Паслухаў Яе і зажурыўся Божа. "Дзіва, - сказаў Ён, - займець сваю мову. Але яшчэ большае дзіва - адрачыся яе. Што ж мне зрабіць з тымі, хто выракся? Наслаць на іх хваробы? Праклясці па саракавое калена? Спаліць агнём, громам пабіць? Што скажаш, тое зраблю…" - супакойваў Яе, каб не плакала, Божа, а Яна выцерла слёзы: "Не карай іх, Госпадзі. Яны не ведаюць, што робяць. Потым ім сорамна будзе. А пакуль я ім не патрэбная, ці забяры мяне на неба, ці ператвары ў крыніцу. Каб маглі яны напіцца, калі захочуць".
Сказала Яна так - і выступілі слёзы ў вачах Бога самога. "Святая мая, - прылашчыў Ён дачку сваю. - Усё можа Бог, але не можа не пакараць тых, хто самім сабе здрадзіў. А табе не дам я памерці. Калі такіх прыга-жунь на неба забіраць, хто ж на зямлі застанецца?.. Будзь крыніцай, калі быць ёй хочаш", - сказаў Божа і ператварыў Яе ў крыніцу, у якую ўпала Ягоная сляза - і стала вада ў крыніцы той жывой вадой. Святой.
А на зямлю, што назвалася Беларуссю, але жыла з мовай чужой, наслаў Гасподзь спякоту. Сухмень. Там, дзе сінеў лён, красавалі сады і каласіла жыта, паслалася пустэча. Спёка такая стаяла, што пыльнымі шляхамі сталі Нёман, Прыпяць і Дняпро, перасохлі Нарач, Асвея, Свіцязь - і толькі адна Крыніца бруіла чыстай, празрыстай вадой. І калі б не Яна, дык звяліся б са свету беларусы, і ніхто б пра іх не ўспомніў, як пра пыл на берагах высахлых рэк і азёр.
Песні, казкі, легенды пра цудадзейную Крыніцу па ўсім беларускім краі разляцеліся - і рушылі да Яе, каб выжыць, беларусы. Прыпадалі да жывой вады, пілі Яе, цалавалі і шапталі, цалуючы: "Святая наша… Ты ўратавала нас - і мы не дадзім Табе памерці…"
І вось цуд: чым болей чэрпалі з глыбіняў Яе, чым болей беларускага люду наталялася Яе жывой вадой, тым глыбейшай, паўнейшай ставала крыніца. Нарэшце Яна выйшла з берагоў і напоўніла Нёман, Прыпяць і Дняпро, Нарач, Асвею і Свіцязь, усе рэкі і азёры, на берагах якіх зноў засінеў лён, закрасавалі сады, закаласіла жыта - загучала Богам дадзеная Мова. І пачуўшы Яе, Бог усміхнуўся з нябёсаў…"
Купала расказваў гэтую казку, седзячы на крэсле каля каміна і неадрыўна гледзячы ў агонь, а Магдалена стаяла за ім і гладзіла, гладзіла плечы, як рабіла гэта маці, калі шкадавала…
- Гэта не народная казка, - сказала княгіня, калі ён змоўк. - Такі народ не мог такую казку прыдумаць. Не таму, што няздольны, проста навошта яна яму? Ты сам яе напісаў. І расказаў маці. А пасля прыдумаў, што гэта маці расказала табе. Так?
Ён не адказаў. Спытаў:
- Які такі?.. Які такі народ?..
- Сам ведаеш, які, калі такую казку пра яго прыдумаў.
Купала падняўся імкліва.
- Не, ты скажы, які? Безнадзейны?..
Пытанне было не да Магдалены - да сябе, і ён закрочыў па пакоі ад сцяны да сцяны, ад сцяны да сцяны то ў адну, то ў другую ўпіраючыся: "Што за свет вакол мяне?.. Што вакол мяне за свет?.." - пачаў біць у сцены кулакамі: "Не скалануць!.. Не праламаць!.. Не прабіць!.." - і збіва-ючыся, паўтараючы некалькі разоў адно і тое, стаў казаць, што знясіліўся, спрабуючы зразумець, што гэта за свет такі беларускі, які цураецца самога сябе, і навошта беларускі паэт у гэтакім свеце, чаму б яму ў гэтакім свеце не пісаць па-руску ці па-польску, на мове, на якой чытаюць, тым больш, што ад самага пачатку, калі раптам, нечакана для яго самога напісаліся першыя беларускія вершы, не было ў яго на іх, проста не магло быць ніякай надзеі, бо нават не ўяўлялася, што тут, на гэтай скамечанай, скалечанай зямлі можа быць Беларусь, што на яе з усіх бакоў не накінуцца, не парвуць на шматкі, і Магдалена спыніла яго, схапіла, страсянула за плечы: "Можа быць!.."
- Можа быць! - пафасна ўсклікнула княгіня. - Можа быць Беларусь! Але дзеля гэтага патрэбная ахвяра, некаму трэба ўзысці на крыж! Не паляку і не рускаму, беларусу, у якім будзе такая беларуская вера, што яго, як сына, прыме, раскрыжаванага, беларускі Бог. А без беларускага Бога не будзе тут нічога. Без беларускага Бога ўсё тут безнадзейна.
Яна ўскліквала: "Некаму трэба ўзысці на крыж!" - і глядзела на яго так, нібы ведала, каму.
Іншаму.
Але чаму яму?..
Хоць чаму не?… Вось жа яна, Магдалена. Княгіня… Ёй, адной з най-знатных і найбагатых жанчын ва ўсёй Польшчы, было што, у адрозненне ад яго, губляць, і яна не баялася дзеля таго, чым жыла, страціць усё, што мела. Заявіўшы: "Я беларуска, мой муж ніколі не пабраўся б з полькай!" - княгіня проста ўзвар’явала палякаў. Наплявала на вышэйшы свет, на ягоныя салоны, кінула Варшаву - і ўсё гэта праз любоў да таго, што яна любіла, нават не надта ўсведамляючы: за што? чаму?.. - апантана любіла. Бо мела такую натуру, бо жарсці, якімі жыла, віравалі ў яе душы з такой сілай, якой не было ў жанчынах, якіх ведаў ён раней. Праз гэта й біла яму кулачкамі ў грудзі Паўліна, робячы выгляд, нібы раўнуе яго не да кнігіні, а да Уладзіславы…
З Уладзіславай ён ажаніўся. У Маскве. Зімой 16-га года. Пазней, праз гады, калі Паўліна будзе пісаць успаміны, яна не-не дый назаве Уладзіславу, старэйшую за яе ўсяго на паўтара года, цёткай, а княгіню згадае бабуляй "з доўгім прыгорбленым носам і шэра-вадзяністымі вачамі, з нядбайна зачэсанымі валасамі, што шэрымі ад сівізны касмыкамі рассыпаліся ва ўсе бакі па чорнай, без аніякага станіка, маркізетавай блузцы, скрозь якую прасвечваў касцісты гарсэт."
Баба-Яга.
Ніхто гэтак не прагне помсты і не ўмее помсціць так, як жанчына, калі ў яе з’яўляецца суперніца. Няхай нават суперніца тая прэтэндуе на незанятае месца. "Яно ўсё адно маё..."
Праз тры гады пасля ягонага шлюбу Паўліна дашле яму паштоўку: "Выйшла замуж". І следам, бо ён не адкажа, яшчэ адну: "За Тамаша Грыба, калі ён у турме сядзеў. Мы дамовіліся, што я буду лічыць яго мужам, а ён мяне жонкай".
Ён сустрэнецца з яе мужам у Празе. Двойчы. Першым разам Тамаш, які з’ехаў за мяжу і ствараў у Празе цэнтр беларускай эміграцыі, будзе ўгаворваць яго застацца. "Ваша месца тут, там вас знішчаць". А другім разам спытае: "Хто падгаварыў Паўліну напісаць мне, каб я вяртаўся?.." Так спытае, нібы гэта ён, Купала, Паўліну падгаварыў. І дадасць: "Не сама ж яна такое прыдумала".
Не сама. Пройдзе час, і Паўліна прызнаецца, што пісала на яго даносы. Скажа: "Змусілі. Не сама..."
Магдалена казала: "Ты падмануў яе ў чаканнях".
Пры чым чаканні, калі даносы?..
- Так, мы падманулі нашых жанчын у іх чаканнях! - усклікнуў, усё яшчэ ружавеючы, Горкі. - Што мы пра іх ведаем? Нічога! Яны казалі - мы не чулі. Маўляў, што жанчына можа сказаць?.. Мы нават трактаты пра іх пісалі, нічога пра іх не ведаючы!
- Гэта вы пісалі трактаты, - перапыніў яго Маякоўскі. - Я паэмы пісаў.
Калі Маякоўскі застрэліўся, Горкі сказаў: "Знайшоў час…" І ўсё, больш нічога. Дараваць яму гэта Маякоўскі не мог. Як і плёткі пра ягоную хваробу.
Горкі з цяжкасцю, але зрабіў выгляд, што не ўскрыўдаваў.
- Я не пра тое, што мы напісалі. Я пра тое, што мы дзеля іх зрабілі? Паэмы прысвяцілі?.. А толку? Жэлябужская дзеля мяне дзяцей сваіх кінула, сцэну... А была актрыса - ды яшчэ якая! Нечага ж яна ад мяне чакала. І чаго дачакалася?.. Я сышоў ад яе да Муры. Да Закрэўскай. Раман ёй прысвяціў. Ну прысвяціў - і што? Калі б Уэлс, які ўсё замуж яе клікаў, а яна ўсё не йшла, грошы ёй не пакінуў, Мура ў манастыры жыццё скончыла б… Так што справядліва яна атруціла мяне, калі атруціла. І, можа быць, гэта й было яе чаканнем, - неяк бездапаможна, нібы самому сабе не даючы веры і спадзеючыся, што Маякоўскі запярэчыць, скончыў Горкі, а Маякоўскі не запярэчыў.
Магдалена Радзівіл скончыла жыццё ў манастыры. Напісала ў апошнім лісце: "Прашу ні на што ад мяне не спадзявацца, больш нічога не магу даць".
Не яму, не Купалу напісала, але... Не спраўдзіліся чаканні княгіні. Адпрэчыўшы ўсё, што звязвала яе з ранейшым жыццём, пасяліўшыся ў Кухцічах і зрабіўшы свой маёнтак цэнтрам беларускага нацыянальнага руху, яна адчыняла беларускія школы, у адну з якіх узяла настаўніцай Паўліну, стварала прытулкі для сірацінаў, ахвяравала на ўніяцкую царкву ("Грошай для маіх беларусаў я не пашкадую!"), чакала з’яўлення беларускага Бога, беларускіх святых, а з’явіліся рускія бальшавікі, ад якіх яна, другім разам удава, бо муж загінуў на фронце ў першы год Першай сусветнай вайны, вырашыла ўцякаць да немцаў. Развітваючыся, Купала спытаў: "Чаму да немцаў, калі муж загінуў, ваюючы з немцамі за рускіх..." - і Магдалена сказала: "Так, за рускіх, але чырвоныя - гэта не рускія, чырвоныя - гэта чырвоныя. І яны, калі застанешся, жыць табе не дадуць".
Яна сказала гэта раней за ўсіх. І раней за ўсіх прапанавала з’ехаць. Калі не хоча ў Нямеччыну, дык у Літву, у Коўна, куды яна збіралася спачатку, і калі ён адмовіўся, перахрысцілася на яго: "Некаму трэба ўзысці на крыж".
Яна перажыве яго на тры гады. Памрэ ў Швейцарыі, выявіўшы апошнюю волю: быць пахаванай у Беларусі. Значыць, Беларусь была ў ёй там, дзе жыццё і смерць. Гэтак глыбока.
- Я вінаваты перад маімі жанчынамі! - не пакідаў сваё Горкі. - Вось ні перад кім не адчуваю віны, а перад імі адчуваю. Перад Кацярынай, Марыяй. А вы перад Зосяй? - зноў прычапіўся ён да Маякоўскага, адчуваючы ўсё ж віну, мусібыць, не толькі перад жанчынамі, але і некаторымі мужчынамі таксама. - Перад Ліляй? Веранікай?..
- Толькі не перад Ліляй! - адрэзаў Маякоўскі. - І ўвогуле ні перад кім. Я нікога не змушаў мяне кахаць.
Горкі ўсміхнуўся.
- Некалі я верш такі напісаў. У юнацтве. Спяваў, як раманс: "Я не змушаў кахаць мяне нікога…" Пасля страляўся. Ужо тады віну сваю, якая яшчэ паперадзе была, адчуваў. А вы? - спытаў ён Купалу, страціўшы надзею знайсці сумоўніка ў Маякоўскім. - Перад кім вы... - і Купала адказаў, не чакаючы, пакуль Горкі дапытае, бо ён гэта сніў, гэта будзіла яго сярод ночы, мучыла, апошнім часам мучыла невыносна: "Перад маці. - І стаў гаварыць, гаварыць, гаварыць, не спыняючыся, каб выгаварыцца, ведаючы, што, калі спыніцца, не скажа пра гэта ўжо ніколі і нікому. - Яна мне сніцца, будзіць мяне сярод ночы і пачынае то расказваць казкі, нібы я маленькі, то пытаць, чаму я жыву так, а не інакш, з гэтай жанчынай, а не з той, пішу такія вершы, а не іншыя, яна мяне вымучвае - апошнім часам да спазмаў сэрца. Ці, можа, гэта я сам сябе вымучваю, а думаю, што яна. Я не ўзяў яе з сабой, кінуў яе, калі пачалася вайна, у Мінску, а Мінск ужо гарэў, і мне сніцца, што яна ўзлятае над горадам, як белая птушка, пад крыламі якой шугае полымя, і ляціць за мной, рассыпаючы іскры, гукаючы мяне, Янка, Янка, падае ў мой сон клубам белага агню, я бягу, страсаючы агонь, да вады ратавацца, а па вадзе ў нашай рэчцы абгарэлая, скрываўленая скура плыве, скура маёй маці, якую я спрабую вылавіць, думаючы, што яе можна яшчэ неяк накінуць, нацягнуць на маці, якая стогне, енчыць, я чую, так ёй балюча без скуры, якую я, збягаючы з Мінска, жыўцом з яе садраў і кінуў у машыну, бо скура такая рэч, што можа для нечага спатрэбіцца - і вось яна наплывае на мяне ў нашай рэчцы, я не магу з-пад яе вынырнуць, захлёбваюся, а вада чырвоная, як кроў, і раптам я здагадваюся, што гэта кроў і ёсць, кроў маці, у якую я вяртаюся, у якой і да якой плыву - вунь яна на беразе крывавага мора пад высокай, белай скалой, на якой стаяць людзі з цвікамі і малаткамі, і ляжыць крыж, а над ім лятае нешта трапяткое такое, як агеньчык свечкі, калі тая дагарае, і я разумею, што гэта мая душа, якая яшчэ не адляцела, але вось-вось адляціць, і трэба паспець, пакуль не адляцела, укленчыць, пакаяцца, павініцца перад маці, і я, захлёбваючыся крывёй, плыву, плыву, плыву, але агеньчык над крыжам гасне раней, кожны раз я не паспяваю, а цяпер ужо не паспею ніколі - маці памерла.
34
Першы сакратар Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі Ціхан Кісель, які выглядаў такім стомленым, нібы ўсю ноч сек дровы і толькі пяць хвілін таму адклаў сякеру, сустрэў Віктара ў прыёмнай, што азначала, як сказаў пасля той памочнік, які званіў Віктару і запрашаў на сустрэчу, асаблівую павагу. Пачаў: "Вы прадстаўлялі… дастойны сын… гонар для рэспублікі…" - але ўбачыўшы, што Віктар не ў тым стане, у якім можа ганарыцца сваім сынам рэспубліка, прапанаваў: "Каву?.. Ці нешта мацнейшае?.." - і калі Вік-тар папрасіў: "Каньяка кілішак, учора хаўтуры па вераб’і спраўлялі", - Кісель зрабіў выгляд, нібы гэта нармальна: пахмяляцца пасля ўчарайшага ў першага сакратара. Спытаў толькі: "Па якім Вераб’і? Я ведаю?.." - "Наўрад ці. Звычайны шэры беларускі верабей. Птушка". - "А… - працягнуў Кісель, зноў зрабіўшы выгляд, што ўсё як мае быць, што хаўтуры па вераб’ях спраўляць - беларуская народная традыцыя. - Ну, калі ласка…"
У кабінеце першага сакратара ЦК на тым месцы, дзе звычайны ў такіх кабінетах вісяць партрэты Леніна ці Брэжнева, вісеў партрэт Машэрава. Папярэдніка Кісяля ў гэтым кабінеце. Мінулай восенню Машэраў загінуў у аўтамабільнай катастрофе, і ўсе казалі, што невыпадкова, што катастрофу падстроіла Масква, бо Машэраў, наймаладзейшы ў СССР партыйны функцыянер такога рангу, набіраў папулярнасць і мог замяніць састарэлага кіраўніка савецкага ўрада Ціханава, а пасля, можа быць, і састарэлага генеральнага сакратара Брэжнева.
