якой ляжала чырвонае, з фотакарткай і пячаткай пасведчанне дэлегата XXVI з’езда КПСС. Зірнуўшы на фотакартку, на Віктара, міліцыянт казырнуў: "Выбачайце!" - і спінай выйшаў з нумару, акуратна зачыніўшы дзверы, з-за якіх пачулася: "Ты што!.. Падставіць нас?.. "

- Гэта простым савецкім грамадзянам простую савецкую прастытутку нельга мець, - ускінулася на ложак Ганна. - А дэлегату XXVI з’езда КПСС можна мець прастытутку з тэлескопам! - І ўхапіла яго за руку, пацягнула да сябе. - Уф!.. Ну ты й пахнеш… Як цырульнік…

Яна была нястомная ў любові… Неспатольная… А пасля балбатала абы што. Напрыклад, што яе маці ў ложку Леніна кахалася. Не з Леніным, гэтага яна не казала, але ў ягоным ложку. З Купалам. "Магчыма, што ў тым ложку я і была зачатая".

Ленінка.

У іх тут, у Маскве, не толькі ў кожнай акторкі, а ў кожнай гандляркі і цырульніцы была свая тэатральна-літаратурная гісторыя. Абавязкова амурная.

Учора Ганна завяла яго ў цырульню на плошчы Маякоўскага. Цырульня называлася "Агні Масквы", і там школьная сяброўка Ганны шчабятала, нажніцамі чыкаючы: "У гэтай цырульні яшчэ бабуля мая стрыгла, яна каханкай Маякоўскага была, ён у яе пастрыгся, потым пайшоў і застрэліўся… вы бачылі фота, на якім ён у труне… о, як пастрыжаны!.. ніхто б яго так не пастрыг, як мая бабуля… а маці стрыгла Талстога… не таго, які "Вайна і мір", а які… забылася, як кніга называецца… кіно яшчэ па ёй глядзела… але таксама, як называецца, забылася… ну, вось і ўсё… глянь, Ганна, які ў цябе прыгажун… хоць у кіно здымай… спадзяюся, не застрэліцца… зараз мы яго яшчэ й асвяжым… "Одеколон "Огни Москвы", чтобы Москвою пахли вы!.." - гэта Маякоўскі напісаў, пасля яму помнік каля нашай цырульні паставілі…" - і калі Ганна спытала: "За рэкламу адэкалона?" - сяброўка не пачула ў тым ніякага жарту. "Магчыма. А што?.." - "Нічога. Ты выпадкова не помніш, што ён яшчэ напісаў?.." - і яе знаёмая цырульніца Соня сур’ёзна адказала: "Як што?.. Паэму пра Леніна… І нешта там пра савецкі пашпарт…""

Пра Леніна паэму. І пра савецкі пашпарт нешта.

З цырульні Ганна павезла яго на пахаванне даўняга сябра яе бацькі. "Паехалі. На пахаванні будуць людзі, якія не бываюць нідзе".

Ён зразумеў, пра што яна сказала, але перапытаў: "Нідзе, апроч пахаванняў?.."

"Ён яшчэ і мой хросны, - як бы не расчула яна не надта ўдалы жарт. - Ніхто пра гэта не ведае, маці ўпотай мяне хрысціла. У Малым саборы Данского манастыра. Назвала Ганнай, бо ў нашым родзе ўсе жанчыны Ганны".

Паехалі ў Данскі манастыр. Віктара здзівіла, што там, у Першым маскоўкім крэматорыі, яшчэ гараць печы. Ён чуў, што працуе новы, Мікола-Архангельскі крэматорый, а крэматорый у Данскім манастыры зачынены. "Для ўсіх, - сказала Ганна. - Але не для тых людзей, якія там будуць. Яны могуць, калі захочуць, хоць усе ў тым крэматорыі спаліцца. - І нібы пажартала ў адказ на ягоны няўдалы жарт. - А ты не хочаш?.. У той жа печы, у якой Купалу спалілі".

Вось праз гэта, мусібыць, і ўбачыўся сон. Праз тое, што яна так сказала…

Прыснілася, нібы ён прыйшоў у крэматорый і сам лёг у печ, у якой спалілі Купалу, і сам жа, неяк аддзяліўшыся ад сябе самога, глядзеў, як ён, паэт Віктар Маргер, а не паэт Янка Купала, згарае. Як спачатку лопнулі вочы, потым праз вачніцы, праз рот, праз вушы пачала выкіпаць кроў, галава адкінулася назад, шво чэрапа разышлося і зеленаватым полымем запаліліся мазгі, і тут нейкая жанчына, не Ганна, іншая нейкая, пачала прасіць, за ягонай спінай стоячы і чамусьці Янкам яго называючы: "Не глядзі, Янка не глядзі…" - і далонькай спрабавала засланіць яму вочы, а ён адводзіў яе руку, не мог адарвацца ад жахлівага, якое магнетычна прыцягвала, відовішча, адхіснуўшыся толькі тады, калі тулава ў печы прыпаднялося, скрыжаваныя рукі раскінуліся, абнялі яго полымем, у якім ён згараў. "Гэй бэн гіном", - пачуўся аднекуль чыйсьці голас, і з гэтымі словамі ў тым полымі ён прачнуўся…

Пякельна балела ў грудзях, у якіх толькі што згарэла, попелам рассыпалася ягонае сэрца.

- Гэй бэн гіном, - прытуліў ён да грудзей Ганну. - Ты чула такое? Што гэта?

- Чула… У Ерусаліме нешта.

- Скуль ты ведаеш, што ў Ерусаліме?

- Была там. Здаецца, гэта гатэль. Ці…

- Ці што?

- Не помню. Якая розніца, што?

Калі б не сон, не голас, дык ніякай.

- Нейкі ты ўскаламучаны з ранку, - на цырлах прайшла Ганна ў прыбіральню. - А табе сёння, як ніколі, спакойным трэба быць. Як па смерці.

Нібы яна ведае, як яно там - па смерці - бывае.

III

Усевалад Мяркулаў паліў папяросу за папяросай, у попельніцы ўжо месца не было, попел сыпаўся на стол, на падлогу, а ён паліў і паліў.

Іван Луцэвіч любіў чысціню. Неахайнасць Мяркулава яго раздражняла, але ён не мог сказаць пра тое камісару 2-га ранга, 1-му намесніку наркама дзяржаўнай бяспекі СССР. Калі б ведаў, што ўжо амаль год Мяркулаў - намеснік наркама толькі фармальна, дык, можа, сказаў бы. Але ён не ведаў.

Не мог ён ведаць і пра тое, што амаль год таму наркам Берыя камандзіраваў свайго намесніка Мяркулава ў Куйбышаў. Фармальна - кіраваць эвакуяванай часткай наркамату дзяржбяспекі і кантраляваць працу эвакуяваных заводаў, а насамрэч - саслаў. І Мяркулаў са страхам здагадваўся, за што…

Увосень сорак першага Берыя сказаў яму, што Маскву, хутчэй за ўсё, давядзецца здаць немцам. Як некалі здалі французам. І прапанаваў застацца ў сталіцы, каб стварыць падполле. Мяркулаў адмовіўся. Сказаў, што таварыш Сталін нікому Маскву не здасць, і адмовіўся. А з Куйбышава, узважыўшы тое, што можа быць з ім далей, напісаў таварышу Сталіну ліст. Распавёў пра размову з Берыем увосень 1941 года. І вось учора Берыя выклікаў яго ў Маскву. Доўга размаўляў з ім, распытваў, як яму там, у Куйбышаве, жывецца… "Куеш зброю перамогі? Ну й добра. А то запанікаваў… Помніш, як ты запанікаваў, калі немцы да Масквы падышлі?.."

Так і спытаў: "Помніш, як ты запанікаваў?" Не ён, Берыя, запанікаваў, а Мяркулаў.

Пасля анекдот расказаў. "Выдумляюць, ведаеш, пра мяне і Сталіна анекдоты. Нібы ў Сталіна любімая люлька прапала. І ён пытае: "Лаўрэнцій, хто маю любімую люльку ўкраў? Ніхто не прызнаецца… Разумееш, якая гульня?.. Дык я дзесяць чалавек знайшоў, якія прызналіся. А Сталін знайшоў люльку за канапай. Смешна?.."

Мяркулаў разумеў, якая пачалася гульня, і Берыя бачыў, што Мяркулаў гэта разумее, таму трэба было прыдумаць нейкую важную прычыну, па якой ён свайго намесніка выклікаў. І Берыя сказаў: "Ты ж працаваў перад вайной з беларусамі і палякамі? Таму й адказнае даручэнне табе, Усевалад: арыштаваць Луцкевіча". - "Якога Луцкевіча?" - "Івана Луцкевіча. Купалу, паэта іхняга". - "Дык гэта любы лейтэнант зрабіць можа. Чаму я?.."

Берыя ўсміхнуўся.

- Ну, Купала - паэт, ты - драматург. Каму ж яшчэ?.. - А ўбачыўшы, што намеснік ягоны ўспрыняў усмешку як насмешку, пстрыкнуў пальцамі. - Эх, помніш, як мы ў Грузіі!.. "Шенма сурвілма дамліа…" - заспяваў ён, павёўшы, нібы танцуючы, плячыма, і паклаў руку на цёмна-шэрую, якая адна ляжала пасярод стала, тэчку. - Тут сфера тонкая, Усевалад. Гэты Луцкевіч ужо тры дні ў нябожчыках. Вось дакументы, пачытай. Мы і раней вырашыць гэтую праблему спрабавалі, але неяк… Я б сказаў: неяк нерашуча. А цяпер немцы сімвал барацьбы беларусаў з бальшавікамі зрабіць з яго надумалі. 3 намі, - падміргнуў грузін Берыя грузіну Мяркулаву, - маскалямі. Ягоным іменем вуліцу ў Мінску назвалі. Нават маюць намер, калі верыць нашай агентуры, вывезці яго з Масквы. Дык чаго яшчэ чакаць? Няма чалавека - няма праблемы. І тры дні таму ў гатэлі, дзе Луцкевіч жыў, ён зляцеў з дзясятага паверху… А пасля ўсяго Сасо раптам сказаў, што патрэбны публічны працэс.

Берыя часцяком, каб падкрэсліць сваё блізкае сяброўства са Сталіным, называў яго даўняй, яшчэ дзіцячай мянушкай Сасо. Хоць быў маладзейшы за яго на дзесяць гадоў і пазнаёміўся з ім ужо тады, калі ніхто Сталіна так не называў. Ніхто, апроч маці, якая пяць гадоў як памерла.

- Над кім публічны працэс?

- Над гэтым Луцкевічам. Каб паказаць, як мясцовы нацыяналізм зліваецца з фашызмам. Ясна?

Ясна было, што Берыя яго падстаўляе.

- Лаўрэнцій, ён жа мёртвы.

- Хто мёртвы?.. Фашызм?

- Луцкевіч.

- Сасо сказаў, што не. Разумееш?.. А калі таварыш Сталін, - з націскам прамовіў Берыя словы таварыш Сталін, - так сказаў, значыць, так і ёсць. Ці ў кожным разе мусіць так быць. І пакуль ты ў Куйбышаве быў, мы ўсялякіх біёлагаў з дактарамі і гэтых… як іх… якія каля Вавілава круціліся… генетыкаў у адну шарашкіну кантору сабралі - і яны нам 1-ю лабараторыю прыдумалі. Ажыўляльнік такі… Твой сябар Кабулаў свайго памочніка кіраваць там паставіў. Здольны аказаўся ягоны памочнік. Такі, ведаеш, вядзьмак… - І зірнуўшы ў недаўменныя вочы намесніка, Берыя дадаў спачувальна. - Так, Сева, гэта ўсё нялёгка зразумець. Але Сталін сказаў, што жывы, значыць, жывы.

Зразумець такое сапраўды было нялёгка. Калі толькі Берыя не вырашыў паздзеквацца. Ці яшчэ адзін анекдот пра сябе і Сталіна прыдумаць. Але не, на такі анекдот ён не асмеліўся б… Хоць дазваляў сабе іншым разам такое, чаго ніхто іншы дазволіць сабе не мог. Неяк Сталін спытаў яго: "Ты, Лаўрэнцій, можа быць, меціш на маё месца?.." - і Берыя зрабіў жартаўлівы выгляд: "А чаму не? Хіба благі той салдат, які марыць стаць генералам?"

Мяркулаў бачыў, якой усмешкай усміхнуўся Сталін. І падумаў, што салдацкага жарту гэтага ён Берыю не забудзе.

- Значыць, таварыш Сталін сказаў, што паэт Купала жывы? - пагартаў Мяркулаў цёмна-шэрую тэчку з дакументамі. - А з гэтых дакументаў вынікае, што мёртвы. Не супадае адно з адным, - падсунуў ён тэчку да Берыі, касавата на яго паглядзеўшы, а той адсунуў паперы назад: "Вось бачыш… А кажаш: любы лейтэнант. Каб лейтэнант мог мёртвага арыштаваць, генералам стаў бы…"

"Праз гэта генерал можа лейтэнантам стаць, - зноў пасунуў тэчку Мяркулаў. - Калі жывы застанецца. Дзе я арыштую яго? На тым свеце?" - а Берыя ўстаў і пад руку павёў яго з кабінета: "Чаму на тым? Яшчэ на гэтым паспееш. На пахаванні. Ён жа не можа на сваім пахаванні не быць… - І ў дзвярах, сунуўшы Мяркулаву тэчку пад паху, Берыя на хвіліну задумаўся. - Хоць не, на пахаванні няёмка. Мы ўсё ж не рускія, грузіны мы з табой. Значыць, трэба раней, бо потым позна будзе, - паглядзеў Берыя на свайго намесніка з той пранізлівасцю, якой працінае вецер, калі пасля бабінага лета замаразкі надыходзяць. - Пахаваюць".

4

На пахаванні хроснага Ганны, даўняга сябра яе бацькі, сабралася ў рытуальнай зале крэматорыя ці не палова партыйна-савецкага кіраўніцтва. Не было Генеральнага сакратара ЦК КПСС таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева, якому не дазволілі на пахаванне пайсці дактары, але астатняга начальства, у тым ліку членаў і кандыдатаў у члены Палітбюро хапала. Адзін з іх, бацька Ганны, падышоў: "Ты як? Гатовы?.." - і калі Віктар кіўнуў: "Так, Васіль Дзям’янавіч, гатовы…" - той ціскануў ягонае плячо: "Глядзі, каб усё… - І палец падняў. - Каб усё!"

Яму было ўжо за семдзесят, але рука Васіля Дзям’янавіча Грачына была зусім не слабая. Моцная ў яго была рука.

Упершыню Віктар адчуў яе моц, калі сказаў, што збіраецца пакінуць і літінстытут, і Маскву.

- І Ганну? - перапыніў яго Васіль Дзям’янавіч. - Ты думаеш, я дазволю, каб ты вось так? Каб пакруціў і кінуў?!

- Не змусіце ж вы мяне!

- Змушу!

