Гэй бэн гіном - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Уладзімір Някляеў (ч. 2)

- З улікам заслуг Аляксандра Анісімавіча перад савецкай дзяржавай, - доўжыў, нібыта не пачуў нічога, Суслаў, - дзяржава бярэ на сябе ўсе выдаткі па пахаванні і ўвекавечанні памяці, а таксама абавязкі па матэрыяльным забеспячэнні сям’і, удавы і...

- Колькі? - спытала ўдава, не пачуць якую ўжо не выпадала, і Суслаў, дагаварыўшы: "І дачкі..." - разгублена сеў. Узнікла паўза, ніякаватасць, хаўтуры ператвараліся ў немаведама што - і тут побач з Віктарам рэзка падняўся Посух.

- Паважаныя таварышы! Перш за ўсё ад імя ўсёй савецкай моладзі дазвольце пажадаць здароўя Генеральнаму сакратару ЦК КПСС таварышу Леаніду Ільічу Брэжневу, - пачаў камсамольскі сакратар, і хоць за памінальным сталом пажаданне гэтае гучала дзіўнавата, але пасля рэплік удавы нікому яно дзіўным не здалося, твары ва ўсіх былі такія, нібы здароўя Генеральнаму сакратару ЦК КПСС можна жадаць і ў труне. - Уся савецкая моладзь, акрыленая грандыёзнымі планамі будаўніцтва камунізма, акрэсленымі ў дакладзе Генеральнага сакратара ЦК КПСС таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева, гатовая да працоўных подзвігаў і абароны заваёў вялікага Кастрычніка, мірнай працы савецкага народа. На змену старэйшаму пакаленню прыходзіць пакаленне юнае... - зноў не зусім да месца сказаў Посух і, зірнуўшы на крамлёўскіх старцаў, сам зразумеў гэта, перавёў стрэлкі на Віктара. - Як напісаў у прывітальным слове з’езду прысутны тут малады беларускі паэт Віктар Маргер, "за счастье не окончена борьба, и мы готовы и к труду, и к бою, Отечества великая судьба для всех нас стала личною судьбою!.."

Выйшла, што словы, напісаныя Віктарам для выступу на з’ездзе КПСС, упершыню прагучалі на памінках, і пазней, калі Суслаў, Брэжнеў, Андропаў, Чарненка, тыя людзі, якія сядзелі ў прэзідыуме з’езда, адзін за адным клаліся ў зямлю каля крамлёўскай сцяны, ён усё часцей згадваў тыя памінкі, на якіх быў яму знак, а ён не рызыкнуў яго зразумець.

- Што ж, някепска... - прыўзняў галаву над сталом, за якім сядзеў паныла, Суслаў. - Думаю, Аляксандру Анісімавічу гэта спадабалася б. - І ўстаў, павярнуўшыся да ўдавы. - Як вам, Леакадзія Цэзараўна?

Леакадзіі Цэзараўне было ніяк.

- Дык колькі?.. - не адступала ад свайго ўдава, бачачы, што ўслед за Суславым усе пачалі падымацца, і Грачын сказаў, падышоўшы да яе: "Ну ты даеш, Лёдзя..." - на што тая ўзялася рукі ў бокі: "Не болей, чым твая Ганя давала!"

- Леакадзія Цэзараўна. - пахітаў галавой Суслаў. - Леакадзія Цэзараўна. - і тая грудзьмі на яго пайшла: "Што?.. Ведаю я вас. Адразу не возьмеш - потым не вырвеш!" - а дачка зноў працягнула бездапаможна: "Ма-а-ма..."

Худы, як салома, Суслаў, збіты з ног грудзямі Леакадзіі Цэзараўны, сеў і, павярнуўшыся да Грачына, нечакана спакойна прапанаваў:

- А давай мы з табой з’ядзім што-небудзь, Вася. Сталін, калі помніш, на памінках заўсёды еў. Казаў: колькі жуеш, столькі жывеш.

- Вы ешце, ешце, - падліваў Купалу ўжо трэці апалонік Сталін. - Бачыце, які чырвоны. Я люблю, калі такі чырвоны. У белай талерцыі… Вы колькі не елі?

- Дні тры. Як памёр, так і не кармілі, - налягаў Купала на боршч, які не надта любіў, але Сталін сказаў, што нічога болей няма. Маўляў, вайна, і жонка захварэла.

- Дык яна ж застрэлілася дзесяць год таму, - паклаў лыжку Купала. - Як яна цяпер магла захварэць?

Камісар Мяркулаў зірнуў на яго няўхвальна. Маўляў, гэта асабістае, сямейнае. Думай, пра што пытаеш.

- Ажывілі, - сказаў камісар незадаволена. - Як і вас.

Ён паглядзеў на Сталіна, які згодна кіўнуў: маўляў, так, ажывілі. І пацікавіўся:

- А вы чаму без жонкі? Застрэлілася? Ці так памерла?

Купала хацеў перахрысціцца, пальцы склаў, але ўспомніў, хто перад ім, і пацёр складзенымі пальцамі лоб.

- Нічога, можна, - паблажліва сказаў Сталін. - Я некалі ў семінарыі вучыўся… Дык памерла?

Купала перахрысціўся.

- Не, жывая. Гэта я памёр, таварыш Сталін. Забілі мяне, таму яна не са мной.

Мяркулаў зноў зрабіў незадаволены выгляд.

- Вас не забілі. Вас ажывілі. А што да вашай жонкі, дык яна ў Казані. Таму не з вамі.

Купала задумаўся. Відаць было, што нейкія канцы з нейкімі канцамі ў ягонай галаве не сходзяцца.

- А за што?

- Што за што?.. За што ваша жонка ў Казані?

- Не. За што мяне ажывілі?

- Бо вы вялікі беларускі паэт.

- А нашто вам вялікі беларускі паэт? Каб яшчэ рускі…

Мяркулаў рукі ўскінуў.

- Ды якая розніца? Савецкі! І не зрабілі нічога шкоднага.

- Ад беларускіх паэтаў увогуле ніякай шкоды, - стаў прыбіраць са стала Сталін. - Зрэшты, як і…

"Карысці", - хацеў ён, мусібыць, дагаварыць, але не дагаварыў, толькі махнуў рукой, выпусціўшы і ледзь не пабіўшы талерку, якую падхапіў Мяркулаў, спрыт якога здзівіў Купалу: гэтакі жыватасты, а пад стол паспеў скочыць і пад сталом злавіць.

- Як, зрэшты, і ад рускіх, - кіўком пахваліў камісара Сталін, сеў да стала і пачаў набіваць люльку. - Вось паслухайце, што адзін рускі паэт прыдумаў: "Хачу назваць яго не Сталін - Джугашвілі!" Што ён хацеў сказаць?.. Калі я Джугашвілі быў, сам лепш пісаў.

- Ды ён не рускі, - памыў талерку і вярнуўся Мяркулаў. - Габрэй.

- Габрэй… - пыхнуў люлькай Сталін. - Дык вось да нацыянальнага пытання. Калі б, скажам, Мяркулаў размаўляў на ідышы, я гаварыў па-грузінску, а вы па-беларуску, мы б адзін аднаго зразумелі? Не. А гаворым на адной мове - і разумеем. Дык вось: каб усімі савецкімі народамі, як адным народам, будаваць сацыялізм, нам патрэбная адна мова. - І тут Сталін, сказаўшы нешта па-грузінску, хітра глянуў. - Так?

- Выбачайце, - не зразумеў Купала. - Што - так?..

- Бачыце, вы не разумееце. Адзін Мяркулаў мяне разумее, - павярнуўся Сталін да камісара. - Ты разумеет мяне, Усевалад?

- Не зусім, таварыш Сталін, - асцярожна адказаў Мяркулаў. - Чаму я павінен размаўляць на ідышы, калі я грузін? - І ўбачыўшы, як Сталін усміхнуўся, асмялеў. - І яшчэ… У сорак першым я вас цалкам разумеў. А ў сорак другім, калі адправілі ў Куйбышаў працаваць…

- Ну й адправіў у Куйбышаў працаваць, - паморшчыўся і пастукаў люлькай аб край попельніцы Сталін. - Не ў Беларусь жа партызаніць паслаў. - А вы партызанілі?.. - зноў хітравата глянуў ён на Купалу, і той дастаў з левай унутранай кішэні пінжака, дзе ляжалі харчовыя карткі і пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў, верш-улётку "Беларускія сыны".

- Не. Я пісаў. Пачытайце. Гэта пра партызанаў.

Сталін падняўся, перайшоў ад абедзеннага стала да пісьмовага, начапіў акуляры (ён, аказваецца, акуляры носіць!) і пачаў чытаць. Спачатку запінаючыся, а пасля з усё большым імпэтам, з цудоўным беларускім вымаўленнем, без ніякага, што ў ягонай рускай мове было чуваць, акцэнту:

Па беларускім бітым шляху,

Б’ючы ў кайданавы званы,

Брыдзе чужынец, а зь ім побач

Хто?

- Беларускія сыны!

У беларускім вольным краі,

Зь ярэмнай збрыўшы стараны,

Царыць чужынец, а ў паслугах

Хто?

- Беларускія сыны!

Над беларускай беднай хатай,

Як полка вырвана з труны,

Вісіць чужы сьцяг, а трымае

Хто?

- Беларускія сыны!

У Беларусі сьпеў чужацкі,

Як над касьцямі груганы,

Крумцяць чужынцы, а іх складам

Хто?

- Беларускія сыны!

На беларускім буйным полі

Зь вясны да новае вясны

Растуць крыжы, а пад крыжамі

Хто?

- Беларускія сыны!

Прычытаў, як песню праспяваў. І спытаў, прачытаўшы:

- Вы не будзеце супраць, таварыш Купала, калі я гэты верш сабе на памяць пакіну?..

"Калі б тут з кінахронікі хто-небудзь быў, дык беларускае нацыянальнае пытанне было б вырашанае раз і назаўсёды! - падумаў Купала. - Каб нехта зняў і ўсяму свету паказаў, як па-беларуску прамаўляе Сталін! Як правадыру ўсё болей падабаецца інтанацыя верша! Як пад самы канец ён ускідвае рукі, выдыхаючы: "Растуць крыжы, а пад крыжамі Хто? Беларускія сыны!" - і так замаўкае, гэтак сцішваецца, нібы вось-вось закрычыць ад болю за Айчыну і абудзіць, з вечнага сну падыме беларускіх сыноў…"

Абудзіўся камісар. Зірнуўшы на Сталіна, які стаяў крыжам, нібы чакаючы апладысментаў, Мяркулаў падышоў да Купалы і спытаў, з пятаў на наскі і з наскоў на пяты кіўнуўшыся:

- Вы што сабе дазваляеце? З каго надумалі жартаваць? Якія тут партызаны? Нацыяналісты - партызаны?

Сталін, не дачакаўшыся апладысментаў, апусціў рукі.

- Што?.. Дык чужынцы - не немцы? Рускія?

- Не толькі, - чамусьці не спалохаўся і сам здзівіўся з гэтага Купала. - Немцы таксама. І палякі…

Мяркулаў крывёў наліўся - у ім хапала крыві.

- А ну ўстаць! - гэтак ухапіў ён за каўнер Купалу, нібы яшчэ раз сабраўся скінуць у лесвічны пралёт, пацягнуў з кабінета, але Сталін спыніў яго.

- Ты не бойся, Усевалад. Я цябе не расстраляю. Хоць за тое, што ты дазваляеш сабе пры таварышы Сталіне ў адносінах да лаўрэата Сталінскай прэміі, можна й расстраляць. Правільна я кажу, таварыш Купала?

Купала не любіў расстрэлаў, таму прамаўчаў.

Сталін глянуў на Мяркулава, той выцягнуўся ў струнку: "Правільна, таварыш Сталін!" - і Купала ўпершыню з таго моманту, як зляцеў на мармуровую падлогу гатэля "Масква", адчуў, як добра быць мёртвым.

- І што палякі, правільна, - вытрымаўшы паўзу, каб Мяркулаў яшчэ павыцягваўся, спакойна пыхнуў люлькай Сталін. - І правільна, што немцы. А што рускія - не. Няправільна. Рускі народ - вялікі народ, таварыш Купала. Вось маглі б немцаў перамагчы беларусы? Ці хай нават грузіны? Не. А рускія перамаглі. Яны нават Украіну могуць заваяваць, калі захочуць.

- А навошта ім заваёўваць Украіну?

- Як навошта? Бо яны рускія. Не беларусы і не грузіны. Вам не трэба? І мне не трэба. А рускім трэба. Правільна, Усевалад?

Мяркулаў стаяў, выцягваючыся, і лыпаў вачыма.

- Што ты разлыпаўся? - не дачакаўся адказу Сталін. - Крым наш, ці не наш?..

Сілячыся ўцяміць, пра што ў яго пытаюцца, камісар перастаў лыпаць, заплюшчыў вочы, і тое, што ён бачыў у цемры сваёй, не толькі на ягоным твары, на ўсім ім шрыфтам газеты "Правда" было напісана.

- Ён жа не ведае, таварыш Сталін, што праз 70 гадоў рускія на ўкраінцаў нападуць, - засмяяўся Купала. - Яму гэта і ў дурным сне не прысніцца!

Сталін узняў люльку цыбуком у столь.

- І нам не прысніцца!.. І мы не ведаем! Але прадбачым! А што дае нам магчымасць прадбачыць гістарычную хаду падзей? Вялікае вучэнне марксізму-ленінізму дае нам такую магчымасць! Правільна, Усевалад?

- І сталінізму… - зусім ужо не цямячы, як яму на ўсё гэта рэагаваць, каб зратавацца, прашаптаў, Мяркулаў, на што Купала запярэчыў: "Не. Сталінізм падчас вайны Расіі з Украінай ужо цалкам будзе дыскрэдытаваны, спроба ягонай рэанімацыі не ўдасца..." - і Сталін цяжка паглядзеў на камісара:

- Чуў?.. - І пацямнеў тварам. - Ты чаго заплюшчыўся? Праз каго будзе дыскрэдытаваны сталінізм?.. Ты скажаш, што праз яго? - тыцнуў ён цыбуком люлькі ў бок Купалы. - Праз тое, што ён кепскія вершы таварышу Сталіну прысвячаў? Дрындушкі?.. А я скажу, што не. Праз гэтакіх заплюшчаных, праз такіх, як ты, Усевалад, сталінізм будзе дыскрэдытаваны. Праз тых кіраўнікоў народнага камісарыята ўнутраных спраў, якія замест таго, каб справай займацца, той вялікай дзяржаўнай справай, якою даручыла ім партыя, даручыў таварыш Сталін - п’есы пішуць! Хто табе сказаў п’есы пісаць?..

Сталін узяў ёршык, прачысціў цыбук пагаслай люлькі, зноў паказаў ім на Купалу.

- Хіба гэта яму даручыла партыя, даручыў таварыш Сталін кіраваць народным камісарыятам унутраных спраў? Не. Таму ён і піша. Вершы, п’есы. Займаецца сваёй справай, а не тваёй. А ты займаешся ягонай. Ведаеце, чым ён займаецца? - даверліва, як са сваім чалавекам, падзяліўся тым, што набалела, Сталін. - Падыходзіць да мяне на прыёме ў Крамлі адна актрыса, - падышоў ён да Купалы, паказваючы, як падышла да яго актрыса: "Ах, таварыш Сталін! Як вы ўмееце падбіраць кадры! Ах, які таварыш Мяркулаў геніяльны кіраўнік! Ах, які ён драматург, якія п’есы піша!.." Я падумаў, што яна пра крымінальную справу, якую напісаў наш "драматург", каб яе мужа пасадзіць. Але не! Яна...

Сталін вярнуўся да стала, узяў запалкі, раскурыў рэшту тытуню ў люльцы.

- Яна, актрыса тая, пра п’есу, а не пра справу. Дык у мяне ёсць іншыя людзі для п’ес, Усевалад. Я цябе не для таго з Грузіі ўзяў, каб ты мне ў Маскве п’есы пісаў. Для гэтага ў мяне Горкі ёсць, якога я ўзяў з Італіі.

Купала хоць і адчуваў, што зараз у размову лепш не ўлазіць, але не стрываў:

- Горкі памёр, таварыш Сталін. І кажуць...

Сталін люлькай паветра рассек.

- І кажуць, што я атруціў яго?.. Горкі - буравеснік рэвалюцыі! Як я мог атруціць буравесніка?

Купала нарадзіўся і жыў не ў марской, а ў балоцістай мясцовасці. Ён ніколі не бачыў буравеснікаў і не ведаў, як іх можна атруціць. Таму й сказаў: "Не ведаю", - а Сталін, мусібыць, падумаў, што Купала ўсё ж яго падазрае, і ў вачах ягоных мільгнула нешта буравеснае.

- Калі вораг не здаецца, яго знішчаюць! Гэта я напісаў? Гэта Горкі напісаў - і няхай не крыўдуе.

"Праўда што…" - падумаў Купала, і тут жа праз тое, што так падумаў, яму стала ніякавата: усё ж Горкі яго, хоць і не аднаго, а на пару з Якубам Коласам некалі пахваліў. Ёсць, сказаў, у Беларусі Колас і Купала, някепскія хлопцы. І ўспомніўшы гэта, Купала прагаварыў, як бы абараняючы Горкага:

- Тады і вы не крыўдуйце. 5 сакавіка 1953 года вас знішчаць.

Круглявы твар Мяркулава ў блін расплюшчыўся - яго на плямы пабіла. А Сталін зноў здзівіў: успрыняў словы Купалы спакойна. Пыхнуўшы люлькай, спытаў:

- Хто знішчыць?.. - І паказаў на Мяркулава. - Гэты?

Мяркулава можна было б, вядома, даканаць, каб ведаў, як паэтам у зубы біць, але Купала не меў гэбісцкіх звычак.

- Не. Берыя.

Камісар так выдыхнуў, што, здавалася, больш не ўдыхне.

- Сукін сын! - сеў за стол і адкінуўся на спінку крэсла Сталін. - Грузін грузіна! - І тут жа нахіліўся ўперад, да Купалы, глыбока зазірнуў у вочы. - Вось скажыце мне, таварыш Купала: беларуса, які ўзняўся на такую вышыню, што стаў правадыром усіх часоў і народаў, мог бы знішчыць беларус?..

Купала адвёў позірк.

- Пайду я, бадай, у Дом літаратара. А то няёмка неяк: без мяне мяне хаваюць, - падняўся ён, каб пайсці, а Мяркулаў, які ўсё ж выдыхнуў, спыніў яго, выслужваючыся: "Вам хто дазволіў?.."