Кісель пра такія размовы не мог не ведаць. На тое, каб павесіць у сваім кабінеце партрэт чалавека, якога забіла, няхай нават па чутках, Масква, патрэбная была смеласць, якая ў рыхлаватым сакратары, колішнім настаўніку беларускай мовы не праглядвалася. Але вось была - і Віктар адчуў няхай маленькую, як верабей, але ўсё ж сімпатыю да гэтага ўжо з раніцы стомленага чалавека.
- Ваша здароўе! - падняў ён, кіўнуўшы на партрэт Машэрава, кілішак, і нічога болей не сказаў, выпіў, хоць мог спытаць: забілі ці выпадак? - бо хто пра гэта мог ведаць, калі не першая асоба рэспублікі, але першая асоба, як толькі ён на партрэт кіўнуў, да губ палец прыклала…
Ва ўсіх кабінетах так! Ці Ленін, ці Брэжнеў, ці Машэраў у іх вісіць - ва ўсіх! І пра што гаварыць?..
- Я чытаў вашы артыкулы пра Купалу, - дапамог яму знайсці тэму для размовы былы настаўнік беларускай мовы. - Пытанне пра ягоную гібель важнае. Ад адказу на яго залежыць гістарычная ацэнка тых падзей і тых людзей, якія ў іх удзельчалі. Вы схіляецеся да таго, што гэта быў не выпадак. Што яго маглі знішчыць наўмысна. Вядома, гэта толькі адна з версій. Але не выключаю, - павольна павярнуўся ён да партрэта свайго папярэдніка, - што маглі.
Гэтым павольным паваротам ён сказаў тое, што думае пра смерць Машэрава. Адказаў Віктару, мяркуючы, што гэта яго, як і ўсіх, цікавіць, на незададзенае пытанне. Для такой адкрытасці, няхай нават гэты чалавек усю ноч дровы сек, не было падстаў. Яны не былі знаёмыя, упершыню бачыліся. Кісель ведаў, што Віктар учора з Масквы - і заўтра зноў у ёй можа быць. Не мог ён не ведаць - мясцовыя гэбісты абавязкова даклалі - пра Ганну, пра Грачына, да якога Віктар можа пайсці і сказаць: "У Беларусі лічаць, што Машэрава забіў Брэжнеў". А Грачын можа пайсці да Брэжнева… І перастане беларускі першы сакратар быць першым сакратаром.
- Некалі, даўно, калі настаўнікам быў, я вершы пісаў, - так, нібы ўпершыню ўспомніў, што некалі вершы пісаў, сказаў Кісель. - Цяпер не пішу, але да паэтаў, да паэзіі ў мяне асаблівае стаўленне. Як да нечага, што не спраўдзілася. Вам жа знаёмае гэтае адчуванне? Няспраўджанае каханне, няспраўджаная мара… Здаецца, толькі яны і былі сапраўднымі. Усё астатняе - падробка. І думаеш, што ў фальшы пражыў жыццё.
Такіх размоў у такіх кабінетах з Віктарам дасюль не вялі. "Так, - сказаў ён, - адчуванне знаёмае", - не ведаючы, што яшчэ можна сказаць партыйнаму сакратару, які прызнаецца, што пражыў жыццё ў фальшы, а той узяў паперку са стала: Віктар падумаў, што зараз вершы будзе чытаць. "Танкевіч мне сказаў, што ў вас кватэры няма. Наймаеце. Мы падрыхтавалі ліст да гарадскіх уладаў, - падаў яму паперку Кісель. - Думаю, вырашаць пытанне, не адмовяць". І сакратар ЦК падняўся з-за стала, даўшы зразумець, што вершаў чытаць не будзе:
- Ёсць яшчэ пытанні?
Віктар таксама падняўся.
- Просьба ёсць.
- Якая?
- На майго сябра напісалі данос, праз які яго звінавацілі ў антысаветчыне, выгналі з працы. З Акадэміі навук. Цяпер ён з’язджае за мяжу. А ён геніяльны вучоны. І застанецца геніяльным вучоным, але ўжо там, а не тут. Хіба гэта ў інтарэсах дзяржавы? У інтарэсах партыі?
Кісель зірнуў на Віктара так, нібы вырашаў, пачуць ягоную просьбу, ці не пачуць? Нарэшце ўзяў аловак:
- Прозвішча вашага сябра?
- Цапман. Марат Цапман.
- Вы адказваеце за яго?
Такога пытання Віктар не чакаў. Але што ж цяпер…
- Адказваю.
- Добра. Гляну, што можна зрабіць.
- Глядзець няма калі. Самалёт сёння ўвечары.
- Дык што ж я магу? Хай ляціць. Разбярэмся тут, а пасля…
- Не будзе пасля. Паляціць - не вернецца.
Кісель кінуў аловак на стол.
- Вы хочаце, каб мы яго затрымалі і разабраліся?
- Так. Я хачу, каб яго затрымалі і разабраліся. І я за яго адказваю.
Відаць было, куды захацелася Кісялю паслаць Віктара з ягонай просьбай, і чыста партыйны функцыянер гэтак бы і зрабіў, але ў гэтым функцыянеры жыў савецкі інтэлігент, які насуперак партыйнаму функцыянеру сказаў: "Добра. Давайце паспрабуем".
- Як і абяцалі, машына чакае, завязем вас на вашу малую радзіму, - правёў Віктара да ліфта памочнік Кісяля і спытаў, калі Віктар у ліфт ступіў: "Вы ў Маскву перабіраецеся? Да жонкі?" - "Да якой жонкі?" - "Выбачайце. Кажуць, вы з дачкой Грачына ажаніліся".
Вось чаму кватэра! А не таму, што да паэтаў асаблівае стаўленне. Не было - і раптам з’явілася. Таму і сустрэча ў прыёмнай, і каньяк… Вось толькі з Машэравым і з тым, што фальшывае жыццё пражыў, не зусім зразумела. Трэба Бура спытаць, Бур гэтага Кісяля лепей ведае.
Бур і Машэрава лепей ведаў. Гібель ягоную ўспрыняў як нацыянальную катастрофу. Яны былі землякі з Машэравым, той спагадліва да яго ставіўся, дапамагаў рабіць кар’еру. Гэта важна для Бура было. Аднойчы Віктар спытаў яго: "Табе мала паэтам быць?" - і Бур адказаў, імгнення не прамарудзіўшы: "Мала!" Машэраў паставіў яго кіраваць радыё і тэлебачаннем - і раптам…
Віктар працаваў у той час на тэлебачанні, якім кіраваў Бур і якому ўдалося пераканаць Машэрава стварыць нацыянальны тэлеканал. "Вось за гэта! За тое, што нацыяналіст, забілі! - гарачачна казаў Бур пасля пахавання Машэрава. - Былі іншыя варыянты, кампрамат рыхтавалі. Вось глядзі, што ў французскай газеце. "Галоўны апазіцыянер рэжыму Брэжнева Пётр Машэраў у Парыжы". Думалі спачатку проста зняць яго. А пасля перадумалі". - "Ды за што яго здымаць было, які ён апазіцыянер?" - "Для цябе ніякі. А для іх такі, што нанялі французскага журналіста, кампрамат праплацілі. Ты не ўяўляеш, якіх грошай не шкадуюць на такія рэчы!"
Разгледзець у Машэраву апазіцыянера было гэтак жа няпроста, як у Кісялі героя. Ён быў прававерны камуніст, у якім апазіцыйнае было хіба тое, што калі ўсе савецкія начальнікі стаялі на трыбунах падчас парадаў у шэрых плашчах і капелюшах, ён стаяў з голай галавой. Але ў гэткім жа шэрым, як ва ўсіх астатніх, плашчы. А ўжо нацыяналіста ўбачыць у ім можна было толькі ў наўмысна змайстраваных дзеля гэтага акулярах. Менавіта пры ім Беларусь пачала страчваць мову, пры ім у Мінску зачыняліся беларускія школы, пры ім быў паранены, пабураны ў сталіцы стары горад, а ўжо колькі было парушана па ўсёй Беларусі храмаў, столькі ворагі не парушылі ва ўсіх войнах! А Бур гэтага як бы не бачыў, нібы наўмысна зробленыя акуляры меў. Бачыў тое, што хацеў бачыць, праз што ўзнікала надзея. "Чуў бы ты, што ён у размовах сам-насам кажа! Усё прагніло! Усіх трэба мяняць, найперш Брэжнева…"
"Можа, яго забілі, каб ён на XXVI з’ездзе партыі не выступіў?" - нявесела падумалася Віктару, а кіроўца, які вёз яго ў Крэва, спытаў: "Можа, у Смаргоні да бацькоў вашых падвернем? Вы ж толькі ўчора прыехалі, не бачыліся".
Не бачыліся. І не толькі ўчора. Амаль год маці з бацькам не бачыў. Думаў пасля Крэва да іх заехаць, але не лішне будзе і цяпер.
- Падвярні, - сказаў кіроўцу. - І можаш ехаць у Мінск, адсюль я сам дабяруся.
- Не, - рэзка крутнуў стырно, бо ўжо праскоквалі паваротку, кіроўца. - Куды загадана, туды дастаўлю.
Бацька ў сваім вайсковым кіцелі, у якім з вайны вярнуўся, стаяў каля брамы і чытаў газету. Пад брамай, на якой вісела паштовая скрыня, ляжаў аднавокі, пакалечаны ў вясновай сабачай бойцы Пірат. Па двары тапталіся, квохкаючы і гадзячы, куры: "Я іх усіх пазасякаю! Скажы маці, што ўсіх пазасякаю!" Кот Кузя песціўся на вясновым сонейку ў калідорчыку, застаўленым расадай, - усё, як заўсёды. Так, як было, калі сто разоў выпраўляўся з хаты - і сто разоў вяртаўся. Так, як было, калі яшчэ і хата гэтая не стаяла, і вуліцы гэтай, і горада гэтага, і свету гэтага не існавала.
Ян, малодшы брат, яшчэ малы быў, бацька будаваў хату з Віктарам. Будавацца не хацеў - маці, якая не ўяўляла, як можна без сваёй хаты жыццё пражыць, змусіла. Пачыналася ўсё так, як не гарыць і не тлее. Падмурак паўгода клалі, але паступова, калі паўсталі сцены і ўжо можна было назваць тое, што складвалі яны з абчэсаных бёрнаў, у чым праразалі вокны і дзверы, хатай, бацька ўцягнуўся ў працу, падганяў Віктара, а потым, за вячэрай, расказваў, як яны ў сваёй хаце будуць жыць. "Во тут паставім печ, а за печчу пакінем месца для праходу з кухні ў спальню, на чыстую палавіну. На ўсялякі выпадак". Што ён меў на ўвазе пад усялякім выпадкам, хто яго ведае, але той праход за печчу з кухні ў спальню і на чыстую палавіну стаўся для Віктара ледзьве не марай пра іх шчаслівае сямейнае жыццё, нечым такім, дзеля чаго і будавалася хата, хоць ніхто ніколі па праходзе тым, завешаным вянкамі сплеценай цыбулі, закіданым трантамі, застаўленым мяшкамі з мукой, не хадзіў.
Некалі вуліца, на якой паставілі яны хату, называлася Сабачай. Тут быў узмежак горада, - ён і цяпер тут, толькі забудаваны, - месца сабачых гульбішчаў. Бацька прыдумаў, што па гэтай прычыне ён і не хоча на гэтай вуліцы будавацца. Хоць і ні на якой іншай не хацеў. Юначыя гады пражыўшы ў стэпах, маладыя на вайне, ён звык рухацца, вандраваць, качаваць і ўсё, што не рухалася, лічыў нявартым таго, каб на яго зважаць. Лічыў нявартым марнаваць на нерухомае час. Таму ўсё жыццё правёў на машынах. На танках, на самаходках, на камбайнах, на трактарах. І яшчэ ён любіў рэкі і не любіў азёры.
Віктар азёры любіў - не ўсё ад бацькоў дзецям перадаецца. Дый сваю нерухомую Сабачую вуліцу, якая цяпер называлася вуліцай Янкі Купалы, любіў. У цэнтры - вуліцы Леніна, Калініна, Фрунзе, Горкага, Маякоўскага, а тут, на ўзмежку свету, - вуліца Янкі Купалы.
- Пра цябе напісана, - падаў газету бацька. - На. Пачытай.
У раённай газеце "Светлы шлях" быў здымак Віктара ў абдымках Брэжнева з надпісам на ўсю першую паласу: "Наш зямляк вітае XXVI з’езд КПСС!"
- Ян даўно быў? - вярнуўшы газету бацьку, спытаў Віктар пра брата.
- Не. У мінулым годзе.
Маці выбегла на парог: "Віцечка!.." Так, нібы ён з вайны ў бацькавым кіцелі вярнуўся. А бацька стаяў і чытаў газету. Так, як заўсёды.
Калі ты пакідаеш такое жыццё, то ўжо не ведаеш, як у яго вярнуцца. Калі б нават захацеў, не ведаеш, як? І для чаго? Пазасякаць усіх курэй?
- Ну, што ты, што ты?.. - абдымаў ён маці. - Чаго ты расплакалася? Жывы я, здаровы, усё ў мяне добра, - а маці ўсхліпнула. "Баюся я за цябе. За Яна не, а за цябе баюся. Не па росту ты стаў, Віця".
- Машына твая? - кіўнуў бацька за браму, дзе стаяла чорная цэкоўская "Волга". - У нас на ўвесь раён адна такая.
Маці кінулася смажыць яйкі, накрываць стол. "Ты ж кіроўцу пакліч, што ён там сядзіць". Віктар паклікаў - кіроўца ў хату ісці адмовіўся: "У мяне з сабой, Віктар Паўлавіч, я ў машыне. Прывык, што ўсё на хаду".
Яшчэ адзін качэўнік.
"Тады едзь, чаго стаяць будзеш? Я ж сказаў, што сам са Смаргоні дабяруся. Дваццаць вёрст засталося, маці ў маладосці пешшу сюды на працу хадзіла". - "Не, Віктар Паўлавіч. Дарога праз лес, ці мала што. А ў мяне загад: даставіць".
Загад у яго. Нагляд у цябе, а не загад.
Селі за стол, на які бацька паставіў чацвярцінку. Чакушку, як гэтую маленькую пляшку называлі. "Выпіваць будзем? Ці ты простую ўжо не п’еш?"
Наліў.
- Што я табе сказаць хачу, Віця?.. Будзь здароў!
- І ты будзь.
- Я то буду. А маці… Вунь як знасілася. Але ж вам не да галавы.
- Што ты, стары, выдумляеш? Я не хворая.
- Я не сказаў, што ты хворая. Я сказаў, што знасілася. І маглі б у санаторый які-небудзь, калі б да галавы…
- Ну вось што ты кажаш, абы казаць? Якія ў іх санаторыі? Кватэры няма, а ты пра санаторыі. Віця, ну як так? Ува ўсіх ёсць, а ў цябе…
- І ў мяне была. Не забіраць жа было пры разводзе.
- Пэўна ж, не забіраць, - згадзіўся бацька. - Нахрана тая хата? Наша хата - чамадан.
Віктар залез у кішэнь, дастаў паперу, якую даў яму Кісель.
- Прачытаць, што тут напісана?
- Я сам чытаць умею, - узяў паперу бацька. Прачытаў, аддаў. - Моцна ж ты лізнуў Брэжневу, раз кватэру даюць.
Брэжнева бацька не любіў. "Ён прыдумаў сябе не вайне. Хлопцы гінулі, а ён прыдумаў, што герой".
Не любіў і Машэрава, бо партызан. "Ведаем мы, як гэтыя партызаны ваявалі. Усю вайну на печы прасядзелі, дзевак ціскаючы, а як фронт падышоў - пабеглі масты падрываць. Абазначыцца: і мы тут! Перад нашай калонай падарвалі, давялося ўброд. А там рака нейкая бяздонная, хто ж ведаў. Думалі, маршам пройдзем. Адзін экіпаж патануў. З маім земляком з Сухога Логу. І мне твайго Машэрава любіць?"
- Чакайце… - абсела з патэльняй у руках маці. - Якая кватэра?.. Што ў гэтай паперы напісана?
- У паперы напісана, што твой сын сракаліз. І вылізаў сабе кватэру.
- Тут так не напісана, - забраў Віктар у бацькі пісьмо Кісяля. - Тут, мама, напісана вось што. "Просім разгледзець магчымасць выдзялення асобнай кватэры сябру Саюза пісьменнікаў Беларусі Маргеру В.П." Подпіс Кісель Ц.Я. І ўсё. Ні пра задніцу, ні пра іншае месца, якое можна лізаць, тут ні слова.
- Хо-хо-хо, - заківаўся на зэдлі бацька. - Не пра ўсё пішуць.
- Гэта які Кісель? - махнула на яго рукой маці. - Мінскі?
- Так, мінскі.
- А паслухаюць яго? Зараз жа гэтакі час: ніхто нікога не слухае. У нас нават галоўнага бухгалтара і таго…
Бацька стукнуў кулаком па стале - патэльня з яечняй падскочыла.