Віктар ужо ведаў, як і хто змусіў бацьку Ганны ажаніцца з яе маці, таму сказаў: "Але ж вы не Берыя. Тым больш не Сталін. І часы не тыя".

Грачын гэтак сціснуў яму плячо, што яно хрумснула.

- Не Берыя, але часы тыя самыя. Нават лепшыя. Мае.

Яны сядзелі на лецішчы, куды Васіль Дзям’янавіч прывёз Віктара і дзе ўжо быў накрыты стол: "Давай па-сапраўднаму, як мужыкі, пагаворым. Мне па-сапраўднаму і пагаварыць няма з кім. - І ён ледзь не адным глытком кульнуў шклянку каньяку. - А табе ёсць?.."

У сапраўднай мужчынскай размове высветлілася, што Ганна нічога не прыдумляла. Ну, амаль. "Яна, можа быць, усё ж мая дачка, - казаў, закусваючы, Грачын. - І я без прымусу гатовы быў з яе маці ажаніцца. Ды тая ў рожкі. Яна ж не толькі ў Малым тэатры, але і ў іншым грала. У большым за Вялікі, можна сказаць, мела ролю. І не мела ніякага жадання сысці з той сцэны, выйсці з той ролі на кухню. Так што прымусілі хутчэй яе, чым мяне. І ў ёй гэта сядзела. Свідравала. Яна ў адным ложку са мной спаць не хацела. Клалася каля ложка. "Табе навязалі мяне, як суку. Вось я і буду, як сука." Між іншым, так і памерла, - поўна наліў другую шклянку і адставіў пустую бутэльку Грачын. - Сталін... Берыя... - Раптам усхліпнуў. - За яе!.. - І спытаў, выпіўшы. Жорстка, нібы і не ўсхліпваў. - Ты чаму ў ЦК камсамола не пайшоў? Я ж дамовіўся, што цябе туды бяруць. І Ганна за цябе Аляксандра Анісімавіча прасіла. Ты хоць разумееш, які гэта трамплін? На якую ты з такога трампліна скочыш сцэну, у якую ролю?..

Віктар разумеў. Таму і вырашыў з’ехаць з Масквы ў Мінск. Але пасля размовы з Грачыным ён усё ж схадзіў у ЦК камсамола, дзе яму прапанавалі месца намесніка загадчыка аддзела. І калі ён сказаў, што падумае, папстрыкалі пальцамі: "Думайце, толькі хутчэй. Бо на гэтае месца..."

Віктар не думаў доўга. У той жа дзень забраў у камсамольскім выдавецтве, дзе галоўны рэдактар назваў яго прыдуркам, падрыхтаваны да друку рукапіс сваёй кнігі, зайшоў у інстытут і напісаў заяву рэктару: "Прашу адлічыць мяне, прыдурка..."

- Ты можаш патлумачыць прычыну? - пытаў рэктар. - У цябе ўсё складваецца, як мала ў каго. Ды ні ў каго болей так не складваецца! Я дзесяць гадоў упіраўся, каб займець тое, што ты займеў за год. Можаш ты патлумачыць?..

- Не.

- Чаму?

- Бо не магу. Цяпер не магу.

- А калі зможаш?

- Калі сам зразумею.

- А зараз не разумееш?

- Не. Проста адчуваю.

- Што?

- Што Енісей не для мяне.

- Пры чым тут Енісей?

- Тры гады таму я з Краснаярска да Ігаркі па Енісеі плыў. Лета, прыгожа. Велічная рака. Тайга, скалы па берагах. Груваздзяцца адна на адну. І дзіўна так: як бы й наглядзецца не магу - і не па сабе мне. Цісне. Гэткая веліч, моц прыроды, што наш цеплаходзік з баржай. Ну, цацкі, у якія гуляе Енісей. І я таксама цацка. Пагаварыў пра гэта з капітанам, той сказаў: "Енісей не вінаваты, што ён не для цябе".

Рэктар не падпісаў заяву. Парваў, буркнуўшы: "Енісей не для яго. У Маскве рака Масква."

Але гэта нічога не мяняла. Віктар купіў квіток на цягнік у Мінск.

На вакзале яго праводзіў Алег Шкляр, якому ён таксама распавёў пра Енісей. Шкляр быў старэйшы за яго, з’ехаў з Мінска ў Маскву раней. Пісаў па-руску і здолеў воўкам угрызціся ў маскоўскае мяса. Дапамог талент, але і сіла, каб угрызціся, патрэбная была немалая - і Шкляр яе меў. Таму і стаў магілёўскі паваенны падшыванец адным з лепшых рускіх паэтаў. Цяпер ён бегаў па пероне, размахваў шведскім спінінгам, купленым за рубель у нейкага мужыка, якому не хапала таго рубля на гарэлку, і крычаў: "Ты ідыёт! Паэтаў ствараюць імперыі! Іх сталіцы, а не правінцыі! Усе пруцца адтуль сюды! А ты назад?!. - І маленькі, пругкі, як тэнісны мячык, Алег падскокваў да пасажыраў. - Ну скажыце вы яму, што ён ідыёт!.."

Нейкая жанчына пазнала Шкляра: "Для вас - што заўгодна!" - і падышла да Віктара: "Вы - ідыёт!"

"Я не хачу ўгрызацца ў маскоўскае мяса. Яно з крывёй", - казаў Віктар на развітанне Шкляру. Гэта была фраза, і Шкляр разумеў, што гэта проста прыдуманая фраза, але ўхапіўся за яе: "Паэт і павінен рваць жывое мяса і піць жывую кроў! А не жэрці дзярмо і піць сцулі, размазваючы прывінцыйныя соплі! Як Купала размазваў! Жыў у Піцеры, у Маскве! Мог стаць." - "Кім?.. З Купалы мог Купаловым стаць? Што б ён рабіў, стаўшы Купаловым?.." - "А ты што робіш?.. Што ты робіш, калі, кідаючы Маскву, яшчэ і рукапіс кнігі з выдавецтва забіраеш, надумаўшы, што твая першая кніга не можа быць рускай! Ды хоць якой яна можа быць, калі цябе выдаюць адразу, а ўсе астатнія па дзесяць гадоў у чарзе стаяць! І не чакай, што ў Мінску цябе па-беларуску адразу выдадуць! Думаеш, там табе ўзрадуюцца?.. Адпіхваць пачнуць! Прыпёрся з Масквы - у Маскву і вяртайся! Там і выдавайся, маскаль!.. Я праз гэта праходзіў і кажу табе: не едзь! Плюхнешся ў тое балота - не выберашся!.. - І ўжо калі Віктар скочыў у тамбур, Шкляр бег за вагонам, махаў спінінгам: "Ты не ад Масквы адмаўляешся! Ты адмаўляешся ад велічы Енісея! Ад лёсу! Ад сапраўднага жыцця! Ну ў каго ты ў Мінску сапраўдны спінінг за рубель купіш? Ні ў каго! І за сто рублёў, і за тысячу! Там і няма нікога, у каго сапраўдны шведскі спінінг ёсць! Там толькі вуды самаробныя з паплаўкамі з коркаў!.."

Шкляр ведаў, што крычаў. Ні з кнігай, у выдавецкай рэцэнзіі на якую яго звінавацілі ў веры ў Бога, ні з працай у Мінску нічога не выходзіла. Год, другі, трэці. І аднойчы Віктар купіў квіток на маскоўскі цягнік. Але па дарозе на вакзал яму сустрэўся яшчэ адзін старэйшы сябар, Рыгор Барада. Ён не стаў угаворваць яго не ехаць. "Пайшлі, - сказаў, - хоць развітаемся па-людску". Яны селі ў рэстаране, каб развітацца - і прапілі Маскву.

"Я не пытаю, чаму ты зноў туды сабраўся. Разумею. Але чаму ты з’ехаў адтуль?" - пытаў Барада. - "Бо я беларускі паэт. Беларускі, а не рускі". - "Кінь. Не падымай пыл. Беларускім паэтам можна і ў Маскве быць. А ў Мінску - рускім. Вунь як Шкляр". - "Што, як Шкляр?" - "Ён у Мінску быў рускім паэтам. І ў Магілёве". - "Дык ён і ў Маскве рускі". - "Ну, правільна". - "Што правільна?.."

Пасля другой пляшкі гарэлкі ўсё было правільна. І тое, што ў Мінску, і што ў Маскве. І ў той жа час няправільна. Бо немагчыма жыць у прымаках - няхай нават асобна і няхай нават ты не прымак. Калі табе нават кажуць, што ты - як сын. А ты не хочаш быць не толькі прымаком, але і сынам. Сынам нават больш не хочаш быць, бо тады ў цябе бацька... Грачын. Увогуле ён нічога мужык, але надта доўга ў вялікіх начальніках - і прывык, каб раз сказаў і два не паўтараў. І праціскае ў начальнікі зяця. Ну, які, як сын, а не зяць, бо з дачкой таго мужыка не ажаніўся. І ён не настойвае. Добра, што не настойвае. Хоць гэта добра. А таго, што не ўсе ў начальнікі могуць хацець, проста не разумее. "Ты не хочаш у ЦК? Як гэта?.." І суне ў той ЦК, як у... Яшчэ добра, што дачка разумее. "Едзь ты, - кажа, - адсюль. Енісей не для цябе". Ну, ягоная дачка. Ці не ягоная, хто яго ведае. Можа, Сталіна дачка, ці Берыі. Ці Купалы.

"Чыя?.. - нічога не разумеючы з п’янай споведзі Віктара, пытаў Барада. - І пры чым тут Енісей?.."

Барада працаваў рэдактарам у выдавецтве. Праз дзень ён патэлефанаваў: "Я папрасіў Пімена паглядзець рукапіс тваёй кнігі. Ён прачытаў і напісаў рэцэнзію. Яна кароткая: "Калі якія-небудзь кнігі і выдаваць, дык гэтакія". Так што як хочаш: ці ў Маскву едзь з рускай кнігай, ці прыходзь у выдавецтва падпісваць дамову на беларускую".

Пімен быў народным паэтам, што ў тыя часы мела вагу. Пераважыць яго было цяжка. Кніга выйшла, і Віктар застаўся ў Мінску.

Не раз пасля, калі пра яго пісалі, што ён хоць і беларус, але рускі, што ён "выпадае з кантэксту беларускай паэзіі", калі даставала правінцыйная валтузня, Віктар згадваў Бараду, Пімена. Вось для чаго яны тады выйшлі на ягоную дарогу? Перанялі на ёй... Каб ён лавіў рыбу на самаробную вуду?

У Маскве пра яго не забыліся - беларускую кнігу адзначылі ўсесаюзнай камсамольскай прэміяй. Барада сказаў: "Каб паказаць, дзе пернікі смачнейшыя". А пасля з Масквы, з ЦК камсамола патэлефанавалі: "Перад з’ездам партыі мы збіраем нашых лаўрэатаў. Ты знойдзеш час, каб прыехаць да нас?"

Не знайсці часу нельга было. Лаўрэат.

- Не бяры гэтую прэмію, - казаў яму Бычык, пісьменнік, адносінамі з якім ён даражыў і да якога прыйшоў параіцца, што рабіць? - Лепш адмовіцца. Тут пытанне маралі.

Віктар слухаў і думаў: "А ты чаму браў?.. І дзяржаўную прэмію, і ленінскую, і зорку героя?.." Ён не сказаў гэта Бычыку, але той угадаў. "Ты, мусіць, думаеш, чаму я не адмаўляўся?.." І калі Віктар кіўнуў, спытаў: "Чаго ты ў такім разе да мяне прыйшоў? Каб потым сказаць, што са мной раіўся?.."

І зноў ён угадаў.

"У мяне жытла свайго няма, - развітаўся з Бычыкам Віктар. - Туляюся па чужых кутах, па наёмных каморах. А вы мне пра мараль". І Бычык сказаў: "Што ж, вырашай сам. Табе жыць".

Так. Яму жыць. Таму ён і не адмовіўся ад прэміі. Бо збіраўся жыць, а не адмаўляцца. Наадмаўляўся, досыць.

Зрэшты, невядома, ці была б тая прэмія, калі б не Ганна. Гады чатыры ні гуку, а тут тэлефануе - і нібы ўчора бачыліся: "Ты на святкаванне 100-годдзя вызвалення Балгарыі ад ярма Асманскай імперыі хочаш паехаць?"

Калі збіраюцца жыць, не адмаўляюцца ні ад якіх святаў. Нават ад ярэмных. Ён сказаў Ганне, што хоча яе бачыць, і яго ўключылі ў склад афіцыйнай дэлегацыі для паездкі ў Народную Рэспубліку Балгарыя на свята вызвалення.

Святкавалі на Шыпцы.

Гара, якую сто гадоў таму рускія з балгарамі спачатку адваявалі ў туркаў, а потым ад туркаў баранілі яе, да самай вяршыні была засыпаная людзьмі.

І адным з тых, хто павінен быў прамаўляць да іх з гары, быў паэт Вірсаў. Заслужаны. Афіцыйны. Але калі даехалі да гары, ён быў глыбока ў нізіне. Не здолеў выйсці з машыны, на нагах стаяць не мог. Па дарозе ад Сафіі да Шыпкі ў кожным паселішчы сустракалі "рускіх братушак" музыкай і ракіяй, і ў кожным паселішчы Вірсаў чытаў верш "Шыпка" і выпіваў "за крэўнае, вечнае славянскае братэрства", спачатку яшчэ думаючы пра магчымыя наступствы, а пасля ўжо і не.

За чвэрць гадзіны да святочнай дзеі да Віктара падбегла задыханая, не звыклая па гарах бегаць Ганна: "Пішы верш. Я дамовілася, што замест Вірсава выступіш ты".

Пісаць не было калі. Ва ўрадавай ложы ўжо занялі свае месцы, пад руку падняўшыся ў яе, Генеральны сакратар ЦК КПСС, герой Савецкага Саюза і герой Балгарыі таварыш Брэжнеў і Першы сакратар ЦК Балгарскай камуністычнай партыі, герой Балгарыі і герой Савецкага Саюза таварыш Жыўкаў. Віктар яшчэ сутаргава ўспамінаў, шукаў у памяці тое, што магло б прыдацца да сённяшняй дзеі, калі да яго падышоў рэжысёр свята: "Я правяду вас да Арлінага гнязда. - і падвёў да сцэны на вяршыні скалы, якая называлася Арліным гняздом. - Як толькі пачуеце сваё імя, калі ласка, вось па гэтых прыступках да цэнтральнага мікрафона..."

Вечарэла. Па схілах Шыпкі, разрэзанай промнямі пражэктараў, ярчэй і ярчэй рассыпаліся агні. Яны калыхаліся ў руках сотняў тысяч людзей, твары якіх паблізу яшчэ можна было разгледзець, а далей - толькі калыханне, толькі ціхі гул над горнымі хвалямі чалавечага мора. "Паэт Віктар Маргер!.." - прагучала, рэхам азвалася недзе ў горных вышынях, і ён падняўся да мікрафона. "Ху-гу, ху-гу, ху-гу..." - дыхала ў мікрафоне, і Віктар, да апошняга імгнення не ведаючы, якія словы прамовіць, выдыхнуў у мікрафон, у прамяні пражэктараў, у агні на гары і ў змяркальнае неба над імі беларускія вершы.