- Няхай ідзе, - махнуў рукой Сталін. - Калі не хоча ведаць, што далей будзе.

Купала, пастаяўшы вочы ў вочы з Мяркулавым і ўбачыўшы, што страх з іх так і не выйшаў, застаўся на дне, зноў сеў.

- Я ведаю, што будзе далей. Па смерці адкрываецца ўсё, што было і будзе ў жыцці. І я мог бы вам пра ўсё расказаць, але стаміўся…

Ён памаўчаў.

- Я вельмі стаміўся, таварыш Сталін. Ад вас, ад яго, - кіўнуў ён на камісара. - Ад здрадлівых і верных сяброў, ад жонкі і палюбоўніц, якіх да мяне прыстаўлялі, каб яны мяне кахалі. І ў той вечар адна прыйшла.

- З дома на Кацельніцкай? - нібы абыякава спытаў Сталін, зноў пера-ключыўшыўся на амаль сяброўскі тон, і Купала ў каторы раз здзівіўся, як мяняюцца мужчыны, калі пераходзяць на размовы пра жанчын. Можа, ім ні пра што болей і не размаўляць ніколі?..

- Так, з Кацельніцкай, - кіўнуў ён, разумеючы, што Сталін і без яго гэта ведае. - І між намі ў той вечар… Ды яно не важна, што было між намі. Ад яе я таксама стаміўся, але...

Ён пакутліва пацёр скроні, відавочна не жадаючы доўжыць амурную размову.

- Але найбольш я стаміўся ад беларусаў, якія гатовыя быць кім заўгодна, толькі не беларусамі. Невыносна я ад іх стаміўся. Насмерць. Што ні казаў, што ні рабіў… Не хочуць.

- Хіба? - здзівіўся Сталін. - А што ж тады мне дакладваюць пра арганізацыі вашы нацдэмаўскія. - уперыўся ён у Мяркулава, каб спытаць нешта, але зноў перавёў позірк на Купалу. - А што ім трэба, каб яны захацелі? Якога ражна?

Купала скінуў рукі са скроняў.

- Думаю, справа тут не ў тым, што трэба, а ў тым, хто… - І ён гэтаксама ўперыўся ў Сталіна, як той хвіліну таму ў Мяркулава. - Сталін тут патрэбны. Сталін, які б захацеў стаць беларусам.

Сталін задумаўся. Раз зацягнуўся люлькай, другі. Пругка ўстаў, прай-шоўся. Зноў пыхнуў дымам. Нарэшце ўзняў рукі, нібы здаючыся.

- Не. Дзякуй. Мне падабаюцца беларусы, але не. Я грузін. - І раптам сказаў, вусы пагладзіўшы. - Хіба што Усевалад. Як ты на гэта, Усевалад? Гэта ж лепш, чым у Куйбышаў?

Мяркулаў, узрадаваны, што пакуль яго не расстраляюць, хлёстка ляс-нуў абцасамі.

- Як загадаеце, таварыш Сталін! Гатовы выканаць любое...

Сталін паморшчыўся.

- Ды што ты заляскаў… Як можна грузіну загадаць стаць беларусам? Ці хай нават рускаму. Гэта ж толькі па поклічы сэрца. Ты адчуваеш покліч?

Відаць было, што Мяркулаў не ведае, адчуваць яму покліч сэрца, ці не. З аднаго боку, трэба адчуваць, а з іншага, як будзе расцэнена тое, што ён прадасць у сабе грузіна? Вось жа Сталін у сабе грузіна не прадаў. Але ён грузін і Сталін, а Мяркулаў - толькі грузін. І тое напалову.

- Няма ў яго сэрца, - выручыў камісара Купала. - Дык які можа быць покліч?

Сталін прыклаў далонь да грудзей, сціснуў яе і расціснуў, сціснуў і расціснуў.

- Няма дык няма. Для чэкіста яно й не патрэбнае. Чэкіст без сэрца - ідэальны чэкіст. Як Дзяржынскі. Дарэчы, ён беларус, ці паляк?

- Паляк, таварыш Сталін, - выцягнуўся Мяркулаў, і Купала не стаў змагацца за тое, каб запісаць першага савецкага чэкіста ў беларусы: няхай будзе палякам.

Сталін сказаў з жалем:

- Шкада. А то ажывілі б і паставілі. Ён бы справіўся. - І раптам спрытна крутнуўся на адной назе. - А што, калі мы вас паставім, таварыш Купала?

Купала не зразумеў.

- Куды?

- На першага сакратара ЦК кампартыі Беларусі. На месца Панцеляймона Панамарэнкі! Вы ж былі некалі намеснікам старшыні Беларускага нацыянальнага камітэта? Па сутнасці адным з кіраўнікоў часовага ўрада! - крутнуўся Сталін на той жа назе, толькі ў зваротны бок. - Дапускае такое рашэнне кадравага пытання член Усесаюзнага ЦК таварыш Мяркулаў? І як ён думае: апраўдае таварыш Купала давер партыі?

Па тым, як успрыняў гэтую прапанову камісар, відаць было, што яму прасцей застрэліцца, чым такое дапусціць.

- Я думаю, што таварыш Панамарэнка цалкам апраўдвае давер партыі, таварыш Сталін. І не зусім разумею, навошта нам...

Сталін спыніў яго нецярпліва.

- Як гэта не разумееце? Панамарэнка - хто? Украінец! Значыць, не любіць рускіх. І можа ваяваць з Расіяй. А беларус можа ваяваць з Расіяй?.. Вось вы, таварыш Купала, можаце з Расіяй ваяваць?

- Не, - сказаў Купала. - Не магу. Я не ваеннаабавязаны.

- І беспартыйны ён, таварыш Сталін… - каўтнуў адамавым яблыкам пад тлустым падбароддзем камісар, на што Сталін плячыма пацепнуў.

- Ну і што? Прымем! Вось зараз я напішу рэкамендацыю, ты напішаш… - прайшоў ён да пісьмовага стала, каля якога спыніўся, пачасаў цыбуком люлькі за вухам. - Але трэба тры рэкамендацыі. Панамарэнку пазвані.

Мяркулаў, які ведаў, што ў Сталіна даўнія, яшчэ з грамадзянскай вайны прыязныя адносіны да Панамарэнкі, сказаў нерашуча:

- Рэкамендацыі, думаю, дастаткова адной вашай…

- Вось! - раскінуў рукі чамусьці не да Мяркулава, а да Купалы Сталін. - Будзем замест трох адну рэкамендацыю даваць, партыйны статут парушаць, савецкі закон парушаць, самавольна арыштоўваць, страляць, а потым казаць: таварыш Сталін суворы. А гэта не Сталін суворы, - пагразіў ён пальцам камісару. - Гэта закон. Dura lex, sed lex. - І націснуў кнопку на стале. - Таварыш Паскробышаў, дзе там ваш пісар? Давайце яго сюды!..

- Давай збірайся! - з’явіўся на парозе качагаркі, у якой Віктар падрабляў невялікія, але ўсё ж грошы ў дадатак да стыпендыі, Алег Шкляр, які ўгаварыў яго парыбачыць на Кольскай паўвыспе, і праз дзень яны пілі гарбату ў цягніку Масква-Мурманск, дзе Віктар паўдарогі шкадаваў, што згадзіўся паехаць, а Шкляр паўдарогі даводзіў яму, што адна яшчэ не вылаўленая ім сёмга вартая ўсіх ягоных яшчэ не напісанах паэм… Потым біла па твары прыбярэжнае кустоўе, боты былі поўныя вады, парэзаныя лёскай рукі зводзіла холадам, пальцы ўжо не трымалі цвічок шпулькі, калі Віктар спрабаваў падцягнуць лёску, а з ёй і рыбу, якая пасля таго як двойчы не змагла ўзяць парог, адчула, што стамілася, вырашыла перадыхнуць пад парогам, яшчэ не ведаючы, не адчуваючы, што гэта апошні яе перадых, а ён гэта ўжо ведаў, адчуваў яе стомленасць, і дрыжыкі білі яго не толькі праз холад, а яшчэ і праз тое, што сёмгу, гэтую срэбную субмарыну вагою пад пуд, не меней, якая вымучыла яго, змушаючы то скакаць па слізкіх камянях, то кідацца ў ледзяную ваду, ён усё ж вылавіў, гэтую пружыністую сілу, якая ўспеньвала хуткаплынную раку, адолеў, але дрыготка-салодкае адчуванне перамогі прыйшло не тады, калі ўрэшце выцягнуў рыбіну на бераг, а ў той міг, калі знясілена сеўшы каля яе на тапляк, убачыў твар Шкляра, тонкі нос якога нервова торгаўся, а вочы пазелянелі ад зайздрасці, што перарастала ў нянавісць, бо першую, ды яшчэ гэткай неверагоднай сілы і прыгажосці рыбіну на Умбе мог узяць толькі ён, любімец вады, любімец ракі Алег Шкляр - і больш ніхто.

"Тонкі пах вады злучае мяне з пачаткам жыцця…" - прамаўляў ён, ведаючы, што нехта, як пастушок за сляпым Гамерам, гэта за ім запіша, а тут толькі і змог сказаць: "Дурням шанцуе".

Права першай рыбы было для Шкляра як права першай ночы для якога-небудзь сярэднявечнага герцага. Выйграўшы гэтае першынство, Віктар паквапіўся на тое, што яму не належала і чаго дараваць яму Шкляр не мог. Потым кожны раз, калі ўдавалася выйграць, стаць першым, калі прыходзіла перамога, Віктару ўспаміналася тая срэбная рыбіна з зялёнымі вачамі Шкляра.

Парыбачыць на Умбе, на Кольскай паўвыспе яны сабраліся ў кастрычніку. Віктар падаў у дэканат заяву на творчы адпачынак, сказаў дэкану, куды і з кім едзе, і той даў яму 25 рублёў. "Гэта на цягнік назад, калі не вытрываеш. Жывым вяртайся. А не вернешся жывым, выключым".

У літінстытуце ўсе ведалі, што дэкан аднойчы з’ездзіў са Шклярам на рыбалку. Не змог вытрываць, але грошай, каб раней вярнуцца, не меў. Таму пайшоў, як распавядалі гэтую легендарную гісторыю студэнты, пехатой. З Мурманска да Масквы.

Алег не надта сумаваў праз тое, што нехта ад яго сыходзіў, як і не асабліва радаваўся, калі хтосьці ўваходзіў у ягонае жыццё, бо ведаў, што ні ў кога няма нічога, апроч адзіноты.

Магчыма, і Віктар не вытрываў бы халерычны, увесь у прыдзірках, як дзядоўнік у калючках, характар Шкляра, але ў першую ж ноч над Кольскай паўвыспай, над іх леснічоўкай на беразе Умбы паўстала Паўночнае ззянне. Віктар уявіць не мог, што недзе на зямлі, а тым больш на Поўначы можна ўбачыць гэткую касмічную феерыю. "Здаецца, Бог падбірае фарбы для карціны Сусвету", - сказаў ён Шкляру, які хоць і не верыў у Бога, але быў не супраць пра яго пагаварыць, таму згодна кіўнуў: "Так, Бог - мастак… - І дадаў, проста не мог не дадаць, бо гэткае ў яго, у Шкляра, нутро. - Калі казаць банальнасці".

Пасля Віктар не помніў, ці пакрыўдзіўся, бо ў тую ноч, праведзеную з Алегам каля вогнішча на беразе ракі пад плынню ззяючых усімі фарбамі свету нябёсаў, адчуў тое, пра што раней пісаў, не адчуваючы, пра што піша. Ён адчуў Вечнасць.

Вечна цякла вада. Вечна гарэў агонь. Вечна маўчалі камяні. І ў гэтым вечным маўчанні яны дамовіліся ніколі не паміраць.

- Але ў нас цяпер праблема, - неадрыўна гледзячы ў неба, сказаў Віктар. - Як вечна жыць так, каб не было сорамна перад гэтай прыгажосцю? Перад Богам… Калі нават у нявечным жыцці… - і Шкляр перапыніў яго: "Для мяне праблемы няма".

Маўляў, ён не вернік.

- Тады перад людзьмі.

- Перад якімі?

- Усімі.

- Якімі ўсімі? Перад племенем караваеў з Новай Гвінеі? Перад Саюзам пісьменнікаў СССР?.. Дык яны людаеды.

- Хто людаеды? Караваі?

- Усе.

Алег ніколі не меў асаблівага піетэту да чалавецтва. Казаў, што людзі на зямлі - гэта птушка, рыба і звер.

- Ну, некаму ж перад некім мусіць быць сорамна. Мне перад табой, табе перада мной…

- А-а-а… - працягнуў Шкляр. - Сумленне заела, - схадзіў ён у леснічоўку, прынёс яйкі, паклаў іх у зроблены з нямецкай каскі кацялок, павесіў над агнём. - Рыбу маю не лавіў бы - і сорамна не было б.

Прамовіў ён гэта ўжо без зялёнай зайздрасці і злосці, бо рыбу сваю паспеў узяць. Не гэткую, якую ўзяў Віктар, але і не такую, каб перад егерам Максімавым, які прывёз іх у леснічоўку, сорамна было.

- Глядзі, - падняў Алег, каб падкінуць у вогнішча, бярозавы кругляк. - Кольцы на спіле. На ўроках батанікі нам казалі, што гэтак, кольцамі, дрэва лічыць свае гады. Але навошта дрэву гады лічыць, калі яно не ведае, не памятае, што памрэ? А калі ведае, дык для чаго яму ведаць тое, пра што ніхто яго не спытае?.. Ні для чаго. Тады што гэта такое?.. Кольцы сусвету - вось што ў стрыжні дрэва! І так ва ўсіх, ва ўсім. Ува мне і ў табе, у рыбе - сусвет у кожным з нас. Цалкам. Увесь. І ён адзін - і не адзін, як кольцы спіралі. Вось што такое Бог. Я гэта ведаю, таму не дапытваю яго, як жыць. І не чакаю ад яго адказу. Мяне не раздражняе тое, што ён маўчыць.

На шкарлупіне аднаго яйка, што выступала над вадой у кацялку, як маленечкая выспа, мітусіўся, зваліўшыся з кругляка, муравей. Можа, сарваўся, а можа быць, сам скочыў, каб не згарэць. Вада ўжо ўскіпала - у мураша не было шанцаў. Шкляр узяў трэску, прыставіў да шкарлупіны - муравей па трэсцы ўзбег на палец…

Адзін Сусвет быў уратаваны.

Мы ўсе на пальцы Бога.

- Ты геній! - крычаў Шкляр егеру Максімаву, які час ад часу Богу тэлефанаваў.

У леснічоўцы вісеў на сцяне тэлефон. Звычайны вулічны аўтамат, які Максімаў прыцягнуў па п’янцы з Мурманску, вырваўшы яго з тэлефоннай будкі на вакзале. Тэлефон ні да чаго не быў падключаны - тут не было да чаго яго падключыць. Егер Максімаў кідаў у шчыліну манетапрыёмніка дзве капейкі, круціў дыск, набіраў нумар і слухаў бясконцае маўчанне, што плыло над Божым шляхам, над лесам і ракой, над леснічоўкай… Гадзінамі слухаў…

- Пагаварылі, - казаў ён, чапляючы трубку і забіраючы дзве капейкі. - Плаціць, Бог сказаў, не трэба.

"Нешта было яшчэ да Сусвету… - слухаючы маўчанне Максімава, ціха казаў Шкляр. - І пытаў егера: - Як ты думаеш: што магло быць да Бога?.."

Гэтага Максімаў не ведаў. І запісваў тое, што казаў Шкляр, характар якога не замінаў яму быць паэтам. Сапраўдным, хоць тыя, хто Шкляру зайздросціў, пісалі, што ўсе ягоныя вершы - для рубрыкі "На рэках і азёрах" у часопісах па лясной і воднай гаспадарцы.

"Пігмеі! - стоячы над парогам Умбы, вяшчаў паэт Шкляр, перакананы, што егер Максімаў за ім гэта запіша. - Тут я дацягваюся канцом вуды да Гамера! А яны там нават да мяне дацягнуцца не могуць".

"І не дацягнуцца, - падліваў ялею Максімаў. - Нават са шведскім спінінгам ніхто з іх блешню далей за цябе не кіне".

Егер Максімаў, чалавек, які тэлефанаваў Богу, не мог не паважаць у Шкляры паэта. Чалавека, Богам пазначанага. Але яшчэ больш егер Максімаў паважаў у Шкляры рыбака. "Ён смецця не бярэ, - з павагай казаў Максімаў. - Толькі рыбу".

Калі на Умбе кажуць пра рыбу, гэта значыць пра сёмгу. Ну, яшчэ пра кумжу. Што не сёмга ці не кумжа - не рыба. Шчупак, язь, сіг, акунь…

Усе егеры па ўсёй Умбе ведалі, як Шкляр упраўляецца са спінінгам. Пры кароткім, ледзь заўважным замаху блешня далятала да другога берага любой ракі.

Шкляр і пісаў гэтак, як блешню кідаў. З кароткім, які няведама скуль у ім браўся, замахам, і з высокім палётам верша. Няхай не кожнага, але ж і не кожная блешня далятае да другога берага.

Яны, Шкляр і Максімаў, паэт і егер, часта гаварылі пра "другі бераг". Можа, таму, што Умба - гэта Край Зямлі, як назвалі сваю раку саамы. Там, за краем зямлі і пачынаецца той бераг, на які рана ці позна кожны ступае, пераплыўшы сваю раку. І што, і хто нас там чакае?..

Невядома.

"Ну і добра, што невядома, - казаў Шкляр. - Бо невядомае - усё, што захочаш, а вядомае толькі адно".

Егер Максімаў думаў, што на тым беразе чакае Бог. Паэт Шкляр ведаў, што Ніхто і Нічога, але не казаў пра тое егеру Максімаву. Ён чытаў яму вершы.

Я видел паклю и кресало

В руках у матери больной,

Но только небо потрясало

Меня своею глубиной.

Мир окружала тьма ночная,

И небо надо мной текло,

И бился ум, изнемогая,

Как бьется бабочка в стекло.