- Ды яму кляп у рот! Каб не разяўляўся! Ведаеш, што на партсходзе сказаў? Што XXVI з’езд КПСС акрэсліў праграму дзейнасці Смаргонскай МТС уключна з бухгалтэрыяй! З’езд уключыў ягоную сраную бухгалтэрыю ў сваю праграму! І ўсе сядзяць, слухаюць, ніхто ў дурдом не тэлефануе! Партайгэносэ наш: "У каго якія пытанні?.." Я кажу: у мяне. І спытаў…
Маці, пэўна, не аднойчы чула, пра што спытаў бацька яе начальніка, таму не стала яшчэ раз слухаць, усур’ёз узлавала.
- Спытаў ён! Пасядзеў бы ціха! Так файна жылі з чалавекам! А цяпер? Насустрач ідзе - адварочваецца.
Бацька таксама ўзлаваўся.
- Во! Чуў?.. Ён даносы на мяне пісаў - і мы файна жылі! А цяпер, калі я сказаў, хто ён такі, адварочваецца. Дык няхай! Дасць Бог, шыю скруціць, сексот!
Бацьку было на што злаваць: праз усё жыццё на яго пісалі і пісалі даносы. Сядзеў бы ціха, не пісалі б, але ён не мог ціха сядзець: праз усё жыццё шукаў справядлівасць у свеце.
Свет гэты ён з аднолькавай сілай і любіў, і ненавідзеў. Маці казала, што нянавісць у ім ад вайны, але Віктару, асабліва тады, калі быў малы, здавалася, што вайну бацька любіў. Там, у ёй, у вайне засталіся ўсе ягоныя сапраўдныя сябры, і засталася нейкая найвышэйшая, аднаму яму зразумелая справядлівасць. Хоць якраз у час вайны напісалі на бацьку данос, па якім яго забралі ў штрафную роту і, кантужанага, цяжка параненага, палічыўшы забітым, пахавалі.
Ён выкарабкаўся з магілы. І, магчыма, праз тое, што, хоць быў пахаваны, але выжыў, пасялілася ў ім адчуванне справядлівасці. А праз тое, што мог не выжыць па даносе, увайшла ў яго найбольшая з усіх нянавісцяў, якія ў ім былі: нянавісць да сексотаў.
Усё дзяцінства Віктара было пазначанае меткамі той нянавісці. Крыкамі бацькі: "Падлюкі! Сукі!.." Стрэламі з пісталета, калі ён дазнаваўся, што зноў на яго нешта "намалявалі". Праз бацьку нянавісць да сексотаў увайшла і ў Віктара, даносы для яго сталі тым, у чым выяўляецца чалавечая подласць.
У дзяцінстве праз гэта было проста страшна.
Нейкі час бацька быў старшынёй сельсавета, і на яго данеслі, нібы ён згнаіў жыта ў полі. А тады за адзін каласок садзілі. Бацька ведаў, хто данёс, прыйшоў да таго сексота з пісталетам. Не застрэліць, папалохаць, а той напісаў, што забіць хацеў. І аднойчы прачнуўся Віктар ноччу ад грукату ў дзверы. "Маёр Вырак! - уварваўшыся ў хату, тыцнуў бацьку ў твар чырвонае пасведчанне з адціснутамі на ім мечам, сярпом і молатам чалавек у ботах з ялавай скуры з хромавымі халявамі, у сініх з малінавым кантам галіфэ, у зелянковага колеру гімнасцёрцы, падперазанай скураной дзягай з кабурой на правым баку, з якой выхапіў ён пісталет. - Здаць зброю!"
Бацька стаяў у споднім, у працёртых ззаду белых кальсонах і выглядаў перад хромава-бліскучым маёрам жаласна. Яшчэ жаласней за маці, якая таксама ў споднім, толькі хустка на плячах, глядзела на маёра з жахам - і з жахам малілася на яго. Гэтак глядзела і гэтак малілася, што Віктар заплакаў, калі болем кальнула ягонае спалоханае маленькае сэрца. І тут бацька выпрастаўся: "Не плач, сынок! Маглі б не ўночы, маёр. І без дзяцей…" - а той бабах у столь: "Зброю здаць!"
Зброя ў бацькі была імянная. Пісталет з гравіроўкай: "За подзвіг пры ўзяцці Кёнісберга. Маршал Васілеўскі. 10.04.45". І калі бацька сказаў: "На вайне б страляў, пацук тылавы. Не ты мне зброю даваў - не табе забіраць", - маёр яму ўруччам пісталета ў зубы. "Ах ты!.." - кінуўся бацька да падпечча, дзе свой пісталет хаваў, але двое, што былі з маёрам, схапілі яго, скруцілі, зацягнулі ў "варанок".
Назаўтра да маці прыйшоў бацькаў франтавы сябрук, які сказаў, што бацьку павезлі ў Маладзечна, у абласны цэнтр, і, калі яна хоча пабачыць мужа, што наўрад ці ўдасца, але раптам, дык трэба ў тое Маладзечна ехаць, бо там будзе суд - і дахаты бацька можа не вярнуцца. Маці ўзяла Віктара, якому каля шасці гадоў было, і яны паехалі.
Судзілі бацьку не ў судзе, а ў абкаме партыі, і судзіў не суд, а так званая "тройка": сакратар абкама, пракурор і старшыня КДБ. Бацькаў сябар папярэдзіў: "Калі ён выйдзе праз парадны ўваход, усё будзе добра. Паедзеце дахаты. А калі не, дык развітаецеся, мусібыць, назаўсёды. Хутчэй за ўсё - другое. Таму, калі хочаце яго ўбачыць, ідзіце з двара".
Маці стаяла на плошчы перад абкамам, не ведаючы, што рабіць… Потым пайшла да брамы ў двор, дзе чарнеў, чакаючы бацьку, "варанок". Віктар паплёўся за ёй, але раптам… Не тое, што зразумеў нешта, якое ў ім разуменне было?.. Дзіцячае… Але пранізала яго недзіцячая думка: "Гэта ж, калі я з двара іду, дык не веру ў тое, што бацька выйдзе і ўсё будзе добра: мы дахаты паедзем". І ён кінуўся да параднага ўваходу. Маці паглядзела ўслед і не стала яго вяртаць.
Віктар стаў так, каб бачыць яе каля брамы. Але стаяў ён не ў двары! На плошчы! Каля параднага ўваходу!
Ён не помніў, колькі яны чакалі… Гадзіну? Дзве? Чатыры?.. Ніхто ў парадныя дзверы не ўваходзіў, ніхто не выходзіў з іх. Нарэшце яны расчыніліся, выйшаў маёр. Убачыў Віктара, пазнаў, падазваў пальцам. Віктар не зрушыўся з месца, маёр рушыў да яго. "Зараз і мяне забярэ!" - спуджана падумаў Віктар, але не пабег, застаўся стаяць, дзе стаяў. Дзе чакаў бацьку. Маёр ткнуў яму палец пад падбароддзе, задраў галаву: "Усё адно я твайго бацьку кончу! Так яму і перадай: маёр Вырак цябе, падла, кончыць! Ну, перадасі?.." - Перадам, - балюча наткнуўшыся на прапахлы порахам палец, шчасліва матлянуў галавой Віктар, убачыўшы за кабурой, што вісела на скураным рамяні маёра, як зноў расчыніліся парадныя дзверы - і на мармуровы ганак ступіў бацька. І як толькі Віктар убачыў яго… там прыступкі былі - ён іх не заўважыў! Ён не пабег - ён ўзляцеў! І ўзляцеў не толькі з радасці, што ўсё будзе добра, што яны паедуць дахаты, але і з адчування перамогі. Бацька выйшаў сюды, бо ягоны сын пастанавіў тут яго дачакацца! І маёра Вырака, Вырадка, як ён для сябе пераназваў яго, у якога пальцы пахнуць порахам - столькі гэты вырадак людзей настраляў, і тых вырадкаў, якія паставілі ў двары "варанок", каб звезці бацьку немаведама куды, ягоны сын перамог! Бацька злавіў сына над прыступкамі, Віктар абхапіў яго за шыю: "Тата! Тата!.." - і потым кожны раз з успамінам пра гэта, самым моцным успамінам дзяцінства, узнікала ў ім адчуванне палёту. Нават цяпер, праз гады…
Ён падняўся з-за стала, пакуль лёгка, пакуль памяць лятае, а не цягне камянём на дно, пакуль не стаў іх шкадаваць - і сябе разам з імі.
- Дзякуй, пара мне. На зваротным шляху яшчэ заеду, пабачымся.
- І праўда, - усхапілася маці. - Мы тут сядзім, а чалавек там гадзіну чакае.
Тое, што яна амаль год сына чакала, нічога. А вось тое, што нейкі чалавек гадзіну пачакаў, бяда. І яна пабегла ў куратнік, каб сабраць свежыя яйкі, каб не дарма чакаў чалавек.
Бацька наліў яшчэ па чарцы:
- Аглаблёвая… Год не быў, а пабыў гадзіну. Што ты забыўся там, дзе ўсе памерлі?
Гэта ён пра Крэва, дзе няма ягоных магіл. Усе ягоныя магілы на Волзе.
- Папрацаваць хачу. Раман пачаў. У Крэве мне добра пішацца.
- Пра што раман?
- У двух словах не скажаш.
- А ўсё ж?
- Пра Купалу.
- Пра якога? Пра таго, на вуліцы якога наша хата?
- Усе нашы хаты на ягонай вуліцы.
- Як гэта?.. Заразумна для мяне. Дык пра таго?
- Пра таго. Пра якога яшчэ?
- Ну, ці мала… Паганскі Купала ёсць…
- Не. Пра таго, на вуліцы якога наша хата.
- Пра сябе, значыць.
- Чаму пра сябе?
- Бо ты ў гэтай хаце жывеш. І ўвогуле ўсе паэты толькі пра сябе пішуць. Ніхто ім болей нецікавы. Табе таксама. Ні маці, ні я.
У голасе ягоным прарывалася крыўда. Раней такога не было. Старэе.
Бацька сам гэта адчуў і, не любячы жаліцца, не стаў чакаць, што Віктар адкажа.
- Добра, гэта я так… Давай вып’ем аглаблёвую.
Выпілі. Бацька паўчаркі глынуў і адставіў. Не той ён ужо піток, які быў, але ваяка яшчэ той.
Выпіўшы, падабрэў.
- Дык што пра Купалу ты напісаць збіраешся?
- Пакуль не ведаю.
- Як гэта? Пішаш - і не ведаеш, што?
- Толькі пачаў…
- Такое ад пачатку трэба ведаць. А то некаторыя пішуць, не ведаючы, што, а нехта жыве, не ведаючы, навошта.
Вось табе і падабрэў.
- Ты гэта да чаго?
- Да таго, што магу параіць.
- Што параіць?
- Што напісаць… - палез бацька ў падпечак, дзе ў яго схованка была, у якой некалі пісталет ляжаў, дастаў цыгаркі без фільтра, удушлівы "Памір", дым якога можна было б пускаць у газавыя камеры, закурыў, што апошнімі гадамі рабіў рэдка. - Некалі я расказваў табе гэтую гісторыю, як казку. Ты яшчэ ў калысцы быў, немаўля, так што не можаш помніць. Маці тады ў сваім бухгалтарскім тэхнікуме вучылася. Завочна, але то сесія ў яе, то практыка, то яшчэ нешта - я шмат такіх гісторый табе распавёў, каб ты засынаў. Помню, ляжыш, слухаеш і глядзіш так, нібы ўсё разумееш. Палохаешся там, дзе страшна, усміхаешся, дзе смешна. А я расказваю, як на вайне быў, што там перажыў, калышу люльку і думаю: хоць нехта мяне разумее, хоць нехта… Дык вось, - схаваў бацька, бо ў сенях маці затупала, "Памір" у падпечак, - мяне ўлетку сорак другога ў баявы разлік "Кацюшы" залічылі. Кіроўцам на "ЗІС-6". Слабаватая для таго, каб "Кацюшу" з ракетамі цягаць, была машына. І калі прыйшлі амерыканскія "Студабекеры", паслалі мяне ў штаб арміі памяняць "ЗІС" на "Студабекер". Са мной яшчэ двое: лейтэнант, старшы машыны, не помню ягонага прозвішча, беларус з-пад Віцебска, і сяржант, якога дадалі нам, як сказалі, на ўсялякі выпадак. Ягонае прозвішча я памятаю, дзіўнаватае такое: Муляны. І вось ужо на "Студабекеры" едзем назад, лейтэнант газету чытае, якую ў штабе ўзяў, і раптам кажа: "Купалы не стала. Усё ж яны забілі яго". Горка так, з болем кажа… Ён да вайны ў Мінску ў Акадэміі навук працаваў, ведаў Купалу. А Муляны пытае: "Хто забіў, таварыш лейтэнант?.." Я дык падумаў, што немцы, а гэты, бачыш, спытаў.
Лейтэнант не адказаў нічога - і як бы ўсё на тым. А праз дзень мяне асабіст выклікае. І пытае, што казаў лейтэнант пра смерць Купалы? Ясна, што Муляны данёс. А лейтэнант той слаўны, вельмі слаўны быў. Дый смелы: за спіну салдата ніколі не хаваўся. І я асабісту дакладваю: "Таварыш капітан! Таварыш лейтэнант сказаў, што таварыш Купала памёр. Ён прачытаў пра гэта ў газеце". Але асабіст не адстае: "Ён хіба не сказаў, што Купалу забілі?" З асабістам надта не пакруціш, тым больш, што ад Мулянага ён усё ведае, таму адказваю, што так, сказаў, што забілі немцы. Капітан кулаком мне ў сківіцу: "Якія немцы? Якія ў Маскве могуць быць немцы?! Ты дапускаеш, што Чырвоная армія, што таварыш Сталін мог здаць Маскву, сталіцу нашай Радзімы, немцам?!" Во куды закручвае. Як мінімум, у штрафроту, калі не адразу пад расстрэл. Я руку да пілоткі: "Таварыш капітан! Я лічыў, што таварыш Купала на фронце! Таму падумаў, што немцы забілі". Капітан тут жа насеў: "Дык лейтэнант не казаў, што забілі немцы?" - "Не помню. Мусіць, не казаў. Мусіць, гэта я так падумаў". - "Мусіць, мусіць… А як ён сказаў? Сказаў: усё ж яны забілі яго? Так?" Я зразумеў ужо, хто "яны", таму сказаць, што так, значыць, здаць лейтэнанта, і я зноў кажу, што не помню, як дакладна сказаў лейтэнант. Зноў рапартую, што ён прачытаў пра гэта ў савецкай, надрукаванай у Маскве газеце, і сказаў нам, мне і сяржанту, што Купалы не стала - сяржант можа гэта пацвердзіць. А капітан мне ў зубы: і ты пацвердзіш, што Цыркуновіч… во, даўно забыўся, а цяпер, глядзі ты, успомніў: Цыркуновіч прозвішча таго лейтэнанта… - дык вось капітан мне ў зубы: і ты пацвердзіш, што Цыркуновіч сказаў, што ворганы забілі Купалу! Ну, тут ужо ясна, што не толькі лейтэнанту, але і мне капец, калі чуў такое і, як сяржант, не даклаў адразу. Пэўна, я з твару змяніўся, бо асабіст паклаў перада мной паперу: "Табе нічога не будзе. Напішы, падпішыся і можаш ісці". А як такое можна напісаць і падпісаць? Я ж не сяржант, не сука тая муляная! Таму пілотку падняў з падлогі, яна зляцела, калі капітан мне ў зубы садануў, і зноў, хоць з роту кроў, руку да пілоткі: "Таварыш капітан! Таварыш лейтэнант сказаў, што таварыша Купалы не стала. Ён прачытаў пра гэта ў газеце. Ён не казаў, што таварыша Купалу забілі ворганы". Капітан падскочыў: "Але ж ты так падумаў!" - "Не, я падумаў, што таварыш Купала на фронце, што яго забілі немцы". І асабіст мне зноўку: бац!.. Карацей, двух зубоў каштаваў мне Купала. Добра, што не пярэдніх, асабіст збоку біў. А лейтэнант прапаў. Не ведаю, ці немцы яго ў штрафбаце, ці ворганы… - дакурыў бацька сваю памірыну да цёмна-жоўтых, што ніяк не бялелі, пазногцяў на вялікім і ўказальным пальцах, якімі трымаў цыгарку ўжо, здавалася, за агонь. - Мяне ў штрафроту пазней упяклі - па іншым даносе. Але Купалу з лейтэнантам мне таксама прыпомнілі: "Мы ўжо мелі з табой бяседу. На жаль, ты не зрабіў з яе належных высноў". І ў штрафроту! А там і закапалі яшчэ жывога, ледзьве з магілы выкараскаўся, - заслінявіў бацька меншы за пазногаць на мезенцы недапалак. - Так што цябе праз Купалу магло і не быць… Вось, пра што я на тваім месцы напісаў бы, - замітусіўся ён з недапалкам, бо ўвайшла маці, якая, пачуўшы апошнія ягоныя словы, ніякай увагі не звярнула на тое, што ён закурыў, праз іншае абурылася: "Што ты кажаш абы казаць? Як гэта праз Купалу ён мог не быць?.." - а бацька міралюбіва, бо ўзлавалася яна не за "Памір", сказаў, разганяючы газ душагубак, якім задыміў хату: "Ты ж не дачула. Ён раман піша пра Купалу. Дык няхай бы напісаў пра тое, колькі Купалаў праз такую свалату, як той Муляны, не нарадзілася. А калі ўсё ж нарадзіліся, дык колькі іх не стала. Колькі іх павесілася, атруцілася, сторч галавой з верхатуры кінулася, застрэлілася…"
- Падымайцеся, - уздыхнула маці, якая хоць і занесла гасцінец кіроўцу, усё адно праз тое, што ён доўга чакае, вінавацілася.