І не таму беларускія, што вершаў, напісаных у Маскве па-руску, не ўспомніў. Проста так выдыхнулася.

Змоўк - цішыня. Толькі "ху-гу, ху-гу, ху-гу" ў мікрафоне. Ён павярнуўся, падышоў у гэтай страшнай, пагрозлівай цішыні да сходаў, да пяці прыступак, па якіх падымаўся на мыліцах чалавек у вайсковым кіцелі, увешаны ўзнагародамі ветэран, які заспяшаўся, бо ўжо выгукнулі ягонае імя - і адна мыліца саслізнула з прыступкі. Віктар падаўся ўперад, укленчыў, каб падхапіць мыліцу, не даць ветэрану ўпасці, а выйшла, ва ўсякім разе знізу глядзелася так, як потым Ганна казала, нібы ён стаў перад ветэранам на калені, пацалаваў ягоную мыліцу, і тут жа, раптам ажыўшы пасля жахлівай цішыні, гара выдыхнула: "Гух!" - і рэха авацыі пракацілася па яе агністых схілах і ўзнялося ў змяркальныя нябёсы.

- Калі пачула, што ты чытаеш па-беларуску, падумала, што лепш бы ты п’яны быў, - казала ўжо на іншай гары, на Віташы пад Сафіяй, дзе назаўтра таварыш Жыўкаў даваў абед у гонар таварыша Брэжнева, Ганна. І смяялася. - Але Брэжнеў вырашыў, што ты чытаеш па-балгарску, а Жыўкаў, што не так добра ведае рускую мову. Вось Людміла можа пацвердзіць.

Людміла, дачка Жыўкава і сяброўка Ганны, пацвердзіла, што так, бацька вырашыў, што рускую мову ведае не надта - і на абедзе Віктара ўзнагародзілі медалём "100 год вызвалення Балгарыі ад асманскага рабства".

- Ты нават не ўяўляеш, на якую ўзняўся гару! Што ты зрабіў для нашага… для савецка-балгарскага братэрства!.. - віншаваў яго выпіты, размяклы, усім задаволены Брэжнеў, якому Жыўкаў яшчэ на Шыпцы ўручыў такі самы медаль. - Ды за гэта... - аблапаў ён Віктара, а паміж імі ўкруціўся неяк, хоць нібы й дзірачкі не было, каб укруціцца, Посух: "Мы яго на прэмію вылучылі, Леанід Ільіч..."

Пра "асманскі медаль", займеты ў кампаніі з Брэжневым, Віктар, каб не падначвалі, нікому не казаў, але Бычык, у якога якраз тады ў Балгарыі кніга выйшла, ад перакладчыка дазнаўся і спытаў: "Бярэш усё?.."

- Ты думаеш, я проста так напіўся? Не разумеючы, што раблю? - прызнаваўся Віктару, калі з Сафіі ў Маскву ляцелі і ў самалёце выпівалі, Вірсаў. - Дачка Грачына сказала, каб я табе саступіў. Маўляў, бацька прасіў. У гэта я не паверыў, Грачыну не да такіх дробязяў, але падумаў, што калі не саступлю, дык яно мне дорага абыйсціся можа. І вырашыў саступіць. А як?.. Сказаць, што ты маладзейшы, і глядзецца будзеш лепей? Ці што чытаеш лепш, што вершы ў цябе лепшыя?.. Вось я і скарыстаўся гасціннасцю балгарскага народа.

- Гэта праўда? - тузануў Віктар за плечы Ганну, калі з аэрапорта прыехалі да яе на Кацельніцкую, а яна скінула ягоныя рукі і сказала, што не. Што Вірсаў гэта прыдумаў. "Трэба ж п’янтосу апраўдацца нечым", - абыякава пракінула Ганна, і ён ёй паверыў, бо лепш было паверыць ёй, чым Вірсаву.

У кватэры Ганны, дзе пяць гадоў не быў, ён убачыў экспандэр, гантэлі, гіру. Мужчынскія забаўкі. "Так, - сказала яна. - Пажыла пару гадоў з адным касманаўтам. Але ж ты таксама ажаніўся. І давай болей не будзем пра гэта".

Ён пра гэта і не хацеў. І не таму, што таксама ажаніўся. Проста Ганна не была створаная для такіх размоў. І калі ўночы яна сказала, што хацела б ад яго дзіця, ён здзівіўся: "Ты?.. Дзіця?.."

Прагучала яно не надта далікатна, але яна не пакрыўдзілася. "Так. Толькі ў мяне праблема. Я і з касманаўтам таму... Думала, калі яго ў касманаўты выбралі, дык здароўе такое, што... Але аказалася, што гэта ў мяне. І зрабіць нічога не могуць. Я і ў Балгарыі паказвалася. Прызналася Людміле. А яна сказала, што ў Індыі лекарка ёсць. Ёй дапамагла. - І Ганна прыўзнялася над ім. - Паедзеш са мной? Будзеш мець дзіця ад дачкі Купалы, калі ад дачкі Грачына не хочаш..."

V

Пра тое, чаму рускім можна, а грузінам арыштоўваць нябожчыкаў на пахаванні нельга, камісар Мяркулаў, у якога маці была грузінка, а бацька рускі, пытацца ў Берыі не стаў. Яго займала іншае: ці дазнаўся Берыя пра ягоны ліст Сталіну? А калі дазнаўся, то як? Нехта данёс, ці Сталін сам сказаў? Калі першае, дык яшчэ ёсць шанец. А калі другое…

Не было каго спытаць, не было з кім параіцца! Пустэча вакол - а столькі наўкол народу!..

"І ўсе сябры… Тут, на Лубянцы. Там, цераз Лубянку, у Малым тэатры. І ў Вялікім… Недзе ў Тыфлісе, Петраградзе, Арэнбургу, Новачаркаску, Роўне, Орску… Паўсюль, дзе ён быў, служыў. Скрозь - і нідзе. Побач нікога, апроч мёртвых… - паліў ён папяросу за папяросай, гледзячы на элегантна апранутага ў файны гарнітур беларускага паэта. - Дзе яны там, у той Беларусі, такія касцюмы бяруць? У немцаў?.."

Камісар быў у Беларусі два гады таму. Вясной 1940-га, калі яго прызначылі кіраўніком "тройкі" НКУС, якая пастанавіла расстраляць больш як 20 тысяч беларусаў і палякаў. І ён прыехаў пракантраляваць, як ідуць расстрэлы…

Расстрэлы ішлі нармальна.

А вось з гэтым Луцкевічам не ўсё нармальна йшло. І ўжо даўно не нармальна. 3 дакументаў вынікала, што рашэнні па ім прымаліся тройчы, але кожны раз нешта замінала давесці справу да канца. Нават цяпер, калі да справы падшыты дакумент пра ягоную смерць.

- Ніяк мы з вамі да канца не можам дайсці, - сказаў камісар, зноў прыпальваючы. - Давайце вернемся да пачатку. Калі вы апошні раз бачылі сябе жывым?

- Апошні раз жывым я бачыў сябе ўвечары 28 чэрвеня 1942 года.

- Што вы рабілі ў той вечар?

- Быў у гасцях.

- У каго?

- У сяброў.

- У якіх сяброў?

- Літаратараў.

- Якіх літаратараў?

- Нашых.

- Што значыць: нашых?

- Беларускіх.

- Вы лічыце іх сябрамі?

- Лічу. А кім мне іх лічыць?

Камісар у каторы раз затушыў дапаленую папяросу і запаліў новую.

- Тут пытанні задаю я. Вы лічыце іх сябрамі?

- Лічу.

- Усіх?

- Усіх.

- І Качарыгу?

- І Качарыгу. Чаму мне вылучаць яго з астатніх?

- Пытанні тут я задаю. Качарыга таксама ваш сябар?

- Таксама.

- Але ж ён скінуў вас у лесвічны пралёт.

- Хіба?

- Я вам кажу: скінуў. Хоць і не наўпрост. Вобразна кажучы.

- Як?

- Вобразна. Ён данёс на вас, разумееце? Напісаў, што вы сцяг беларускіх нацыяналістаў, што сцяг гэты ўздымаюць фашысты, што…

Камісар хацеў яшчэ сказаць, што па данясеннях мінскай агентуры немцы маюць намер вывезці "сцяг нацыяналістаў" з Масквы, але ў апошні момант падумаў, што ведаць пра гэта Купалу не трэба. Незалежна ад таго, ці стаіць нешта за данясеннямі з Мінску, ці гэта чуткі, ці наўмысна запушчаная дэза, каб падштурхнуць Берыю прыняць тое рашэнне, якое ён прыняў.

- Дык што з вамі рабіць? - спытаў камісар. - Калі вайна… Я вам кажу пра гэта, бо вы нябожчык, не перакажаце. Жывому не сказаў бы, мы сваіх не здаём.

Арыштант памаўчаў, пацёр чыста паголенае падбароддзе. "Там чыста голяць, - падумаў Мяркулаў. - Трэба дазнацца, хто цырульнік. Да сябе ўзяць, калі браць будзе куды…" І перапытаў:

- Вы разумееце, што ўсё, што сталася з вамі, сталася праз ягоны данос?

Арыштант паклаў рукі на стол. Акуратна, далонямі ўніз.

- Разумею. Чаго тут не разумець? Што Качарыга ваш, я і жывы ведаў.

- І тым не менш лічылі яго сябрам?

- Лічыў. Але гэта не азначае, што ён мой сябар.

- Як гэта?

- Так.

- Як так?

- Так, што ў мяне няма сяброў. Хоць лічыцца, што ёсць. А ў вас ёсць сябры?

- Тут я пытаюся.

- Прабачце. Я проста падумаў, што ў вас, як і ў мяне, не можа быць сяброў.

- Чаму?

- Бо ў вас ёсць магчымасць ці пакідаць ім жыццё, ці пазбаўляць іх жыцця. Людзі надта ад вас залежаць. Сяброў у такіх выпадках…

Камісар перапыніў арыштанта, спытаўшы хутка:

- Хіба і ў вас ёсць такая магчымасць? Пакідаць некаму жыццё, ці пазбаўляць жыцця?

- Не.

- Чаму ў такім разе вы нас параўналі? Сябе са мной?

- Бо ад мяне залежыць, як будуць пра людзей думаць тады, калі іх не стане. Добра. Блага. Пра тых, зразумела, з кім я сутыкаўся.

Камісар ужо дастаў з пачка новую папяросу, але не запаліў - рука ягоная завісла над сталом перад тварам арыштанта.

- І пра мяне?

Арыштант не чакаў такога пытання.

- А што пра вас думаць?..

- Як гэта: што? Вы ж вырашаеце: добра ці блага?

- Так, але...

Мяркулаў нахіліўся над сталом бліжэй да арыштанта:

- Але вам пра мяне нават падумаць няма чаго?

- Бадай што... - паспрабаваў адсунуцца арыштант, але зэдаль, на якім ён сядзеў, быў прыкручаны да падлогі, і камісар ударыў. 3 носа арыштанта лінула кроў, а з раструшчанай папяроснай гільзы сыпануў тытунь.

Мяркулава здзівіла, што столькі крыві. На трэці дзень па смерці.

Адна актрыса Малога тэатра, з якой быў у яго маленькі раман і якую пасяліў ён у "берыеўскім" доме на Кацельніцкай, неяк сказала, прыдыхаючы, яны ўсе ў Малым тэатры прыдыхаюць: "У вас, Усевалад Мікалаевіч, адчуваецца кроў..."

Так, кроў адчуваецца.

- Цяпер ёсць што пра мяне падумаць?.. - спытаў ён, падзьмуўшы на кулак, на сярэднім пальцы якога задралася на костачцы скурка. - Вы ведалі, што немцы вашым іменем назвалі вуліцу ў Мінску?

Арыштант дастаў карычневую з чырвонымі кантамі насоўку, закінуў галаву назад. Прагаварыў цераз насоўку:

- Нядаўна я ў адной актрысы на Кацельніцкай гасцяваў. Яна сказала, што вы шляхціч. І пішаце п’есы.

Мяркулаў зірнуў насцярожана.

- Вы гэта да чаго?

- Ды так... Адчуваецца, што шляхціч. І што п’есы пішаце.

- Як адчуваецца? - аблізаў камісар збітую скурку на пальцы. - Калі вы ў лесвічны пралёт... Насмерць.

Арыштант адняў насоўку.

- Таварыш Сталін сказаў, што я жывы. Ці вы не згодны?

Гэта было так нечакана, што камісар разгубіўся. На момант, але разгубіўся - нават тытунь са стала на калені змахнуў.

Скуль гэты нябожчык ведае, што Сталін сказаў? Калі ён, камісар Мяркулаў, сам пра тое толькі сёння ўраніцы дазнаўся?

- Я згодны з усім, што кажа таварыш Сталін. Але лепш бы вам памерці. Вы не ўяўляце, што вас чакае, - трыма рэзкімі рухамі строс камісар тытунь з каленяў, кінуўшы пранізлівы позірк на арыштанта, які памаўчаў і сказаў: "Дык і вы не ўяўляеце".

Пра тое, што пасля смерці Сталіна яго расстраляюць разам з Берыем як ворагаў народа, камісар Мяркулаў, вядома, і падумаць не мог. Дый не да таго было. Ён думаў і думаў пра адно: што рабіць? Як ратавацца? Калі Берыя ўзяўся за яго, дык хто можа дапамагчы? Ніхто, апроч...

Выходзіла, што ніхто, апроч Сталіна. Але для гэтага трэба з ім спаткацца. А каб спаткацца, трэба патэлефанаваць. А каб патэлефанаваць, трэба мець прычыну. Важкую, бо інакш... Бо інакш скажа, як генералу Ваннікаву: "Вы тэлефануеце мне, бо не ведаеце, чым заняцца? Я знайду народнаму камісару ўзбраенняў занятак..." І назаўтра Мяркулаў дапытваў генерала Ваннікава, які, аказалася, уваходзіў у падпольны антысавецкі ўрад, створаны нямецкай выведкай па прапанове Гімлера.

- Не падумайце нешта благое, мне проста цікава, пра што вы з ім гаварылі? - чамусьці сцішана, нібы баючыся, што іх падслухоўваюць, спытаў арыштант, і камісар, забыўшыся, што гэты Луцкевіч не адказаў яшчэ на пытанне пра тое, ці ведаў ён, што ягоным імем немцы ў Мінску вуліцу назвалі, ускінуў галаву: "3 кім?.." І тут жа зразумеў, пра што арыштант пытае. Яму цікава, якія размовы мог весці першы намеснік наркама НКУС Мяркулаў з кіраўніком гестапа рэйхсфюрэрам Гімлерам? Перад вайной, позняй восенню 1940 года ў Берліне. На сняданку, які міністр замежных спраў СССР Молатаў даў у гонар міністра замежных спраў Нямеччыны Рыбентропа.