- Неяк дзіўна пра маці… - уздыхаў егер Максімаў, і паэт Шкляр згодна ківаў: "Так, дзіўнавата. Як наша адзінота да самых зор…"

"Ты чаму п’еш?.." - спытаў ён у адной з такіх задушэўных размоў Максімава, і той паспавядаўся яму. Прызнаўся, што п’е праз грэх на душы. Праз віну перад маці. "Я ў Мурмане быў, калі яна захварэла. Мне суседка тэлеграму даслала, што маці захварэла моцна, што яе трэба ў шпіталь. А ў мяне ў Мурмане… Ну, важная справа. Намеснікам у інспекцыю праз адну кралю, якую я на кручок узяў і ў якой бацька начальнік, могуць прызначыць. Ты ж ведаеш, што такое інспекцыя. Гэта... У нас гэта ўсё. А калі і краля з кручка, і справа сарвалася, я запіў. Маці памерла, мяне шукалі, я ў яе адзін. Не знайшлі. Можа, яна і са мной, і ў шпіталі б памерла, але... Чужыя людзі пахавалі. Яна памірала, а я з краляй... Яе хавалі, а я з інспекцыяй... Якая краля, якая інспекцыя?.. Калі маці… Дык вось тут, - сціскаў Максімаў грудзі заветранымі, задубелымі рукамі, паказваючы, як баліць. - Дасюль. І ўсё мацней. Ужо й выпіваю - не лягчэе..."

Егер Максімаў паважаў паэта Шкляра - і паэт Шкляр паважаў егера Максімава. І абодва хацелі зрабіць адзін аднаму што-небудзь прыемнае. Таму аднойчы, калі Максімаў затужыў, а затужыўшы, выпіў, каб не тужыць, у леснічоўцы зазваніў тэлефон-аўтамат. Віктар, ведаючы, што тэлефон зазвоніць, бо ўчора яны са Шклярам сустрэлі недалёка ад леснічоўкі вайсковых сувязістаў і за дзве пляшкі гарэлкі пра ўсё з імі дамовіліся, зняў трубку і расштурхаў захмялелага егера: "Гэта цябе". - "Хто?.. Хто мяне?.." - "Не ведаю. Кажа, што Бог".

Максімаў узяў трубку. "Гэта егер Максімаў?" - спытаў Бог. - "Так. Егер Максімаў". - "Я ведаю пра твой грэх перад маці, Максімаў. Гэта цяжкі грэх, але ты выкупіў яго сваімі пакутамі. І я дарую табе грэх гэты, плыві да другога берага спакойна".

Тэлефон змоўк, Максімаў выскачыў з леснічоўкі, але сувязісты са Шклярам схаваліся на другім беразе - і нідзе не было Нікога і Нічога, толькі Паўночнае ззянне пералівалася, цякло між берагамі. "І ў гэтым ззянні, - распавядаў пасля Максімаў, - плыла рыбіна, і на ёй сядзеў Бог". А Шкляр пытаў: "З тэлефонам?.."

Дзіўна, але ў той дзень, у які вылавіў Віктар сваю рыбу, у ноч таго дня, прагавораную з Алегам каля вогнішча на беразе бязлюднай паўночнай ракі пад плынню ззяючых усімі фарбамі свету нябёсаў, яму таксама ўбачылася нешта падобнае. І рыбіна, на якой плыў Бог, была ягонай.

- Ты помніш сваю першую сёмгу на Умбе? - спытаў Шкляр, калі Віктара ў чарговай размове зноў дастаў Посух: "Мы чакаем вершы пра Леаніда Ільіча", - і Віктар, сустрэўшыся са Шклярам у більярднай Дома літаратара, прапанаваў яму выпіць, а калі выпілі, той сам загаварыў пра ягоны выступ на з’ездзе, пачаўшы са згадкі пра рыбалку. - Дык вось там была насамрэч рыба! А зараз не ведаю, што ты зловіш.

- Ты ж казаў, што мне выйгрышная карта прыйшла.

- Казаў, бо Ганна папрасіла: "Вы яго толькі не адгаворвайце". Дык я і падумаў тады: навошта мне?..

- А цяпер адгаворваеш?

- Не. Цяпер думаю. А думаць фосфар дапамагае. Я сёння выйграў, так што можам у рэстаране сёмгай закусіць. Толькі кій забяру, каб які-небудзь лох не збіў прыцэл. Тое, што для цябе дарагое, нельга пакідаць нідзе і нікому.

Шкляр не пакідаў кій нідзе і нікому не толькі таму, што асцерагаўся, каб "які-небудзь лох прыцэл не збіў". Каб шафт не паламалі ці фірменную, якой ён свае ўнікальныя эфы закручваў, набойку не сплюшчылі. Паэт Алег Шкляр калі й любіў нейкія рэчы, дык выключна вертыкальныя: рыбацкую вуду, паляўнічую стрэльбу, більярдны кій… "Імі, - казаў ён, - можна пісаць на вадзе і паветры".

Рэстаран Цэнтральнага дома літаратара далёка не ўсім літаратарам быў па кішэні. Большасць з іх прагульвала свае выпадковыя, найчасцей газетныя ганарары ў верхнім бары ці ў ніжняй кавярні, у якой Віктар са Шклярам і выпілі. У більярднай побач з кавярняй Шкляр не проста шары ганяў, а жыў, адыходзячы дахаты толькі паспаць. За тыя грошы, якія выйграваў, часцяком сканчаючы партыю з кія, б’ючы і трыплеты, і картбаны, а зусім не за ганарары ён і закусваў у рэстаране сёмгай, палавіць якую дзесяць гадоў таму прапанаваў Віктару ў рацэ Умбе на Кольскай паўвыспе.

У рэстаране ніхто не цясніўся, людзей было мала. Можна сказаць: зусім не было. На другім паверсе сядзеў у адзіноце паэт Юры Каваль, а на першым, у дубовай залі - Круча з кампаніяй. Зрэшты, Круча з кампаніяй - гэта не так і мала. "Нас многа, нас, можа, чацвёра", - як напісаў адзін з іх у вершы, прысвечаным Бэле, паэтцы і колішняй жонцы Кручы, якую ўсе яны ці то некуды праводзілі, ці аднекуль сустракалі.

- Бэла ў Лондан едзе, - хуценька сказаў на маўклівае пытанне Шкляра афіцыянт. - У нейкі клуб. Дык Дзіна, - кіўнуў ён у бок Кручы і кампаніі, пятай у якой была жонка скульптара Стругавога, - адносіны высвятляе. Чаму ўсім ім можна за мяжу, а ёй не?..

Яны, сам Круча, Андрэй Вышэнскі, Роберт Ружэвіч, Бэла Ахметава, былі неверагодна знакамітыя. Не менш, чым галівудскія акторы ці алімпійскія чэмпіёны. У Лондане быў нават клуб фанатаў Ахметавай, да якіх яна, пэўна, і ехала. "Фут-ба-ліст-ка", - цадзіў пра яе не прыстроены ні да якіх клубаў паэт Каваль, які зараз пахмурна глядзеў з веранды другога паверха. Ён імгненна ўскіпаў, калі размова заходзіла пра некага з гэтай чацвёркі: "Паэт не можа мець футбольнай славы!" - "А калі ён займеў яе?.." - пытаў Віктар, якому якраз такой славы і не хапала. "А калі займеў, значыць, не паэт". - "А хто?.." - "Блазен!" - адразаў Каваль і гразіў ніколі болей ніводнага верша Віктара не перакласці, "няхай цябе блазны перакладаюць!"

Паэт Юры Каваль меў дар не меншы за дар Шкляра, хоць Шкляр казаў, што Каваль усё - нават свіст ветра - у яго перапісвае. Таму, калі Шкляр, вітаючыся, махнуў Кавалю кіем, той нават брывом не зварухнуў у адказ.

- Алег! Віктар!.. - падняўся з-за стала заўсёды гасцінны Круча. - Давайце да нас! Бэлу праводзім, заўтра ў Лондан едзе.

Віктару хацелася дагаварыць са Шклярам сам-насам, але не падысці нельга было, і калі падыходзілі, Віктар убачыў, як у калідоры, які вёў з рэстарана ў бар, прамільгнуў, невядома скуль узяўшыся, дырэктар антыкварнай крамы 300-й секцыі. Гэта не здзівіла, гандляроў у рэстаране Дома літаратара заўсёды было не меней, чым паэтаў, але дырэктар антыкварнай крамы быў не звычайны гандляр, і Віктару падумалася, што ён тут не выпадкова.

- Ты можаш кіем Каваля з веранды дастаць? - спытаў Алега, калі яны падышлі да стала, Круча. - А то запрашаем-запрашаем - дазапрасіцца не можам. - І пацікавіўся ў Віктара: - Ты дзе прападаеш? У більярднай са Шклярам жывеш?

Шкляр нервова павёў носам.

Алег не гразіў, як Каваль, што ніколі болей ніводнага верша Віктара не перакладзе, але да сяброўства ягонага з Ягорам Кручаненкам, Кручам, адносіўся стрымана. І Віктар падазраваў, што праз рэўнасць. Дзіўна, але жанчын сваіх, нават жонку, Шкляр ні да каго і ніяк не раўнаваў, а вось сяброў - яшчэ як! Тым больш да такой знакамістасці, як Круча.

Старэйшы і за Віктара, і за Шкляра, Ягор Кручаненка быў лідарам таго пакалення, якое называлі пакаленнем "шасцідзясятнікаў", і якое вывела паэзію на стадыёны. Гэта быў фантастычны час: уся краіна ад Сахаліна да Масквы і Брэста сцялілася пад ногі паэтаў літаратурнымі падмосткамі. Людзі тысячамі йшлі слухаць вершы - гэтаксама, як прыходзілі глядзець футбол ці хакей. І хоць Каваль казаў, што ідуць яны не на паэзію, бо паэзіі на стадыёнах быць не можа, сам ён таксама стаяў перад трыбунамі стадыёнаў і быў імі любімы. Праўда, не так, як Круча, і ў тым была праблема. Не толькі ў Каваля - у Шкляра таксама. І яшчэ ў многіх і многіх паэтаў, якія, называючы Кручу з ягонай кампаніяй эстраднікамі, штукарамі, блазнамі, як бы баранілі чысціню паэзіі, а насамрэч люта зайздросцілі ім.

Пазней, калі час гэты скончыўся, шасцідзясятнікі зайздросцілі самім сабе. Што ж, калі ты хоць аднойчы адчуў тыя пульсацыі, тую энергетыку тысяч людзей, якая, наскрозь пранізваючы цябе, касмічным ветрам ляцела на сцэну, калі ты пастаяў на тым ветры, удыхнуў наркатычнае паветра стадыёна, які адгукаўся табе то цішынёй, то гулам, то громам, ты ўжо нічога больш пранізлівага не адчуеш, не ўспомніш, не знойдзеш у памяці нічога, што магло б раўняцца з тым ветрам, з тым гулам, з той цішынёй. Усё гэта разам з мільённымі накладамі кніг і літаратурных часопісаў, з дэбатамі ў інтэрнатах і на інстытуцкіх вечарынах, з неверагодным, бо было самым нечаканым з усяго, што не чакалася, адчуваннем свабоды называлася адлігай - і талай вадой сышло разам з ёй.

Віктар быў агаломшаны, упершыню пачуўшы Кручу, Вышэнскага, Ружэвіча, Ахметаву на стадыёне ў Лужніках. І хоць ён спазніўся, бо пазней за іх нарадзіўся, у шасцідзясятнікі, але ўсё ж паспеў, дзякуючы Кручу, адчуць тое, што адчувалі яны.

"Зямляк! - моцна, нібы даючы зразумець, што сёння спаткаўшыся, заўтра яны не развітаюцца, абняў яго пры знаёмстве Круча. - Я таксама беларус, мая бабка з Палесся". І хоць Круча, які называў сваю беларускую бабку Ганну "бабуляй усяго свету", кім толькі ні называў сябе самога, ён сапраўды па-зямляцку падаў руку Віктару, тады яшчэ амаль хлапчуку, усцягнуўшы яго на прыступку апошняга вагона цягніка стадыённай паэзіі, у якім Віктар хоць і не ад Сахаліна да Брэста, бо цягнік ужо сыходзіў са свайго часу, але некалькі станцый паспеў праехаць. З ветрам, як у вершах Каваля.

- Маргер! Ты ім вершы прачытай, якія да партыйнага з’езда напісаў, - раптам цяжка, як валун уніз кінуў, прамовіў Каваль. - Ім спадабаецца. Яны пра гэта якраз, пакуль цябе не было, гаварылі. У якое ты лайно ўліпнуць можаш.

У голасе ягоным не было зайздрасці - ды Каваль і не мог гэтаму зайздросціць. Калі Вышэнскі напісаў: "Нас многа. Нас, можа, чацвёра", - Каваль напісаў: "Я адзін!" І ўвесь ён быў у гэтым.

Зрэшты, як і Шкляр.

- Што вы такое прыдумалі, Юры? - плаўна ўскінула галаву на вытанчанай шыі Ахметава, якая, пабойваючыся Каваля з ягоным характарам, заўсёды звярталася да яго на вы. - Мы размаўлялі зусім пра іншае. Андрэй, праўда, сказаў, калі Віктар увайшоў: "Вось і з’ездаўскі паэт", - але нічога болей. Тым больш пра…

Пра лайно яна, пачырванеўшы, не вымавіла.

Віктар не бачыў, ці пачырванеў ён, але кроў, якая прыліла да твару, адчуў.

- Няхай прачытае! - не сунімаўся Каваль. - Я паслухаю. Ад часоў Сталіна з’ездаўскіх вершаў не чуў.

Што яго сёння - ды яшчэ аднаго - сюды прывяло? Ці хто прывёў? - чамусьці ўспомніўся дырэктар антыкварнай крамы, які сышоў, убачыўшы Віктара са Шклярам, у бар.

Каваль не быў хадаком па рэстаранах. Ён калі ўжо запіваў, дык не меней як на трое сутак, і што яму тры гадзіны ў рэстаране? Да таго ж ён меў жонку татарку, праз якую ўсе яму зайздросцілі, бо яна трывала любыя ягоныя капрызы, выконвала, як тая рыбка залатая, любыя жаданні: басанож па снезе магла ў краму пабегчы, калі ён прачынаўся сярод ночы, што з ім здаралася, і кідаў: "Выпіць!"

Ён і цяпер быў нападпітку, Каваль, але раней нават п’яны нічога такога ў адносінах з Віктарам сабе не дазваляў, наадварот, бараніў яго ад нападак, і Віктар падумаў, слухаючы, як голас Каваля пульсуе разам з крывёй у скронях, што калі зараз дараваць яму, дык ніколі ўжо іх адносіны не выраўняюцца, так і будзе Каваль глядзець на яго з другога паверха, а Круча, Вышэнскі, Ружэвіч, Ахметава, Шкляр будуць ведаць, чаму ён зверху глядзіць, значыць, гэтага нельга дапускаць, нельга зараз яму прайграць, і Віктар не прыдумаў нічога лепшага - ускінуў, пастараўшыся зрабіць гэта плаўна, як толькі што зрабіла Ахметава, галаву і стаў чытаць напісаны да з’езда верш, чуючы шорхат лёду, у якім патанае ягоны голас, і Каваль не даслухаў яго: "Хто пераклаў? Шкляр ці Круча?.." - паспрабаваў дастаць ён яшчэ і Шкляра з Кручам, але перш чым тыя паспелі што-небудзь адказаць, Ружэвіч прагаварыў ціха: "Мутня якая…" - на што Каваль ускочыў, ледзь парэнчы веранды не абламаўшы: "А што ў вас не мутня?.." І працытаваў Ружэвіча: "Па нацыянальнасці я савецкі" - не мутня? - І тут жа, ён дзеля гэтага, мусіць, і справакаваў Віктара на з’ездаўскі верш, каб "залатую чацвёрку" дастаць, успомніў радкі Кручы: "Считайте меня коммунистом - вся жизнь моя скажет вам!" - не мутня?.. А "На все вопросы отвечает Ленин" - перакінуўся ён на Вышэнскага, - не мутня?.. - Дык чаго вы тады да Маргера прычапіліся? - гаркнуў ён зверху ўніз, хоць ніхто, апроч яго, да Віктара не чапляўся.

- Ніхто да яго не чапляецца, апроч цябе, - міралюбіва сказаў Круча. - Да чаго тут чапляцца? Звычайныя, як на замову, вершы. Як помнік Леніну каля праўлення калгаса. Проста фігура. Каму ў галаву прыйдзе ацэньваць яго як скульптуру? - паспрабаваў Круча абараніць Віктара, а Дзіна, жонка скульптара Эдуарда Стругавога, які гадоў пяць таму з’ехаў у ЗША, а ёй з ім выехаць не дазволілі, з СССР не выпусцілі, сказала: "Мне. Мне прыйдзе ў галаву любы помнік ацэньваць як скульптуру. І Эдзіку тое самае ў галаву прыйшло б. Гэта для партыйцаў з гэбістамі Ленін фігура, а не скульптура".

Афіцыянт, які нёс віно да стала, зрабіў выгляд, нібы забыўся нешта ўзяць на кухні, і пайшоў назад, каб жонку эмігранта не чуць.

Пра Кручу хадзілі плёткі, нібы ён звязаны з Лубянкай, з КГБ, і, пэўна, праз гэта Стругавы і ягоная жонка лічылі, што Круча мог ім дапамагчы ўсёй сям’ёй выехаць за мяжу, але не дапамог.

Кручу ўвогуле ў чым толькі ні вінавацілі - без дай прычыны. Не толькі паэты, але і мастакі, музыкі лічылі, што яны нечым праз яго абыдзеныя. Прэміямі, званнямі. І крыўдавалі, немаведама што пра яго выдумляючы.

Аднойчы Круча, які любіў запрашаць на свае вечарыны эпатажных, нечаканых для публікі людзей, запрасіў выступіць разам з ім Стругавога. Са сцэны Стругавы нічога эпатажнага не сказаў, а калі пасля вечарыны і пасядзелак у рэстаране заехалі да яго ў майстэрню, дзе яшчэ выпілі, раптам усхадзіўся. "Ты гэбэшны агент! Сексот! Пляваў я на цябе!" - крычаў п’яны скульптар Стругавы паэту Кручаненку, якога, колькі той ні выпіваў, Віктар ніколі не бачыў п’яным, але праз нервы, мусібыць, Круча ўсё ж захмялеў, шпурнуў раззлавана, цэлячы ў гаспадара майстэрні, бутэльку з шампанскім, прамахнуўся - і бутэлька ўдала, так, што белы пыл пасыпаўся, гахнула ў "Дрэва жыцця", якое Стругавы хуценька зляпіў з гіпсу, каб паказаць францужанкам, дзвюм дамам з парыжскай мэрыі, якім перад тым на пальцах расказаў пра ідэю, маўляў, кожны палец, кожная галіна дрэва - нейкая сусветная падзея, знакамітасць, і дамы з мэрыі зацікавіліся, сказалі, што ў Парыжы такая скульптура прыйшлася б да месца, але ж самой скульптуры не было, Стругавы некалькі разоў пачынаў ляпіць яе і кідаў, бо калі са знакамітасцямі старажытнай Грэцыі ці Рыма ён больш-менш разабраўся, дык шмат хто з новых знакамітасцяў, як жаліўся Стругавы, абавязкова аказваўся сукай, а зараз вось гэткая ж сука, сексот, які прыкідваецца паэтам, яшчэ й ягонае дрэва жыцця раструшчыў! Дык што цяпер рабіць? Зноў перад французамі пальцы загінаць, на кучы гіпсу седзячы? І хто заплоціць за шампанскае, за гіпс, за скульптуру на Place des Victoires?