Яна не пайшла праводзіць сына, бо заўсёды, калі праводзіла, плакала, а плакаць пры кіроўцу, незнаёмым чалавеку, было няёмка, таму праводзіў бацька, які ніколі не плакаў. Нават тады, калі застаў аднойчы сына з вяроўкай на шыі, не пашкадаваў яго, не заплакаў, а сказаў: "Калі зноў такое надумаеш, скажаш мне. Я пісталет дам, з ім самагубства будзе выглядаць больш па-мужчынску, чым з вяроўкай".
XXXV
- Устаць! Суд ідзе! - крыкнуў нехта, як здалося, зверху, з-пад даху, дзе лятала на вянку Спагада, і ў залу ўвайшлі пракурор Ляплеўскі, маршал Тухачэўскі і старшыня таварыства аматараў крэмацыі Кашкадамаў. "У яго твар, нібы яму залаты зуб уставілі. Ці ён у карты ў маршала з пракурорам выйграў", - голасам, якім прамаўляюць, калі не чакаюць нічога добрага, сказаў Маякоўскі, але Купалу ўсё адно было, як выглядае, выйграў у маршала ці прайграў пракурору старшыня таварыства аматараў крэмацыі.
- Мне Паўліна, калі год таму ў Маскве сустрэліся, я ў Казань ад’язджаў, сказала: "Помні, Янка, за тое, што ты пакінуў у пылаючым доме матку, зямля родная не прыме праху твайго ў лона сваё!" - вінаваціўся Купала, не зважаючы на тое, што робіцца ў зале, дзе нябожчыкі мітусліва пачалі ўставаць, і першай, бо сядзела тварам да залы ў прэзідыуме на месцы Кашкадамава, падхапілася таварыш Коган, а поўны важнасці Кашкадамаў кінуў ёй, падышоўшы да стала: "Брысь!" - і таварыш Коган дробненька заківала: "Калі ласка, калі ласка..." - прапускаючы ў прэзідыум Ляплеўскага, які пачакаў, пакуль стануць поплеч Тухачэўскі з Кашкадамавым, дастаў паперыну з тэчкі: "Пратакол № 1 судовага паседжання тройкі Маскоўскага крэматорыя імя таварыша Сталіна…"
- 3 Мінска ў Маскву выпраўляючыся, я набраў, колькі ў машыну ўлезла, барахла, якога за жыццё мне надавалі, якім куплялі мяне, і я разумеў, што купляюць, але браў, браў, браў, а тую, якая само жыццё дала, пакінуў, ёй месца не хапіла, вось і мне не хапае месца, родная зямля прах мой не прымае, - гаварыў і гаварыў Купала, не слухаючы Ляплеўскага, які за час, пакуль засядала тройка, гэтак набраў сталінскіх інтанацый і стаў такі падобны да правадыра, што зала не стрывала, крыкнула "ура!", але нядружна, і Ляплеўскі паглядзеў пахмурна, незадаволены ці то тым, што нядружна крыкнулі, ці то тым, што ўвогуле закрычалі - суд, маўляў, не сход. "Слухалі, - працягваў ён, - справу Луцэвіча (Купалы) Івана Дамінікавіча, 1882 года нараджэння, кіраўніка "Саюза вызвалення Беларусі", контррэвалюцыйнай, нацыяналістычнай, антысавецкай арганізацыі, дзейнасць якой была скіраваная на аддзяленне БССР ад Саюза Савецкіх Сацыялістычных рэспублік, на распад СССР, на ліквідацыю заваёў Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і аднаўленне ўлады памешчыкаў і капіталістаў. Пастанавілі: Луцэвіча (Купалу) Івана Дамінікавіча - раскрыжаваць!"
Залу нібы хваляй хіснула… Таварыш Коган, хіснуўшыся, гэтак часта заміргала вейкамі, як крыльцамі страказа, і, калі б вейкі былі ў яе большыя, яна магла б узляцець на вянок да Спагады, якая закружыла пад дахам: "Не слухайце вы Купалу, не слухайце, ён на сябе нагаворвае, наўмысна нагаворвае, каб яго пакаралі, бо маці ягоная ў Мінску памерла, і ён думае, што вінаваты, але якая ягоная віна, калі ён клікаў яе з сабой, а яна не захацела, не паехала, куды і чаго, спытала, ехаць мне ў маім веку, сыне, на чужыне паміраць, дык лепш я ў хаце сваёй памру, беларусы нічога гэтак не трымаюцца, як хаты сваёй, вось і памерла яна ў сваёй хаце, бо час настаў, ніхто ёй смерць не прыспешваў, а ён думае, што прыспешыў, нават у тым сябе вінаваціць, што загінуў, а яна адчула, што загінуў, і сэрца яе не вытрывала…" - галасіла, лятаючы, Спагада, але ніхто яе не чуў.
- Во так! - пераможна ўскінуў галаву Кашкадамаў. - А то пачалі тут: па-бальшавіцку, не па-бальшавіцку, правільна, няправільна! Мы аднаго такога, калі яшчэ я старшынёй таварыства ваяўнічых бязбожнікаў быў, раскрыжавалі, дык навек!
Ляплеўскі глядзеў у залу, заклаўшы руку за пруг кіцеля. Як Сталін.
Такога выраку ніхто не чакаў, і па тварах нябожчыкаў відаць было, што ім страшнавата. Вось і памерлі, і ніякага суда, апроч Божага, над імі быць не можа, а страшна. Савецкая ўлада так паўладарыла, што нават мёртвых запалохала.
- Чакайце… - ціха, нібы толькі што апрытомнеў, прамовіў нарэшце Горкі. - Ён Купала. Народны паэт... - і Ляплеўскі перапыніў яго: "Ён вораг народа! І народ патрабуе. ." - а тут Маякоўскі спытаў: "Які народ? Мёртвы?.." - Падняўся і прачытаў, гледзячы на Купалу:
Цела на захад, а кроў выцякае на ўсход.
Мёртвы народ сам сябе ўжо не помніць жывога.
Гэта такая трагедыя - мёртвы народ.
Гэта такая камедыя мёртвага Бога.
- Гэта што?.. І пра што? - уперыўся ў Маякоўскага Кашкадамаў, а пракурор Ляплеўскі павярнуўся да маршала Тухачэўскага, нібы прапануючы яму адказаць Маякоўскаму, але маршал не выявіў жадання ўступаць у спрэчку, не маршальская справа, маўляў, спрачацца з паэтамі, таму Ляплеўскі сам пачаў: "Савецкі народ не можа быць мёртвы, савецкі народ - будаўнік сацыялізму, ідэя якога несмяротная, таму й народ з несмяротнай ідэяй несмяротны…" - на што Кіраў, ступіўшы да прэзідыуму, узняў руку: "Вось-вось! Несмяротны!.. Вы Хрыста з Купалы зрабіць вырашылі? Беларускага Бога?" - і Кашкадамаў хапануў паветра: "Якога яшчэ Бога!.." - ды зашмат паветра хапануў, задыхнуўся, закашляўся, а Ляплеўскі, з якім, відаць, не ва ўсім Тухачэўскі быў згодны, развёў рукамі перад маршалам:
- Бачыце?.. А вы ў мяне пытаецеся: дзе доказы? Маўляў, вас без віны расстралялі, дык, можа, іх таксама?.. Не бывае невінаватых! Пралетарскі пісьменнік бароніць ідэолага мясцовага нацыяналізму, якога ўздымаюць на шчыт нашы ворагі! Фашысты! Савецкі паэт заяўляе, што савецкі народ мёртвы! Кіраўнік правафланговага атрада камуністаў, галава горада, які носіць імя вялікага Леніна, прапагандуе не ленінскія ідэі, а біблейскія казкі пра Хрыста! Гэтага недастаткова?.. Так што ўсё правільна, - стукнуўшы па спіне Кашкадамаву, які ніяк адкашляцца не мог, узяў пракурор яшчэ адну паперчыну з тэчкі. - Пратакол №2 судовага паседжання тройкі Маскоўскага крэматорыя імя таварыша Сталіна. Слухалі: справу сяброў "Саюза вызвалення Беларусі" Пешкава (Горкага) Аляксея Максімавіча, 1868 года нараджэння, Маякоўскага Уладзіміра Уладзіміравіча, 1893 года нараджэння, Кірава (Кострыкава) Сяргея Міронавіча, 1886 года нараджэння, Куйбышава Валяр’яна Уладзіміравіча, 1888 года нараджэння, Несцярэнкі Пятра Іванавіча, 1892 года нараджэння, Машніна Прохара Ісідаравіча (святога Серафіма Сароўскага), 1754 года нараджэння, Цвярской Ганны Дзмітрыеўны (святой Ганны Кашынскай), 1280 года нараджэння, Коган Яўгеніі Саламонаўны, 1886 года нараджэння, дзейнасць якіх была скіраваная на… далей па тэксце пратакола нумар адзін, - не стаў паўтараць пракурор, на што была скіраваная дзейнасць "Саюза вызвалення Беларусі", - і пастанавілі: Пешкава (Горкага) Аляксея Максімавіча, Маякоўскага Уладзіміра Уладзіміравіча, Кірава (Кострыкава) Сяргея Міронавіча, Куйбышава Валяр’яна Уладзіміравіча, Несцярэнку Пятра Іванавіча, Машніна (Сароўскага) Прохара Ісідаравіча, Цвярскую (Кашынскую) Ганну Дзмітрыеўну, Коган Яўгенію Саламонаўну - расстраляць! Старшыня судовага паседжання тройкі - намеснік пракурора СССР Г. Ляплеўскі, намеснік старшыні - маршал Савецкага Саюза М. Тухачэўскі, сакратар - К. Кашкадамаў.
"Во так! - гэтак жа, як нядаўна Кашкадамаў, ускінуў галаву Горкі. І нахіліўся да Маякоўскага. - А вы казалі, што тых, хто застрэліўся, яны не расстрэльваюць".
Маякоўскага, пэўна, здзівіла не тое, што яго расстраляць пастанавілі, а тое, за што пастанавілі расстраляць? - і ён пачаў: "Ды ніколі не быў я ні ў якім Саюзе вызвалення…" - але не дагаварыў: у канцы залы зашумелі. Па лесвіцы, каля якой стаяў палкоўнік Несцярэнка, падымаліся, ззяючы німбамі, святы Серафім Сароўскі і святая Ганна Кашынская, якая спытала стомлена: "Пётр Іванавіч, куды тут на расстрэл?.." - і палкоўнік дапамог ёй падняцца на апошнюю прыступку: "Гэта са мной, я пакажу…" - прычым выглядаў ён такім задаволеным: маўляў, нарэшце і мяне ў неблагую кампанію запісалі, разам з Горкім, Маякоўскім і святымі расстраляюць! - што вайсковец, які стаяў побач з аднойчы ўжо расстраляным дырэктарам крэматорыя, паціснуў яму, віншуючы, руку.
"Госпадзі!.." - перахрысцілася, убачыўшы святых з німбамі, таварыш Коган, і святы Серафім са святой Ганнай падышлі да яе: "Гасподзь з табой…"
Ляплеўскі, склаўшы паперы ў тэчку, сеў за стол. Селі Тухачэўскі з Кашкадамавым.
Зала стаяла.
- Нешта не зразумелі?.. - падаў нарэшце голас маршал Савецкага Саюза, і, калі вайсковец, які паціснуў руку Несцярэнку, сказаў, што паколькі ў нас няма Бога, а, значыць, не можа быць святых, ён згодны з тым, што Сароўскага з Кашынскай трэба расстраляць, але не зусім разумее, за што таварыш Коган расстрэльваць?.. - дык тут жа Кашкадамаў, які аддыхаўся і адкашляўся, ускочыў:
- А хто выступаў за тое, каб зрабіць нацыяналіста ганаровым сябрам крэматорыя імя таварыша Сталіна? Не таварыш Коган? Я ўвогуле спаліць яе прапаноўваў, як ведзьму! Дык таварыш маршал заўпарціўся: маўляў, нейкае сярэднявечча… А нацыяналізм - не сярэднявечча? Тым больш беларускі, які небяспечней за любы іншы. Бо хто - беларусы? Рускія людзі! А прыдумалі нейкую сваю нацыю, мову!.. Калі ёсць тут адукаваныя нябожчыкі-партыйцы, - доўжыў Кашкадамаў з інтанацыяй, з якой вынікала, што, як мінімум, адзін адукаваны нябожчык-партыец тут ёсць, - дык яны ведаюць, што не было й няма ніякай беларускай ці нейкай там украінскай мовы, культуры. Гэта прышчэпы дзічак, зробленыя нацыяналістамі на вялікім рускім дрэве. І каб дрэва рускае не змарнела, каб расло, шумела, каб з яго не выпілі, не высмакталі ўсе сокі, нельга чакаць, пакуль здзічэлыя галіны высахнуць, абламаюцца самі! Трэба абсекчы іх! І сякера павінна быць у бязлітасных сталёвых сталінскіх руках!" - скончыў і сеў Кашкадамаў, пасунуўшыся бліжэй да Ляплеўскага, які спытаў, выступам старшыні таварыства аматараў крэмацыі відавочна задаволены: "Спадзяюся, больш ні ў кога ніякіх пытанняў няма?"
Нябожчыкі маўчалі. Стаялі, перамінаючыся з нагі на нагу, і, нібы нечага чакаючы, глядзелі на Купалу.
Купала глядзеў у сябе. І бачыў там, у сабе, маці. Так дзіўна бачыў, нібы яна жыла ў ім, як некалі ён жыў у ёй, каб нарадзіцца. І яму згадалася паданне, апошняе з усіх, якія яна распавядала. Нядаўна - незадоўга да вайны. Незадоўга да таго, як ён яе ў вайне пакінуў.
У адной жанчыны, вядзьмаркі, нарадзілася мёртвае дзіця. Хлопчык. Ён быў гэтакі ладны, прыгожы, што ніхто веры даць не мог, што нежывы. Вядзьмарка грэла яго на сваіх грудзях, карміла сваім вядзьмарскім малаком - і неяк так начаравала, што мёртвы хлопчык рос, навучыўся хадзіць, чытаць, пісаць, а дарослым стаўшы, ажаніўся, дзяцей нарадзіў. Шмат дзяцей - мёртвых ад мёртвага. І ягоныя мёртвыя дзеці нарадзілі сваіх мёртвых дзяцей, ніхто з якіх не паміраў, бо не паміраюць нежывыя. А жывыя паміралі, з часам іх зусім не стала, толькі мёртвыя жылі, якія ўжо й не ведалі, што яны мёртвыя, што гэты свет падмяніўся на той, што даўно ўжо тут, а не там, пекла, што тут, а не там, грэшнікі, якія адзін аднаго прадаюць і купляюць, купляюць і прадаюць, страляюць, паляць, сякуць, не шкадуючы, бо пашкадаваць мёртвага можа толькі жывы, - і гэтакі жах віраваў на зямлі, што жахнулася нават, бо жывая была, вядзьмарка…
"Мёртвае, Янка, нават самае найблізкае, найдарагое, мусіць паміраць, а жыць павінна жывое", - казала маці, распавядаючы далей, як збірала вядзьмарка на пагорках і ў лагчынах, па балотах і нізінах жывіцу-траву, травінку да травінкі, як страсала купальскую расу, расінку да расінкі, як варажыла і зелле варыла, як плакала, калі сына паіла, бо ведала, што далей будзе, і падалі ў кубак слязінка за слязінкай, як ажыў, выпіўшы зелле, яе сын і стаў казаць мёртвым тое, чаго ніхто ім не казаў, што яны мёртвыя, і стаў іх вучыць, як ім ажыць, пакаяцца і палюбіць адно адное, ды яны не слухалі, не чулі, і тады маці, калі прамаўляў сын да мёртвых на Храмавай гары, укалола яго кончыкам нажа, якім адрэзала некалі пупавіну, і ён успомніў сябе ў маці, і той сон успомніў, які ў ёй сніў, як стаіць ён на Храмавай гары і прамаўляе да мёртвых, вучыць іх, як ім ажыць, як палюбіць адно адное, а з-пад сэрца ягонага цячэ крывінка, і ўсе мёртвыя, унюхаўшы пах жывой плоці і крыві, накінуліся на яго, як звяры, сталі рваць на шматкі, жэрці жывую плоць ягоную і смактаць жывую кроў - і пачалі ажываць ад жывога, і мусілі б, жывыя, пакаяцца ў тым, праз што змярцвелі, але не пакаяліся. Высмакталі кроў, крывінку да крывінкі - і не пакаяліся.