- Дамаўляліся пра сустрэчу таварыша Сталіна з Гітлерам? - дапытаў Купала, і па спіне камісара прабег халадок.

Скуль гэты Луцкевіч пра тое ведае? Берыя яму сказаў?.. Тады гэта зусім не гісторыя з беларускім паэтам, якога скінулі ў лесвічны пралёт. Што ж тады гэта?..

- Давайце яшчэ раз спачатку, - выпрастаў пахаладзелую спіну суту-лаваты камісар. - Калі і з кім вы апошнім часам сустракаліся, пра што размаўлялі?

Купала не адчуваў часу ранейшага ці пазнейшага, таму спытаў: "Якім апошнім часам?" - і калі камісар удакладніў: "Гэтымі днямі", - адказаў, задуменна на камісара гледзячы: "3 Ісусам".

- 3 кім?

- 3 Ісусам Хрыстом.

Мяркулаў помніў тое, што сказаў яму Берыя: чалавека, які гэтымі днямі размаўляў з Хрыстом, ажывілі дзеля публічнага працэсу, каб паказаць, як мясцовы нацыяналізм зліваецца з фашызмам. Пры старанні можна было б, вядома, звязаць нацыяналізм з фашызмам і праз Хрыста, але Мяркулаў быў усё ж не дубаломным лубянскім следчым, а намеснікам наркама ўнутраных спраў, таму пацікавіўся выключна дзеля інтарэсу:

- Пра што была размова?

- Пра няспраўджаныя спадзяванні. Ён сказаў, што яны бываюць не толькі ў людзей, але і ў Бога.

Нечакана для яго самога Мяркулава гэта зацікавіла.

- Так-так, - крутнуў ён запальнічку на стале. - І на што ж не спраўдзіліся вашы надзеі? На вашу Беларусь?.. На цуд?.. На вашых тутэйшых?

Арыштант маўчаў. І па выглядзе ягоным відаць было, што не надта хацеў адказваць.

- Вы сказалі яму, на што спадзяваліся?.. - перапытаў камісар, раптам адчуўшы, што тут можна за нешта зачапіцца, але арыштант пахітаў галавой: "Не. Я з Ім не гаварыў. Толькі Ён са мной".

- Вы размаўлялі, не размаўляючы? Як гэта?

- Проста. Ён казаў - я слухаў.

- А калі б гаварылі, сказалі б?

- Не.

- Чаму? Хіба надзеі вашы такія, пра якія сказаць нельга?

- Не.

- Чаму ж тады?

- Бо яны не спраўдзіліся.

Мяркулаў ад пачатку бачыў, што размова з гэтым чалавекам будзе не простай. Таму дарма ён дазволіў сабе адхіліцца на старонняе ў ёй. На тэалагічную гутарку. Але ўсё ж не стрываў, каб не спытаць:

- А на што не спраўдзіліся надзеі Хрыста?

Арыштант паглядзеў на камісара, нібы ўзважваючы, ці адказваць. Узважыўшы, адказаў так, як адказваюць, калі некаму ў нечым моцна спачуваюць.

- Як я зразумеў, на Страшны суд. На ўваскрашэнне з мёртвых.

Мяркулаў Хрысту не паспачуваў.

- Не выйшла ў Бога! А ў нас выйшла! І тое, і другое!.. - пляснуў ён па цёмна-зялёнай тэчцы, як кропку ў тэалагічнай размове паставіў, і выглядала, быццам ён задаволены тым, што прароцтвы Хрыста не спраўдзіліся: на ўваскрашэнне пасля Страшнага суда камісар, пэўна, не разлічваў. - Дык ведалі вы, - разгарнуў ён тэчку, - што немцы ў Мінску назвалі вуліцу вашым іменем? Ці не ведалі?

Такога рэзкага развароту ў размове арыштант не чакаў. Напружыўся, торгнуў скуламі. Адной, другой...

- Не. Я ў Казані быў, скуль мне было ведаць, што ў Мінску немцы робяць?

"Скуламі ён торгаць будзе. 3араз ты ў мяне паторгаешся," - вырашыў пачаць сапраўдны допыт камісар і ўзяў паперыну з тэчкі.

- 3начыць, не ведалі. А вось тут напісана: "Немцы, гэтыя крывавыя дзяблы яшчэ прабуюць прыкідвацца нявіннымі авечкамі і спекуляваць сумленнымі і чыстымі імёнамі! Кажуць нават, што яны вуліцу, на якой я жыў у Мінску, назвалі маім імем". Напісана і скрэслена. Вамі скрэслена?

- Мной.

- А кім напісана?

- Сакратаром ЦК таварышам Гарбуновым.

- Для чаго?

- Для дакладу.

- Якога дакладу?

- Які сакратар ЦК таварыш Гарбуноў напісаў для мяне, каб я прачытаў яго на сесіі Акадэміі навук Беларускай ССР.

- У Казані?

- У Казані.

- Дзе вы не ведалі, што немцы робяць у Мінску?

- Так. Дзе я не ведаў, што робяць у Мінску немцы.

"Вось цяпер самы момант спытаць, скуль і што ён ведае пра Берлін?" - мільгнула ў галаве камісара, і ён спытаў, рэзка наперад падаўшыся:

- Вы не ведалі, што робяць немцы ў Мінску, але вам вядома, што намеснік наркама ўнутраных спраў рабіў у Берліне? Адкуль?

Ягонае пытанне ніколькі Купалу не збянтэжыла.

- Нічога я тады не ведаў. Гэта цяпер я ўсё ведаю. Не ведаю толькі, адкуль? І навошта?

Відаць было, што арыштант не хітруе. Не прыкідваецца. І яшчэ было відаць, што пра тое, што ведае, ён нікому не збіраецца распавядаць. Таму камісар, паспакайнеўшы, вярнуўся з Берліна ў Казань.

- Але ж сакратар ЦК таварыш Гарбуноў напісаў вам, што немцы робяць у Мінску. А вы тое, што напісаў сакратар Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі, скрэслілі! Выкінулі! Так?

- Так.

- Чаму? Бо не згодны з нацыянальнай палітыкай партыі?

Мяркулаў часта карыстаўся такім прыёмам: знянацку задаць пытанне, якога, зыходзячы са зместу размовы, чалавек ніяк не чакае. І апошняе пытанне відавочна было для арыштанта больш нечаканае, чым папярэдняе. Яно, здавалася, прыгорбіла яго, і хвіліну ён сядзеў моўчкі, нібы нешта ўспамінаючы. Пасля, выпрастаўшыся на зэдлі, прагаварыў - і толькі глухі б не пачуў і сляпы не ўбачыў бы, як яно нялёгка яму далося:

- Так, я не згодны з нацыянальнай палітыкай партыі.

- Што? - маланкава зыркнуў на яго камісар, дастаючы з тэчкі кнігу, якая ляжала ўнізе пад паперамі, і арыштант сказаў цвярдзей, нібы пасмялеўшы:

- …але гэта цяпер я магу сказаць, што не згодны, а раней.

Камісар кінуў кнігу і рэзка адчыніў шуфлядку стала.

- Наце! - падаў ён чысты аркуш паперы, паклаўшы яго, каб лепей пісалася, на тэчку, якую пасунуў да Купалы. - Напішыце тое, што сказалі.

- …а раней не мог, бо баяўся, што заб’юць, ды вось усё адно забілі, хоць маўчаў і баяўся... адно што вершы пра тое пісаў, але што тыя вершы... - скамечыўшы паперу, дагаварыў арыштант і ўперыўся позіркам у вокладку тэчкі: - Гэта не я.

- А хто? Я?.. - раззлаваўся Мяркулаў, падумаўшы, што арыштант кажа пра скамечаную паперыну, а той ткнуў пальцам у тэчку: "Тут не маё прозвішча напісана. Я не Луцкевіч".

Да камісара нарэшце дайшло, пра што ён.

- Тады хто вы?

- Я Луцэвіч, - дастаў з левай унутранай кішэні пінжака партманэт з харчовымі карткамі і пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў арыштант. - Іван Луцэвіч. Літаратурны псеўданім: Янка Купала. І я ніколі палітыкай не займаўся.

- Ды што вы кажаце! - тэатральна здзівіўся камісар. І спытаў, беручы пасведчанне з карткамі і зноў падсоўваючы тэчку да сябе. - А хто, прыехаўшы са Смаленску ў Мінск, стаў намеснікам старшыні БНК? Беларускага нацыянальнага камітэта, які незаконна прэтэндаваў на ўладу ў Беларусі, у той час як у Смаленску ўжо быў законны ўрад БССР? Не вы?..

"Не было яшчэ БССР. ССРБ была ў Смаленску. Ці ССР ЛітБел?.." - з цяжкасцю ўспаміналася Купалу, які даўно забыўся на тую гісторыю, у якую разам з прафесарам Ігнатоўскім ўцягнуў яго паэт Алесь Гарун, старшыня таго самага БНК, а камісар не стаў, дзякуй Богу, далей распытваць пра гэта невядома каго, уважліва перабіраў дакументы.

Прозвішча, запісанае ў пасведчанні Купалы, адрознівалася ад прозвішча, што было напісанае на вокладцы тэчкі, якая ляжала на стале перад камісарам. У дакументах, якія даў яму Берыя. У спецданясенні на імя наркама ўнутраных справаў СССР Л. Берыі (з копіямі старшыні Саўнаркама Сталіну і ягонаму намесніку Молатаву) было зафіксавана, што "28 июня в 22 часа 30 минут в гостинице "Москва" упал в лестничную клетку и разбился насмерть поэт Белоруссии Луцкевич Иван Доминикович". Што "примерно в 21 час Луцкевич был приглашен в комнату 1034 (десятый этаж той же гостиницы) к проживающему там председателю Союза советских писателей Белоруссии Лынькову". Што "Луцкевич пришел в нетрезвом виде". Што "примерно в 22 часа Луцкевич из номера вышел". Што "момент и обстоятельства падения Луцкевича никто не видел". Што "при осмотре комнаты, занимаемой Луцкевичем, обнаружены около стола две бутылки из-под шампанского и не убранная со стола посуда с запахом вина". І ў спецданясенні, і ва ўсіх іншых дакументах: Луцкевич, Луцкевич, Луцкевич… Хіба аператыўнікі сапраўднае прозвішча не маглі ў пасведчанні ці пашпарце паглядзець?

Такое выключалася. Спецданясенне было падпісанае начальнікам 3-га Упраўлення НКУС СССР Мікалаем Гарлінскім, які калі й рабіў у гэтым жыцці нейкія памылкі, дык толькі наўмысныя. Коля Дрышчаў, якім насамрэч было прозвішча маёра Гарлінскага, памыляўся толькі так і толькі тады, як і калі хацела начальства, перад якім ён дрыстаў.

Сярод шмат якіх дзіўных паперчын была ў тэчцы даведка, падпісаная Максімам Бененсонам, начальнікам 1-га аддзела 3-га ўпраўлення, якое займалася "прафілактычнай працай" з інтэлігенцыяй, а па сутнасці ліквідацыяй асобаў, што мелі дачыненне да антысавецкіх груповак. У адмысловым спісе такіх асобаў, складзеным яшчэ ў канцы 20-х з супрацоўнікаў Інбелкульта і прыкладзеным да даведкі Бененсонам, пад нумарам 7, значылася прозвішча (некім падкрэсленае чырвоным алоўкам): "Луцкевич Иван (Янка Купала)".

І яшчэ адна паперка была прыкладзеная да даведкі Бененсона - ужо з 30-х гадоў: выпіска са спецпаведамлення СПА (сакрэтна-палітычнага аддзела) Галоўнага ўпраўлення НКУС СССР "О ходе подготовки к I Всесоюзному съезду Союза советских писателей", дзе (цяпер ужо пад нумарам 2) таксама значыўся "Луцкевич И.Д., белорусский народный поэт, беспартийный, активный лидер национального демократизма"". І паперадзе прозвішча Луцкевич былі пастаўленыя тры крыжыкі.

Не адзін. Тры. Рознымі алоўкамі і, хутчэй за ўсё, рознымі людзьмі. А значыць, "прафілактычнай працай" з Купалам займаліся тройчы. І ўрэшце тры дні таму ў гатэлі "Масква"…

3 ягоным досведам працы ў НКУС Мяркулаву не цяжка было зразумець, якую справу ён трымае ў руках. Злепленую. А не пабаяліся яе зляпіць для таварыша Сталіна, бо даволі лёгка апраўдацца: карайце, памыліліся. Луцевич, Луцкевич… Маўляў, пераблыталі.

Што з гэтага вынікае? Выходзіць, што працавалі адмыслоўцы 1-й лабараторыі не з тым аб’ектам? Калі ўвогуле працавалі, жулікі. Можа, прыпёрлі ім партызаны з Мінска, ці самі яны ў Маскве знайшлі нейкага яшчэ жывога Луцкевіча. І выдаюць яго за ажыўленага паэта, прыдумаўшы казку пра "жывую" ваду, якая, як было напісана ў даведцы пра доследы ў 1-й лабараторыі, "вяртае да жыццядзейнасці любы біялагічны аб’ект (труп), якому не болей за тры дні, калі аб’ект не страціў жыццядзейнасць ад невылечнай хваробы".

Вось і "ажывілі". Каго?.. І што цяпер з гэтым "аб’ектам", з Луцкевічам-Луцэвічам-Іванам-Янкам-Купалам, увогуле з усім гэтым рабіць?

- А хто такі Іван Луцкевіч, калі гэты не вы? - спытаў камісар, вяртаючы арыштанту ягонае пасведчанне з харчовымі карткамі, пра якія падумаў, што наўрад ці яны хоць Луцкевічу, хоць Луцэвічу спатрэбяцца. - Таксама паэт? Нацдэм?

Купала, падобна, не думаў, што карткі яму цяпер без патрэбы. Акуратна склаў іх, сунуў разам з пасведчаннем зноў у кішэню.

- Археолаг. Але ў руху ўдзельнічаў.

- Якім руху?

- Нацыянальным.

- Значыць, нацдэм. Жывы?

- Памёр.

- Сам?

- Сам.

- Калі?

- Даўно. У дзевятнаццатым.

- Дзіўна.

- Што тут дзіўнага?

- Што нацдэм і сам памёр. Тым больш, што ў нас любілі расстрэльваць археолагаў.

- Ён у Польшчы памёр.

- Гэта і ёсць у нас. Ці ва ўсякім разе недалёка. А чаму, калі паляк, вуліца ў Мінску?

- Ён не паляк.

- А хто?

Больш як дваццаць гадоў таму памерламу Луцкевічу, да якога незразумела з чаго прычапіўся намеснік народнага камісара ўнутраных спраў СССР, нашкодзіць было нельга, і Купала ўзлаваўся:

- Нацдэм!

- Ну вось, - зморшчана сказаў Мяркулаў. - Так вы нам усё пра ўсіх і раскажаце.