- Чаму не ў самым цэнтры? На плошчы Згоды, ці на Вандомскай? - вінавата пытаў Круча. - Ты варты цэнтра Парыжа, Эдзік.

У той вечар яны зрабілі выгляд, нібы памірыліся. А насамрэч памірыліся, можа быць, толькі тады, калі абодва скончылі жыццё ў Амерыцы. І адзін папрасіў, каб яго пахавалі дома, а другі - не.

- Я магу зразумець студэнта, якому есці няма чаго, і ён ленінскі пакой у калгасе афармляе, - дагаворвала сваё жонка Стругавога. - Хоць Эдзік і галодны гэтага не зрабіў бы. А тым больш не пісаў бы лозунгі ці лісты ў ЦК. Бог усё бачыць, усё чуе! - не адставала яна ад Кручы, і Шкляр, пэўна, вырашыў выручыць яго, на іншае размову перавесці: "Часам бывае, што нават тэлефануе". - "Хто тэлефануе?" - не зразумела Дзіна. - "Бог. У мяне знаёмы егер на Умбе ёсць. Ён праз дачку начальніка вырашыў кар’еру зрабіць. На кручок яе, як ён казаў, узяў. Разумеў, што яно не надта прыстойна, нават падлавата выглядае. Папрасіў Бога дараваць". - "І што?" - "І Бог пачуў яго. Патэлефанаваў, дараваў".

- Ха! - хакнуў зверху Каваль, а Бэла плаўна павярнулася да Віктара, які, зноў адчуўшы, як прылівае кроў да твару, сказаў: "Дзякуй, што запрасілі…" - падняўся і пайшоў.

Вось Круча не мог зрабіць такога. А Шкляр мог. І зрабіў, разумеючы, што ўсе ведаюць пра Ганну.

Таму і зрабіў. Ён называў гэта прафілактыкай вірусных захворванняў.

Вірусолаг знайшоўся.

Віктар як любіў у Шкляры паэта, гэтак жа ненавідзеў у ім "вірусолага", якога зараз быў гатовы на часткі парваць, засмажыць. І ці самому з’есці, ці сабакам скарміць.

- Ды пачакай ты! - дагнаў яго ў бары Круча. - Мусіць, я ўсё ж не беларус, бо не такі крыўдлівы. А калі беларус, дык трохі.

Да іх, дробненька перабіраючы нагамі, падбег, нібы толькі й чакаў, калі яны з рэстарана выйдуць, дырэктар антыкварнай крамы. "Вы величайшй поэт России, Егор Александрович! Ве-ли-чай-ший! И у вас, Виктор Павлович, большущее будущее! Боль-шу-щее! Буду польщен, если позволите с вами за ваше здоровье выпить! - пстрыкнуў ён пальцамі бармену, які тут жа напоўніў тры келіхі, і Круча, каб, мусібыць, не затрымлівацца, без ніякіх слоў у адказ выпіў, таму і Віктару нічога не заставалася зрабіць, як выпіць свой келіх, пітво ў якім нагадала напой, што смакаваў ён у кабінеце дырэктара крамы, а той толькі прыгубіў. - Какие вы, Егор Александрович, на концерте в день чекиста стихи на Лубянке прочитали! "Что толку шумным быть поэтом, какая в этом благодать! А вот бесшумным пистолетом полезней, право, обладать". Это потрясающе, потрясающе! А как пошутили, как пошутили! Подарите, мол, бесшумный пистолет! Потому что если узнают, что я у вас выступал, мне ничего не останется делать, как застрелиться, а я не хочу шума. Жаль, жаль, что уходите. Желаю здравствовать, желаю здравствовать! Польщен, польщен..."

- Паехалі да мяне, - прапанаваў Круча, калі выйшлі на вуліцу . - Дома ў мяне скрыня "Хванчкары". Віна, якое заўсёды было ў кабінеце Сталіна.

Адчыніліся дзверы, у сталінскі кабінет укаціўся Качарыга. Купала і не пазнаў яго адразу. Падумаў, что карла нейкі ў Сталіна, як у цара ці кара-ля, - гэтак і без таго маленькі Качарыга, укаціўшыся ў сталінскі кабінет, зменшыўся. Зрабіўся не вышэй за стол.

- А вы думалі… - задаволена сказаў Сталін, убачыўшы, як здзівіўся Купала. - Сталін таксама жывы чалавек, і пакуль яго Берыя не знішчыў, можа іншым разам пажартаваць, - падвёў ён Качарыгу да Купалы. - Ну, павітайцеся…

Качарыга сутаргава падаў руку. Купала вяла, але паціснуў.

- Вось і спаткаліся старыя сябры, - касавата зірнуў Сталін на Купалу. - А вы думалі, не спаткаецеся? - пад локаць павёў ён Качарыгу да пісьмовага стала. - Вы ў партыі, таварыш Качарыга? - І калі Качарыга гэтак жа сутаргава, як падаў руку, кіўнуў, Сталін пасадзіў яго за стол. - Тады пішыце рэкамендацыю ў партыю таварышу Купалу.

- Таварыш Сталін… - пачаў Купала і змоўк.

- Што? - яшчэ больш узвесяліўся Сталін. - Хочаце сказаць, што ён данос на вас напісаў? Дык ён жа пісьменнік. Таму й піша.. У розных жанрах. Учора - данос, сёння - рэкамендацыя, заўтра зноў данос. Цяпер ён і на таварыша Сталіна данос можа напісаць, бо рэкамендацыя ў партыю - справа добраахвотная, а не змушаная. "Таварыш Сталін, - напіша таварыш Качарыга, - змусіў мяне даць рэкамендацыю..." А спытайце яго, таварыш Купала, данос ён напісаў добраахвотна?.. Ці змушана?..

Качарыга проста на вачах змяншаўся, нібы ўрастаў у падлогу.

- Пішыце, - падаў яму самапіску Сталін. І сказаў, зірнуўшы на Мяркулава. - Можа, так напіша, што адной рэкамендацыі хопіць.

Камісар, падбадзёраны позіркам правадыра, дазволіў сабе пажартаваць:

- Так не зможа. Не Пушкін.

- Бо не прызначылі, - з нечаканай сур’ёзнасцю падхапіў банальны жарт Сталін. - А прызначылі б, быў бы Пушкін. Хай бы й нічога, апроч даносаў, не напісаў.

Сталінскага жарту Купала не зразумеў.

- Можна міністра прызначыць міністрам, таварыш Сталін. А Пушкіна прызначыць Пушкіным нельга. Ён нарадзіўся паэтам.

- Паэтам - так, - згадзіўся Сталін. - Але не Пушкіным, разумееце?.. Пушкіным ён прызначаны. Замест яго мог быць прызначаны нехта іншы. Дзяржавін. Прозвішча нават больш падыходзіць, чым Пушкін… Ці вы мяркуеце, што Купалам вы сталі, бо нарадзіліся Купалам? Гэта мы вас Купалам зрабілі. Мы вас ім прызначылі. Хоць маглі прызначыць іншага. А вас пакінуць Луц-ке-ві-чам. Так, таварыш Качарыга?

Качарыга, які за сталінскім сталом сталінскай самапіскай пісаў Купалу рэкамендацыю ў сталінскую партыю, падскочыў.

- Луцэвічам, таварыш Сталін! Гэта я памылкова… - І ўбачыўшы, як ускінуў галаву Мяркулаў, раптам выгукнуў: - Я таксама вершы пішу!

Такой пругкай рэакцыі ад здавалася б насмерць запалоханага чалавека ніхто не чакаў, Сталін нават разгубіўся трохі.

- Вось бачыце… Таксама піша… На машыну напісаў. А кажуць, што безгаловы.

Падобна было, што Сталін сапраўды, як распавядалі пра яго па радыё, усё пра ўсіх ведае. У крытыка Качарыгі была мянушка "Вершнік без галавы". У Мінску ён быў адзіным, калі не лічыць Купалу і Коласа, пісьменнікам, які меў машыну. Калі ён сядаў за стырно, дык праз нізкаросласць сваю з-за таго стырна амаль не віднеўся, праз што і меў мянушку, узятую з рамана Майн Рыда.

Яго баяліся. Не праз тое, што, не падклаўшы падушку пад азадак, не бачыў дарогі і мог задушыць. Баяліся, бо мог задушыць, напісаўшы пра тое, чаго не бачыў.

- Та-а-к… - зайшоў за спіну "вершніка без галавы" Сталін. - Што вы тут напісалі?.. "Даўно ведаю таварыша Луцэвіча Івана Дамінікавіча і рэкамендую прыняць яго ў партыю вялікага правадыра савецкага народа таварыша Сталіна…" І гэта ўсё? А што вы пра яго ведаеце?.. Тое, што ён памёр, ведаеце? Тое, што фашысты, лютыя ворагі нашай партыі, нашага народа ягоным іменем вуліцу ў Мінску назвалі, ведаеце? Што нацыяналісты, як сцяг, узняць яго гатовыя, ведаеце?..

Сталін спытаў - і чакаў. Твар Качарыгі стаў зялёным, як сукно на стале.

- Ве… ведаю. - заікнуўся ён аднекуль з-пад стала, і Сталін болей не стаў чакаць.

- Ведаеце? І рэкамендуеце ворага нашай партыі ў нашу партыю? Ды яшчэ мёртвага? Наша партыя, па-вашаму, партыя нябожчыкаў? Партыя мёртвых?

Качарыгі з-за стала не стала відаць.

- Гэта не яго... - ледзь прамовіў ён шэптам, і Сталін нахіліўся: "Што не яго?.." - не ягоным іменем... - дашаптаў Качарыга, - названая вуліца. Але я думаў, што так лепей...

- Каму лепей?

- Вам... мне здалося, што вам... нам... вашай партыі...

- Чыёй партыі?..

Качарыга ўсхліпнуў. Раз, другі.

- Партыі вялікага правадыра савецкага народа таварыша Сталіна.

- І ўгадаў! - весела сказаў Сталін і падаў Качарыгу карычневую з чырвонымі кантамі, як у Купалы, насоўку. - Угадаў, а плачаш. Вось калі б не ўгадаў, плакаў бы, а так чаго плакаць? Ну-ну. Ідзі. Можаш сказаць таварышу Паскробышаву, што мы мяняем табе ордэр на ордэн.

- На які? - спытаў адразу Качарыга, і тут жа зразумеў, убачыўшы, як Сталін насупіўся, што дарма спытаў. Шморгнуў носам. - Мне б насоўку вашу на памяць, таварыш Сталін.

Насоўку Сталіну, як здалося Купалу, было шкада больш, чым ордэн, але і скнарам пры беларускім паэце выглядаць не хацелася, таму ён буркнуў:

- Бяры. Але яна са смэркамі.

- Мне... - пачаў Качарыга і замоўк, бо далей, відаць, не ведаў, што сказаць. "Не скажаш жа, - падумаў Купала, - што і сталінскія смэркі ўзнагарода", - а Качарыга, памаўчаўшы, сказаў: "Мне і смэркі таварыша Сталіна ўзнагарода".

Сталін узяў у яго насоўку, высмаркаўся.

- Калі ласка. Свежыя, - вярнуў насоўку і, чхнуўшы, націснуў кнопку на стале. - Аляксандр Мікалаевіч.

Увайшоў ягоны сакратар, генерал Паскробышаў. Сталін махнуў рукой у бок Качарыгі: "Выдай яму "Знак пашаны"".

Паскробышаў кіўнуў і зрабіў выраз на твары, нібы яшчэ нечага чакае.

- Усё, - зноў махнуўся рукой Сталін. - Што яшчэ?

- А што пасля?.. - спытаў сакратар, падводзячы да дзвярэй Качарыгу, і Сталін плячыма пацепнуў, а Мяркулаў сказаў, на гадзіннік зірнуўшы: "Пасля няхай начэпіць ордэн і замест таварыша Купалы ў труне паляжыць. Бо людзі там ужо збіраюцца, а труна пустая, могуць няправільна зразумець".

Жаданне займець ці большую, ці яшчэ адну ўзнагароду на імгненне перамагло ў Качарыгу страх. "Дык у таварыша Купалы ордэн Леніна..." - сказаў ён, і тут жа яшчэ раз пашкадаваў, што раптам асмялеў, бо Сталін згадзіўся з Мяркулавым.

- Няхай паляжыць. А мы тут падумаем. Магчыма, замест таварыша Купалы таварыша Качарыгу пахаваем. Вядома, за дадатковую ўзнагароду, - як бы супакоіў ён абселага ў дзвярах Качарыгу і зноў чхнуў. Раз, другі, трэці. Стаяў і чхаў, шукаючы на стале, чым бы нос выцерці.

Расчхаліся яны… То Мяркулаў на Лубянцы, то Сталін у Крамлі.

- Магу сваю даць, - дастаў насоўку Купала. - Яна, праўда, з крывёй, але на чырвоным не відаць.

Ён не чакаў, што Сталін возьме насоўку, а той узяў, выцерся.

- Без крыві нічога не бывае, - ціха, але выразна прамовіў Сталін, пачакаўшы, пакуль Качарыга, як рак, задам, чапляючы нагой за нагу, выпаўз з кабінета. - І паўтарыў, узвысіўшы голас: - Нічога, таварыш Купала, не бывае без крыві! Горкі песню пра сокала правільна напісаў. "Ён захлынуўся б маёй крывёю!.." А я паглядзеў, як вы з гэтым смаркачом, з карлам гэтым курдупым, які на вас данёс, праз якога вас не стала, за руку паздароўкаліся, і падумаў... - Тут ён рэзка, не зрабіўшы ніякай паўзы, павярнуўся да Мяркулава. - А ты што падумаў, Усевалад?

Мяркулаў ужо зразумеў, што і сцэнку з даносчыкам, і ўвогуле ўвесь сённяшні спектакль Сталін разыграў не толькі для Купалы, але й для яго, і што цяпер ад ягонага адказу залежыць вельмі многае, калі не ўсё. Таму ён сабраўся і, адолеўшы імгненную разгубленасць, вырашыў пайсці ва-банк.

- Я падумаў, што Берыя сказаў вам, нібы гэта я запанікаваў у мінулую восень. Пабаяўся, што вы здасцё Маскву. А гэта ён запанікаваў і пабаяўся, таварыш Сталін! Усё было так, як я вам напісаў!

Сталін моўчкі паклаў люльку ў попельніцу, узяў са стала рэкамендацыю ў партыю, напісаную Качарыгам, склаў у чатыры столкі, падаў Купалу.

- Вось бачыце, таварыш Купала: усе нешта пішуць. Усеагульная адукацыя. - І павярнуўся да Мяркулава. - А ты паздароўкаўся з Лаўрэнціем, калі з Куйбышава вярнуўся, Усевалад?

Мяркулаў прамаўчаў.

- За руку? - працягнуў правую руку Сталін. - За руку, Усевалад?

- Так, - адступіўшы на крок, выціснуў з сябе камісар. - За руку, таварыш Сталін.

Ён адступіў на крок, каб не казаць гэта Сталіну ў твар, каб не дай Бог сліні не пырснулі, а выйшла так, нібы адступіў, каб не паціснуць завіслую ў паветры сталінскую руку.

Сталін гэта скарыстаў. Руку не апусціў. Рука вісела. Мяркулаў стаяў, не ведаючы, што рабіць? Паціскаць позна. Не паціснуць… Пацалаваць?..

- Праблема з паэтамі, таварыш Купала, палягае ў тым, што іх, прызначыўшы, даволі цяжка зняць, - не апускаючы рукі і не гледзячы на Мяркулава, сказаў Сталін. - Складана. Але гэта з паэтамі складаная праблема, а не з міністрамі, - апусціў ён руку, і Мяркулаў укленчыў: "Таварыш Сталін..."

Сталін сеў за стол, вычысціў лапаткай люльку, прадзьмуў яе, разламаў дзве папяросы, набіў люльку тытунём.

- Растлумачце мне, таварыш Купала, як інжынер… - прыпаліў ён і чамусьці не дагаварыў знакамітую, якую любіў паўтараць, фразу: "Інжынер чалавечых душ", - …як можна з чалавекам, які цябе прадаў, здароўкацца? Юда Троцкі мяне прадаў, я забіў яго. Ці я зрабіў няправільна, трэба было паехаць у Мексіку і паздароўкацца з ім?.. Вось чаму вы гэтаму юду Качарыгу руку паціснулі?

- Ён падаў... - сунуў Купала ў кішэню, дзе ляжалі харчовыя карткі, качарыгінскую рэкамендацыю ў партыю. - Я паціснуў…

Сталін звёў - і раскінуў рукі.

- Ён падаў - вы маглі не паціснуць. І ніхто б яму болей руку не па-ціскаў. А цяпер усе паціскаць будуць, бо паціснулі вы. І ён, гэты Качарыга, гэты юда, які вас прадаў, усім казаць будзе, што Купала паціснуў яму руку нават на тым свеце. Пры таварышу Сталіну.

Купала не думаў, ці паціскаць руку Качарыгу, ці не? Той падаў - і не рабіць жа было пры Сталіну з гэтага праблему.

- Казаць, што пры таварышу Сталіну, не будзе. Таварыш Сталін неўміручы, на тым свеце быць не можа.

З тым, што ён неўміручы, Сталін не стаў спрачацца.

- Ну, добра, пры таварышу Мяркулаву, - сказаў ён лагаднейшым голасам. - Мяркулаў на тым свеце можа быць?.. Думаю, можа. Тым больш, што ён, можна сказаць, ужо там.

Калі б камісар не стаяў на каленях, ён бы, пэўна, упаў - гэтак яго хіснула.

Купалу, які хоць і разбіўся насмерць, але адчуванне цэхавай салідарнасці ў ім не памерла, стала шкада драматурга Мяркулава. Што той зрабіў яму кепскага? Раз у зубы даў? Дык жа перад тым ажывіў. Адразу ж, праўда, арыштаваў, але ўсё адно тое на тое выходзіць.