"Усё пачынаецца з таго, чым сканчаецца, і сканчаецца тым, з чаго пачынаецца, але навошта, для чаго яны ажылі, калі і жывыя робяць тое самае, што рабілі мёртвыя, прадаюць адзін аднаго і купляюць, купляюць і прадаюць, страляюць, паляць, сякуць, не шкадуючы?.. Дзеля чаго была ахвяра?" - пытаўся ён у маці, але яна не магла адказаць, бо памерла.
"Жыла-была беларуская мова..."
- Што ж, калі пытанняў няма, тады па працэдуры... - дастаў яшчэ адну паперу з тэчкі Тухачэўскі. - Працэдура такая: спачатку раскрыжаванне, пасля расстрэл. Вырак суда па пратаколе нумар адзін выконваюць асуджаныя па пратаколе нумар два. Вырак суда па пратаколе нумар два выконваюць...
- Выбачайце, - ціха прамовіў святы Серафім, якому штосьці шаптала на вуха святая Ганна. - Мы тут не зразумелі. Пра рускае дрэва таварыш Кашкадамаў правільна ўсё сказаў. Хоць і бязбожнік. Але скуль ён узяў, што няма беларускай нацыі, беларускай мовы, калі таварыш Сталін сказаў, што ёсць?
Пракурор Ляплеўскі паволі, абапіраючыся рукамі на стальніцу, пачаў падымацца з-за стала: "Скуль вы ўзялі, што таварыш Сталін?.." - і святая Ганна стала рукі ў бокі: "А мы на дзясятым з’ездзе партыі былі, самі чулі, як ён казаў, што існуе беларуская нацыя, у якой ёсць свая мова, і што задача камуністаў беларускую нацыю на яе мове развіваць!" - на што Кашкадамаў зноў падхапіўся: "Як вы маглі на партыйным з’ездзе быць, калі беспартыйныя?" - а святая Ганна дастала нешта з-пад сарафана: "Вось! Партбілеты! Мой і святога Серафіма!" - і паклала на стол перад Тухачэўскім, якому, мусіць, найбольш давярала, дзве чырвоныя кніжачкі, якія той узяў, пагартаў: "Так, партыйныя білеты. Ветэраны партыі. Машнін Прохар Ісідаравіч з 1775 года, Цвярская Ганна Дзмітрыеўна з 1301… Партбілеты з пячаткамі… Падпісаныя Леніным…" - і Кашкадамаў за галаву ўхапіўся: "Вы памерлі ці звар’яцелі? Як такое можа быць?.. " - а святая Ганна зноў рукі ў бокі: "А так! Ленін вечна жывы!"
Кашкадамаў трымаўся за галаву, не ведаючы, што на гэта сказаць, бо Ленін насамрэч вечна жывы, і, калі вечна жывы ўперад, дык вечна жывы й назад, ва ўсякім разе - да 1301 года, так што, з аднаго боку, ставіць пад сумнеў тое, што ён ужо ў сярэднявеччы думаў пра стварэнне партыі, палітычна няправільна, але з іншага боку...
- А скуль вы ўзялі, - прышоў на дапамогу Кашкадамаву пракурор Ляплеўскі, паўтарыўшы раней прамоўленую фразу з гэткай інтанацыяй, нібы ад пачатку менавіта пра тое й хацеў сказаць, - скуль вы ўзялі, таварыш святы Серафім, - спытаў ён з’едліва, - што таварыш Сталін такі заімшэлы, заскарузлы ў сваіх поглядах, што няздольны іх памяняць?.. Вось таварыш Купала сустракаўся нядаўна з таварышам Сталіным, няхай ён скажа: таварыш Сталін такі заскарузлы, заімшэлы? Няздольны памяняць свае погляды? - падвысіў голас, бо Купала ніяк не адгукнуўся на ягоны зварот, Ляплеўскі і, не дачакаўшыся адказу, вярнуўся да святога Серафіма. - Марксізм-ленінізм - жывая, а не мёртвая тэорыя, таварыш святы Серафім! А тым больш практыка марксізма-ленінізма, геніяльна ўвасобленая ў таварышы Сталіне! Вось вы сказалі, што чулі, як на дзясятым з’ездзе партыі ён выступіў з заключным словам па нацыянальным пытанні. Стаў на бок, можна сказаць, нацыяналістаў. Так, але чаму?.. Бо таварыш Сталін стратэг і тактык. Тактык і стратэг. Напачатку 20-х, каб ускрайкі Расіі падтрымалі савецкую ўладу, трэба было нешта ім паабяцаць, і таварыш Сталін паабяцаў аўтаномію, нацыянальнае развіццё. Але цяпер пачатак 40-х - і развіццё можа быць толькі адным: савецкім! Бо да чаго прывяло нацыянальнае развіццё?.. Да таго, што на тых самых ускрайках Расіі хлебам-соллю сустракаюць фашыстаў, якія імёнамі нацыяналістаў вуліцы называюць! І вы хацелі б, каб таварыш Сталін гэтага не бачыў? Каб ніяк на гэта не адказаў? Ды за каго вы таварыша Сталіна прымаеце? - тэатральна здзіраючы маску, усклікнуў пракурор Ляплеўскі - і перад нябожчыкамі прадстаў Сталін.
Нехта ўжо раней здагадаўся, што гэта ён, некаму яно адкрылася толькі зараз, але ўсе разгубіліся - Купала ўпершыню ўбачыў разгубленых нябожчыкаў. Нават таварыш Коган зніякавела: сутаргава ў далоні пляснула і застыла са сціснутымі адна ў адной далонямі, нібы яны ў яе склеіліся. "Як можа быць тое, чаго не можа быць? - блукала на яе твары. - Калі ён тут, сярод нябожчыкаў, дык памёр? Але як неўміручы можа памерці?.."
- Сталін з намі! - падскочыў вайсковец у сярэдзіне залы, якая ўслед за ім падхапілася хваляй: "Сталін з намі!!! Слава таварышу Сталіну! Слава! Слава! Слава!.. Ура! Ура! Ура!.."
- Як здароўе, Аляксей Максімавіч?.. - пастаяўшы і палюбаваўшыся эфектам свайго з’яўлення, падышоў Сталін да Горкага. Той не прыдумаў, што ў такой сітуацыі на такое пытанне адказаць, і Сталін, па плячы яго паляпаўшы: - Вам шакаладу болей трэба есці, шакаладу, - падаў руку Маякоўскаму. - Ніводнага разу не рукаліся, шкада. "И в пролет не брошусь, и не выпью яда, И курок не смогу над виском нажать…" Скажыце, вы праўда хацелі застрэліцца, ці так выпадкова выйшла?.. Гэтаксама, як у Сяргея Міронавіча, якога даўно не бачыў, - прыабняў ён Кірава і адразу павярнуўся да Куйбышава. - А ты, Валер’ян, усё вершы пішаш? Прачытаў бы, даўно не чуў… Помню тваё яшчэ дарэвалюцыйнае: "Слушайте, товарищи, песенку мою, Эту песнь сложил ведь я про судьбу свою." Выпіваць трэба меней было, Валер’ян, сэрца берагчы… - пашкадаваў Сталін Куйбышава і падсеў да Купалы. - "Растуць крыжы, а пад крыжамі Хто? Беларускія сыны!.." А вы мае вершы ведаеце? Не? Зрэшты, адкуль?.. Як яно там, зараз успомню… "І грызлі паэта, як зграя, Крычалі яму грамадой: "І песня твая нам чужая, І праўды не трэба тваёй…" У вас нешта падобнае ёсць, але я раней напісаў. Гадоў у сямнаццаць. Паэтам хацеў стаць, а маці хацела, каб стаў епіскапам. Уяўляеце? Сталін - епіскап. І ў бурсу аддала. Калі мяне адтуль выгналі, у палітыку падаўся. Яна злавала. А калі я закахаўся ў актрысу адну, правінцыйную, не роўня Ганне, але ж каханню не загадаеш, дык маці сказала ёй, што я… Зрэшты, няважна, што яна сказала, важна, Іван Дамінікавіч, што ў мяне таксама маці была. Смешна гучыць, праўда? Нібы ў некага магло не быць. Хоць якая, ды была ў кожнага. А ў мяне была такая, што... Як бы вам сказаць... Такая, што пра мяне казалі, што я не сын майго бацькі. І мой бацька называў мяне набічвары. Байструк. І біў, як не свайго. Моцна, не шкадуючы, у мяне рука праз гэта скалечаная. І ўсе білі. Зневажалі. Па вуліцы не прайсці было, каб нехта не зняважыў. Так і рос, да крыві губы закусваючы. Днём і ўночы думаючы: як адпомсціць?.. А як адпомсціць, калі паэт? Як адпомсціць, калі епіскап? Разумееце?.. Вось чаму я Сталін! І вось чаму, калі маці памерла, не паехаў на пахаванне. І на магіле ніводнага разу не быў. Бо праз яе - набічвары. Байструк. Яна ў Тбілісі жыла, я дапамагаў ёй, у грузінаў нельга бацькам не дапамагаць, а на пахаванне не паехаў. Сказаў Берыі, каб як-небудзь распарадзіўся. Ён распарадзіўся так, што яе пышна пахавалі. На Мтацмінда, на святой гары. І вось глядзіць яна цяпер на мяне з той гары - і што думае? Пры жыцці мне гэта ўсё адно было, але цяпер...
Сталін прымоўк, Купала спытаў: "Хіба ўжо 1953 год?.. Пятае сакавіка?.." - "Так, даўно ўжо. І я нязвыкла сябе пачуваю. Пазачасава і пазасветна. Там, у тым свеце, які я пакінуў, быў час мінулы, цяперашні і будучы. Тут гэтага няма - усе часы, нібы ў адным часе. І нельга сказаць, што ў цяперашнім. Час гэты ўвогуле немагчыма вызначыць, яго як бы не існуе. Гэтак не існуе, нібы ён не пачынаўся і не сканчаўся. І я думаю, што гэта вечнасць. Не тая, якую мне прарочылі, пакуль яшчэ я там быў, а вось гэтая. Разумееце?"
Сталін казаў пра тое самае, што адчуваў Купала, калі 1 ліпеня 1942 года йшоў па Маскве ў Саюз пісьменнікаў, каб паглядзець, як яго хаваць будуць. Так што ўсё яму было зразумела. Спытаў толькі: "Вы самі, ці Берыя?.." - і Сталін плячыма пацепнуў: "Можа быць, Берыя. А, можа, і сам. Вы ж таксама сказаць не можаце, ці самі, ці нехта. ну, дапусцім, я загадаў? І хочаце, каб я ў тым прызнаўся? Навошта, калі любая таямніца большая за яе разгадку. У вялікіх людзей мусяць быць вялікія таямніцы, Іван Дамінікавіч. Чалавек вялікі, калі таямнічы, калі нават маці пра яго нічога не ведае. Вам сніцца ваша? Мне мая сніцца. Быццам я ўсё іду, іду ўгару, ніяк узысці не магу, бо на мяне камяні коцяцца, а яна плача: "Гэта з душы маёй каменні!" І пытае, плачучы: "Скажы мне, Сасо, няўжо ў той час, калі мяне не стала, табе так ужо трэба было расстраляць некага, што ты маці пахаваць не змог?.." Я намагаюся ўспомніць, каго я ў той час расстраляў, мне здаецца, калі ўспомню, лягчэй стане, хоць разумею, што толькі горш, бо трэба прасіць будзе, каб ён дараваў, а гэтага я не магу, усё магу, а гэтага - не, дый столькі іх, расстраляных, што ніяк не ўспомніць паасобку. ніяк, ніяк... - падняўся Сталін, і Купала сказаў: "Тухачэўскага вы ў той час расстралялі".
Маршал Тухачэўскі, расстраляны ў тое ж лета, у якое памерла маці Сталіна, пачуў сваё прозвішча, ускочыў: "Я!.." - і вочы ў яго былі такія ж, якія былі, пэўна, перад расстрэлам, калі ён не разумеў, што адбываецца, за што яго, чырвонага маршала, запісалі ў трацкісты, у ворагі народа, і такімі вачамі ён лыпаў на Сталіна, які па-сяброўску размаўляў з Купалам пра тое, пра што ні з кім не размаўляў, і гэтаксама глядзелі ўсе астатнія, нават Кашкадамаў, думаючы, што Сталін, калі ўжо яны з Купалам сябры, зараз адменіць раскрыжаванне, але той нічога не стаў адмяняць, павярнуўся да святога Серафіма: "Таварыш Серафім, калі тут Страшны суд?.."
36
Віктар стаяў у Крэве на абкладзенай грамамі Ярылавай, паганскай, якую хрысціяне назвалі Юр’евай, гары, і над ім, то выгінаючыся, скрыжоўваючыся, як лозы з чаратамі, то звіваючыся, як змеі, завязваючыся ў вогненныя, рознакаляровыя, блакітныя, барвова-чырвоныя, распалена-сінія вузлы, палалі, гарэлі, бліскалі, білі маланкі! І падала залева!
Госпадзі, як ён любіў навальніцу над Крэвам! Над ягонымі лагчынамі і пагоркамі, над гарадзішчам і замкам, над ягонымі храмамі - царквой, касцёлам, мячэццю, сінагогай. І няхай ад гарадзішча на паверхні крэўскай зямлі застаўся толькі курган, ад замка - толькі пабураныя сцены, руіны, ад храмаў толькі касцёл з царквою, хоць некалі адных цэркваў у Крэве было шэсць, яшчэ б адна - і сем цэркваў Апакаліпсіса, але ў зямлі пад курганам, дзе стаяла калісьці драўлянае Крэва, пад замкам, дзе яно паўстала каменным, пад храмамі на пагорках і яшчэ глыбей пад самімі пагоркамі, у сэрцавіне гэтай старажытнай зямлі блукала здратаваная, скрываўленая, жалезам бітая і агнём паленая, але жывая памяць стагоддзяў - і Віктар адчуваў, як яна блукае. Ускінуўшы рукі ў неба, стоячы голым пад залевай, пад грамамі з маланкамі на Ярылавай гары, дзе было ў паганскія часы капішча, дзе вяршыў чалавечыя лёсы Вярхоўны жрэц гэтай зямлі Крыва-Крывэйта, ён адчуваў сябе валадаром залевы, грамоў і маланак - і рукамі, далонямі адчуваючы неба, падэшвамі ног адчуваў дрыжыкі зямлі, у якой, як падземная рака, сама сабе ў пясках і суглінках прамываючы рэчышча, прабівалася да вусця, шукала выйсця памяць вякоў. Ён быў пясчынкай гэтай зямлі, кропляй гэтай ракі, часцінкай гэтай памяці, але гэтай пясчынкі, кроплі, часцінкі хапала, каб напоўніць яго неверагоднай, якая нідзе яго так, як тут, не напаўняла, сілай, якой ён абрушваў нябёсы, ламаў, як трэскі, і кідаў за небасхіл блакітныя, барвова-чырвоныя, распалена-сінія маланкі.
Любячы навальніцы ў Крэве, ён любіў іх паўсюль. Кідаўся пад залевы, пад грамы з маланкамі ўсюды, дзе мог. І залевы абмывалі яго, маланкі бліскалі ў вачах, грамы ў вушах грымелі. Але гэта былі не тыя залевы, не тыя грамы з маланкамі, пад якімі ён нарадзіўся. Пад імі не знаходзіў ён у сабе той сілы, якая ламала і кідала за небасхіл маланкі ў Крэве. І не адчуваў дрыжыкаў зямлі.
Не ў Крэве адчуў ён такое толькі аднойчы, калі стаяў пад грамамі з маланкамі на крутым, абрывістым беразе Волгі - ракі, на якой нарадзіўся ягоны бацька. Уявіў, як ён, бацька, малады, моцны, поўны сілы і веры ў сваю сілу, у тое, што возьме ў жыцці ўсё, што ў ім можна ўзяць, тут, на Волзе, і недзе там, дзе ён яшчэ будзе, на пакуль невядомай яму рачулцы Крэўлянцы, дзе возьме ён пакуль невядомую яму жанчыну, якая народзіць яму пакуль невядомых дзяцей, і адзін з іх будзе ім, Віктарам, і, ўявіўшы яшчэ, колькі для гэтага на Волзе і Крэўлянцы мусіла пабіцца і памірыцца, нарадзіцца і памерці людзей, іх продкаў, колькі павінна было прагрымець грамоў, запаліцца і пагаснуць маланак, ён адчуў пад крутым, абрывістым берагам Волгі і глыбей, пад плынню вады, пад самой ракой дрыжыкі зямлі. Дрыжыкі паволжскіх і крэўскіх пяскоў ды суглінкаў.