Купала не здагадваўся, што камісар распытваў пра Луцкевіча, цягнучы час, бо яму ў носе заказытала, і ён зморшчыўся, чакаючы, калі чхне. У яго ў носе заўсёды з’яўлялася такое лёгкае казытанне, калі ўзнікала, знаходзілася выратавальная думка, ідэя.

- Апчхі!..

Нібы перапрашаючыся за сваю нястрыманасць, Купала падаў насоўку.

- Будзьце здаровы!.. Бачыце, як практычна мець карычневую насоўку з чырвонымі кантамі. Амаль і не відно крыві.

Мяркулаў насоўку не ўзяў. Шморгнуў носам:

- Што ж гэта за кроў, якой не відаць?.. Вы калі апошні раз з таварышам Сталіным сустракаліся?

"Вясной сорак першага на ўручэнні прэміі..." - сабраўся адказаць Купала, але злосць з яго не ўся, як чых з камісара, выйшла, і нехта ў ім замест яго самога раптам спытаў: "А чаму вы пасля крыві - адразу пра таварыша Сталіна? Вы неяк гэта звязваеце?.." - і Мяркулаў, нічога на ягонае пытанне не адказаўшы, разгарнуў перад ім тую, якую дастаў з тэчкі, кнігу: "Прачытайце, калі ласка, надпіс на тытульным лісце. Гучна, каб я чуў".

На тытульным лісце кнігі "Ад сэрца", за якую атрымаў Купала Сталінскую прэмію, было напісана: "Таварышу Сталіну - правадыру ўсіх часоў і народаў". Усё, як трэба. Калі б толькі два першыя словы не былі скрэсленыя.

"Таварышу Сталіну - правадыру ўсіх часоў і народаў", - прачытаў Купала зусім не гучна, і камісар узвіўся: "Вы не закрэсленае чытайце! Чытайце тое, што над закрэсленым напісалі. Вось тут, пад назвай кнігі! Ну?.. Што вы знямелі?" - "Я не знямеў." - "Тады чытайце". - "Чорту лысаму…" - прачытаў Купала і замаўчаў. - "Далей! - стукнуў кулаком па стале Мяркулаў. - Чорту лысаму і далей! Якому чорту?.." - "Чорту лысаму - правадыру ўсіх часоў і народаў", - прачытаў ужо гучней Купала, падумаўшы, што й насамрэч д’ябал - правадыр усіх часоў і народаў, але камісар думаў іншае. "Вы пісалі?" - "Не помню". - "Як гэта не помніце? Почырк ваш?" - "Падобны да майго". - "Падобны… Значыць, падобна, што пісалі вы. А скрэсліў хто? Вы скрэслілі?" - "Не помню." - "Як не помніце, калі праўка над скрэсленым зробленая той жа рукой? Вашай рукой?.." - "Падобна, што маёй. Але ж подпісу майго няма..." - паспрабаваў неяк бараніцца Купала, з жахам уяўляючы, што будзе, калі гэты надпіс з праўкамі пакажуць Сталіну, ці апублікуюць у газетах, але абараніцца Мяркулаў яму не даў. - "У такім разе падобна, - падаўся да Купалы камісар, - што скрэслілі вы не толькі сакратара ЦК таварыша Гарбунова, але і таварыша Сталіна! Перарабілі яго ў чорта лысага! І пасля гэтага вы яшчэ спрабуеце мяне палохаць? Намякаць, што я звязваю імя таварыша Сталіна з крывёй? Ды я вас!.. Ды вы сто разоў гэтаму Луцкевічу, які сам памёр, пазайздросціце! - перагнуўся камісар цераз стол і моцна, так, што тыя хруснула, зацягнуў на горле Купалы гальштук. - Ну?!. Сталін лысы? Сталін чорт? Д’ябал?.."

Купалу на гэта не было чаго, ды ён і не мог нічога, задыхаючыся, сказаць. Прахрыпеў: "Сталін не лысы..." - успамінаючы, як год таму, ідучы ў Крэмль на ўручэнне прэміі, надпісаў кнігу "Ад сэрца" Сталіну, але па дарозе.

- Я магу нікому гэтую кнігу не паказаць, - раптам супакоіўшыся, аслабіў пятлю на шыі Мяркулаў. - Яна ж, - усміхнуўся ён, - без подпісу. Але і вы мне не паказвайце свой нораў. Дамовіліся?

Трымаючыся за горла, Купала сутаргава кіўнуў.

- Паколькі па дакументах вы нябожчык, а размовы з нябожчыкамі ў нас ніхто не запісвае, магу прызнацца, што ў мяне таксама ёсць праблема, - вярнуўшыся на месца, сабраў тэчку і паклаў яе ў шуфлядку стала камісар. - Не такая, як у вас, але ёсць. І я падумаў, пакуль размаўляў з вамі: а раптам вы дапаможаце яе вырашыць? Вы мне, я…

Ён не дагаварыў "я вам", бо наўрад ці ўяўляў, чым і як можна дапамагчы нябожчыку. А вось як зратавацца самому, Мяркулаў, як яму здалося, прыдумаў. "Прыглядзі тут, я адыду на хвіліну!.." - кінуў ён, выходзячы з кабінета, памочніку, і ў дзвярах, павярнуўшыся і прыжмурана глянуўшы на Купалу, прадэкламаваў: "Я люблю цябе, Д’ябал, я люблю Цябе, Бог…" [1]

6

Бог уратаваў…

Віктар апрытомнеў у пакоі з двума ложкамі, на адным з якіх ляжаў ён з катэтарамі ў абедзвюх руках, абкручаны трубкамі і правадамі, а на другім сядзела, неадрыўна гледзячы на яго, Ганна. "Вярнуўся?.. - спытала яна, нібы некуды ён ад’язджаў, і заплакала. - Гэта ў мяне пасля аварыі, - сказала скрозь слёзы, калі ён спытаў, што з ёй? - Доктар абяцаў, што пройдзе. Пачакай…"

- І ты пачакай. Што са мной? Дзе я?..

- У лякарні.

- Даўно?

- Не. Ты хутка ачуняў.

- А з табой што?

- Са мной нічога, апроч слёз.

Ганна выйшла - і праз хвіліну ў пакоі, які нагадваў шпітальную палату, з’явіўся чалавек у халаце, пэўна, доктар, толькі халат ягоны быў не белы, а сіні, і сам ён быў падобны да опернага Мефістофеля. "У вас сур’ёзная чэрапна-мазгавая траўма, - казаў ён, здымаючы катэтары і вызваляючы Віктара з наплеценых на яго правадоў і трубак, падведзеных да нечага такога, што нагадвала вылічальную машыну з вялізным асцылографам. - Несумяшчальная з жыццём. Таму вас падключылі да рэгенератара функцый унутраных органаў".

- Хіба мозг - унутраны орган?

- А які?

- Я думаў, што знешні.

- Які знешні?

- Антэна.

- А... Космас… Ёсць такая тэорыя. З гледзішча псіхіятра, можа быць, і знешні. Але з гледзішча хірурга, унутраны. Бо пад чэрапам, а не над, - дробненька пастукаў доктар Віктару па галаве, што як бы азначала, што функцыі мозга адноўленыя, а, можа быць, значыла нешта іншае. - Яшчэ ў вас бізуновая траўма шыі, таму мы надзелі на вас "ашыйнік", які ўжо можна зняць. Падымайцеся… - дапамог ён Віктару ўстаць з ложка, пасадзіў на крэсла і стаў здымаць з яго гіпсавы "ашыйнік", з якога выпалі і пакаціліся па падлозе два бліскучыя шарыкі. "Што гэта?" - спытаў Віктар, і доктар, па якім відаць было, што ён зрабіў нешта не так, што шарыкі не мусілі выпадаць, а Віктар не мусіў іх бачыць, адказаў, што нічога такога. Проста магнітныя шарыкі, якія ствараюць магнітнае поле, што змяншае боль.

Можа, яно і так, але і боль зменшыўся, і памяць праяснілася якраз тады, калі доктар зняў ашыйнік з шарыкамі. І выразна, набліжана, як у тэлескопе, Віктару ўбачылася тое, што нібы за туманам віднелася, расплывалася ў памяці…

Калі з Кутузаўскага праспекта, дзе месцілася 300-я секцыя, Ганна вырашыла паехаць у ГУМ па карціну і тэлескоп, яна папрасіла бацьку прыслаць ягоную машыну. Патэлефанавала яму: "Хто ведае, якіх памераў тыя рэчы, трэба такая машына, каб улезлі".

"Ты б яшчэ прапанавала яму самому прыехаць, каб карціну паглядзець", - незадаволена, бо не любіў, калі ў ёй пракідваліся замашкі "іншапланецянкі", якой патрэбная ўрадавая машына, каб у краму з’ездзіць, буркнуў Віктар, і Ганна тут жа пралапатала ў трубку: "Віктар хоча, каб ты сам прыехаў паглядзець карціну…"

Як пасля аказалася, дарма яна гэта пралапатала.

Калі пад’ехаў "ЗІЛ-114", чорны лімузін на сем месцаў, Грачына ў ім не было. Ганна, якой загадчыца 300-й секцыі сказала, каб яны паспяшаліся, "бо такія рэчы ў крамах не залежваюцца, хутка знаходзяць гаспадароў", кінула кіроўцу: "Хутчэй!" - і яны панесліся. З’ехаўшы з Новаарбацкага моста, кіроўца газануў на скрыжаванні пры ўжо чырвоным светлафоры, потым рэзка затармазіў, але позна - і ў бок лімузіну ўрэзаўся "Масквічок". Трохтонны лімузін на сталёвай раме адкінуў таго "Масквічка" да ходніка, але ўдар быў моцны - і якраз у правы бок, туды, дзе сядзеў Віктар. Счарнела ў вачах - і падумалася, што гэта таму, што ён у чорным лімузіне…

З таго моманту ён пачуваў сябе амаль гэтаксама, як пачуваўся ў стане, калі пісаў вершы. Дакладней, не пісаў, а як бы запісваў іх, прыслухоўваючыся да таго, хто іх дыктаваў. Гэта быў Голас, які то набліжаўся здаля, найчасцей з вышыні, і пры першых гуках ягоных прападала ўсё знешняе, што замінала гэты Голас чуць, а ўнутры, недзе над сэрцам, дзе трымціць тое, што мае назву душы, узнікала музыка, мелодыя, рытм, на які без ніякіх высілкаў, нібы самі па сабе клаліся словы, што прамаўляў Голас, які гэтак жа раптам, як набліжаўся і прамаўляў, аддаляўся і нямеў, калі Віктар пачынаў зважаць на іншыя галасы, якія спакушалі не прыдуманым, няхай сабе і пад нябесную музыку, а рэальным, з усімі ягонымі пернікамі жыццём, і на гэтых пераходах з рэальнасці ў фантастыку, у фантасмагорыю і з яе зноў у рэальнасць Віктар звычайна доўга блукаў, пакуль вяртаўся да ўсведамлення таго, у якім ён свеце.

- Вось і ўсё, - выключыў апарат, які называў рэгенератарам унутраных органаў, падобны да Мефістофеля доктар. - Найгоршае, што можа вас чакаць, перыядычная страта памяці. Але з часам усё нармалізуецца, так што будзьце здаровы! І ведаеце, - праводзіў ён Віктара да дзвярэй, у якіх чакала Ганна, - на вашым месцы я купіў бы вашай жонцы кветкі. "Я не жонка", - усміхнулася так, нібы рада была, што яна не жонка, Ганна, і доктар зачыніў за імі дзверы: "Тым больш".

На будынку лякарні, з якой яны выйшлі недалёка ад Лубянкі, не было ніякай шыльды, і Ганна, перахапіўшы ягоны позірк, сказала, што гэта "крамлёўка". Таму яна без шыльды, як і 300-я секцыя. А калі селі ў "ЗІЛ", з якім, як і з ёй, нічога не сталася, толькі кіроўца памяняўся, спытала: "Ты як пачуваешся? Мог бы ты зараз замест кветак купіць мне карціну, па якую мы ў ГУМ ехалі? Баюся, што яе могуць прадаць".

Ён пачуваў сябе дзіўна. Зірнуў у люстэрка: выглядаў даўно няголеным.

А раніцай галіўся. І гэта таксама дзіўна. Але дзіўна - не кепска. І калі ўжо так закарцела Ганне тую карціну мець…

У ГУМе яны ў каго толькі ні пыталіся пра антыкварную краму 300-й секцыі - ніхто не ведаў, дзе яна, што гэта такое? Нарэшце грузчык з віннага аддзела гастранома правёў іх па закутках, па складах універмага і паказаў на лесвіцу ў сутарэнні: "Туды".

Крама сапраўды аказалася ў сутарэннях. Крамніца, жанчына ў зялёнай блузцы, высокая, хударлявая, белатварая, з доўгімі і чорнымі, як смала, валасамі і жаўтаватымі, нібы ў савы, вачамі, усміхнулася, калі яны спыталі пра тэлескоп і карціну: "З гэтым вам да дырэктара". І правяла да дзвярэй, якіх за шафай у дальнім куце крамы не відаць было: "Тут".

На дзвярах вісела шыльдачка, на якой прыгожа, з вензелямі, было напісана: "Вензель Назар Януаравіч. Дырэктар".

У вялізным, большым за спартыўную залу кабінеце дырэктара можна было б гуляць у футбол, калі б ад сцяны да сцяны не быў ён застаўлены рэчамі. Каля самай дальняй сцяны стаялі легкавыя машыны, матацыклы і ровары, бліжэй - ложкі, канапы, крэслы, патэфоны, радыёлы, самавары, жырандолі, кніжныя паліцы з кнігамі і без, этажэркі з партабакамі і запальнічкамі, ордэнамі і медалямі, шафы, на якіх і ў якіх стаяла розная драбната са шкла, крышталю, каменя, срэбра, золата… Карціны і скульптуры, дываны і абрусы былі навалены ад падлогі да столі - не зразумела было, як усё гэта стаіць, вісіць і, чапляючыся адно за адно, не падае.

Дырэктар, хударлявы, з учэпістымі рознакаляровымі вачамі, якія глядзелі, не міргаючы, і вузкім, як бы завостраным носам чалавек, выгляд якога, бо быў ён чамусьці ў лётным шлеме, здзівіў не менш, чым ягоны кабінет, сядзеў за сталом пасярэдзіне залы. На стале залаціўся тэлескоп, збоку стаяла на мальберце карціна, на якой у гэты залацісты тэлескоп глядзеў Сталін. За карцінай віднеўся яшчэ адзін столік з трыма кубкамі ды імбрыкам на ім, з канапай і зэдлікам побач.