"Каб толькі сабе не нашкодзіць", - падумаў Купала, тут жа ўспомніўшы, што нашкодзіць сабе ўжо ніяк не можа, і падышоў да стала.

- Можна вас папрасіць, таварыш Сталін?.. Не расстрэльвайце, калі ласка, таварыша камісара, няхай п’есы піша. А раптам напіша такую, што адной будзе дастаткова, каб...

Сталін падаўся ўперад, абапёрся на стол, спрабуючы з крэсла ўстаць, але нешта хруснула ў ягоным калене - і ён адкінуўся назад.

- Каб што?.. Ну, скажыце: каб што?.. Вунь Горкі напісаў "На дне" - і што? Нехта з дна падняўся?

Купалу апошнімі гадамі ногі балелі, толькі па смерці перасталі, і ён падумаў, што Сталіну таксама баляць, калі з крэсла ўстаць не змог. А хоча, каб нехта з дна...

І ў Горкага, дарэчы, ногі балелі - даўся яму той Горкі. Нібы іншых пісьменнікаў няма. Пачытаў бы Чорнага, дык не пытаўся б, ці можа знішчыць беларус беларуса.

- Чорнага?.. Гэты Чорны хіба пісаў пра беларусаў?.. - перапытаў, нібы думкі не толькі жывых, але і мёртвых чытаў, Сталін. - Я паслаў яго ў Пскоў, прызначыў намеснікам камісара Паўночнага фронту. А ён збег у Парыж! Антысавецкі часопіс там выдаваў. Мне антысавецкі часопіс ягоны чытаць?.. - І ўбачыўшы на твары Купалы неверагоднае здзіўленне, Сталін дагаварыў весела. - Што? Не ведалі?.. Вось я і папрасіў французскіх камуністаў, каб яго... А яны дом ягоны спалілі! Ён і памёр. Так яму дома стала шкада, што... Што гэта вы гэтак на мяне вырачыліся, таварыш Купала, нібы ў мяне рогі выраслі?

Тое, што Чорны быў намеснікам камісара Паўночнага фронту, а пасля выдаваў антысавецкі часопіс, меў у Францыі свой дом, было такой навіной, што Купала пашкадаваў, што памёр. Да ўсяго ён бачыў Чорнага тры дні таму жывога. Таму і вылупіўся на Сталіна, нібы ў таго выраслі рогі.

- Таварыш Сталін, я бачыў Чорнага тры дні таму. Жывога.

Цяпер ужо Сталін на Купалу вырачыўся. Не так, нібы той абрагаціўся, а так, нібы сказаў нешта такое, чаго не можа быць.

- Дзе вы яго бачылі? На тым свеце?

- На гэтым. У Доме літаратара. Пасядзелі з ім, выпілі.

- Выпілі?

- Так.

- З Чорным?

- З Чорным.

- Што пілі?

- Гарэлку. Што яшчэ піць, калі вайна?

- За перамогу?

- Не. За здароўе, - сказаў Купала і адразу пашкадаваў, што не зманіў, бо Сталін сціснуў чашу люлькі ў кулаку. Так, што костачкі пабялелі.

- Я ніколі не давяраў французскім камуністам, таварыш Купала. Мек-сіканскім давяраў, а французскім не… А вы?

У Купалы не было ні французскіх, ні мексіканскіх знаёмых камуністаў, і ён не ведаў, каму з іх можна давяраць, каму не, таму не адказаў нічога, а Сталін, пагладзіўшы калена, усё ж падняўся, кульгаючы пракрочыў да Мяркулава.

- Вайна. У Маскве шпегі. А ты па Маскве з нябожчыкамі цягаешся?.. Знайдзі мне гэтага Чорнага. Вершаплёта гэтага, які прыдумаў, што ў Сталіна калматае сэрца. Хоць жывога, хоць мёртвага.

Ён сказаў "вершаплёта", і Купала ўспомніў, што апроч беларускага празаіка Чорнага, у якога Сталін мог нешта прачытаць пра беларусаў, ёсць рускі паэт Чорны, у якога прачытаць пра беларусаў Сталін нічога не мог, таму й спытаў: "Чорны хіба пісаў пра беларусаў?.." - а значыць, гэта зноў блытаніна з прозвішчамі. Рускі паэт Чорны сапраўды памёр і, здаецца, памёр недзе ў замежжы, так што ніякага шпіёна Чорнага ў Маскве няма, але ёсць беларускі пісьменнік Чорны, з якім можа стацца тое самае, што сталася тры дні таму з Купалам, на пахаванні якога ў Доме літаратара зараз амаль усе беларускія пісьменнікі - і сярод усіх Кузьма Чорны, якога ўжо ледзь не знішчылі ў Мінску, кінуўшы за краты, у адзіночку, каб там ён калі не сканаў, дык звар’яцеў.

Если лучшие будут бросаться в пролёты,

Скиснет мир от бескрылых гиен и тупиц!

Полюби безотчётную радость полёта,

Разверни свою душу до полных границ -

згадаў Купала амаль прарочыя вершы паэта Чорнага, але вершы вершамі, а нешта трэба было рабіць. І ён рашуча ўстаў:

- Пара мне ў труну, заляжаўся ў маёй труне Качарыга! Не прынята ў беларусаў замест нябожчыкаў хаваць жывых. Мяне чакаюць.

- Хто? - жэстам спыніў Сталін камісара Мяркулава, які арлом узляцеў з каленяў, каб выканаць загад, злавіць Чорнага жывога ці мёртвага. - Чорны чакае?.. Кузьма?.. Дык ён жа разам з усімі даў на вас паказанні. Вас таксама маглі арыштаваць, пасадзіць, вы харакіры сабе праз тое ўчынілі, жывот узрэзалі. І што цяпер? Спяшаеце яго ратаваць? Папярэдзіць, што арол ляціць, - кіўнуў Сталін на Мяркулава, - каб задзяўбаць яго да смерці? Дык хай задзяўбе. Гэта ж адплата. У вас і паэма ёсць, якая так называецца. І гэта справядліва, хіба не?

- Не, - не згадзіўся Купала і хацеў сказаць, што Чорнага катавалі, што ў адзіночнай камеры ён ледзь не звар’яцеў, што справядлівай была б адплата не яму, а ягоным катам, але падумаў: "Каму я ўсё гэта казаць буду?.." - і нічога не сказаў, апроч "не".

Тое, што Сталін прачытаў ягоныя думкі, гэтым разам Купалу не ўразіла.

Ну, прачытаў і прачытаў. Ён сам ужо чытаў Сталіна, як кнігу. Такую, якую б ніколі не напісаў, бо нават не ўяўляў, што такая можа быць.

Пра ўсё, што цяпер чуў ад Сталіна, Купала не раз думаў раней. Думаючы пра гэта, не спаў, рваў нервы, піў, ледзь трываючы боль, які не заглушаўся ні самаўгаворамі, ні гарэлкай - нікім і нічым. Боль здрады. Боль страты. Здрады і страты сяброў. Паплечнікаў. Каханых. Урэшце рэшт ён, гэты боль, які пасяліўся там, дзе была душа, выцясніў душу з яе жытла, з маленькага гняздзечка на сэрцы, у якім яна спявала, і боль гэты, заняўшы месца душы, як бы стаў ёю, душою, якая развучылася спяваць, а толькі крыкам крычала, гэтак драпаючы сэрца, што кроў, здавалася, пырскала з вачэй, якімі ўжо глядзець на свет не хацелася, бо ўдзень і ўначы ў іх было цёмна, чорна, - дык вось гэты боль, які ў ім жыў і які ім стаў, а не ён, не Іван Луцэвіч і не Янка Купала пачаў шукаць шлях з невыноснага святла ў цемру, у чарнату. І проста так выйшла, што гэты шлях супаў з тым, які выбраў для яго таварыш Сталін. Але не казаць жа пра тое Сталіну.

- Я не пісаў паэму "Адплата". Я напісаў паэму "Адплата каханнем", таварыш Сталін. Яшчэ тады, калі быў малады. І цяпер напісаў бы, каб у маленькім гняздзечку на сэрцы...

Яго ўсё ж цягнула выказаць тое, што хвіліну таму падумалася, і ён запнуўся, бо казаць пра душу, якая стала болем, пра песню, якая стала крыкам, можна было толькі самому сабе, а Сталін спытаў з цікаўнасцю: "Што ў маленькім гняздзечку на сэрцы?.." - і Купалу кальнула пад сэрцам, хоць яно не білася, ён ва ўсякім разе не адчуваў, што яно б’ецца.

- Нічога ў гняздзечку. Я памёр, таварыш Сталін. Памёр, так і не пабачыўшы той новай Беларусі, пра якую пісаў, якую прарочыў, пра якую марыў усё жыццё. Не спраўдзіліся прароцтвы, не здзейсніліся мары. Я памёр, не сустрэўшы тых новых людзей, якіх спадзяваўся сустрэць, не дачакаўшыся той новай беларускай літаратуры, якой чакаў. І не пабачыўшы, не сустрэўшы, не дачакаўшыся гэтага ў жыцці, я хачу пабачыць, сустрэць, дачакацца гэтага ў смерці. На тое ў мяне цяпер ёсць і вечны час, і вечная надзея.

Сталін расчаравана, нібы чакаў нечага іншага, уздыхнуў.

- Гэта вашы беларускія сны. Кіньце вы гэта. Усё, што ў вас ёсць, 1-я лабараторыя. А ў ёй тое, што мы для вас прыдумаем. І мы прыдумалі не толькі БССР. Са сцягам, гербам і "Лявоніхай". Мы для вас, таварыш Купала, прыдумалі, нібы ў маленькім гняздзечку на сэрцы, дзе была душа, пасяліўся боль, які выцясніў душу з жытла, у якім яна спявала, і боль гэты, заняўшы месца душы, як бы стаў ёю, душою, якая развучылася спяваць, а толькі крыкам крычала, гэтак драпаючы. ну, працягвайце... - паклаў Купалу руку на плячо Сталін, і Купала працягнуў, бо ўсё ж невыносна хацелася гэта выказаць, - "...гэтак драпаючы сэрца, што кроў, здавалася, пырскала з вачэй, якімі ўжо глядзець на свет не хацелася, бо ўдзень і ўночы ў іх было цёмна, чорна, і я пачаў шукаць шлях з невыноснага святла ў цемру, у чарнату, дзе сыходзяцца ўсе шляхі, дзе сыдуцца некалі мой з вашым, як сышоўся той, які я шукаў, з тым, які вы для мяне выбралі. але вы памыляецеся... - зрабіў ён намаганне, каб сказаць тое, што яшчэ не сказаў, і Мяркулаў тут жа скарыстаў момант, каб заняць страчаныя пазіцыі: "Таварыш Сталін не памыляецца!" - на што Сталін ніякай увагі не звярнуў, спытаў: "У чым памыляюся?.." - і Купала дагаварыў, - ...вы памыляецеся, мяркуючы, нібы ўсё гэта па вашай волі, што выбралі шлях для мяне вы, што вы мяне прыдумалі - вы прыдумалі самога сябе!"

Сталін выслухаў усё, ходзячы па кабінеце, і калі Купала скончыў, стаў насупраць яго. Твар у твар.

- Няхай так. У нечым кожны з нас сам сябе выдумляе. І што?

- Нічога. Салавей не выглядае так, як ён спявае.

Сталін руку да вуха прыклаў, нібы паслухаць хацеў, як пяе салавей. Апусціў:

- І паўлін… Самі прыдумалі, ці народнае? Зрэшты, вы ж народны паэт. І што далей?

- А тое, што як толькі самі сябе выдумляць вы ўжо не зможаце, вас пачнуць выдумляць іншыя - і зусім іншае ў вас жыццё настане. Пра пяты дзень сакавіка не забыліся?.. Вашы паплечнікі, вашы выхаванцы з той трыбуны, за якой вы ў авацыях стаялі, будуць зневажаць вас, проста здзеквацца з вас.

Мяркулаў, счырванеўшы, ужо набраў паветра ў грудзі, каб крыкнуць: "Тое, што ты мёртвы, не значыць, што не можаш стаць яшчэ мярцвейшы!" - але Сталін апярэдзіў яго:

- А з вас, думаеце, не?.. Думаеце, вас будуць услаўляць? Гэта я думаю, як вас уславіць! Стварыць з вас не проста паэта - неўміручую легенду! Бо гэта і мая неўміручасць, мая легенда! Бо я такую, з адных легендаў, стварыў краіну! Вечную ў легендах! А Хрушчоў пасля мяне надумае ўсё гэта парушыць! Маўляў, парушу легенду пра Сталіна - і стану легендай сам. Ідыёт. Легенда - не кукуруза. Легенда можа вырастаць толькі з легенды! Ці з крыві, што тое самае. Дзе кроў, там легенда! З гною легенды не вырастаюць. Дык ён дурань, невук! Паўлін, як і большасць тых, хто са мной. Але я не пра іх. Я пра тых, што з вамі. Пра салаўёў. Кніг панапісваюць, за мяжой атабарацца, вучэльні ўсялякія там пасканчаюць. На розных мовах рулады выдаваць навучацца. І што? Ведаеце, як яны вас назавуць? Каян Лупака! Куды да іх Хрушчову з ягоным культам! Нацыянальны геній, народная легенда - Каян! Га?.. Вось вы рускіх не надта любіце, а скажыце: рускія перарабілі б Пушкіна ў якога-небудзь Пукніша? Вінавацілі б яго ў тым, што ён не тое напісаў, не так жыў і не так згінуў, як ім хацелася б? Учынілі б здзек з яго памяці?..

Сталін упершыню за ўвесь час, які яны размаўлялі, узнерваваўся, наліў з крышталёвага графіна на крышталёвым падносе вады. Выпіў, паглядзеў на пабялелага Купалу, напоўніў яшчэ адну шклянку.

- І ведаеце, што яны пра вас скажуць?.. Што калі б вы застрэліліся ці зарэзаліся, засталіся б паэтам. А так - не. Так вы здраднік. Застаўшыся жыць, здрадзілі паэзіі. Вы тут бароніце Чорнага, будучыню новай беларускай літаратуры ратуеце, а гэтая будучыня, гэтая новая літаратура, яшчэ нават не нарадзіўшыся, вас ужо прадае! Дык нашто вам яе ратаваць?

У Купалы перасохлі губы, ён глытнуў вады… Зубы прастукалі па шкле, вада пралілася на падбароддзе. Сталін забраў у яго шклянку, паставіў на паднос, прайшоў за свой стол.

- І навошта вам паміраць? За каго? Дзеля чаго? Ажывілі мы вас - і жывіце сабе. Вечна. Жывы з імі вы справіцеся, не піскнуць, а мёртвы...

Купала пастаяў, шукаючы насоўку. Не знайшоў, выцерся даланёй, падышоў да стала і стаў выкладваць з кішэняў цёмна-карычневага, тонкага сукна ангельскага гарнітура тое, што ў іх было: з левай унутранай кішэні пінжака чорны скураны партманэт з харчовымі карткамі, пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў і качарыгінскую рэкамендацыю ў партыю, з правай - яшчэ адзін скураны партманэт, карычневы з абанементам у сталовую літэр "А", нататнік і аловак з пазалочаным наканечнікам, з бакавых кішэняў - партабак з тытунём "Эліт", пушачку з папяроснай паперай, запальніцу, пачаты пачак ізафеніну, памацаў, ці не засталося нечага ў кішэнях, паправіў цёмна-чырвоную агатавую шпільку на гальштуку, цёмна-чырвоныя агатавыя запінкі на абшэўках белай кашулі і сказаў:

- Я не хачу жыць.

Відаць было, што Сталіна гэта па-сапраўднаму ўразіла, бо дасюль у яго ўсе прасілі жыцця. Толькі жыцця. Хоць якога, але жыцця.

- Жыць не хочаце?.. - пагартаў ён Купалаў нататнік. Доўга гартаў, потым адклаў, узяў аловак, пакруціў у пальцах, кінуў, той пакаціўся па стале… - А чаго вы хочаце, калі не хочаце жыць?

Мяркулаў, якому, бо ўсё ж драматург, пытанне Сталіна спадабалася, стаяў, чакаючы: "Што ты, маўляў, на гэта скажаш?" - а Купала, абышоўшы камісара, сеў на крэсла да стала, за якім нядаўна абедаў, паклаў на яго рукі, на рукі галаву: "Спаць". - "Хіба, калі памруць, яшчэ і спяць?.." - страсянуў яго за плячо камісар, і тут на стале Сталіна зазваніў тэлефон. Паслухаўшы, Сталін спытаў: "Самалёт гатовы?.." Паклаўшы трубку, высунуў верхнюю шуфлядку стала, згроб у яе ўсё, што ляжала зверху, замкнуў і рушыў да дзвярэй кабінета, якія, падбегшы, паслужліва расчыніў перад ім камісар. "Няхай паспіць", - сказаў Сталін сакратару, кіўнуўшы на Купалу, і выйшаў з кабінета разам з Мяркулавым, размінуўшыся ў дзвярах з Гітлерам.

Круча жыў у тым жа доме на Кацельніцкай, што і Ганна, толькі не ў старым, яшчэ даваенным корпусе, які будаваўся па загадзе Берыі, а ў новым высотным. Кватэра была вялізная, такая ж, як у дачкі Брэжнева, што жыла паверхам ніжэй, і маскоўскія літаратары, большасць якіх тулялася ў спальных мікрараёнах, ужо толькі праз гэтае жытло ў прэстыжным доме не маглі Кручу не зайздросціць. Не кажучы ўжо пра ягоныя замежныя камандзіроўкі, пра заробкі, на якія ён мог дазволіць сабе купіць тое, пра што яны маглі толькі марыць. Тую ж "Волгу", машыну, на якой ездзілі міністры ды сакратары абкамаў і купіць якую было немагчыма без таго, каб сакратары з міністрамі табе ў тым не паспрыялі.

- Хто гэта частаваў нас? - спытаў Віктар, калі яны, выйшаўшы з бара, селі ў Кручаву "Волгу", у якой ён ездзіў і нападпітку. Здаралася, што пападаўся. Тады даставаў з багажніка і надпісваў даішнікам кнігі, за што яны пакідалі яму правы. Паэтаў у той час любілі не толькі гандляры, але і міліцыянты.

- Дырэктар цырка.

- Чаго дырэктар?

- Цырка.

- А што ён рабіў на Лубянцы?

Круча на яго пакасіўся.