Цяпер, пад навальніцай на Ярылавай гары, была з ім жанчына. "Вазьмі мяне!" - голая, перамазаная сажай і вуголлем вогнішча, на якім смажылі яны перад навальніцай мяса, кінулася яна, поўная жадання, на спіну ў размытую гліну, рукамі і нагамі месячы яе, сама змешваючыся з ёй, з зямлёй.
"Вазьмі мяне! Вазьмі мяне!" - крычала яна так, што крык яе прарываўся скрозь грамы да нябёсаў, і калі ён узяў яе груба, як плугам зямлю, раптам адчуў, што сіла не ў ім, а ў ёй, у зямлі, якая яму аддаецца.
"Ты забыўся, што мы дамовіліся ў Індыю паехаць дзяцей рабіць, - дагрызаючы мяса на костках, казала гэтая моцная, поўная сілы маладая самка, пра якую ніколі б не падумаў, што ў яе могуць быць праблемы з дзецьмі. - Але што ж: можна і тут. Будуць не індусы, а беларусы".
Яна знайшла яго ў Крэве праз паўгода пасля таго, як ён з’ехаў з Масквы. Казала, што не шукала, але знайшла.
За гэты час ён напісаў палову рамана - і не пра тое, што праз Купалу яго магло не быць. Хоць нешта з таго, што казаў бацька і чаго спачатку Віктар не зразумеў, як бы само па сабе ўпляталася ў сюжэт, у час, пра які ён пісаў, у характары людзей, што жылі ў тым часе: маёраў, капітанаў, Цыркуновічаў, Муляных. Як і ў характар Купалы, адносіны з якім усё болей ускладняліся. Пытаць: "Чаму?.." - не выпадала, бо ён ужо ведаў адказ. Несуцяшальны для яго.
Калі б гэта было не ў Крэве, адказ мог быць іншы. Недзе, у Маскве ці ў Мінску, ён мог бы схітраваць, нават паспрабаваць самога сябе падмануць. А Крэву ён не мог зманіць, яно надта добра яго ведала. Таму раман тут пісаўся не так, як яно магло быць у Мінску ці ў Маскве. У старой дзедавай хаце ён не проста пісаў, а жыў тым, што праз Купалу ў ім самім адкрывалася, і дзякаваў Богу, што менавіта цяпер Ён прывёў яго сюды.
Працаваў узахлёб. Як нагбом крынічную ваду піў. Калі стамляўся пісаць, хадзіў па крэўскіх пагорках, на якіх ведаў кожны схіл, па Крывой, Ярылавай, Пярунавай гарах, па зарослым травой і кустоўем гарадзішчы, з якога пачыналася Крэва. Плёхаў босым па змялелай Крэўлянцы, у якой яшчэ вадзілася стронга, лазіў па бліндажах, збудаваных немцамі падчас Першай сусветнай, па сутарэннях, руінах замка. І паўсюль паперадзе яго бегла ягонае дзяцінства.
Вунь яно бяжыць пастушком па выгане, грае на зробленай дзедам са старой яблыні жалейцы. Грае гучна, жалейка з прыгожым чорна-белым каровіным рогам, і мелодыя "Цяцеркі", з якой ён пачынаў вучыцца граць, разліваецца па абодвух берагах Крэўлянкі, цячэ па пагорках. Вось дабегла дзяцінства да ўзлеску, куды паклікаў маленькага Віктара дзед, каб дапамог састагаваць, бо дождж можа пайсці, падсушанае ў пракосах сена, і, калі паставілі стагі, Віктар залез на адзін, лёг, глядзеў у неба, на якім высыпалі зоркі, а дзед, прываліўшыся спінай да стога, расказваў яму казку пра сатану і Яна.
"Жыў-быў хлопчык Ян, над панамі пан, і даў яму Бог…"
"Як гэта над панамі пан?"
"Ніяк. Гэта так, для складу. І даў яму Бог талент…"
"Што даў? Талер?.. "
"Талент даў. Гэта здольнасць да нечага. Маляваць, штукі ўсялякія паказваць. А Ян меў талент на жалейцы граць ды песні складаць, якія ўслаўлялі Бога. І гэтак ён файна граў, і такія пявучыя песні складаў, што анёлы Божыя прыляталі, каб яго паслухаць. А д’яблавыя анёлы…"
"Якія?.. "
"Д’яблавыя. Ты думаеш, толькі Божыя анёлы ёсць? Не, ёсць і д’яблавыя. Д’ябал сам анёлам быў, пакуль Бог яго з нябёсаў у пекла не скінуў".
"За што?"
"За тое, што чалавеку, стварэнню Божаму, не захацеў пакланіцца. Прызнаць вышэйшым над сабой".
"А ў Святым пісанні я чытаў, што скінуў, бо той анёл, Сатана, захацеў быць роўным Богу. Там так напісана…"
Віктар ведаў, што напісана ў Святым пісанні, бо дзед яшэ да школы, якая стаяла вунь там, пад паўночнай сцяной замка, навучыў яго грамаце. І вучыў не так, як у школе. Аднойчы ўзяў за руку, павёў па садзе, па гародзе. "Во гэта агрэст, літара А. Гэта буракі, літара Б, гэта вішня, літара В, гуркі, літарара Г… кроп… маліна… парэчкі… рэпа… смуродзіна… таполя… хмель… цыбуля… часнок… шчаўе… яблыня…" Літары былі жывымі, яны раслі адразу за парогам хаты, зелянелі, чырванелі - і былі смачнымі. Таму засвоіў Віктар грамату, чытаць навучыўся за тыдзень.
"Цяпер ты будзеш маімі вачамі", - сказаў дзед, які ўжо не мог чытаць нават у акулярах. І Віктар чытаў яму Святое пісанне. Кожны вечар. Чытаў, не надта разумеючы, што чытае, але яго заварожвала тое, як яно напісана. Слова так было звязанае са словам, сказ са сказам, што ў грудзях, а ён чытаў уголас, узнікала адчуванне вышыні, на якую ўздымаўся ён з тымі, пра каго чытаў. З апосталамі, са святымі, з вучнямі Хрыста, з Богам, і ўсе яны, нават Бог, жылі не ў Гефсіманскім ці райскім, а ў дзедавым садзе. Там, дзе маліна, літара М, парэчкі, літара П, смуродзіна…
Круча казаў: "Калі ўсё ў цябе кепска, а ты ўмееш пісаць, пішы пра дзяцінства. І стане ўсё добра".
"Дык вось д’яблавыя анёлы, чэрці сталі Яна падгаворваюць, каб ён для іх граў і спяваў. Сатану ўслаўляў. Абяцалі горы залатыя. Спакушалі: "Сыграй нам - і будзе табе пернік. Саспявай - і будзе цукерка. А Бог, якога ты ўслаўляеш, што табе дае?.."
Бог не даваў ні пернікаў, ні цукерак, і пачаў Ян граць для чарцей. Спачатку паціху, пасля ўсё гучней. Спяваў з імі, скакаў, весяліў. Сам весяліўся. А яны пернікі з цукеркамі, якімі спакушалі, клалі ўсё бліжэй да краю прорвы, якая ў пекла абрывалася…" - доўжыў казку дзед, а над стогам, над скошанай лугавінай, над Крэўлянкай, над Крэвам, над усёй зямлёй і вадой плыў месяц, на якім сядзеў Сатана з вудай і лавіў зоркі. "Хочаш зорку?.." - спакушаў.
Хіба мог ён тады падумаць, што гэта пра яго расказвае казку дзед? Яму, маленькаму, пра яго дарослага.
Ён знайшоў на гарышчы дзедавай хаты тую жалейку з чорна-белым каровіным рогам. Выйшаў на выган, зайграў - жалейка гучала гэтаксама, як у дзяцінстве. Мелодыя "Цяцеркі" разлівалася па абодвух берагах Крэўлянкі, цякла па пагорках, і ўсё, чаго яму хацелася, было тут, на гэтах берагах, пагорках, дзе быў ён пастушком. І нікім болей быць яму не хацелася.
Калі ён, ужо дарослы, успамінаў сябе маленькага, дык не бачыў асаблівай розніцы паміж сабой тым і цяперашнім. Бо што змянілася? Тое, што ён чытае лепш, чым чытаў у пяць гадоў? Але нават гэта - яшчэ як сказаць, калі тады ўзнікала адчуванне вышыні, на якую ўздымаўся ён з тымі, пра каго чытаў а цяпер не ўзнікае.
Ці яго змяніла тое, што скончыў школу, тэхнікум, інстытут, што болей ведае? А што ён ведае, пра што дазнаўся? Пра тое, што пісалі шумеры? Ці пра тое, што ў космасе ёсць чорныя дзіры? Дык яны і ў ім ёсць. І ў цяперашнім, і ў малым былі - ён з жахам у іх глядзеў.
У самім сабе ён заўсёды заставаўся гэткім самым, якім быў некалі. Само жыццё ў сабе адчуваў нязменным, змяняліся толькі ўмовы, абставіны жыцця. Ягоныя дэкарацыі. Са стога сена пад Багушоўскім лесам жыццё перанесла яго на гару ў Балгарыі, на сцэну Крамлёўскага палаца з’ездаў - сам ён дзеля гэтага нічога не рабіў. Толькі прымаў прапановы. Гульню ў прапанаваных дэкарацыях. І гуляўся ў іх той самы хлопчык са стога сена пад Багушоўскім лесам.
Ён не падманваў сябе, гэтак ён сябе адчуваў. Але не так яго адчувала Крэва. "Ты не той хлопчык, калі ўлез не ў сваю гульню, калі, граючы на жалейцы для анёлаў, спакусіўся і стаў граць для чарцей. Я нават не ведаю, чый ты? Можа, і не мой…"
Гэтак Крэва казала, таму тут, у Крэве, і пісаў ён раман. Ён мусіў давесці Крэву, што яно памыляецца, што ён той жа хлопчык, пастушок з жалейкай. Толькі цяпер ён вырас - і стаяў пераможцам на Юр’евай, колішняй Ярылавай гары, кідаючы за небасхіл грамы з маланкамі. І была з ім на гары такая, што на зайздрасць усім, жанчына.
XXXVII
Крыж быў цяжкі. Васьміканцовы. Палкоўнік Несцярэнка, убачыўшы, як Купала сагнуўся пад цяжарам, спачувальна спытаў: "Вы праваслаўны?.." - і пачуўшы "не", падножжа, а заадно і малую папярэчыну адарваў, але ўсё адно крыж было ледзь падняць. "Свае крыжы ва ўсіх цяжкія, гэта чужыя лёгкія, - сказаў святы Серафім, падабраўшы падножжа з малой папярэчынай. - А грахі наадварот."
- Пакладзі крыж на вянок, - падляцела да Купалы, калыхаючыся на вянку, Спагада, на якую святы Серафім замахнуўся адарванай папярэчынай: "Кыш! Кожнаму свой крыж самому несці!"
Пайшлі ўздоўж паўднёвай сцяны Данскога манастыра, што падзяляла Данскія могілкі на Старыя і Новыя. Паперадзе Сталін, Тухачэўскі і Кашкадамаў, следам Купала з крыжам, за ім святы Серафім і святая Ганна, якім не дапамаглі пасведчанні найстарэйшых членаў партыі, Горкі, Маякоўскі, Куйбышаў, Кіраў, Коган, усе, каго прыгаварыла тройка да расстрэлу, а ўжо далей - працэсія нябожчыкаў, нехта з якіх выходзіў з крэматорыя, нехта з калумбарыя, а хтосьці, як дачка Пушкіна Марыя, падымаўся з магілы: "Хто гэта з крыжам? Збаўца?.. Прарок?.. "
Была ясная, зорная, месячная ноч. За манастырскай сцяной мігцелі крыжы Вялікага і Малога сабораў, у бок якіх Кашкадамаў ткнуў пальцам: "Мы зруйнуем іх, на гэтых могілках будзе новае жыццё!" - і Купала ўспомніў апошнія словы патрыярха Ціхана: "Ноч будзе цёмная, доўгая, доў-га-я."
Тут, у Малым саборы, вясной 1925 года, на Дабравешчанне, патрыярха пахавалі. Потым нехта казаў, што чэкісты выкапалі цела і перанеслі на Нямецкія могілкі, а нехта - што спалілі ў крэматорыі. Маглі. У пачатку свайго патрыяршаства Ціхан абрынуў на савецкую ўладу анафему. "Апамятайцеся, вар’яты! Спыніце вашы крававыя расправы! Уладаю, дадзенаю Нам ад Бога, анафемствуем вас!"
Анафему, між іншым, ніхто не адмяняў. Ні ў пачатку патрыяршаства Ціхана, ні ў канцы, калі пасля арышту і допытаў, на якіх яго катавалі, Ціхан, каб уратавацца, як бы пакаяўся. "Я рашуча асуджаю ўсялякі замах на Савецкую ўладу! Я Савецкай уладзе не вораг. Я зразумеў усю няпраўду пра Савецкую ўладу з боку яе ворагаў. Яны кажуць, быццам пры допытах чэкісты катавалі мяне электрычнасцю. Заяўляю, што гэта суцэльная хлусня і чарговы паклёп на Савецкую ўладу."
Гэта яго не ўратавала.
"Усё тое самае… - успомніліся Купалу ягоныя допыты, ягоныя пакаянні. - Паўсюль і з усімі - усё тое самае…"
Парыярха ён ведаў. Летам 1914 года, калі ўжо забілі эрцгерцага Фердынанда і пачалася сусветная вайна, у Вільні, дзе Ціхан быў архіепіскапам Віленскім і Літоўскім, Купалу пазнаёміў з ім Валерый Брусаў. Архіепіскап запрасіў іх у рэзідэнцыю на Вялікай вуліцы, частаваў гарбатай з пірагамі і ўсё адгаворваў Брусава ехаць на фронт. "Такіх вояў, як вы, многа, а такіх паэтаў - вы адзін. Заставайцеся ў Вільні, напішыце паэму пра віленскіх пакутнікаў, якія смерць прынялі за нашу рускую веру, гэта ўздыме патрыятызм. А ён патрэбны, выпрабаванні нас чакаюць цяжкія".
Пра віленскіх пакутнікаў, якіх вялікі князь Альгерд нібыта катаваў і павесіў праз тое, што яны, паганцы Няжыла, Кумец і Круглец, прыняўшы Святое Хрышчэнне з імёнамі Антон, Ян і Астап, прайшлі праз усе пакуты, але не адракліся ад праваслаўнай веры, Брусаў не ведаў. "О, - казаў Ціхан, - тут вялікі сюжэт! Біблейскі!.. Адзін з іх, Ян, не вытрываў катаванняў, прадаў брата свайго Антона, выракся, здрадзіў Хрысту, а пасля смерці брата, павешанага паганцамі на дубе, пакаяўся - і пакаяннем сваім, за якое таксама быў павешаны, паклікаў у веру Хрыстову мноства люду, у тым ліку сваяка свайго Кругляца, які лоўчым служыў пры княскім двары. Ён прыняў Святое Хрышчэнне з імем Астап і пасля катаванняў быў павешаны там жа, дзе браты Антон і Ян, стаўшы трэцім з віленскіх пакутнікаў, у памяць якіх на месцы шыбенічнага дуба ўзвялі праваслаўныя хрысціяне храм Святой Троіцы, з самога дуба вырабіўшы грабніцу, у якую паклалі нятленныя мошчы трох віленскіх святых. Калі пасля Берасцейскай уніі Свята-Троіцкую царкву ў праваслаўных забралі ўніяты, мошчы перанеслі ў Свята-Духаў манастыр, які застаўся на гэтай зямлі адзіным апірышчам нашай веры..."
- Які сюжэт! Якая сіла духу! - захоплена выгукнуў, поўны патрыя-тычнага ўздыму, праз што і падаўся на фронт ваенным карэспандэнтам, Брусаў, і, калі б не ягонае захапленне, Купала прамаўчаў бы, як не сказаў нічога ўчора ў Бернардынскім садзе, дзе Брусаў чытаў яму натхнёна:
"Покрыв столицы и деревни,
Взвились, бушуя, знамена.
По пажитям Европы древней
Идет последняя война.
Под топот армий, гром орудий,
Под ньюпоров гудящий лёт,
Все то, о чем мы, как о чуде,
Мечтали, может быть, встает!"
- а пасля ў кавярні "Шуман" даводзіў, што Расія зноў, як у 1812 годзе, уратуе Еўропу. Таму гэтым разам Купала не стрываў.
- Віленскія пакутнікі, можа, і былі, ды наўрад ці праваслаўныя. Гэта, ваша вялебнасць, маскоўскі міт. - Тут архіепіскап ці праз прамоўленую Купалам каталіцкую "вашу вялебнасць", ці праз "маскоўскі міт", ці праз тое і другое зірнуў на яго незадаволена, але Купала не спыніўся. - І прыдуманы ён, каб паказаць, што ў Вялікім Княстве Літоўскім, з якім Масква ваявала, ворагі праваслаўя жывуць. Але ж яно не так. Каму, як не вам, ведаць, што ў часы Альгерда ўжо была Літоўская мітраполія, і літоўскія мітрапаліты афіцыйна называліся мітрапалітамі Літоўскімі, Кіеўскімі і ўсяе Русі. Хрысціянству на гэтых землях было трыста гадоў, у князя Альгерда сястра была праваслаўная, падчас княжання ў Віцебску сам ён пахрысціўся як праваслаўны, жонку меў праваслаўную, дык з чаго раптам яму ў галаву ўзбрыло праваслаўных вешаць? Ёсць нават звесткі, што незадоўга да смерці ён пострыг манаскі прыняў, памёр з імем Алексій.