- О, якія госці! - падхапіўся "лётчык", як адразу назваў для сябе гэтага чалавека Віктар. - Мне тэлефанавалі, тэлефанавалі… - рушыў ён, трохі прыкульгваючы, насустрач. - І вы нават не ўяўляеце, які для мяне гонар ваш візіт, - пацалаваў ён руку Ганне. - Я ведаў, меў шчасце ведаць вашу маці, вялікую актрысу Ганну Трубяцкую! Яна была не толькі вялікай актрысай, не толькі… - павярнуўся ён да Віктара, якога да ўсяго, з чаго здзівіўся ён раней, здзівіла яшчэ і тое, што "лётчык" назваў Ганну не дачкой цяперашняга вялікага начальніка, аднаго з кіраўнікоў краіны, а дачкой колішняй, амаль забытай акторкі. - І ведаў вашага бацьку, - узяў Віктара пад локаць "лётчык". - Духоўнага бацьку, духоўнага, - неяк дробненька, мітусліва ўдакладніў ён, убачыўшы недаўменне на твары Віктара. - Каго вы называлі духоўным бацькам? Ну? Успомнілі?.. Вядома ж, успомнілі, як можна забыць… Дык вось гэты тэлескоп належаў яму. Нядоўга, але належаў. А гэтая карціна, Ганна, падараваная вашай маці. Вось глядзіце, - павярнуў ён мальберт. - На звароце карціны напісана: "А.Т от И.С. 28.06.1942". Што гэта за дзень, вы памятаеце? - адным вокам зыркнуў ён на Віктара. - Ну, вядома ж. Не можаце вы не помніць дзень, у які быў забіты ваш бацька. Духоўны, я кажу, духоўны. - І другім вокам "лётчык" зыркнуў на Ганну. - Як вы думаеце, чаму менавіта ў гэты дзень Сталін карціну для вашай маці надпісаў?.. Подпісу на карціне няма, але графалагічная экспертыза засведчыла, што почырк ягоны. Так што рэчы гэтыя па праву, як спадкаемцам, належаць вам, і ніякіх грошай за іх я з вас не вазьму. Хоць каштуюць яны... - зрабіў паўзу, нібы завагаўся, якую цану назваць, дырэктар крамы, і сам сябе паправіў... - хоць каштавалі яны іх гаспадарам дорага. Вельмі дорага.

Ганна падышла да карціны. Насцярожана так - крок, другі, трэці. Стала з таго боку, у які павярнуў карціну дырэктар крамы - тварам да Віктара.

І глядзела, глядзела, глядзела на Сталіна, які глядзеў у тэлескоп.

Віктар ніколі не бачыў у яе такога твару. Іншым разам мільгала на ім нешта з таго, што праглядвалася на музейных партрэтах царскіх ды княскіх, блакітнакроўных асобаў: я вам не роўня! А тут яно з’явілася не адно на твары, заклубілася ў вачах - і не знікала, напаўняючы іх усё глыбей. "Я вам не роўня!"

Ён адчуў сябе не ў сабе.

- Ды што мы стаім! - зноў зыркнуўшы на яго адным вокам, як бы спахапіўся гаспадар кабінета. - Прашу да стала, - усадзіў ён на канапу Віктара з Ганнай, а сам сеў на зэдлік і напоўніў кубкі. - У мяне для вас цудоўны напой, чароўныя зёлкі. Яны даюць... зрэшты, самі адчуеце, што яны даюць, толькі піць іх трэба без нічога. Таму, выбачайце, ніякіх пернікаў, - пасунуў ён кубкі бліжэй да гасцей і крануў руку Віктара. - Пернікі будуць пасля.

Рука была не халодная, не зімная - ледзяная. Такая, якіх не бывае - Віктара проста пранізаў востры холад. Ён здрыгануўся, беручы кубак, праліў напой, амаль нагбом выпіў яго, каб сагрэцца, і хутка, нечакана для сябе самога спытаў:

- Скуль вы ведаеце, што яго забілі?

- А я там быў, калі забівалі, - гэтак жа хутка, не перапытваючы, каго ён мае на ўвазе, адказаў дырэктар антыкварнай крамы Назар Януаравіч Вензель, дастаючы карычневую з чырвонымі кантамі насоўку і выціраючы стол. - Я, ведаеце, заўсёды бываю там, дзе цікава. А дзе не цікава, там не бываю. Што там рабіць, праўда?.. Вы дапівайце, дапівайце, - даліў ён з імбрыка напою, які нагадваў Віктару той, які маці настойвала, як яна казала, з усётраўя. - І сказаў, калі Ганна дапівала зёлкі дробнымі глыточкамі. - Я і каля Новаарбацкага моста быў.

Ганна выпусціла кубак.

- Ды што гэта вы!.. - з напускной незадаволенасцю зноў дастаў карычневую насоўку з чырвонымі кантамі дырэктар. - Стол антыкварны, камісару Гамарніку належыў. Вы ж ведаеце, хто такі камісар Гамарнік, - нахіліўшыся да Віктара, працёр ён інкрустацыю на стале, стылізаваную чырвоную зорку. - Некалі на ягонай вуліцы ў Мінску жылі.

Гэта ўжо было занадта, каб здавацца звычайным. Віктар і сам забыўся, што кватараваў з паўгода на вуліцы Гамарніка, колішняга кіраўніка Беларусі. А каб яшчэ незвычайней было, гаспадар кабінета падняўся, падышоў да кніжнай паліцы, узяў з яе часопіс. - Бачыце, як называецца? "Чырвоная Беларусь". І глядзіце, які ён чырвоны. Вокладка гэтак залітая крывёй, што партрэта Сталіна на ёй амаль не відаць. Бо тут кроў на крыві. Першая, унізе, трохі святлейшая, кроў народнага паэта Купалы. А зверху, цямнейшая, угадайце, чыя?.. Так, народнага камісара Гамарніка. Першы спрабаваў зарэзацца, а другі застрэліўся. Адзін у Мінску, другі ў Маскве, куды паехаў з Мінска, узяўшы з сабой гэты скрываўлены часопіс. З ім, са Сталіным пад галавой і застрэліўся, - паднёс дырэктар палец да скроні. - Бачыце, як яно звязана. Як яно... - тыцнуў ён пальцам у вокладку часопіса. - як яно зліта. У мяне ўсё тут гэтак звязана, зліта, нічога выпадковага. Таму і дарагое ўсё.

Аповед "лётчыка" ўразіў, але нешта ў ім, хоць было звязанае і злітае, не вязалася і не злівалася. Віктар ведаў, што першы нумар часопіса "Чырвоная Беларусь" быў выдадзены ў падарунак Сталіну на ягонае 50-годдзе. Гамарнік тады ў Мінску камандаваў усім і ўсімі, але жывот сабе Купала ўзрэзаў пазней. Зрэшты, начальнік палітупраўлення Рабоча-сялянскай чырвонай арміі Якаў Гамарнік, наўпрост звязаны з НКВД, мог і пазней з Масквы ў Мінск завітаць.

Віктару закарцела дазнацца, як і чаму аказаўся ў антыкварнай краме часопіс, але тут Ганна спытала:

- Як вы каля Новаарбацкага моста маглі быць?

- Не верыце? - зрабіў выгляд, нібы пакрыўдзіўся, "лётчык". - Што ж, прашу за мной.

Ён правёў іх па сваёй вялізнай краме да самай дальняй сцяны, каля якой за двума легкавікамі, амерыканскім Chevrolet 1937 года і савецкім прадваенным "КІМ-10" стаяў пабіты "Масквічок", за стырном якога нерухома сядзеў кіроўца. Віктар мог паклясціся, што паўгадзіны таму, калі яны ўвайшлі ў краму, гэтага "Масквіча" тут не было.

- Кіроўца яшчэ жыў пасля аварыі, - сказаў так, нібы нічога незвычайнага ім не паказваў, дырэктар крамы. - Памёр на Лубянцы, на допыце ў КГБ. Сэрца спынілася, калі яго звінавацілі ў замаху на жыццё члена Палітбюро ЦК КПСС таварыша Грачына.

Сказаўшы гэта, ён адчыніў дзверцу "Масквіча", каб Віктар з Ганнай лепш разгледзелі кіроўцу, і застаўся задаволены тым, што адбілася на іх тварах.

- Але ж у машыне ехалі мы, а не бацька, - нервова зглытнуўшы, сказала Ганна, і "лётчык" павярнуўся да яе:

- А хто ведаў, што ехаў не Грачын?

Віктар глядзеў на кіроўцу, і яму здавалася, што ён, Віктар Маргер, падвоіўся - настолькі кіроўца быў падобны да яго. У гэткім жа адзенні, у такіх жа чаравіках.

- Вы кінулі мяне, - прамовіў раптам нябожчык. - Не ведаючы, жывы я, ці не. А самі ў шпіталь.

Віктар здзівіўся не з таго, што мёртвы нешта прамовіў. Ён здзівіўся з таго, што гэта яго не здзівіла, і сказаў, апраўдваючыся:

- Я непрытомны быў. Мяне і ў шпіталь павезлі непрытомнага.

Ганна таксама глядзела на кіроўцу не як на мярцвяка. І яна не апраўдвалася, таму Віктар дадаў за яе: "А ў Ганны, мусіць, шок быў…"

- Непрытомны... шок... - выйшаў з машыны кіроўца. - Але ж калі апрытомнелі, калі шок прайшоў, маглі спытаць, што са мной? Хоць пацікавіцца, дзе я? Хай сабе я не чалец Палітбюро і не зяць ягоны.

"І праўда пацікавіцца маглі. Але не пацікавіліся. Чаму?.." - падумалася Віктару, а Ганна ступіла да кіроўцы, падала руку: "Ганна. Трубяцкая. Актрыса", - і той руку падаў: "Віктар. Маргер. Паэт".

Як гэта?..

- Беларускі паэт? - спытала Ганна такім голасам, нібы нічога іншага ў адказ пачуць не чакала, а кіроўца перапытаў: "Чаму беларускі?.."

Некалі яна гэтаксама з Віктарам знаёмілася - іншапланецянка ў белай сукні з чырвоным поясам. Толькі тады першы ён падаў руку: "Віктар Маргер", - і яна падала: "Ганна Трубяцкая".

Кіроўца прысеў пару разоў, размінаючыся. Абышоў машыну:

- Капцы майму "Масквічку". Не трэба было ехаць… А ведаеце, чаму паехаў? Гэбіст патэлефанаваў, які спрабаваў завербаваць мяне гадоў пяць таму. Сказаў, што ў псіхушку мяне вырашылі пасадзіць, дык па даўнім знаёмстве ён можа параіць, як выкруціцца. Сустрэцца прапанаваў у кавярні на Новым Арбаце. Я вырашыў паехаць, каму ў псіхушку хочацца? І во куды прыехаў… А гэбісты яшчэ прыдумалі, нібы я наўмысна ў "ЗІЛ" урэзаўся, члена Палітбюро забіць хацеў. Праўду сказаць, я б іх усіх пазабіваў, але ж хацець - не зрабіць. І ты таксама пазабіваў бы, - стаў ён насупраць Віктара. - А танцуеш каля іх, круцішся… Ды Бог не цяля, бачыць круцяля.

Апошнія словы ягоныя прагучалі так, як быццам Віктар сам сабе іх сказаў. І падумаў: "Так, пазабіваў бы, а танцую каля іх, кручуся. А Бог не цяля, бачыць круцяля. Калі ёсць ён, Бог".

- Ёсць, - сказаў кіроўца. - І ён дараваў мне, бязвінна забітаму. - А табе...

- Што мне? - не стрываў, хоць і веры не даваў, што ўсё гэта насамрэч адбываецца, Віктар.

- Не ведаю, што. Бог ведае. Але думаю: не даруе.

- Чаму?

- Бо ты перастаў чуць Ягоны голас. Бо спакусіўся. Захацеў таго, што не тваё, і сумленне ў табе закруцілася, як вятрак. У той бок, адкуль вецер. Кінуў яе, - кіўнуў ён на Ганну. - З’ехаў. А там, куды з’ехаў, не выйшла так, як ты хацеў. Вярнуўся. Хіба да яе? Хіба ты ў каханне вярнуўся? Ты вярнуўся да тых, каго забіў бы. А прыкідваешся, што любіш іх. Гэта яшчэ горш, чым вярнуцца да раскаханай. Калі ты паэт, нашто табе гэта?

Пра вяртанне да тых, каго забіў бы, кіроўца, паэт з ягоным іменем і прозвішчам, чалавек, з якім яны нават пальцамі былі падобныя, у якога, як і ў Віктара, быў шнар на сярэднім пальцы правай рукі, сказаў тое ж, што Віктар сам сабе мог сказаць, але пра Ганну - не! Яна не была раскаханай, такія жанчыны проста не могуць раскаханымі быць, і Віктар запярэчыў: "Што ты можаш ведаць пра нашы адносіны?.. Пра мяне?.. Чаго я хачу, чаго не хачу..." - а кіроўца стаў перад ім твар у твар: "Тое самае, што і ты!"

Яны глянуліся адзін у аднаго, як у люстэрка, закружыліся адзін перад адным, нібыта пеўні перад бойкай, і не распазнаць было, хто з іх Віктар Маргер, а хто ягоны адбітак, хто нябожчык, а хто жывы?..

- Ну?.. Хто з іх ваш?.. - задаволена спытаў Ганну, падыходзячы да машыны і адчыняючы багажнік, "лётчык". Ганна нічога не змагла адказаць, а "лётчык" усміхнуўся. - Ды жарт гэта, жарт. Бо слухаць абрыдла: адзін, адзіны... - нахіліўся ён, дастаючы нешта з багажніка. - А вось гэта ўжо не жарт. Выбухоўка. Гаспадар машыны не ведаў пра яе. Падклалі. Чаму яму? Бо і паэты ў Доме літаратара, і артысты ў Доме кіно не аднойчы чулі, як ён гразіўся пазабіваць усіх крамлёўскіх старцаў. Чаму не выбухнула? Бо, як заўсёды ў краіне, грамадзянамі якой вы маеце шчасце быць, нешта ў апошні момант абавязкова не спрацоўвае. Гэтым разам дэтанатар. Калі б ён спрацаваў, вы б усе трое... Нават чацвёра: капітан КГБ Малькоў, які кіраваў машынай Грачына, таксама. Ведаю-ведаю, чаму вы хочаце запярэчыць, - заўважыў ён нязгоду на твары Ганны. - Таму што самі бачылі, як машыны сутыкнуліся па віне кіроўцы "ЗІЛа", а не "Масквіча". Дык вось кіроўца вашага бацькі спачатку набраў хуткасць, а потым рэзка затармазіў, каб "Масквіч" уляцеў у бок "ЗІЛа", бо яму сказалі, што аварыя за Новаарбацкім мостам падстройваецца наўмысна, што гэта праверка ўрадавай машыны на трываласць. У рэальных дарожных умовах, - з націскам прамовіў "лётчык". - А якія ў краіне рэальныя дарожныя ўмовы?.. Яны такія, што кіраўнік краіны, Генеральны сакратар ЦК КПСС таварыш Брэжнеў моцна хворы і праз год памрэ. А ў старшыні Камітэта дзяржаўнай бяспекі таварыша Андропава, які меціць на ягонае месца, адзіны супернік - таварыш Грачын. Мог быць яшчэ таварыш Суслаў, але таварыш Суслаў памрэ раней за таварыша Брэжнева.