- Ты б мог адразу спытаць, што я на Лубянцы рабіў? Памочнік Андропава патэлефанаваў. "Як у Штаты з’ездзілі?.." Пра сёе, пра тое. А потым: "Будзем рады пачуць вашы вершы на нашым святочным канцэрце". Я падумаў, што адмаўляцца не варта. Ці ты б адмовіўся, калі б пра цябе хадзілі плёткі, што ты лубянскі агент?

Віктар прамаўчаў, і Ягор не стаў чакаць загадзя вядомага адказу.

- Вось я і вырашыў… - праехаў ён на чырвонае святло. - Якраз таму, што плёткі… А цыркач гэты таксама там выступаў. Потым даў мне два запрашальнікі ў цырк. Я схадзіў з сынам. Аказалася, ён не толькі дырэктар. Яшчэ і штукар. Штукі ўсялякія з галаграмамі паказвае. Публіка шалее. Бо ўсё, як у рэальнасці, але не існуе. Ты ведаеш, што гэта такое? Бачыў?

- Не.

- Як не? Трэба паглядзець. Толькі не ў цырку. Сходзім у інстытут оптыкі, там у мяне свае людзі. Пакажуць…

Перад імі зноў чырвона загарэўся светлафор, Круча газануў і праскочыў скрыжаванне.

- Ты заб’ешся калі-небудзь.

- Самалёт не ўпадзе і карабель не патоне, калі на караблі ці ў самалёце ёсць хоць адзін, каму не час. У каго яшчэ наперадзе тое, чаго чакае ад яго Бог.

Наўрад ці, сказаўшы гэта, ён Віктара меў на ўвазе.

- Але слухай далей, - доўжыў Круча, язык якога, як здалося Віктару, пачаў заплятацца. - Калі я ўпершыню з ім… не з Богам, з цыркачом гэтым сустрэўся, адразу падумаў: каго мне ён нагадвае? Падумаў і забыўся. А потым успомніў. Гады два таму я вырашыў пра Маякоўскага напісаць. Ну, чаму ён найвялікшы паэт эпохі, як Сталін сказаў. Чаму помнік у цэнтры Масквы ды ўсё астатняе… І ў архіве на фотаздымак наткнуўся: Маякоўскі ў карты гуляе. Партнёры ўсе пазнавальныя. Асееў… Ты, дарэчы, паэму ягоную пра Маякоўскага пераклаў бы. "И красное знамя белесою чайкой на сереньком занавесе заменено", - працытаваў Круча, пра якога казалі, што няма вершаў, якіх ён не ведаў бы на памяць. - Метафара якая! Гэта не толькі пра мхатаўцаў. Пра ўсіх… Дык вось з Маякоўскім за покерным сталом паэт Асееў, актор Яншын, жонка ягоная Паклонская, Валянцін Катаеў. Людзі, якія на сконе жыцця Маякоўскага былі да яго блізкія. А шосты за сталом - хто б ты думаў? Наш дырэктар цырка! "Польщен, польщен..."

- Не можа быць!

- Так, такога нібыта не можа быць, але - ён. Адзін у адзін! Потым я схадзіў яшчэ раз паглядзеў. Ён! Сярод набліжаных да Маякоўскага людзей - нікога падобнага. Нават не ведаю, што думаць. Можа, табе нешта вядома? Як я зразумеў, ты з цыркачом гэтым знаёмы. Хоць зрабіў выгляд, нібы не.

Круча меў такую якасць: заўважаць тое, чаго не заўважалі іншыя.

- А ён… - пачаў Віктар, разважаючы, ці сказаць Кручу, што дырэктар цырка зусім не дырэктар цырка, а… А хто?.. Дырэктар крамы? Лётчык?.. - А ён не ў лётным шлеме быў?..

Круча не паспеў адказаць - іх спыніла ДАІ: "З суседняга паста паведамілі, што вы праехалі на чырвонае святло. Вашы правы…"

Уздыхнуўшы, Круча вылез з машыны і пайшоў да багажніка. Атрымаўшы надпісаную кнігу, даішнік казырнуў: "Дзякуй!.. Дзіўнавата выглядаеце, Ягор Аляксандравіч. Давайце на ўсялякі выпадак мы вас падвязем…"

"Падвязіце, - не стаў адмаўляцца Круча. - Нешта сапраўды са мной… І нібы не выпіваў, а як выпіў".

У пад’ездзе дома сядзела ў акенцы, як сава ў гадзінніку, жаўтавокая кансьержка, яна ж ліфцёрка, якая, адклаўшы надкусаны бублік і адставіўшы бутэльку кефіру, падала Кручу перавязаны шпагатам з сургучнай пячаткай пакунак:

- Ягор Аляксандравіч, гэта для вас.

- Ад каго?

- Не назваліся. Папрасілі перадаць і ўсё.

Не адразу, бо і апранутая яна была інакш, і валасы ў яе былі светлыя, але Віктар усё ж пазнаў у жаўтавокай кансьержцы сакратарку дырэктара антыкварнай крамы Сюзану. Круча таксама, падалося Віктару, глядзеў на Сюзану, некага ў ёй пазнаючы, і калі ўвайшлі ў кватэру, успомніў: "Гэта ж Люцыя! Асістэнтка дырэктара цырка! Таго штукара, які фокусы з галаграмамі паказваў".

Ён ламануў сургучную пячатку, сутаргава, ледзь пальцы не параніўшы, разрэзаў шпагат, здзёр шэрую паперу, у якой ляжала нешта, загорнутае ў карычневую з чырвонымі кантамі насоўку. Ужо па абрысах было відаць, што гэта такое - і Круча асцярожна прыпадняў ражок насоўкі: пісталет! Яны абодва кінуліся ўніз, але на месцы кансьержкі нікога не было: у яе акенцы стаяла бутэлька кефіру і ляжаў надкусаны бублік.

- Браўнінг, - разгарнуў Круча, калі вярнуліся, насоўку. - Такі ў Маякоўскага быў… - І спрытна дастаў абойму, Віктар ніколі не падумаў бы, што ён гэтак хвацка з пісталетамі ўпраўляецца. Як Шкляр са спінінгамі. - Поўная. Калібр 7,65. - Ён увагнаў абойму ва ўручча, зняў засцерагальнік. - На! Мне здалося, калі Каваль на цябе наскочыў, ты застрэліцца хацеў… Ці спачатку вып’еш?

Аднойчы Віктару ўжо прапаноўвалі пісталет, каб застрэліўся. Бацька прапаноўваў. І вось цяпер старэйшы сябар.

- Усё пасля цябе, - сказаў Віктар, паставіўшы на месца засцерагальнік і паклаўшы пісталет на паліцу з кнігамі, а Круча выцягнуў з-пад стала скрыню віна.

- "Хванчкара". Каштаваў калі-небудзь? Шклянка файнага віна перад развітаннем з жыццём - не самае горшае, што ў гэтым жыцці можа быць.

Яны выпілі не шклянку і не бутэльку. Гаварылі, гаварылі, гаварылі… "Бэла зманіла, што пра цябе размовы не было. Была. І сёння, і раней. Андрэй сказаў... ці гэта Каваль мне казаў, не помню, што ў цябе ёсць шанец". - "Які?" - "Што ты героем можаш стаць, калі не пабаішся". - "Чаго не пабаюся?" - "Не пабаішся сказаць на з’ездзе не тое, што напісаў, а што думаеш. Пра партыю, пра Брэжнева. Як яно ёсць. Што крамлёўскі старцы, што застой. Тады…" - "Што тады?" - "Тады цябе пасадзяць. Ці вышлюць за мяжу". - "І ў тым мой шанец?" - "Не. Шанец твой у тым, што Брэжневу не доўга засталося, гады два ад сілы. І хто б ні прыйшоў пасля яго, цябе выпусцяць. Або, калі вышлюць, дадуць магчымасць вярнуцца". - "Гэта калі Грачын да ўлады прыйдзе. А калі Андропаў?" - "Дык ён і прыйдзе! Хто яшчэ, калі за ім КГБ? Ён і выпусціць. Яму кроў з носу трэба будзе паказаць змену курсу. Няўжо не разумееш? Раней ён дакладваў у ЦК, што я антысаветчык. А цяпер, ведаеш, што мне сказаў?.. "Больш вы, - сказаў, - Ягор Аляксандравіч, ніколі не будзеце невыязным. І ніхто вам указваць не стане, што пісаць і дзе друкаваць"". - "Так і сказаў?" - "Так і сказаў. І нават паўтарыў: ніхто не будзе ўказваць!" - "Цікава… А мне…" - "Што табе?.." - "Ну, не мне, а пры мне, калі ён у Грачына на лецішчы быў, ведаеш, што казаў?" - "Што?" - "Што ў народа можна забраць свабоду, але ўзамен трэба даць кілбасу". - "Андропаў?.. Так сказаў?" - "Так". - "А дзе ён кілбасу возьме?" - "Не ведаю. Але ж сказаць што заўгодна можна. Табе і Хрушчоў шмат чаго казаў. Хіба не?" - "Казаў. Я нават лісты яму пісаў". - "Ты? Хрушчову? Лісты?" - "Так". - "Дык Дзіна праўду сказала?" - "Так. Праўду". - "А скуль яна пра тое ведае?" - "Аднекуль дазналася. Ці проста так сказала. Наўздагад". - "І што за лісты?" - "Яны мяне прыціснулі тады. Дык у вернасці і любові кляўся. Яму, партыі. Пісаў, што я беспартыйны камуніст. Дурыў іх. А ты не падурыць, ты абдурыць іх можаш!" - "Каб яны мяне прыціснулі?". - "Ціскануць, канечне. Але яно таго варта. Шанец рэальны. Толькі паспець сказаць. Не доўга, коратка. І назаўтра ўвесь свет… Ты ўяўляеш, якая на цябе абрынецца слава? Давай за гэта вып’ем!"

Віктар з ліку збіўся, якую выпівалі яны пляшку, яму станавілася хмельна, дзіўна хмельна, як тады, калі піў ён з Ганнай зёлкі ў кабінеце дырэктара антыкварнай крамы. Толькі тады сорамна не было, хоць забіты Віктар Маргер вінаваціў жывога Віктара Маргера ў смерці. А цяпер ён адчуваў сорам. Неяк так адчуваў, што не зразумець было: гэта ён, жывы Віктар Маргер адчувае сорам перад забітым, ці забітаму сорамна за жывога?

Усё блыталася… Больш і больш… Круцілася, віравала… І калі паплылі між вірамі залёныя чаўны, ён, памятаючы, што з кватэры не выходзіў, падумаў, што гэта галюцынацыі. Аказалася, што не. Не зусім галюцынацыі. Але і не зусім чаўны, а хатнія тапкі Кручы, якія плылі па кватэры, бо нехта, ці Віктар, ці Круча, вырашыў перад сном ванну прыняць, адкруціў кран і заснуў, не закруціўшы…

"Во!.. - сказалі, увайшоўшы ў кабінет, у якім яны выпівалі, а цяпер адзін на канапе каля кніжнай паліцы, другі на крэсле за сталом спалі, Сюзана з Люцыяй, зусім голыя. - Можна плаваць, а мы купальнікі не ўзялі…"

Круча цяжка падняў галаву над сталом - і апусціў яе, не ўтрымаўшы.

"Да вас, Ягор Аляксандравіч, такія госці, - сакаталі Сюзана з Люцыяй, - такія госці, што мы не маглі не ўпусціць", - і дзве голыя ведзьмы, якія прыйшлі ў кватэру Кручы, каб паплаваць, прапусцілі паперадзе сябе Брэжнева ў маршальскім мундзіры з усімі зоркамі і медалямі, а за ім у парусінавым касцюме, з кефірам і надкусаным бублікам у руках Хрушчова, пра якога Віктар ніяк успомніць не мог, ці ён жывы, ці памёр, а калі памёр, дык калі?..

- Вы затапілі маю дачку, - праплёхаў па вадзе, гайдаючы зялёныя тапкі, Генеральны сакратар Камуністычнай партыі Савецкага Саюза Леанід Ільіч Брэжнеў. І забраўшы ў Хрушчова кефір з бублікам, сеў да стала, над якім ніяк не мог падняць галаву яшчэ не праснуты Круча. - П’яце і распуснічаеце? - спытаў яго Брэжнеў і, пальцам падазваўшы ці то Сюзану, ці то Люцыю, паляпаў яе па азадку. - Эх, я ў маладосці!.. Але зараз не пра тое… Я табе, Ягор, хіба не дапамог? - наліўшы кефіру ў шклянку з недапітым віном, падсунуў Брэжнеў шклянку бліжэй да Кручы. - Цябе Хрушчоў, - кіўнуў ён, не гледзячы, за спіну, - прыціснуў? Прыціснуў. Нагляд за табой быў? Быў. Я адмяніў? Адмяніў. Кватэру выдзяліў? Выдзяліў. Дзе? Там жа, дзе і дачцэ. А ты яе затапіў… Яна, між іншым, плаваць не ўмее. Добра, што галазадыя гэтыя пазванілі: "Ваша Галя ўтапіцца можа!.."

Брэжнеў адламаў кавалачак бубліка, падаў Кручы.

- На… Я табе, Ягор, як сыну… Як сабе… І табе, Віктар, медаль, як сабе, даў. Ды яшчэ прэмію. На з’езд партыі вершы чытаць паклікаў. Аднаго з усіх! З усяго Савецкага Саюза!.. На з’езд партыі - беспартыйнага, мне сёння сказалі, што ты беспартыйны! І я стрываў, не загадаў цябе за падман партыі… што я зрабіць з табой хацеў за гэта, не помню, але не загадаў!.. А вы мяне за ўсё гэта - скідваць? У шыю гнаць?

Хрушчоў, скочыўшы з-за спіны Брэжнева, схапіў адламаны для Кручы кавалак бубліка, пакруціў перад носам Леаніда Ільіча:

- А ты мяне хіба не скінуў? Хоць я табе даў не бубліка агрызак! Я ўсё табе даў! Адно што вершы на з’ездзе не прапаноўваў чытаць!

Да Брэжнева падплыў адзін з тапкаў. Леанід Ільіч паклаў бублік на стол, вылавіў тапак, прымераў.

- Вось усе думаюць, што ў мяне ўсё ёсць. А ў мяне нават тапкаў зялёных няма. Хоць, мусіць, і не трэба. Бо я ў іх буду, як жаба, - адкінуў ён тапак і выцер рукі аб лампасы. - Я цябе, Мікіта, не скідваў. Я цябе зняў. Бо ты валюнтарыст. Вось жа прасіў цябе абаранкі да кефіру купіць! А ты купіў бублік… І што мне сказаў? Калі абаранкі, сказаў, дык каму як. Каму адзін, каму два. Каму тры… Гэта капіталізм. А бублік - адзін на ўсіх! Гэта камунізм!

Віктару ўспомнілася, як Хрушчоў прыязджаў у Мінск. Выступаючы на мітынгу, абвясціў, што камунізм ужо не за гарамі і беларусы будуць у ім першыя. Бо гавораць па-руску. У камунізм, выходзіла, будуць прапускаць па моўным прынцыпе.

"Гэта рускі камунізм, - сказаў тады Барада. - А не нейкі там камунізм хахлоў ці бульбашоў".

- Мы ўжо былі б у камунізме, калі б ты змоўшчыкаў супраць мяне не сабраў, - крыўдліва зморшчыўся Хрушчоў, на што ці то Сюзана, ці то Люцыя зняла з ягонай галавы капялюш, пацалавала ў лысіну: "І мы былі б з вамі! Бо голыя!" - а Брэжнеў павярнуўся да Віктара, вочы звузіўшы: "Як там Грачын? Капае пад мяне?.. Андропаў кажа, што капае. Ты не ўздумай таксама рыдлёўку ўзяць, на з’ездзе што-небудзь ляпнуць. Хоць і дзіцячая твая рыдлёвачка, але ёй і закапаю. Ці ўтаплю, - скінуў са стала шклянку, якая, булькнуўшы, патанула, Генеральны сакратар ЦК КПСС і падняўся, здзіўлены, папоўз уверх бровамі. - Галя!.. Ты чаму голая?.."

На парозе кабінета, засланіўшы ўвесь дзвярны праём, узнікла дачка Брэжнева, апранутая гэтак жа, як Сюзана з Люцыяй. "Купаюся, - сказала яна. - Мне басейн з кватэры зрабілі. Плаваю і чую, як Круча падбівае Маргера супраць цябе выступіць. На з’ездзе. Маўляў, героем станеш, слава на ўвесь свет! І Маргер пабойваецца, але не адмаўляецца. Так што абодвух у басейне ўтапіць і ў падлогу закапаць. Разам з гэтымі лярвамі, - непрыязна зірнула голая Галя на голых Сюзану з Люцыяй, якія ўскрыўдавалі: "Дарма вы так, Галіна Леанідаўна! Мы пісталет ім перадалі, каб яны застрэліліся. Вунь на кніжнай паліцы ляжыць", - паказала, дзе ляжыць пісталет, ці то Сюзана, ці то Люцыя, і Брэжнеў зашлёпаў ад стала да паліцы, звужанымі вачамі гледзячы на Віктара, які раптам зразумеў, чаму застрэліўся Маякоўскі: бо не хацеў, каб яго ў басейне ўтапілі, у падлогу закапалі, лепей самому.

"На! - падаў пісталет Брэжнеў. - Сам дык сам. За падман партыі!" - "Я не падманваў, - узяў пісталет Віктар. - У мяне ніхто не пытаўся, у партыі я, ці не? У Мінску думалі, што я ў Маскве партыйны, а ў Маскве - што ў Мінску". - "У партыю ўступаюць не па месцы, а па сэрцы!" "Я не думаў уступаць!" - "А што ты думаў?" - "Нічога!" - "Дык цяпер падумай, куды лепш страляцца? Маякоўскі ў сэрца, але лепш, мяркую, у галаву. Каб пасля не думаць: а на хрэна застрэліўся? Ну, давай! На лік тры!.."

Віктар прыставіў браўнінг да скроні, Брэжнеў пачаў лічыць: "Раз, два." - і на лік тры ў дзвярах узнік дырэктар антыкварнай крамы Вензель: "Засцерагальнік здыміце!" Ці то Люцыя, ці то Сюзанна засмяялася: "Засцерагальнік паставіў, каб застрэліцца. Во ідыёт!.." - і тут пісталет стрэліў. Сам, Віктар не націскаў курок. Адчуў, як увайшла, прабіўшы левую скронь, куля, і як яна, прабіўшы правую, выйшла. Здзівіўся, што без крыві і без болю. Дачка Брэжнева закрычала: "Прыдуркі! Я прыйшла, каб выпіць з вамі! Ягор налівае, калі залівае!.." - і Круча схадзіў на кухню, прынёс келіхі.