- А па іншых звестках яго пахавалі з 18 коньмі! Значыць, як нарадзіўся паганцам, гэтак паганцам і сканаў, - не стаў Ціхан адказваць, навошта было праваслаўнаму вешаць праваслаўных. - Ды няхай і не вешаў, і няхай нават прыняў манаскі пострыг. Але міт - іншы. І няма нічога больш трывалага, чым міт, які ўсвядомлены мільёнамі людзей як рэальнасць. Можна перайначыць гісторыю, але нельга перайначыць міт. Яго немагчыма пабурыць. Можна зруйнаваць храмы, але нельга парушыць веру. Можна зруйнаваць, спаліць Ноўгарад, Маскву, але нельга спаліць, парушыць святую Русь… Я ведаю вашы погляды, праглядаю вашу газету, - падліў ён гарбаты Купалу. - І вось што скажу. Сам чалавек маленькі, дасягнуць вялікай мэты не можа без дапамогі Бога. Гэтак і народ. А ў выпадку з беларусамі яно проста немагчыма, бо вам няма ад каго чакаць дапамогі. Бог, вядома, спрыяе ўсім, хто моліць дапамагчы, хто ў малітвах Яго ўслаўляе, але найперш дапамагае Ён тым, хто нечым ахвяруе дзеля Яго. Магчыма, я не ўсё ведаю, але нічым і нікім вы дзеля Бога не ахвяравалі. А калі й ахвяравалі, дык ахвярамі вашымі скарысталіся іншыя, якія называліся не вамі. Хіба не так?..
- Але ж Бог помніць… - пачаў Купала, каб сказаць, што Бог памятае, чые насамрэч былі ахвяры, і архіепіскап паклаў сваю руку на ягоную: "Не".
Рука архіепіскапа была цёплая і мяккая, нават пульхная. Як пірог, якім ён частаваў. Ён не сказаў, як сказала пазней княгіня Радзівіл: "Бо няма беларускага Бога", - але Купала, пачуўшы ягонае "не", менавіта так падумаў, і Брусаў, не зразумеўшы пачутае, спытаў: "Што вы маеце на ўвазе, уладыка?.. "
Ціхан не адказаў.
Пазней, калі скончыцца вайна, выбухне рэвалюцыя, калі ў Мінску абвесціцца незалежная Беларуская Народная Рэспубліка, якую задушаць бальшавікі, Патрыярх Маскоўскі і Усяе Расеі Ціхан дазволіць служыць у праваслаўных храмах па-беларуску і блаславіць беларускі народ і Урад БНР. Зробіць ён гэта дзеля пашырэння ўплыву праваслаўнай царквы, а не праз тое, што чытаў у Вільні "Нашу Ніву" і вёў размовы з Купалам, але, магчыма, згадае, падпісваючы сваё блаславенне, і пра гэта.
На лета, на другім годзе Першай сусветнай вайны, калі ад патрыятычнага ўздыму Брусава нічога не засталося, а вайна "по пажитям Европы" дакацілася да Вільні, вакол Свята-Духава манастыра прайшоў хросны ход. Праваслаўныя вернікі на чале з архіепіскапам Ціханам развітваліся з віленскімі пакутнікамі, мошчы якіх пераносіліся ў Маскву. Са Свята-Духава манастыра ў Данскі манастыр, у Малы сабор, каля якога й стаяў цяпер, гледзячы ў вялізны пралом з парушанай брамай у манастырскай сцяне, на крыжовы шлях Купалы, на "хросны ход" на чале са Сталіным, замардаваны ім патрыярх Ціхан.
- Няхай сабе Альгерд пахрысціўся, каб ажаніцца з праваслаўнай ві-цебскай княжной, і няхай не збіраўся ён праваслаўных караць, - гэтакім голасам, нібы яны толькі ўчора развіталіся, сустрэў Купалу патрыярх. - Дык і Пілат не хацеў караць Хрыста. Гэтага патрабавалі абставіны. І не толькі пасады вялікага князя ці рымскага намесніка. Да гэтага змушала ідэя, носьбітамі якой яны былі. Ідэя, якая большая за любога чалавека. Бо сам чалавек, хай самы найвялікі, што?.. Толькі чалавек. Альгерд стаў манахам, каб грэх замаліць, Пілат атруціўся. Утапіцца хацеў, але вада, якой рукі ён вымыў, не прыняла яго. У кожнага свой грэх і ў кожнага свой крыж, - памаўчаўшы, доўжыў Ціхан, вакол якога збіралася ўсё болей нябожчыкаў са Старых могілак, якія ў сваіх файна пашытых пахавальных строях, у парадных мундзірах адрозніваліся ад нябожчыкаў з могілкаў Новых, як людзі таго свету ад людзей свету гэтага. - Вось і таварыш Сталін, - падышоў патрыярх бліжэй да парушанай брамы.
- Досыць! - зірнуўшы на Сталіна, які насуплена маўчаў, павярнуўся да Несцярэнкі Тухачэўскі. - Выконвайце абавязкі, палкоўнік! - І Несцярэнка ступіў да Купалы: "Гэта тут. Кладзіце крыж і самі кладзіцеся".
Купала паклаў крыж. Лёг на яго спінай, раскінуўшы рукі і заціснуўшы медальён у левай, каб бліжэй да сэрца, руцэ. Над ім плыў месяц і роіліся зоркі.
- Ты не першы, хто, данёсшы свой крыж, адчувае палёгку, - сказаў нехта глухаватым, як бы драўляным голасам.
Голас чуўся знізу, ад зямлі…
Але ж не зямля прамаўляе.
"Крыж!" - успомніўся Купалу парабак Пасляк, які распавядаў яму, малому, паказваючы рубцы на руках і нагах, гісторыю пра тое, як пан Бокша, які быў гэтакім самадурам, якога свет не бачыў, і ў якога служыў Пасляк конюхам, раскрыжаваў яго за тое, што не дагледзеў ён любімага панскага жарабца Цымбала. Пасляк не быў у тым вінаваты, нейкая невядомая хвароба Цымбала скасіла, але Бокша слухаць не хацеў нічога і нікога. Ён проста звар’яцеў, дазнаўшыся, што жарабца не стала - і пахаваўшы Цымбала ў парку пад вокнамі маёнтка, паставіў на магілу крыж з раскрыжаваным конюхам. Пасляк і сканаў бы на тым крыжы, калі б назаўтра крыж не сказаў пану Бокшу, які прынёс кветкі на магілу жарабца: "У смерці таго, хто тут пахаваны, ніхто не вінаваты. А вінаваты ў смерці таго, хто тут раскрыжаваны, будзе пакараны Богам!" Праз гэта Бокша сам ледзь не сканаў са страху і загадаў зняць Пасляка з крыжа.
"Крыжы - сімвалы нашай веры, знакі Бога, і яны заўсёды падаюць голас тым, каго без віны караюць, і заступаюцца за іх", - пачуўшы голас крыжа, згадаў Купала голас Пасляка, неверагодныя ягоныя гісторыі, байкі ды казкі.
На трэці дзень па смерці ён адчуў сябе шчаслівым. Такім шчаслівым, як аднойчы ў Прудзішчы, куды перабраліся бацькі з Сеніцы, калі было яму гадоў дзевяць. У пойме рэчкі Вячы выкасілі яны з бацькам і парабкам Пасляком лугавіну, высушылі сена, пад вечар другога дня склалі стог на ўзлеску, ён ускараскаўся наверх, лёг вачамі ў неба і слухаў Пасляка, які сядзеў пад стогам і распавядаў яму казку пра Яна і Сатану.
"Жыў-быў хлопчык Ян, над панамі пан, і даў яму Бог..."
"Як гэта над панамі пан?"
"Ніяк. Гэта так, для складу. І даў яму Бог талент…"
"Што даў? Талер?.. "
Парабак Пасляк гаваркі быў чалавек. Бацька, калі распавядаў нешта, казаў: "Слухай і маўчы!" А з Пасляком можна было размаўляць. Ён сам прыдумляў свае казкі, і, калі тым, хто слухаў, штосьці не падабалася, тут жа распавядаў іначай. Ці прапаноўваў разам прыдумаць нешта іншае.
"Талент даў. Гэта здольнасць да нечага. Маляваць, штукі ўсялякія паказваць. А Ян меў талент на жалейцы граць ды песні складаць, якія ўслаўлялі Бога. І гэтак ён файна граў, і такія пявучыя песні складаў, што анёлы Божыя прыляталі, каб яго паслухаць. А д’яблавыя анёлы..."
"Якія?.. "
"Д’яблавыя. Ты думаеш, толькі Божыя анёлы ёсць? Не, ёсць і д’яблавыя. Д’ябал сам анёлам быў, пакуль Бог яго з нябёсаў у пекла не скінуў".
"За што?"
"За тое, што чалавеку, стварэнню Божаму, не захацеў пакланіцца. Прызнаць вышэйшым над сабой".
"А ў Святым пісанні я чытаў, што скінуў, бо той анёл, Сатана, захацеў быць роўным Богу. Там так напісана".
Пасляк шморгнуў незадаволена.
"Чаго ж пытаеш, калі чытаў?.. Хітры такі. Ну, напісана й напісана. Там свая казка, а я табе сваю расказваю… Дык вось д’яблавыя анёлы, чэрці, сталі Яна падгаворваць, каб ён для іх граў і спяваў. Сатану ўслаўляў. Абяцалі горы залатыя. Спакушалі: "Сыграй нам - і будзе табе пернік. Саспявай - і будзе цукерка. А Бог, якога ты ўслаўляеш, што табе дае?.."
Бог не даваў ні пернікаў, ні цукерак, і пачаў Ян граць для чарцей. Спачатку паціху, пасля ўсё гучней. Спяваў з імі, скакаў, весяліў. Сам весяліўся. А яны пернікі з цукеркамі, якімі спакушалі, клалі ўсё бліжэй да краю прорвы, якая ў пекла абрывалася…"
"А хто пекла прыдумаў? Сатана?.."
"Не. Усё Бог стварыў. Пекла таксама".
"А нашто?"
"Як нашто? Некуды ж трэба было Сатану падзець… І Сатана сядзеў у пекле, чакаў, пакуль Ян у прорву сарвецца. Божыя анёлы казаць Яну стаміліся, каб не хадзіў па адной дарозе з чарцямі, бо падмануць. Паабяцаюць рай, а зацягнуць у пекла. Ды Ян анёлаў не чуў. Схіліўся, каб цукерку ўзяць на крайку прорвы - і ў прорву паляцеў. Сатану ўслаўляць. Сатана зарагатаў і закрычаў з пекла да неба: Божа! Як я магу пакланяцца таму, каму Ты талент даў, а ён гнецца, каб цукерку ўзяць? Як ён можа быць вышэйшы за мяне?..
І Бог прамаўчаў. Схаваўся за д’яблам".
"Як гэта Бог схаваўся за д’яблам?"
"Ну, як. Прамаўчаў. Не адказаў д’яблу. А што значыць не адказаць? Значыць схавацца… Добра, - адступіўся трохі Пасляк, адчуўшы, як тое, што ён сказаў, напружыла ягонага суразмоўцу. - Няхай не за ім самім схаваўся, за словамі ягонымі. Але гэта адно і тое".
Купала добра помніў, як сказанае Пасляком сапраўды яго напяла, і ён доўга ляжаў моўчкі, узіраючыся ў раенне зорак.
"Я думаў, што адно і тое - слова і Бог. Так напісана…"
"Ну так. Слова і Бог таксама адно і тое. Бог хаваецца за д’яблам, д’ябал - за Богам. Адзін за адным".
"І мы?.. "
"Што і мы?.. "
"І мы з нашымі словамі адно і тое?"
"А як інакш? Калі ў нас і д’ябал, і Бог. Ці ў табе няма д’ябла?"
"Я не ведаю".
"Не ведае ён. Спакусы ж у табе ёсць? Пернікі з цукеркамі."
"Ёсць..."
"Ёсць. Дык а хто спакушае? Сатана. Абяцае, абяцае, абяцае. Але абяцае толькі для падману. А ты верыш. І я. Усе вераць".
Па голасе было чуваць, што парабак Пасляк стаміўся. Але хацелася з ім дагаварыць.
"Таленавіты ён..."
"Хто?"
"Сатана".
"Бадай што. Абяцаць і падманваць так, каб усе верылі, гэта талент. Талент. Нездарма ён быў любімым анёлам Бога..."
Пасляк засоп. Заснуў пад стогам.
Над стогам, на скошанай лугавінай, над Вячай, над Прудзішчамі, над усёй зямлёй і вадой плыў месяц, на якім сядзеў Сатана з вудай і лавіў зоркі. "Хочаш зорку?.." - спакушаў.
Зоркі роіліся ўсё ясней, Вялікі Воз, на які можна было сесці і паехаць, пакаціўся па Божым шляху, і колькі пасля ні спрабаваў Купала ўспомніць, адказаць сабе самому, што было далей: сон, трызненне, ці на яве ўбачыў ён недзе ў сярэдзіне Божага шляху дзіўнай прыгажосці твар, пра які й гадаць не трэба было, чый ён? - бо гэтакі твар мог быць толькі Божы, і ён наплываў, набліжаўся, усміхаўся ва ўсе нябёсы, нібы радуючыся таму, што бацька з Янкам і Пасляком высушылі сена, склалі такі ладны стог, на якім можна ляжаць і глядзець на зоркі, мроіва якіх - ён раптам гэта адчуў, калі ўзняўся над сабой - было Божым целам, часцінкай якога былі месяц і зямля, і ён сам, лятучы хлопчык, самы маленькі з усяго, што мігцела і свяцілася, што было Божым шляхам, Божым светам, у якім самым дзіўным з усяго, што ён адчуваў, была роўнасць яго, наймаленькага, усяму найвялікаму, і ўсё гэтае найвялікае неверагодным чынам мясцілася ў ім, мясціўся ў ім, маленькім, Бог, чаго, вядома, не магло быць, але адчуванне было менавіта такім, і яно напоўніла яго бязмежнай, здольнай спыняць і зноў пачынаць рух Сусвету, сілай, якая так працяла, што зрок замгліла, і ён спалохаўся, ускрыкнуў: "Божа!.." - а Бог усміхнуўся ў ім самім ва ўсе нябёсы і сказаў: "Не бойся…"
38
- Я не шукала цябе, - сказала, з’явіўшыся, Ганна, як быццам тое, што яна не шукала яго, нешта мяняла. - Круча цябе шукаў. Тэлефанаваў у Мінск, у Саюз пісьменнікаў. Там сказалі, што цябе ў горадзе няма, і яны не ведаюць, дзе ты. Ён падумаў, што ты ў мяне. Што я цябе хаваю. Мы сустрэліся, ён пачаў вінаваціцца. Не перада мной, перад табой. Я не ўцяміла, у чым? Сказала, што таксама не ведаю, дзе ты ёсць. Гэта днём было, а вечарам Круча запрасіў мяне ў цырк. Я так здзівілася, што пайшла. А там дырэктар антыкварнай крамы. Вензель. Аказалася, ён і ў цырку дырэктар. І гэтак пад Кручу сцяліўся, проста пад ногі. Круча пра цябе не казаў яму нічога, ён сам спытаў: "Вы Маргера шукаеце? Дык ён у Крэве". Завёў у кабінет, стаў частаваць. Дарэчы, кабінет такі самы, як у краме. Нібы дырэктар гэты перайшоў з крамы ў цырк разам з кабінетам. З той жа карцінай, на якой Сталін глядзіць у тэлескоп. Вось як такое можа быць, калі карціна ў мяне дома? Я вярнулася - вісіць. Фокус нейкі. А Вензель, калі праводзіў, зноў пра цябе: "Я думаю, вы да яго паедзеце. Перадайце прэзент…" І даў пляшку, - дастала Ганна з сумкі зеленаватую бутэльку. - Прапаную выпіць за сустрэчу!..
З таго, што сказала Ганна, нельга было зразумець не толькі тое, як карціна магла быць адначасова і ў кабінеце дырэктара цырка, і ў яе дома? Ну, няхай гэта фокус. Тады тое, што Круча раптам завінаваціўся, фокус таксама. Бо ў чым яму вінаваціцца? Калі нехта з іх і вінаваты, дык не Круча перад Віктарам. Наадварот. Праз гэта Віктар з’ехаў з Масквы. Уявіў: вось яны спаткаюцца, і Круча спытае…
Ясна, пра што спытае. І што адказаць?.. Не толькі Кручы. Бычыку, Барадзе, Вышэнскаму, Кавалю… Усім. Той жа Ганне, якая, не шукаючы, яго знайшла і прапануе выпіць за сустрэчу.