Ён прымоўк, быццам вылічваючы, наколькі Брэжнеў перажыве Суслава, і Ганна спытала ў паўзе, гэтак жа нервова, як тады, калі пачула пра спробу замаху на бацьку, зглытнуўшы: "Скуль вы ведаеце, хто і калі?.." - але "лётчык", нібы не пачуўшы яе, казаў далей да Віктара - невядома, да якога.

- Разумееце, паблізу чаго вы апынуліся? Дзе вы праз гэта можаце быць, уяўляеце?.. - апусціў, потым зноў падняў ён дзверцу багажніка. І ляснуў замком. - На самым нізе, ці на самым версе! Гэта шанец, які выпадае раз у жыцці! А вы будзеце слухаць лухту пра ветракі сумлення?.. - нечакана ўсхадзіўся, узнерваваўся больш за Ганну "лётчык", сарваўшы з галавы шлем і махнуўшы абодвум Віктарам: "Можаце ехаць!"

Дырэктар антыкварнай крамы быў лысы. Зусім. Можа, таму і насіў шлем, без якога не толькі злысеў, але й прыгорбіўся, гэтак за імгненне пастарэў, як за сто гадоў не старэюць.

У сцяне перад "Масквічом" паволі расчынілася шырокая брама, за якой адкрылася Лубянская плошча. Гэта было зусім нечакана, бо Лубянка знаходзілася даволі далёка ад ГУМа, ці ва ўсякім разе не так блізка, каб на яе можна было выйсці ці выехаць з сутарэнняў універмага. Значыць, сутарэнні, у якіх была гэтая дзіўная антыкварная крама, былі большымі, чым здавалася - цягнуліся, можа быць, пад усёй Масквой.

Але Ганну здзівіла не гэта. Яна глядзела на абодвух Віктараў і бачыла, што хоць яны і скачуць пеўнямі, але абодва ў нерашучасці. У такой нерашучасці, нібы ні адзін не ведаў, хто з іх хто? Не разумеў, каму махнуў шлемам "лётчык": "Можаце ехаць!.." Нарэшце адзін з іх, развітальна зірнуўшы спачатку на Ганну, потым на "лётчыка", няўпэўнена сеў за стырно. Тузануўшыся, "Масквіч" выехаў на плошчу, апісаў круг вакол помніка Феліксу Дзяржынскаму, спусціўся ўніз і схаваўся ў падзямеллях будыніны Камітэта дзяржаўнай бяспекі.

"Машына ім належыць, - трохі ніякавата, бо псіхануў, і вінавата, бо паказваў легкавічок як экспанат сваёй крамы, - сказаў дырэктар. - Як матэрыяльны доказ замаху. Я папрасіў на паўгадзіны. Не адмовілі… Мая вам парада, - нацягнуў ён шлем і энергічна павёў гасцей да выхаду з кабінета, да дзвярэй, за якімі высокая, хударлявая, белатварая з доўгімі і чорнымі, як смала, валасамі і жаўтаватымі, нібы ў савы, вачамі жанчына ў зялёнай блузцы, мусібыць, сакратарка дырэктара, пакавала ў кардонныя скрынкі тэлескоп і карціну. - Сябруйце са спецслужбамі! Гэта адзінае сяброўства, з якога бывае нейкі толк! Так, Сюзана?"

- Так, - сказала Сюзана. - Я толькі з імі й сябрую. Больш няма з кім.

Яна была падобная да ведзьмы, гэтая жаўтавокая Сюзана, да прыгожай, але да ведзьмы, і таму, мусіць, Ганна спытала: "А з д’яблам?.. - і кінулася да дзвярэй, у якія выходзіў "лётчык". - Чакайце! Вы хто? Д’ябал?.." - але той не стаў чакаць, дзверы зачыніліся, і дарма Ганна торгала лапезную, пазалочаную, са змяінай галавой дзвярную ручку.

У краму ўвайшоў новы кіроўца Грачына з грузчыкам віннага аддзела. Яны моўчкі ўзялі і вынеслі пакункі.

"Што гэта было?" - спытаў, сеўшы ў машыну і трымаючы галаву абедзвюма рукамі, Віктар, голас якога здаўся Ганне як бы ягоным і як бы не, і яна павярнулася да яго з тым жа тварам, з якім глядзела на карціну: "Нас далучылі". - "Хто далучыў? Да чаго далучылі, Ганна?.." - пытаў Віктар сваім і не сваім голасам, не разумеючы, пра што пытае, а яна глядзела і глядзела на яго, як на тую карціну, і ён не вытрываў: "Ганна! Нас ці падпаілі нечым, ці з намі такое пасля аварыі! Зацьменне нейкае найшло, мы звар’яцелі!.." - а яна, усё гэтак жа гледзячы, наблізілася да яго - тварам да твару: "Калі так, дык ёсць у цябе якая-небудзь выратавальная ідэя?.."

VII

Выратавальную ідэю, якая прыйшла ў галаву камісару Мяркулаву, пакуль ён са справай Луцкевіча-Луцэвіча разбіраўся, няпроста было рэалізаваць. Прамы тэлефон да Сталіна яму, пакуль ён быў у Куйбышаве, адключылі. Можна было скарыстацца толькі тэлефонамі з кабінета Берыі ці Багдана Кабулава, калегі па "расстрэльнай тройцы" - ягоны кабінет бліжэй.

Ён увайшоў у прыёмную Кабулава, рвануўшы дзверы, як уваходзяць вельмі занятыя, у якіх тэрміновая справа, людзі:

- Багдан у сябе?

- Да таварыша Берыі выйшаў, - не ўскочыў, як звычайна пры з’яўленні начальства, а неяк вальяжна падняўся, нібы ведаючы, што Мяркулаў цяпер не начальнік, а калі і начальнік, дык не ягоны, памочнік Кабулава, якога камісар упершыню бачыў і які ў прыёмнай намесніка народнага камісара ўнутраных спраў сядзеў чамусьці ў лётным шлеме. "Я пачакаю яго!" - прайшоў Мяркулаў у кабінет, зачыніўся і адразу ўзяў трубку чырвонага, які асобна ад усіх стаяў, тэлефона. Азірнуўся на дзверы, якія памочнік Кабулава мусіў зараз адчыніць і папрасіць госця выйсці, а калі госць не выйдзе - вывесці: у кабінеце намесніка народнага камісара ўнутраных спраў без гаспадара нікога не можа быць. Але памочнік не ўвайшоў, не папрасіў госця выйсці і не вывеў яго.

Мяркулаў расстраляў бы такога памочніка.

Гудкі йшлі доўга…

3 чаго пачаць?.. Адразу пра 1-ю лабараторыю? Пра "жывую" ваду?.. Не, пра гэта Берыя паспеў дакласці… Таму адразу пра таго, каго ажывілі… І аказалася, што гэта не памылка з прозвішчам, а наўмысна спланаваная таварышам Берыя расправа над лаўрэатам Сталінскай прэміі, каб кінуць цень на таго, хто яму гэтую прэмію…

Памочнік усё ж зазірнуў у кабінет - бліснулі вочы: адно зялёнае, другое карычневае. Мастакі такія вочы нячысцікам звычайна малююць, дзе Кабулаў такога ўзяў?

- Кабулаў у таварыша Берыі, таварыш Сталін!.. Так, гэта я!.. - зрабіўшы выгляд, нібы дакладвае Сталіну, пагрозліва памахаў Мяркулаў кулаком памочніку, які, як здалося камісару, паблажліва ўсміхнуўся і, цалкам задаволены тым, што пачуў і ўбачыў, шчыльна зачыніў за сабой дзверы - і тут на тым канцы знялі трубку.

Калі камісар выйшаў з кабінета, прыёмная Кабулава была пустая. На стале памочніка ляжала паперка: "Пайшоў у ГУМ".

"Што за жарты дурныя?.. Які ГУМ?.. Галоўнае ўпраўленнне чаго? Мерцвякоў?.." - пацепнуў плячыма Мяркулаў і з прыёмнай Кабулава патэлефанаваў у гараж. Патэлефанаваўшы, падумаў: "Трэба будзе распытаць Багдана пра гэтага рознавокага ў шлеме. Хто ён і скуль? І чаму гэты "лётчык", пастаўлены, калі верыць Берыі, кіраваць 1-й лабараторыяй, сядзіць у памочніках Кабулава? Нешта тут не так."

Праз дзесяць хвілін тая ж чорная машына, якая прывезла Купалу на Лубянку, панеслася з Лубянкі да Крамля. "Кажаце, гэта б’юік? - пытаў Купала камісара. - А ў мяне шэўрале…"

Камісар не падтрымаў размовы. Размаўляюць на доўгім шляху. А гэты шлях быў кароткі.

8

- Мы праводзім у апошні шлях чалавека, прозвішча якога было вядомае не многім, бо дзейнасць ягоная звязаная з дзяржаўнымі сакрэтамі, з такой вялікай справай, значэнне якой для бяспекі нашай краіны, для будучыні савецкай дзяржавы, нашага народа, які будуе камунізм, выключнае. Тое, што вынайшлі савецкія вучоныя пад ягоным кіраўніцтвам, дазваляе матэрыялізаваць, пераўтварыць у бачныя, практычна рэальныя вобразы як любую тэхнічную, гэтак і гуманітарную ідэю, а значыць, ажыццявіць любую, самую смелую чалавечую мару - у тым ліку мару пабудовы камуністычнага грамадства. Схіляючы галовы перад тваёй памяццю, дарагі Аляксандр Анісімавіч, мы клянёмся быць вернымі… - і пакуль бацька Ганны, член Палітбюро ЦК КПСС таварыш Васіль Дзям’янавіч Грачын кляўся над труной яе хроснага і свайго сябра быць верным ідэям ленінізму і справе камунізму, Віктар спрабаваў знайсці ў сваёй памяці хоць нешта, што казала б яму пра заслугі чалавека з іменем Аляксандр Анісімавіч, але нікога, апроч Аляксандра Анісімавіча Дзяругі, які ў дзяцінстве вучыў яго граць на акардэоне, не ўспаміналася.

"Не тутэйшы, хлопчык, у цябе характар. Як і ў бацькі твайго. Я бываў там, адкуль ён родам - дзікія рускія стэпы! Дзі-кі-я! Вось яны і ў ім, і ў табе. Ніводны беларус не зрабіў бы тое, што ты! І ты можаш кепска скончыць, - казаў яму Аляксандр Анісімавіч, калі акардэон, які абрыдла цягаць тры разы на тыдзень з дому ў музычную школу, Віктар скінуў з віядука над чыгункай пад колы цягніка. Ён паставіў акардэон, вялізны ў карычневым футарале, на шырокую парэнчу віядука, калі ўнізе йшоў таварняк, і загадаў: "Не ўпадзе - буду цягаць". Таварняк тахкаў, грымеў пад віядукам, акардэон уздрыгваў, хістаўся, але не падаў, і Віктар, калі паказаўся хвост таварняка, крануў футарал мезенцам левай рукі…

Тры дні ён не прыходзіў дахаты. Баяўся, што бацька заб’е. На чацвёрты дзень яго злавілі. Маці глядзела на яго вачамі, поўнымі неразумення, жаху: "Ты што нарабіў?.." А бацька, калі дазнаўся, толькі хэкнуў, шклянку гарэлкі выпіўшы: "Ну ты даеш!.."

- І лёс твой, хлопчык, бачу я такі, - сумна казаў Аляксандр Анісімавіч, адзіны на ўвесь іх раённы гарадок інтэлігент, чалавек, які яго любіў, даводзіў ягоным бацькам, што ў яго талент, чаму і прадалі яны карову, каб купіць акардэон. - Ці сядзець табе ў турме, ці стаяць на сцэне. А калі не на сцэне, дык хоць на хрэсьбінах ды на хаўтурах граць. Гэта, вядома, не тое, пра што можна марыць, але ўсё ж лепш, чым турма.

Аляксандр Анісімавіч падараваў Віктару новы акардэон. Ну, не новы, якраз стары, затое які! Не "Беларусь" маладзечанскай фабрыкі, а нямецкі трафейны "Weltmeister" з 11 рэгістрамі. "Ён твой, але няхай пакуль у мяне пабудзе. Каб ты яго не цягаў і пад цягнік не кінуў".

Грачын скончыў развітальную прамову, труна з нябожчыкам паволі паплыла ўніз. У сутарэнні крэматорыя. Пад усю Маскву.

- На памінкі, на памінкі, - убачыўшы, што Віктар з Ганнай збочваюць да брамы з новых могілак на старыя, да Данскога манастыра, павярнуў іх да машыны Грачын. - І без пытанняў, без ніякіх пытанняў, - абняў ён Ганну, якая прапанавала Віктару прайсці да надмагілля непадалёк ад Малога сабора, куды часцяком хадзіла адна, а яго прывяла на другую ноч пасля іх першай ночы ў качагарцы.

Ён добра яе ў той ночы запомніў.

"Бачыш?.. - правяла яна Віктара паўз Малы сабор, пазалота якога тускла свяцілася пад цьмяна-туманістым месяцам, і звярнула ўлева на зарослую дарожку, пасярэдзіне якой узвышалася над астатнімі помнікамі бронзавая постаць анёла. - Крылаты геній… Нават стоячы на каленях, схілены над магілай, ён узвышаецца над усім і ўсімі. Ведаеш, чаму?.. Бо гатовы ўзляцець! Бачыш?.. - І памаўчаўшы, падвяла яго да надпісу на пастаменце. - Анёл гэты над грудком Ганны Трубяцкой. Мяне ў яе гонар назвалі. І маці мая з Трубяцкіх, і бабуля, і ўсе продкі па кудзелі, якія род свой вядуць ад унука вялікага князя літоўскага Гедыміна".

Віктар не чакаў такога.

"Дык ты літвінка?"

"Як сказаць… Продкі збеглі з Літвы пяць стагоддзяў таму. Але…"

Яна прытулілася да яго, абняла. Моцна, парывіста. "Не забывай, што ты крылаты. Што крылатыя ўзлятаюць нават з каленяў".

Ён не зразумеў тады, да чаго гэта яна?.. Толькі пасля.

- Я не разумею цябе, - заштурхаў Ганну ў машыну Грачын. - Гэта твой хросны. І ён памёр тры дні, а не тры стагоддзі таму.

З Данской плошчы паехалі на Нікітнікаў правулак у сталовую ЦК, дзе за памінальным сталом Віктара пасадзілі побач з Паўлам Посухам, першым камсамольскім сакратаром.

- Слухай, - адразу нахіліўся да яго Посух. - Ты з Грачыным, бачу, зноў па-свойску. Закінь за мяне слова. Сталі пагаворваць, нібы я засядзеўся ў камсамоле, пара пераводзіць. Дык каб не паслом у Манголію. - І падміргнуў. - Камсамольская прэмія не апошняя. Наперадзе іх яшчэ... Дзяржаўная, ленінская... Ты мне - я табе.

"Пасля..." - кіўнуў Віктар, хоць ні цяпер, ні пасля прасіць за Посуха не збіраўся. Падумаў толькі, калі Посух падміргнуў яму: "Усё ж маскоўскія купцы - не мінскія мальцы. Учора прададуць, а заўтра купяць".