Віна не было, за ноч усё выпілі. Вензель узяў пустую пляшку, нагнуўся, набраў вады з-пад ног. Разліў па келіхах, падняў свой: "Галоўнае ў жыцці - правільна засцерагацца. Тады ў ім не будзе ідыётаў!"

Вада ў келіхах стала барвовай. Усе выпілі, дырэктар антыкварнай крамы сказаў, губы аблізаўшы: "А цяпер - памінкі!" - і ўсчалася памінальная оргія. Брэжнеў ці то з Сюзанай, ці то з Люцыяй, Хрушчоў ці то з Люцыяй, ці то з Сюзанай, Круча з дачкой Брэжнева, а Вензель падышоў да Віктара, сеў на канапу: "Гэта не я, гэта яны самі. Увогуле, каб вы ведалі: усе ўсё самі і кожны сам. Пасля выдумляюць, нібы нехта іх ці змусіў, ці спакусіў. Вось і вы пасля выдумляць будзеце, што не самі, што вас ці спакусілі, ці змусілі. Круча, Сюзана, Брэжнеў, партыя, я. - І забраў у Віктара пісталет. - Без мяне фокус не паўтарайце, можа не выйсці. Як у Маякоўскага не выйшла".

XIII

Купала ўжо задрамаў на скураной канапе, калі ў кабінет Сталіна ўвайшоў Гітлер. У лётным шлеме з чырвонай зоркай.

- Прыснулі? - спагадліва спытаў ён Купалу. - І замахаў рукамі, убачыўшы, што Купала падымаецца. - Спіце, спіце!.. Мы з Іосіфам час ад часу мяняемся. Ён там за мяне, я тут за яго… Сеў на самалёт - і ў Крамлі.

Гітлер падышоў бліжэй, і Купала ўбачыў, што ў яго розныя вочы. Адно зялёнае, якое міргала, а другое карычневае, якім ён глядзеў не міргаючы.

- Бачу, што здзівіліся, - угледзеўся ён у Купалу неміргаючым вокам. - Не можаце зразумець… Нашы ідэі пераўтварэння свету падобныя. Як і спосабы дзеянняў. Так што і я тут, і ён там, як дома. Без асаблівых праблем. Ну, хіба з габрэямі… Ды спіце, спіце! Што вас так занепакоіла? Вы ж, наколькі мне вядома, не габрэй.

Ужо не спрабуючы зразумець, як гэта Гітлер, няхай і ў лётным шлеме з чырвонай зоркай, замест Сталіна можа быць і як Сталін можа быць замест Гітлера, Купала падумаў: "Габрэй, не габрэй. Скуль ён увогуле мяне ведае?.." - а фюрэр сказаў, нібы не паверыўшы, што Купалу пра тое невядома:

- Як скуль ведаю?.. Я ведаю вас праз майго даўняга партыйнага сябра Вільгельма Кубэ, якога паставіў генеральным камісарам у Беларутэніі. - І Гітлер міргнуў зялёным вокам. - Нічога, што я гэтак Беларусь называю?.. Вільгельм настойвае менавіта на такой назве. Ён у мяне вучоны. Яшчэ й паэт, драматург, як і вы. І як Мяркулаў, - раптам весела ўспомніў фюрэр. - Абое рабое. Што ў Сталіна, што ў мяне. Сталінскі "драматург" на свайго начальніка, на Берыю данос напісаў, а мой - на майго намесніка. На Бормана. Прыдумаў, нібы ў таго цешча габрэйка. Калі высветлілася, што не, непрыемнасці былі ў Вільгельма. Судзілі за паклёп партыйным судом. Хоць, можа быць, дарма. Яшчэ нябожчык Гейдрых западозрыў, праз што ангельцы і забілі яго, што ў маім блізкім атачэнні з’явіўся "крот". Сталінскі агент з мянушкай Вектар. Дык вось гэтым Вектарам, калі верыць амерыканцам, быў якраз Борман. Так што нездарма ўнюхаў Кубэ ў ім нешта не тое. І я адчуў, што нездарма, дапамог Вільгельму выслізнуць з-пад суда за паклёп. Як ён некалі, даўно, яшчэ ў тую вайну, дапамог мне выслінуць з-пад суда за сімулянцтва. - Гітлер хіхікнуў. - Я, між намі, калі на вайну ўзялі, надта не хацеў, каб мяне забілі. А хто хоча?.. Дык Вільгельм доктара знайшоў, габрэя, які напісаў, што я не зусім нармальны. Маўляў, мастак. І паглядзіце, што малюе. У судзе паглядзелі і згадзіліся, што так, ненармальны. А я неблагім мастаком мог быць, калі хочаце ведаць. Калі б не іншае прадвызначэнне. І калі ўжо Кубэ за нагавор судзілі, я сказаў: ён жа драматург! Ці мала якія ў драматурга могуць быць фантазіі! І саслаў яго ў правінцыю, далей ад рэйхсфюрэра Гімлера, які на яго зуб вастрыў. Пасля перавёў, хоць усе былі супраць, у Мінск. Ён, дарэчы, і пасля вайны хацеў у Мінску гаспадарыць. І каб не мець лішніх праблем, пачаў збліжацца з вашымі, як вы іх назвалі, тутэйшымі. Пад Мінскам раскопкі правёў, шкілет нейкі выкапаў і ў Берлін прыцягнуў, каб даказаць, што беларусы - арыйцы. І што ў адносінах да іх трэба праводзіць іншую палітыку, чым у адносінах да рускіх. Продкі беларусаў, маўляў, былі ў Еўропе - і нашчадкаў іх трэба вяртаць да Еўропы. Уключыць Беларутэнію ў склад Рэйху. Як аўтаномію. Даць ёй прыкметы дзяржаўнасці. Сцяг, герб. Во як усё магло павярнуцца. А вы: "Партызаны, партызаны, беларускія сыны, біце ворагаў паганых, каб не ўскрэслі век яны!.." Яно ўвогуле правільна, толькі не ў той бок напісана. Ці ў той?.. Вы хітры такі? - раптам зыркнуў фюрэр на Купалу карычневым вокам. І доўжыў, не дачакаўшыся адказу. - А Кубэ, каб давесці, што вы арыйцы, што ў нас з вамі адны карані, вось што пісаў… Пачакайце, дайце ўспомніць. Як там?..

"Мы з Рэйху, звязаныя ніткай адной

З сівой даўніной, што не стлела,

Саткаць дапаможам вам белы сувой,

Каб гэта краіна пад зоркай сваёй

І хлеб свой, і радасць займела",

- прачытаў па-беларуску нават лепш за Сталіна, без ніякага акцэнту Гітлер. І рукі пацёр задаволена. - Бачу, што ўразіў вас. Я і сам уразіўся, наколькі гнуткая мова. Яна і для вершаў, і для вайсковых загадаў. Як і нямецкая. Таму мне й падумалася, што, мажліва, Кубэ не такі ўжо фантаст. Перагаварыў пра гэта з Гімлерам, спытаў, што ён думае пра арыйскі шкілет, пра вершы? Пра ўсё, што робіць Кубэ ў Беларутэніі. І ведаеце, што мой намеснік адказаў? Што Кубэ за гэта адразу можна было б расстраляць, але можна й пачакаць, пакуль яго за гэта кончаць рускія… Вось вы ўсё цяпер наперад ведаеце, дык скажыце: сапраўды яго рускія заб’юць? Ці нашы?..

Купала ведаў, што скажа Гімлер, калі Кубэ скончыць жыццё на міне, падкладзенай пад ложак у ягонай спальні. "Якое шчасце для Айчыны!" - скажа рэйхсфюрэр Гімлер.

Фюрэр пазяхнуў.

- Зрэшты, гэта не так важна, спіце… Каб вы толькі ведалі, як я сам спаць хачу! Заснуў бы мёртвым сном, здаецца. Але як заснеш, калі вайна? Калі за табой Айчына, нацыя… - прайшоў ён углыб кабінета і сеў на месца Сталіна. - За вамі, між іншым, таксама. Не такая, вядома, як за мной, Айчына і не такая нацыя, але кожны мае тое, што мае. Што вырваў у іншых! - сціснуў у кулачок левую руку, якая была не большай за скалечаную руку Сталіна, Гітлер. - Ці што іншыя далі. У тую вайну вы нічога не займелі, і з гэтай вайны не вырвалі нічога, але Кубэ кажа, што пара вам нешта даць. Праблема толькі ў тым, што даваць няма каму. Вось я выканаў сваё прадвызначэнне, узвысіў Нямеччыну і немцаў, - узняўся над сталом Сталіна Гітлер, - а вы сваё - не! Хоць маглі выканаць, калі б не падаліся ў Маскву. Гэта не я прыдумаў, гэтак Кубэ напісаў мне тры дні таму. І яшчэ ён напісаў, што праз тое, што мы збіраліся вас сімвалам зрабіць, вас і забілі. Спытаю сёння Іосіфа, ці так?..

Гітлер зноў прысеў, зірнуў на гадзіннік.

- Калі дачакаюся яго… Ён у Берліне ў генералаў маіх. З імі там думае, што з намі тут рабіць? Мы Севастопаль сёння ўзялі. На чарзе Сталінград. У, як Іосіфу гэта не падабаецца! Ну, што мы збіраемся на Сталінград пайсці. Кажа мне: ідзіце на Варонеж! Там абарона не такая моцная. Быццам я не ведаю, дзе і якая ў яго абарона.

Гітлер, як нешта ўспомніўшы, засунуў руку ў правую кішэню нагавіц, дастаў пісталет.

- Ледзь не забыўся… Што гэта, думаю, мне муляе ўнізе?.. Іосіфу, калі Сталінград возьмем, толькі страляцца. А хто яму пісталет дасць? Дый пісталеты савецкія так сабе. Асечка можа быць, потым будзе мучацца. Нюрнберг, суд... А гэта "Вальтэр", - паклаў ён пісталет на стол. - Без асечак. - І ўздыхнуў. - Не трэба было яму сваім іменем горад называць. Вось у мяне ж няма Гітлерграда. Навошта ён Сталінград прыдумаў? З гэтага нават Манштэйн, які Севастопаль сёння ўзяў, жартуе. Маўляў, няхай зноў назаве горад Царыцыным. Тады можна будзе сказаць, што наўмысна яго здаў, каб пакончыць з царызмам. Дык Іосіф ускрыўдаваў. Гумару нямецкага не зразумеў. Хоць, калі па праўдзе, іншым разам Манштэйн не надта ўдала жартуе. Мне можа нагадаць, што я яфрэйтар, а ён генерал. Іосіф такога генерала тут жа расстраляў бы, як Тухачэўскага, а я трываю. Бо хто мне гарады будзе браць?.. Я Манштэйну гэтаму, - зноў скрушна ўздыхнуў фюрэр, - сёння званне фельдмаршала прысвоіў. Дык Іосіф паляцеў, каб павіншаваць яго. Ну, заадно. А Манштэйн цяпер будзе казаць, што я яфрэйтар, а ён фельдмаршал.

У Гітлера твар скрывіўся - гэтак яму не падабалася перспектыва размовы з Манштэйнам, які стаў фельдмаршалам.

- Можа, мне генералісімусам стаць? Гебельс вушы прасвідраваў: станьце, станьце. І вам, дарэчы, калі б у Мінску засталіся, я мог званне прысвоіць. Не фельдмаршала, вядома. А, напрыклад, ганаровага сябра Імперскай палаты літаратуры. Ці народнага паэта Рэйху. Або лаўрэата Гітлераўскай прэміі. Зрэшты, можна і тое, і другое. Прэміі Гітлера, праўда, пакуль няма, ёсць прэмія Гётэ, але чаму б не заснаваць маю?.. Ці вам не падабаецца ідэя? - трохі ўзнерваваўся фюрэр. - Па вачах бачу. Чаму?.. Лаўрэатам сталінскай прэміі можна быць, а лаўрэатам гітлераўскай прэміі - не? А якая розніца, калі я там - тое самае, што ён тут? І я там, да вашага ведама, столькі літаратараў, колькі ён тут, не знішчыў. Паэтаў нямецкіх сотнямі не страляў, як ён савецкіх. Ці я проста сам па сабе вам не падабаюся?..

Гітлер, уважліва паглядзеўшы на Купалу, мусібыць, вырашыў, што так, не падабаецца ён яму, і ўскрыўдаваў.

- А Кнуту Гамсуну падабаўся! І Герхарту Гаўптману! А Гаўптман не нейкай там Сталінскай прэміі лаўрэат. Нобелеўскай! Як і Кнут Гамсун, пра якога ваш Горкі сказаў, што ягоныя творы - святое пісанне. І што мы ў тым пісанні чытаем?..

Фюрэр дастаў з адной кішэні фрэнча ключ, з другой фотаздымак, паклаў яго на стол: "Пачакайце, надпішу, а то забудуся." - і, надпісаўшы фота, адамкнуў верхнюю шуфлядку сталінскага стала, узяў з яе нататнік.

- Гэта Іосіфа нататнік, ён запісаў тое, што Гамсун пра мяне сказаў. Зайздросціць, - пагартаў нататнік Гітлер. - Слухайце: "Англія хацела вайны, і Гітлер агаліў меч. Ён, крыжаносец і рэфарматар, хацеў стварыць новую эпоху і новае жыццё для ўсіх народаў, усталяваць непарушнае міжнароднае адзінства дзеля росквіту кожнай краіны. І высілкі ягоныя не сталі марнымі, народы і нацыі падтрымалі яго, сталі поплеч з ім, каб разам змагацца і перамагчы!.." І ведаеце, што, сказаўшы так, яшчэ зрабіў Гамсун? Аддаў свой нобелеўскі медаль майму "святапісцу" Гебельсу! Той жа таксама пнецца ў пісьменнікі... усе чамусьці ў пісьменнікі пнуцца... дык ачмурэў ад шчасця, падумаўшы, што гэтак Гамсун ацаніў ягоную пісаніну. Спытаў Гамсуна: "Чым я магу аддзячыць вам?" І пачуў: "Сустрэчай з Адольфам Гітлерам". І "святапісец" мой павесіў нос на квінту.

Паклаўшы на месца нататнік і зверху пісталет, Гітлер дастаў з шуфлядкі складзена аркуш паперы. Разгарнуў:

- А гэта што?.. "Даўно ведаю таварыша Луцэвіча Івана Дамінікавіча і рэкамендую прыцяць яго ў партыю вялікага правадыра савецкага народа таварыша Сталіна…" А вы, Іван Дамінікавіч, у партыю вялікага правадыра нямецкага народа не жадаеце ўступіць? Я напішу рэкамендацыю, - перавярнуў аркуш Гітлер і на звароце той жа паперы, на якой Купала быў рэкамендаваны ў партыю Сталіна, той жа самапіскай Гітлер напісаў яму рэкамендацыю ў Нацыянал-сацыялістычную нямецкую рабочую партыю. - Няхай будуць дзве, - хукнуў ён на свой подпіс і склаў паперу. - Ці мала як справа павернецца. Вунь у Гамсуна як павярнулася, калі ён са мной сустрэўся? Гвалт ва ўсім свеце ўсчаўся! Ангельцы, амерыканцы, французы, самі нарвежцы калабарантам яго, здраднікам назвалі. "Як можна, - крычалі, - паціскаць руку, якая ў крыві!.." Дык уся гісторыя - кроў! Праз Хрыста колькі крыві пралілося? Ён сам казаў: "Не думайце, што я прыйшоў, каб прынесці мір на зямлю. Не мір прыйшоў я прынесці, а меч!" Ні праз каго не пралілося болей крыві, чым праз яго, а вы яму не рукі, вы ногі яму цалуеце! Божы сын прыйшоў свет уратаваць! А каго ён уратаваў, што ён зрабіў сваім прышэсцем? Парушыў, у друз перамалоў антычны свет! Свет волатаў, свет герояў, які праз яго стаў светам убогіх! Дык вось я сваім прышэсцем сапраўды ўратую свет, вярну ў яго волатаў і герояў. У гэтым мая місія! І той жа Гамсун, у адрозненне ад многіх, гэта разумеў. Вось ён - герой! Ведаеце, дзеля чаго ён хацеў пабачыцца са мной, разумеючы, як яго за гэта будуць ганьбіць, зневажаць? Што прасіў пры сустрэчы? Бачу, што ведаеце. І ён гатовы быў дзеля гэтага паставіць сябе на скрыжаванне ганьбы і знявагі. А паставіць сябе дзеля Айчыны на скрыжаванне ганьбы і знявагі - гэта нават не грудзьмі на кулямёт кінуцца. Там імгненне, іскра, а тут... Тут насамрэч вялікі подзвіг. І вы маглі б паўтарыць яго. Шкада, што вы пра гэта не падумалі, перш чым ад нас з Мінска ў Маскву ўцякаць.

У дзверы асцярожна пастукалі. Гітлер хуценька сунуў паперку з рэкамендацыяй у шуфлядку, замкнуў яе, падняўся з-за стала: "Заходзьце!"

- Адольф Алаісавіч, ваш самалёт запраўлены, гатовы да вылету, - зазірнуў у кабінет сакратар Сталіна генерал Паскробышаў, пра якога Купала раптам успомніў, што Сталін жонку ягоную расстраляў, і, мусібыць, сакратар адпомсціць Сталіну хоча, таму Гітлера ў кабінет пускае і ключы яму ад сталінскага стала дае, дзе самыя сакрэтныя паперы ляжаць, а Гітлер сказаў, выходзячы ў дзверы, у якія ўваходзіў Сталін: "Зусім не таму… І зусім не пра тое вам, Іван Дамінікавіч, думаць трэба. Пра місію Гамсуна думайце, пра тое, што ён прасіў…" - і яны, Гітлер са Сталіным, прайшлі адзін скрозь аднаго, не размінаючыся, так, нібы абодва былі бесцялесныя, жывыя нябожчыкі…

"Во як выкруціў, - пачаў паціху ачомвацца Купала. - Ведаю я, пра што Гамсун прасіў. Прасіў Нарвегію пакінуць Нарвегіяй… Прасіў захаваць незалежнасць краіны, не рабіць з яе пратэктарат… Прасіў спыніць гвалт, расправы… Прасіў, прасіў, прасіў… А Гітлер адказваў: "Гэта пасля вайны, пасля вайны, пасля вайны…" І ўсё б нічога, можна было б лічыць гэта місіяй і нават вялікім подзвігам, калі б пасля вялікай вайны і вялікай крыві вялікі нарвежац не напісаў: "Мы, верныя прыхільнікі Гітлера, схіляем свае галовы перад тварам ягонай смерці".