Посух уручаў яму прэмію. Потым, калі Віктар, ужо лаўрэат, прыехаў на сустрэчу ў Маскву, Посух запрасіў яго ў свой кабінет, дзе былі яшчэ два чалавекі. Не з камсамольцаў, камсамольскіх Віктар ведаў. "Мы тут параіліся, хто б мог прывітаць з’езд партыі ад імя савецкай моладзі? Вырашылі, што ты, - урачыста, нібы помнік адкрываў, прамовіў Посух. - І ўбачыўшы, як Віктар скрывіўся, дадаў, каб не крывіўся. - Твая кандыдатура падтрыманая ў ЦК партыі. Так што пішы выступ".

Чамусьці першае, пра што падумаў, пачуўшы гэта, Віктар: "Хто са мной выпіць пасля гэтага захоча? Шкляр, можа, вып’е. За імперыю. А Барада - не".

Але як адмовіцца? Калі выбралі? Калі ўжо ўзгаднілі з ЦК? І, мяркуючы па двух маўклівых таварышах у кабінеце Посуха, не толькі з ЦК узгаднілі.

Вярнуўшыся з Балгарыі з медалём за вызваленне ад асманскага рабства, ён амаль усё лета прабыў у Маскве, дзе было спякотна, душна, і Ганна часцяком вазіла яго на ўжо знаёмае лецішча - урадавую дачу Грачына. Аднойчы прыехалі, а там Грачын са старшынёй КГБ Андропавым і яшчэ двое "крамлёўскіх старцаў". І пра нешта яны, замкнуўшыся ў кабінеце гаспадара, баілі, баілі...

Калі госці раз’ехаліся, гаспадар вывеў Віктара ў сад: "Ты нікога тут не бачыў. Зразумеў?.. - І калі Віктар кіўнуў, працягнуў. - Але зараз я не пра гэта, пра гэта пазней. Помніш нашу даўнюю размову пра Ганну? Дык вось правільна ты зрабіў, што з’ехаў тады. Я таксама з ёй не жыў бы. Як з ёй жыць? Ведаеш, што яна мне сказала? Ці ты, кажа, дапаможаш Віктару заняць месца, якога ён варты, ці я скажу Брэжневу, што ты з Андропавым у змове супраць яго! І хоць я не ў змове, мне без Брэжнева адразу кердык, толькі праз яго і трымаюся, - скажа! У мяне сумневу няма, што скажа. Бо такая ж, як маці. Так што ты глядзі. Буду дапамагаць - не кандыбобернічай. Дамовіліся?.."

Віктар не сказаў, што дамовіліся, але Грачын палічыў, што так.

- Выступ напішу, - паабяцаў Віктар Посуху, калі два маўклівыя таварышы пайшлі з кабінета. - А прачытае няхай нехта іншы. Актрыса, студэнт, касманаўт. Так лепей будзе.

Камсамольскі сакратар глянуў на яго, скрывіўшыся: "Можа, і лепей, калі касманаўт. Толькі таварышу Грачыну пра гэта ты сам скажы. - І калі Віктар падняўся, каб пайсці, Посух зрабіў выгляд, нібы толькі зараз нешта вельмі важнае ўспомніў. - Ледзь не забыўся. Мне выступаць на з’ездзе. Ты ўключаны ў групу, якая піша даклад. Бюро ЦК вырашыла, што ў дакладзе трэба павіншаваць Леаніда Ільіча з юбілеем: ён 50 гадоў у партыі. А з 1923-га года, што важна, у камсамоле. І добра было б павіншаваць яго вершамі, гэта ажыўляе. Напісаць нешта маладое, баявое. Вось такое, як гэтае прывітанне "Германскаму камсамолу"", - падаў Посух аркуш паперы з надрукаваным на ім вершаваным тэкстам:

Смело, вперёд! Разорвите оковы,

Сбросьте кровавые цепи царей,

Юным порывом, огнистой волною,

К новому счастью - смелей!

К жизни, к прекрасному солнцу свободы,

К светлым идеям великих творцов,

Смело шагайте же, юные взводы,

Помня заветы отцов!

Кровью залейте позорные троны,

Мысли о гнете в крови утопи…

Смело… Вперед… Разбивайте хоромы…

Жизни не нужны рабы!

Віктар не зразумеў.

- Пры чым тут германскі камсамол?

- Ні пры чым. Але аўтар гэтага верша - 17-гадовы камсамолец Леанід Брэжнеў. Вось і напішы пра вечна маладое камсамольское сэрца.

- Пад такое я не падпісваўся, - паклаў Віктар на стол паперу, якую Посух зноў яму падаў:

- Яшчэ ёсць варыянт перакладу.

- Якога?

- На беларускую мову. Мы на бюро падумалі, што Леаніду Ільічу прыемна было б пачуць праз столькі гадоў свой першы верш у перакладзе.

- Дык перакладзіце на нямецкую. Верш жа пра германскі камсамол.

Посух усміхнуўся - ён іншым разам усміхаўся. Але не суразмоўніку, а як бы самому сабе, і ў такія імгненні Віктар думаў, што не ўсё недзе там, глыбока ў Посуху, проста: "Ленін! Партыя! Камсамол!"

- Што ён зразумее па-нямецку? А па-беларуску, ён жа ўкраінец, будзе пазнаваць, згадваць.

- І думаць, што перакладзена на балгарскую? - успомніў Віктар банкет з медалём, якім узнагародзілі яго за вызваленне Балгарыі ад ярма Асманскай імперыі, і не чакаючы, пакуль Посух уцяміць, пра што ён, вярнуў яму паперу, паўтарыўшы: "Пад такое я не падпісваўся", - а Посух, калі ўжо Віктар выходзіў, прайшоў услед: "Мяне таварыш Суслаў выклікае, дык так яму і перадаць? І сказаць, што ты стаў дэлегатам партыйнага з’езда, не з’яўляючыся членам партыі? Падманам падняўся на высокую партыйную трыбуну!.." - "Я на яе не шчыміўся, вы самі паклікалі!"

- Ніхто ў мяне не пытаўся: у партыі я, ці не? - пераказваў Віктар Грачыну размову з Посухам. - І я не ведаю, чаму мне выпісалі пасведчанне дэлегата! А не госця, як касманаўту Рыленку, хоць ён і камуніст!

Грачын махнуў рукой.

- З гэтым разбярэмся. Мусіць, Ганна пазавіхалася. Але хоць ты дэлегат, хоць госць, а вітанне з’езду з віншаваннем Брэжневу напішаш. І верш ягоны перакладзеш, і прачытаеш сам! Бо напісаць, каб нехта за цябе прачытаў, гэта як у латарэю выйграць і аддаць білет суседу. - А калі Віктар упёрся: "Я аддам білет", - Грачын да болю сціснуў яму, як заўсёды рабіў, калі яны спрачаліся, плячо: "Ты спачатку яго купі".

Білет Віктар купіў: вершы да з’езду напісаў. Віншаванне Брэжневу пісаць не стаў - трэба ж было на нечым сваім настаяць. Хоць разумеў, што ці з віншаваннем, ці без. Хоць дэлегат, хоць госць.

Гульня з самім сабой.

Даклад Посуху пісалі ўпяцёх. "Каб узнёсла - і каб як мага болей апладысментаў!" - паставіў творчую задачу Посух. І калі даклад друкавалі, Віктар паўстаўляў пасля кожнага абзаца: (Апладысменты). Думаў, што пажартаваў. Але Посух падумаў іначай.

Папера на імя сакратара ЦК КПСС таварыша Суслава, копію якой Віктару паказаў Грачын, называлася "Дакладная запіска", і ў ёй дакладвалася, што "лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Віктар Маргер адмовіўся пісаць віншаванне Генеральнаму сакратару ЦК КПСС таварышу Леаніду Ільічу Брэжневу ў звязку з 50-годдзем ягонага ўступлення ў партыю, а таксама выказаўся супраць дапамогі Савецкага Саюза братняму народу Афганістана".

- Ты разумееш, што гэта такое? - спытаў Грачын. - Гэта ўжо не проста блытаніна з тым, у партыі ты, ці не ў партыі… - і Віктар нервова, разумеючы, што гэта такое, стаў казаць пра подласць, пра данос, а Грачын цяжка паклаў руку на паперу. - Гэта інфармацыя першага сакратара ЦК камсамола. Як ты яе ні назаві. І калі пра віншаванне Брэжневу можна сказаць, што не здолеў, не ўдалося, таму і не напісаў, дык пра Афганістан што ты скажаш?

- Што гэта нагавор! Што Посух перайначыў тое, што насамрэч было.

- А што было?.. Што ты скажаш Суславу, калі я ўгавару яго прыняць цябе, бо толькі ён цяпер можа цябе ўратаваць?

- Знайду, што сказаць.

- Што?.. Ты - гэта не тое, што ты можаш сказаць. Ты - гэта тое, што пра цябе напісана. У аб’ектыўках, даведках, характарыстыках…

- І ў даносах?

- І ў даносах! Бо кожны думае: не бывае дыму без агню! Кожны рады падумаць пра іншага горш, каб пра сябе падумаць лепш. Хоць было тое, што напісана, хоць не было!..

А было вось што.

Лаўрэатаў прэміі Ленінскага камсамола сабралі ў Маскве на прагляд фільма пра амерыканцаў, якія надумалі размясціць у гарах Афганістана ракеты, каб напасці на СССР, а Генеральны сакратар ЦК КПСС таварыш Леанід Ільіч Брэжнеў разгадаў іх планы - і Савецкі Саюз дапамог братняму афганскаму народу звергнуць крывавы, праамерыканскі рэжым Аміна і звяршыць народна-дэмакратычную рэвалюцыю пад кіраўніцтвам сябра савецкага народа Кармаля. І хоць у Афганістане, куды Савецкі Саюз увёў войскі, ужо год ішла вайна, у фільме не чуваць было ніводнага стрэлу, не відаць было ніводнага забітага ці параненага, толькі мільгалі шчаслівыя твары афганскіх сялян і рабочых на "вахтах добраахвотнай працы".

Фільм быў зняты па сцэнары Посуха.

- Ну як, Рустам?.. - падняўся Посух пасля прагляду, павярнуўшыся, як да калегі, да сцэнарыста аднаго з лепшых савецкіх фільмаў "Белае сонца пустыні", які патыліцу пачасаў: "Па-мойму, пустыня." - "Што?.." - зрабіў выгляд, нібы нечага не зразумеў, Посух, хоць і ён, і ўсе ўсё зразумелі, проста ніхто такога не чакаў. Посух разгубіўся, стаў шукаць падтрымкі: "А паэты што думаюць?.." - і Віктар сказаў: "Тое самае".

- Калі ты цяпер, пасля гэтай паперы адмовішся выступіць на з’ездзе, я нічым табе не змагу дапамагчы, - схаваў у стол "дакладную запіску" Грачын. - Дый не буду дапамагаць. Тым больш, што ў папцы, якую склалі на цябе на Лубянцы, не толькі данос Посуха. І нават не толькі допісы сведкаў таго, што ты выступаў супраць дапамогі Савецкага Саюза Афганістану. Там і колішнія твае грахі. І не адны маскоўскія, але і мінскія. Андропаў сказаў мне, што ты, аказваецца, яшчэ сапляком быў у нейкай антысавецкай групоўцы. Гэта так?

Гэта было не так, і Віктар стаў даводзіць Грачыну, што гэта не так, што гэбісты, каб выслужыцца, выдумалі моладзевую антысавецкую групоўку ў Мінску, да якой ён - ніякім бокам, проста знаёмы быў з некаторымі хлопцамі, якіх, як антысаветчыкаў, судзілі, двух нават пасадзілі, на што Грачын рукамі развёў: "Ну, брат, калі пасадзілі... Думай".

А што тут думаць?.. Пачыналіся 80-я. Да канца эпохі абвешанага зоркамі і анекдотамі Брэжнева заставаліся чатыры гады. Да ягонай смерці - усяго год. Гарбачоў ужо быў сакратаром ЦК. У краіне блукаў прывід таго, што пасля назвалася перабудовай. І ў гэтакі час вітаць з’езд партыі?..

- Я не выступіў яшчэ, а мяне ўжо дасталі, - жаліўся ён Ганне, падазраючы, што гэта яна як з ягоным выступам на Шыпцы пазавіхалася, гэтак і з выступам на з’ездзе. Тая бажылася, што не, і аднойчы не вытрымала: "А ты прапануй каму-небудзь з тых, хто дастае, замест цябе выступіць. Пабачыш, як схопяцца!.. Ты ведаеш, да каго падобны? Да прыдурка, якому казырная карта прыйшла, а ён думае, ці не скінуць яе?"

Тое самае казаў Шкляр, з якім Ганна, мусіць, згаварылася, і ці ён паўтараў яе словы, ці яна ягоныя.

- Мне ж адслужыць прапанавалі, Алег, - здзівіўся Віктар, пачуўшы ад Шкляра пра казырную карту, якая прыйшла прыдурку. - За прэмію.

- Дык і адслужы! Як Пушкін камер-юнкерам. Ён, між іншым, у цара ўсё браў, што той даваў. І не рабіў выгляд, нібы гэта прыніжае яго.

- Адно - у цара, іншае...

- Што іншае?.. У Расіі не бывае нічога іншага! Толькі цар.

Бадай што так.

Калі Ганна пазнаёміла яго з Грачыным, дык па першым уражанні той здаўся яму чалавекам са сталёвым характарам, які пра ўсё мае ўласнае меркаванне, прымае самастойныя рашэнні. Але ад размовы да размовы, ад сустрэчы да сустрэчы як сам-насам з ім, гэтак і ў кампаніі з ягонымі хаўруснікамі было ўсё відавочней, што ўплыў, які мелі яны ў савецкім кіраўніцтве, вызначаўся не іх асабістымі якасцямі і пасадай, якую займалі яны ў партыйнай іерархіі, а набліжанасцю да першай асобы - і тут паперадзе ўсіх, адразу за "царом" быў Суслаў, які і на памінках, дзе Брэжнева не было, яго прадстаўляў.

- Леанід любіў Аляксандра Анісімавіча, - пачаў Суслаў, і Віктар упершыню пачуў, каб нехта з крамлёўцаў публічна назваў Брэжнева так па-свойску, проста Леанідам. - І перш за ўсё ад яго я хачу перадаць спачуванні родным і блізкім. "Перадайце ім, - папрасіў ён, - што іх муж і бацька быў сапраўдным савецкім патрыётам, вялікім грамадзянінам..."

- Дзякуй, дзякуй. - ускочыла маладая, у чорнай хустачцы, кабеціна, а сталага веку жанчына побач з ёй, апранутая ў гэткія строі, быццам на самадзейны канцэрт балалаечнікаў у парку Горкага прыйшла, сказала нібы сама сабе, але так, што ўсе пачулі: "Сапраўдны п’яніца ён быў. П’яніца і бабнік..." - і кабеціна ў чорнай хустачцы заплакала, сядаючы: "Ма-а-ма."