- Прачнуліся? - прайшоў да свайго стала Сталін. - Зноў снілі вашы беларускія сны? Цуда нейкага ўсё чакаеце?.. А там, - кіўнуў ён на дзверы, - камісар чакае.

Купала падняўся, падышоў бліжэй, каб развітацца, а Сталін сеў, узяў фотаздымак, пакінуты Гітлерам.

- Дзе гэта мы з ім?.. - перавярнуў ён фота. - Што тут напісана?.. - І ўголас прачытаў: "Іосіф! Манштэйн хоча на поўдзень, але я пашлю яго на поўнач. На Ленінград. Твой Вектар".

Купалу, можа быць, і здзівіла б тое, што ён пачуў, калі б не ўразіла тое, што ён убачыў. На павернутым да яго здымку Сталін з Гітлерам сядзелі на лаўцы ў Горках. На той самай, на якой сядзеў некалі ў Горках Сталін з Леніным.

- На Ленінград, - кінуў Сталін здымак на стол. - А сёння яны ўзялі Севастопаль. - І спытаў, тэлефонную трубку заклапочана падымаючы: - Як вы думаеце, Іван Дамінікавіч: нам вяртаць Крым?.. Мне дык болей Каўказ даспадобы.

Кабінет члена Палітбюро ЦК КПСС, сакратара ЦК КПСС таварыша Miхаіла Андрэевіча Суслава, які адказваў у СССР за правільную ідэалогію, быў такі вялізны, што чалавека, які сядзеў за сталом у канцы кабінета пад партрэтам Леніна разглядзець можна было хіба ў тэлескоп. "Праходзьце, таварыш Маргер..." - зачыніў за Віктарам дзверы памочнік таварыша Суслава, і Віктар доўга, нават вельмі, як яму здалося, доўга йшоў па кілімавай дарожцы спачатку да стала, які стаяў, абстаўлены крэсламі, уздоўж кабінета, пасля ад стала, які стаяў уздоўж, да стала, які стаяў упоперак, з-за якога сухі, як Кашчэй, гаспадар кабінета кіўнуў вузенькай даланёй: "Сядайце там…"

Вярнуўшыся да стала, што стаяў уздоўж, Віктар стаў каля апошняга крэсла, чакаючы, калі таварыш Суслаў падымецца і перасядзе з-за аднаго стала за другі стол, а той не падымаўся, адной рукой гартаючы, бо другую трымаў так, як яна застыла, калі ён кіўнуў далонню Віктару, нейкія паперы, а потым падняў той рукой тэлефонную трубку. адну, другую, трэцюю, нібы хацеў паказаць, колькі ў яго тут усялякіх тэлефонаў, нарэшце сказаўшы ў нейкую: "Праз паўгадзіны Смірцюкова да мяне..." - з чаго вынікала, што на аўдыенцыю Віктару адпушчана паўгадзіны і, мусібыць, Суслаў выклікаў Смірцюкова, каб разабрацца, як гэта паэт, ды яшчэ беспартыйны, якому проста даручана вершык прачытаць, дэлегатам партыйнага з’езда стаў, на што Віктар быў гатовы адказаць, а Суслаў усё гартаў, перакладваў паперыну за паперынай, пакуль у дзверы за ягонай спінай не ўвайшла пухленькая, уся ў кудзерках жанчына ў белым хвартушку з падносам, на якім стаялі крышталёвая цукерніца, сподак з нарэзаным лімонам і шклянка ў бліскучым падшклянніку. Шклянка на падносе была адна, праз што жанчына, убачыўшы, што ў кабінеце двое, нерашуча спынілася, а таварыш Міхаіл Андрэевіч Суслаў паківаў ёй даланёй у бок Віктара: маўляў, гэта яму, - і калі афіцыянтка, ці як тут такія жанчыны называюцца, паставіўшы каля таго крэсла, дзе стаяў Віктар, цукерніцу, сподак і шклянку, выйшла, таварыш Суслаў перастаў перакладваць паперы: "Знайшоў. А то таварыш Андропаў пакрыўдзіўся б..."

Чамусьці Віктар падумаў, што імя таварыша Андропава, старшыні КГБ СССР, таварыш Суслаў у самым пачатку размовы назваў не выпадкова.

- Ён вершы піша, - падняў знойдзеную паперу таварыш Суслаў. - У нас амаль усе, ведаеце, пішуць вершы. Вось паслухайце. "Сбрехнул какой-то лиходей, как будто портит власть людей. О том все умники твердят с тех пор уж много лет подряд, не замечая (вот напасть!), что чаще люди портят власть". - І гаспадар кабінета адклаў паперку. - Як вам?..

Віктар не ведаў, што сказаць. Дакладней, ведаў, але ж не скажаш такое пра вершы старшыні КГБ СССР члену Палітбюро ЦК КПСС.

- Не ведаеце, што сказаць? - разгадаў, што не цяжка было, ягонае маўчанне Суслаў. - Вось і я не ведаю. Думаю... - паклаў ён на месца паперку з вершамі таварыша Андропава, якому, пэўна, нехта ва ўладзе не падабаўся, інакш для чаго б таварыш Суслаў гэтыя вершы чытаў, а ён прачытаў іх вельмі выразна і ўзяў з зялёнай тэчкі, якая ляжала справа ад яго, іншую паперку. - Калі ласка, растлумачце мне, чаму з’езд партыі можна вітаць: "Плыви, страна, эпохи ледокол!.." - між іншым, не кепска, зусім не кепска… а Генеральнага сакратара партыі - не? У чым тут праблема?.. Не разумею. І таварыш Андропаў не разумее. Дарэчы, я патэлефаную зараз яму, скажу, што вы ў мяне. Ды вы не стойце, сядайце. Піце гарбату, ешце цукеркі. Крамлёўскія. Такіх смачных вы ніколі не елі. Дый я не еў. Я ўвогуле не ем цукеркі, а мне прыносяць.

Віктар сеў. Пачуваў ён сябе скавана, няўтульна, тым больш, што яго адразу "канторай" палохаць сталі, але ўсё ж з цікаўнасцю глядзеў на чалавека, які, па словах Грачына, нічым і ніяк, калі не лічыць таго, што быў худзейшы за ўсіх, не вылучаўся сярод членаў Палітбюро, а вось жа больш за іншых патрэбны быў і Сталіну, і Хрушчову, і Брэжневу, якія набліжалі яго да сябе, даручаючы тое, што мала каму маглі даручыць. "Давяралі, - казаў Грачын. - У ягоных руках даўно ўжо, яшчэ ад часоў Сталіна, партыйная валютная каса - усе сродкі на фінансаванне братніх замежных партый. Гэтыя грошы практычна немагчыма кантраляваць, а ён капейкі сабе ў кішэню не паклаў - ды яшчэ двойчы ў год пералічвае ў партыйную касу частку сваёй зарплаты. Трыццаць гадоў адно і тое паліто з каракулевым каўняром носіць. Неяк Брэжнеў на Палітбюро прапанаваў скінуцца на паліто Суславу, дык ён сам нарэшце новае купіў. У яго дома нават мэбля не свая, казённая з цэтлікамі "Упраўленне справамі ЦК КПСС". Свае ў яго хіба толькі галёшы, якія ён ні зімой, ні летам не здымае".

Суслава так і называлі: "чалавек у галёшах". Яшчэ "бухгалтар". Але гэты нехлямяжны з выгляду "бухгалтар у галёшах" быў хітрым, крутлявым палітыкам і жорсткім чалавекам. Той жа Грачын распавядаў, як Суслаў дапамог Хрушчову скінуць маршала Жукава з пасады міністра абароны. "Дарэчы, мала хто, - казаў Грачын, - ведае, за што? А за тое, што Жукаў таемна, не сказаўшы ні слова Хрушчову, вырашыў стварыць школу дыверсантаў, сваю асабістую, можна сказаць, армію, у якую набраў дзве з паловай тысячы галаварэзаў, якім немалую зарплату збіраўся плаціць. Як некалі Берыя гэта зрабіў. І ўсе баяліся з Жукавым звязвацца, Хрушчоў саюзнікаў не мог знайсці. А "бухгалтар" пралічыў сітуацыю і стаў на бок Хрушчова. Абвінаваціў Жукава ў падрыхтоўцы ваеннага перавароту. Рызыкаваў, але выйграў. А пазней выступіў ужо супраць Хрушчова, свайго дабрадзея, дапамогшы заняць ягонае месца Брэжневу і стаўшы другім чалавекам ва ўладзе. Цяпер, калі галёшы не згубіць, можа і першым стаць".

Андропаву тэлефанаваць Суслаў не стаў, падсунуў бліжэй да сябе і разгарнуў зялёную тэчку.

- У ЦК камсамола вам прапанавалі напісаць некалькі радкоў, прысвечаных таварышу Леаніду Ільічу Брэжневу. Вы адмовіліся. І мы маглі б знайсці іншага паэта, які палічыў бы гэта за найвялікшы гонар. Так, пэўна, і зробім. Толькі перад тым… - замоўк на некалькі секунд гаспадар кабінета… - перад тым таварыш Грачын, да якога я даўно стаўлюся з вялікай павагай, папрасіў мяне пагаварыць з вамі. Сказаў, што вы савецкі чалавек, патрыёт, а ўсё, што тут, - пальцам пастукаў па зялёнай тэчцы сакратар ЦК, і Віктар успомніў, што Суслаў на пасадзе сакратара ЦК ужо амаль трыццаць пяць гадоў, што ён прасядзеў у гэтым крэсле даўжэй, чым Віктар жыве на свеце, - усё гэта нагаворы і паклёпы ворагаў і зайздроснікаў. Што ж, у нас, на жаль, такое пакуль бывае, і я гатовы паверыць, але... Але глядзіце: вы яшчэ хлапчук - і ўжо ў антысавецкай групоўцы. Групоўка ў Мінску, а справай яе займаецца Лубянка. І як вы мне дакажаце.. - падумаў пра нешта і трохі змяніў інтанацыю, сцішыў пракурорскія ноткі Суслаў. - хоць мне, можа, і дакажаце, але як вы пераканаеце таварыша Андропава, што маскоўскія чэкісты займаліся ў Мінску абы-чым? Прыдуманай справай. Ці вось... Вы ўжо ў Маскве, студэнт літінстытута. Антысавецкі спектакль на фабрыцы "Дукат". Як тут напісана: "У падвальным памяшканні. Са здзекам са сцяга СССР". Вас пасадзілі б, калі б таварыш Грачын не заступіўся. - паглядзеў Суслаў нейкую паперку і адклаў яе ўбок. - Дарэчы, апошнім часам вы бываеце ў таварыша Грачына дома, на дачы. А таварыш Андропаў у гасцях у таварыша Грачына апошнім часам бывае?..

Віктар часта ўспамінаў гэтае пытанне Суслава, калі таго не стала, і калі папаўзлі па Маскве чуткі, што ён не сам, што сысці на той свет яму дапамаглі. Хто дапамог? Вядома, КГБ. Хто ж яшчэ, калі месца Брэжнева заняў старшыня КГБ Андропаў? Хоць мусіў заняць, як другі чалавек ва ўладзе, Суслаў. Калі б раней за Брэжнева не памёр.

"Брэжнеў ледзь целяпаецца, - казаў Віктару, дамовіўшыся пра ягоную сустрэчу з Суславым, Грачын. - Суслаў хоць і старэйшы за яго, але здаравейшы. Так што ён яшчэ паспее генсекам стаць. Таму я і хачу, каб ён пагаварыў з табой зараз. Іншага выпадку не будзе.

Гэта адно.

Другое. Калі ты ўвойдзеш у дзверы кабінета Суслава, ты бокам абыдзеш дзверы кабінета Андропава. Ніхто з камітэта пасля тваёй сустрэчы з Суславым чапляцца да цябе не стане. Да кожнай, нават самай дробязнай справы, да любой сустрэчы Суслаў рыхтуецца сур’ёзна, таму абавязкова запатрабуе ад камітэтчыкаў тое, што ў іх на цябе ёсць. Юначыя твае забаўкі - такой бяды, а вось тое, што Посух напісаў… Суслаў, каб ты ведаў, быў першы ў Палітбюро, хто прагаласаваў за ўвод нашых войскаў у Афганістан. І настойваў на тым. Але сказаць, што нехта напісаў кепскі сцэнар фільма пра Афганістан, не азначае быць супраць нашай дапамогі Афганістану. Ты ж не супраць?.. Вось я Суславу так і патлумачыў. Ён, дарэчы, прызначаны старшынёй камісіі ЦК КПСС па польскім пытанні. Таксама прапаноўваў войскі ўвесці, калі ў Польшчы "Салідарнасць" вэрхал усчала. Але ў гэтым яго не падтрымалі. Ваяваць на поўдні, ваяваць на захадзе - гэта занадта. І цяпер ён шукае іншыя варыянты. Кажа: "Не штыком, дык пяром". Калі раптам пра Польшчу з табой загаворыць, будзь асабліва ўважлівы. З’явіцца талковая ідэя - выкажы. Але - калі талковая. Калі не - лепш памаўчы.

І трэцяе. Ты павінен спадабацца Суславу. Найперш дзеля гэтага я і ўгаварыў яго прыняць цябе. Калі спадабаешся, ніхто з пісанінай Посуха не будзе разбірацца. Кар’ера твая можа пачацца ў абыход камсамола. Рыўком. Зразумеў?.. "

- Дык як часта ў Грачына гасцюе Андропаў? - пачакаў трохі Суслаў адказу Віктара, але паўза гэтая цягнулася не даўжэй за іншыя. - Зрэшты, можаце не адказваць. Я ведаю, што бывае - і часта. І ведаю вашы адносіны да Васіля Дзям’янавіча. Дый таварыш Андропаў ведае. Таму дзіўна, што ён патэлефанаваў і сказаў... - узяў Суслаў з тэчкі яшчэ адну паперку.- сказаў, што яму даклалі пра вас... даклалі, нібы вы маеце нейкае дачыненне да замаху на жыццё таварыша Грачына. Я разумею, што лухта, што не можа такога быць, я нават Васілю Дзям’янавічу, які пра гэта не ведае, нічога не казаў і казаць не збіраюся, - убачыўшы, як у Віктара, які ў гэты момант узяў шклянку з гарбатай, здрыгануліся рукі, з ціхай даверлівасцю прагаварыў і тут жа дастаў чарговую паперку з тэчкі Суслаў. - Але на Лубянцы нехта можа паспрабаваць з гэтага лайна цукерку зрабіць, бо ёсць паказанні дырэктаркі 300-й секцыі, у якой вы былі з дачкой Васіля Дзям’янавіча перад самай аварыяй, і дырэктарка гэтая сведчыць, што вы настойвалі, каб. як тут напісана, "каб таварыш Васіль Дзям’янавіч Грачын не толькі прыслаў машыну, як дачка прасіла, а прыехаў сам".

Віктар паставіў на паднос шклянку з пралітай гарбатай і, хоць ногі слаба трымалі, устаў.

- Ды вы не ўскоквайце, сядзіце, - кіўнуў сваёй сухой далонькай, якая, пэўна, шмат на каго паківала, таварыш Суслаў. - Ніхто сюды не ўвойдзе і нікуды вас не павядзе. Я нават не буду пытацца, што вы можаце на гэта сказаць, бо цікавіць яно не мяне, цікавіць таварыша Андропава, але... Але як зразумець усё астатняе? Адкуль яно ў вас? У маладым чалавеку, выхаваным савецкай школай, камсамолам. - І раптам ён змяніў тэму, у яго, мусібыць, быў такі адпрацаваны прыём у размове: раптам тэму мяняць. - Тут напісана, што вы польскую мову ведаеце. Ведаеце?.. - І калі Віктар кіўнуў, спытаў. - Тады, пэўна, вам вядома, што ў Польшчы ваенны стан? Вельмі напружаная сітуацыя. Трэба вяртаць яе да нармальнай, мабілізаваць дзеля гэтага ўсе магчымасці і сродкі. Польскім пытаннем займаецца адмысловая камісія ЦК КПСС, на апошнім паседжанні якой вырашана паслаць у Польшчу дэлегацыю работнікаў культуры. Яны там баяцца, што мы войска пашлём, а мы ім - паэтаў, музыкаў, спевакоў. Як вам такая ідэя?.. - І не паспеў Віктар нічога адказаць, як Суслаў, які, здавалася, і не чакаў адказаў на свае пытанні, бо загадзя іх ведаў, працягнуў. - Да рускіх у палякаў адносіны не найлепшыя, таму прынятае рашэнне паслаць беларусаў. Ну, вы там бліжэй, адзін аднаго лепей ведаеце… Між іншым, чаму вы запісаны беларусам, калі ў вас бацька рускі? Па маці?.. Дык у нас так не прынята… Але гэта добра, што вы рускі і беларус. Беларус і рускі. Мы ўсе да гэтага прыйдзем. Грузін і рускі, літовец і рускі… Але беларусы, вядома, найбліжэй… Прымаць дэлегацыю будуць таварышы з польскай рабочай партыі. Ні з кім больш, на жаль, пакуль не ўдалося дамовіцца. Кантакты з тымі, хто за нас, зразумела, важныя, але значна важней - нефармальныя кантакты з тымі, хто супраць. Найперш з інтэлігенцыяй. З вашымі знаёмцамі, - зазірнуў Суслаў у зялёную папку, у якой, пэўна, было нешта і пра замежныя паездкі Віктара. - Гэта яны ўсё прыдумалі. "Салідарнасць" і ўсякае такое. Яны. Рабочыя - толькі інструмент, матэрыял… - І ўжо зусім нечакана, гэтак нечакана, што Віктар ледзьве не сеў, хоць гэтым разам сесці яму не прапаноўвалі, гаспадар кабінета сказаў, падняўшыся з-за стала. - Можаце перадаць Грачыну, што я не супраць, каб вы былі ў дэлегацыі. Падрыхтуйце вашы прапановы. Калі паездка дасць плён, калі будзе выніковай, тады вернемся да нашай размовы без гэтага, - адсунуў Суслаў зялёную папку ўбок, бліжэй да краю стала… І калі Віктар павярнуўся, каб пайсці, бо яму відавочна давалі зразумець, што аўдыенцыя скончаная, таварыш Суслаў спытаў. - А чаму вы цукеркі не елі?..

Выйшаўшы з кабінета і спусціўшыся на Старую плошчу, Віктар завярнуў у пельменную на вуліцы Горкага, выпіў, не закусваючы, шклянку гарэлкі і толькі тады ўсвядоміў, што ён не толькі ніводнай цукеркі не з’еў, але й ніводнага слова не сказаў. За паўгадзіны размовы - ніводнага.