- Што ты тут робіш? - спытала яна, калі выпілі. - Тут жа адны руіны ды міты пра іх. - І слухаючы, як ён распавядае пра пастушка з жалейкай, глядзела на яго з жалем.
Ён, як ніколі раней, адчуваў сябе моцным. А яна шкадавала яго, як слабога. Бо моцныя не там, дзе руіны.
Яна прыехала, каб забраць яго з руінаў, з ягоных мітаў, з ягонай гісторыі - і перанесці ў сваю.
Яны сядзелі на Юр’евай гары, глядзелі на тое, што засталося ад замка, - і бачылі рознае. Яна зусім не тое, што ён, а ён зусім не тое, што яна.
- Ведаеш, чаго не хапае гэтым руінам? - спытаў ён, і калі Ганна сказала: "Рэстаўрацыі", - кіўнуў. - Так. А чаму ім не хапае рэстаўрацыі? Бо не хапае мітаў. Не даўніх, іх болей, чым гэтых сівых камянёў, а сучасных, якія можна было б звязаць з даўнімі ў адну жывую нітку, і адчуць, як па ёй, жывой, з глыбіні вякоў, пульсуючы, прабягае час. Кроў гісторыі. Не чыйсьці час чыёйсьці гісторыі, польскай, рускай ці літоўскай, а час нашых продкаў, якія жылі на гэтай зямлі і, каб абараніць яе, збудавалі гэты замак. Няхай у тых сівых вяках яны не называліся беларусамі, але кроў у іх была тая самая, што і ў нас. І нельга адрачыся крыві! Нельга! Гэта здрада, ганьба! Але мы адракліся - і не адчулі ганьбы. Чаму? Бо не разумелі, ад чаго адракаемся. Бо не ведалі, што гісторыя Вялікага Княства Літоўскага, гэта і ёсць наша гісторыя. Бо для нас прыдумалі міты, у якіх нашай гісторыі не было, а з нашай гісторыі, з нашай крыві стварылі свае міты суседзі. А міт такая рэч, якую не забраць. Гэта не зямля, якую заваяваць можна, а тое, што над ёй, што і робіць яе тваёй зямлёй. Дык як быць? З руінаў замак падымаць? Так, але, каб падняць гэтыя камяні, трэба падняць міты. У іх, у мітах - мэта, дзеля якой варта падымаць камяні. І, як толькі мы пачалі гэта рабіць, у купалаўскія часы пачалі, цяпер зноў паспрабавалі, Каралевіч у сваіх раманах паспрабаваў, на міты нашы накінуліся, як сабакі на костку. І не толькі чужынцы, прыхадні, але і тутэйшыя. Тыя з іх, у кім, як свае, пасяліліся чужыя міты. Гаўкаюць і грызуць, грызуць і гаўкаюць. Нічога так не грызуць і ні на што гэтак не гаўкаюць. Значыць, разумеюць, што схаванае ў мітах. Якая сіла! А ты кажаш: пыл над руінамі…
Ганна слухала яго здзіўлена, і Віктар разумеў, чаму яна здзіўляецца: ён ніколі з ёй пра гэта не гаварыў. Ніколі не быў з ёй такім. Хіба толькі аднойчы, калі вярнуўся з Даніі, куды ездзіў са студэнцкім тэатрам.
У інстытуцкім самадзейным тэатры паставілі "Гамлета". Люся Бурсіна, якая ў той час яшчэ не пісала піянерскіх вершаў, мела замежнага знаёмца, аташэ па культуры дацкай амбасады. Яна прывяла яго на спектакль, у якім грала ролю каралевы, і іх самапальны, як кальвадос з Рагожскага рынку, тэатр запрасілі ў Данію на шэкспіраўскі тэатральны фестываль.
Праходзіў той фестываль у невялічкім гарадку Хельсінгёр, у замку Кронбарг, які Шэкспір у сваёй п’есе назваў замкам Эльсінор і пасяліў у ім Гамлета. У каралеўскай бібліятэцы стаяў вялізны стол, і акторка студэнцкага тэатра з Капенгагена сказала Віктару, што за тым сталом і напісаў Шэкспір трагедыю пра дацкага прынца. Сказала яна пра гэта без ніякага сумневу - і Віктару ўспомнілася сказанае Шэкспірам: "Нашы сумненні - нашы здраднікі".
Ён не стаў разбірацца, жартуе акторка ці не, бо ў суседняй зале распавядалі, што менавіта тут перад спатканнем з Афеліяй Гамлет задаўся пытаннем "Быць ці не быць?.." У наступнай зале казалі, што менавіта тут закалоў ён Палонія, у чарговай (якая ў Шэкспіра проста "зала ў замку") - што ў ёй Гамлет біўся на рапірах з Лаэртам, што менавіта тут разыграўся крывавы фінал трагедыі… І ўсё гэта разам узятае падавалася так, нібы Шэкспір, які напісаў гэтую трагедыю, дацкі драматург, у чым калі не ва ўсёй Даніі, дык у Хельсінгёры, дзе турысты пытаюць не "як прайсці ў замак Кронбарг?", а "як прайсці ў замак Гамлета?", - ніхто не мае ніякага сумневу.
Усе ведаюць, што Шэкспір ніколі не быў не толькі ў Хельсінгёры, а ўвогуле ў Даніі, што ніколі ў замку не жыў ніякі Гамлет, - але вось што такое літаратура! Створаны ёй міт стаў гэткім жа рэальным, як рэальнасць. Нават большым за яе, бо ён - вышэйшы. І хто б пасля ні даводзіў, што напісаная Шэкспірам трагедыя да гісторыі Даніі не мае ніякага дачынення, - міт заставаўся непарушным.
Не толькі ў вытоках дацкай гісторыі, у якой, між іншым, напісана, што той жа Хельсінгёр, дзе праходзіў фестываль, заснаваны ў 70 годзе да новай эры, пра што нібыта сведчылі рымляне, хоць нічога такога рымляне не сведчылі, бо не было чаго сведчыць, але і ў вытоках гісторыі Англіі, Францыі з усімі іх войнамі і рэвалюцыямі, у вытоках гісторыі любой краіны свету - міт. І ён тым глыбейшы, чым глыбейшая гісторыя, у падмурку якой ён ляжыць, і не ў галаве датчанам, ангельцам, французам, увогуле нікому ў свеце не ў галаве свой нацыянальны міт бурыць.
- Нікому, апроч беларусаў, - казаў ён, вярнуўшыся з каралеўскага замка ў Хельсінгёры ў сваю качагарку ў Маскве, Ганне. - Не паспеў замацавацца міт пра літвінскую Беларусь, пра яе вялікіх князёў, самаахвярных герояў, легендарных ваяроў, як тут жа сабакамі накінуліся грызці гэты міт тыя, для каго Беларусь пачалася з "вялікай кастрычніцкай рэвалюцыі". Чаму? Бо літвінская Беларусь з яе легендарнымі князямі, ваярамі, героямі - гэта гісторыя магутнай еўрапейскай краіны, глыбокая нацыянальныя гісторыя. А такой, як лічаць гаспадары сабачай зграі, у беларусаў няма і не можа быць. Бо на тле гістарычных мітаў пра вялікіх князёў, самаахвярных герояў, легендарных ваяроў цяперашнія "князі", "героі", "ваяры" - блазены. Карлікі.
І нават не з п’ес Шэкспіра.
Дарэчы, Шэкспір - таксама міт. І хто толькі ні спрабаваў яго парушыць! Давесці, што Шэкспіра не было. Але ўсе яны даводзілі гэта толькі самім сабе - і больш нікому. Шэкспір як стаяў, гэтак і стаіць непарушна. Бо ён даўно перарос міт Англіі, стаўшы мітам чалавецтва, у вытоках гісторыі якога - суцэльныя міты.
"Ты хочаш стаць беларускім Шэкспірам?" - спытала Ганна ў качагарцы, і ён адказаў, бо спытала яна з’едліва: "А чаму не? Ты ж стала дачкой Купалы".
Цяпер яна пытае: "Што ты тут робіш над руінамі?.." І глядзіць на яго з жалем.
- Пайшлі! - узяў ён яе за руку і павёў з Юр’евай гары да замка. - Будзем лічыць, што ў нас шэкспіраўскі фестываль… Увесь свет ведае гісторыю пра караля Ліра, які, састарэўшы і стаміўшыся быць каралём, вырашыў скінуць з плячэй сваіх цяжар улады і падзяліць каралеўства на тры часткі паміж трыма дочкамі, адну з якіх, Кардэлію, у апошні момант абдзяліў. Увесь свет ведае, што было з каралём Лірам і ягоным каралеўствам далей. А вось гісторыя пра ўладара Вялікага Княства Літоўскага Гедзіміна, які, састарэўшы, вырашыў падзяліць паміж сямю сынамі найбагацейшыя гарады сваёй дзяржавы, наймагутнай у тыя часы ва ўсёй Еўропе, не такая вядомая.
- Бо на Гедзіміна не было Шэкспіра? - спытала яна, як у качагарцы, з’едліва, але цяпер гэта не зачапіла яго.
- Так. Бо Шэкспіра на Гедзіміна не было, - падвёў ён Ганну да замкавай Княскай вежы. - Але жарсці тут віравалі не меншыя, чым у ягоных трагедыях. Па спадчыне Гедзімін перадаў вялікакняскі вянец старэйшыму сыну Яўнуту, а двух сваіх сыноў вялікі князь абдзяліў. У тым ліку Альгерда, якому дасталося Крэва, а той палічыў, што варты большага. І рушыў вайной на брата свайго Яўнута. Адабраў у яго вялікакняскі вянец - і з дапамогай яшчэ аднаго свайго брата, Кейстута, сам стаў вялікі князем. Амаль праз сорак гадоў Кейстут гэтаксама, як дапамог Альгерду, дапаможа стаць вялікім князем і сыну Альгердаву, свайму пляменніку Ягайлу. А Ягайла ў "падзяку" за гэта загадае яго забіць. І Кейстута забілі. Задушылі. Вось тут, у сутарэннях гэтай вежы. Сюды ж быў кінуты Вітаўт, стрыечны брат Ягайлы, сын Кейстута. Ён меў прэтэнзіі на вялікакняскі вянец, і яго чакаў такі ж лёс, як і бацьку. Але Вітаўт цудам ацалеў. Збег, пераапрануўшыся ў жаночую апратку, падмануўшы варту. І як ты думаеш, хто яго, рызыкнуўшы сваім жыццём, уратаваў?
- Жонка.
- Так. Жонка. І ўгадай, як яе звалі?
- Ганна. Інакш для чаго б ты распавядаў мне гэтую гісторыю.
Яна ўгадала. Ён абняў яе: "Ты мяне ўратуеш?.. Рызыкнеш?.." - і Ганна выслізнула з ягоных рук: "Рызыкну, калі ў цябе прэтэнзіі на вялікакняскі вянец будуць".
Ён не пра тое пытаў. Зусім не пра тое.
- Ты ж клікала мяне з’ехаць з гэтай краіны. А цяпер зноў клічаш пад яе вянец? Мы з’ехалі - і вярнуліся?
- Не. Мы ў дарозе.
- У які бок, Ганя?.. Вось тут, дзе ты стаіш, за вянец забівалі адзін аднаго. Прадавалі. Ягайла тут, забіўшы дзядзьку і брата, Айчыну прадаў. Пергамен у гэтым замку падпісаў, унію, праз якую стаў польскім каралём, аддаўшы Вялікае Княства пад карону. Гісторыкі пішуць, што ў тым была гістарычная неабходнасць, але я ведаю, што не.
- Скуль ты ведаеш? Ты быў тут, калі ён унію падпісваў?
- Быў! Я быў тут да таго, як нарадзіўся. Быў заўсёды - і заўсёды буду. Гэтая зямля - я, і я - гэтая зямля. Вось з яе я ўсё, што было на ёй, і ведаю. Калі яе прадалі, дык прадалі і мяне. І ў яе, і ў мяне быў бы зусім іншы лёс, калі б нас не прадавалі. І каб толькі Ягайла! Усе! Усім ім, хто пад вянцом, пад каронай, пад аднагаловым ці двухгаловым арлом, мала ўлады, якую маюць. Прагнуць большай і большай. І распухаюць ад пыхі! Ягайлу захацелася каралеўства не толькі таму, што яму мала было княства. Кароль Польшчы хоць і не такі кароль, як кароль Брытаніі, але манарх. А князь Літвы, хоць ён і вялікі, дзікун. Кроў не блакітная і костка не белая. Дзікунам косткі пад стол кідаюць. Таму і закарцела яму з польскай каралевай шлюбам пабрацца, каб з манархамі за адным сталом сядзець, кінуўшы пад ногі ім, як костку, Літву. Вось і ўся гістарычная неабходнасць. Улада - вір, у які калі ўжо закруціць… ты куды, Ганя? Ты што! - кінуўся ён за ёй у сутарэнні Княскай вежы, схапіў за руку. - Стой! Мы нават малымі лазіць сюды баяліся, бо камяні абвальваліся. Ты куды мяне цягнеш?..
- У вір!.. - скінула яна з сябе сукенку, больш на ёй нічога не было. - Бяры маю апратку, ратуйся!.. Дзеля каго рызыкавала Ганна жыццём? Дзеля чаго? Што Вітаўт зрабіў, кім стаў, уратаваўшыся? Ну, кажы! Ці я сама скажу, калі ты забыўся, што па маці ўва мне літвінская кроў, і ўсё гэта я не горш за цябе ведаю. Вітаўт скінуў намесніка Ягайлы ў Літве і сам стаў вялікім князем! Скінуў і стаў! І калі б ён гэтага не зрабіў, ніякай тваёй Лтвы не засталося б, Ягайла б спалячыў яе ўшчэнт! Вось дзеля чаго Ганна жыццём рызыкавала, вось каго ратавала! А ты чаго хочаш? Стаць пастухом у Крэве? На жалейцы каровам граць? І хочаш, каб дзеля гэтага я ратавала цябе? Жыццё на цябе паклала ў гэтым закінутым мястэчку? Дзеля чаго?..
О, Пяруне!.. Якая яна, раз’ятраная, прыгожая была! І колькі ў ёй волі, сілы! Вось што значыць літвінская кроў! Калі яна яшчэ і ад Купалы, дык чыста літвінская! Шкада, што ў яе дзяцей няма.
"Шкада…" - адчуў ён жаданне, і Ганна яго адчула. "Што ж, паспрабавалі на гары, давай і ў падзямеллі паспрабуем", - раскінулася яна перад ім, і калі ён узяў яе, калі яны, ледзь не задушваючы адно адное, зліліся, над Крэвам пракаціўся, скалануўшы зямлю, гэтакі гром, што два камяні, адзін звонку, другі знутры вежы выпалі са сцяны, заваліўшы ўваход у падзямелле.
XXXIX
"Не бойся, не бойся… - казала, кружляючы над Купалам, над лугавінай у Прудзішчы і над могілкамі ў Маскве, Спагада. - Балюча не будзе, на трэці дзень ужо не баліць… Паглядзі, што ў медальёне. А то рукі прыб’юць - не пабачыш".
Трэба было б глянуць, ды не хацелася рухацца. Даўно так утульна нідзе яму не ляжалася, як на гэтым крыжы. Нібы пераклалі яго на крыж гэты са стога над Вячай. І нічога не змянілася: той жа месяц, зоркі, той самы Божы шлях, па якім коціцца той жа Вялікі Воз.
"Вялікі Воз нагружаны цвікамі…" - глухаватым голасам сказаў крыж, калі Купала падумаў, колькі за прамінулыя з таго часу пяцьдзясят гадоў застрэлена, павешана, пасечана, атручана, спалена, замарожана холадам, заморана голадам, раскрыжавана людзей. Па якой прычыне іх доля мусіла абысці яго?
Няма такой прычыны.
- Пачынайце! - падаў Несцярэнка малаток з цвікамі Маякоўскаму, які стаяў каля крыжа, нібы прымяраючыся да яго, і адступіў назад: "Я паэт, а не кат!"
Несцярэнка паглядзеў на Сталіна, той падышоў, узяў цвікі і стаў раздаваць: "Усе ўсё бралі?.. Прэміі, званні, ордэны… Дык і цвікі вазьміце. Трэба было раней не браць. А цяпер позна… Не выйдзе так, каб нехта не... Вялікі Воз нагружаны цвікамі".
Ён паўтарыў тое, што хвіліну таму прамовіў крыж. Слова ў слова.
"Так, - пачуўся голас знізу. - На Вялікім Возе цвікі для ўсіх. Але гэты крыж не ягоны".
Купала не зразумеў тое, што пачуў. Хацеў спытаць, што гэта значыць, але Кашкадамаў крыкнуў: "Прыбівайце!" - і штурхнуў у спіну Кірава. "Смялей, Сяргей Міронавіч!.."
- Навошта воз цвікоў, калі патрэбныя ўсяго чатыры?.. Нават тры... - узяўшы цвік, пакруціў яго ў пальцах Кіраў. - Як у Хрыста: па адным у рукі і ў ногі адзін, - а святы Серафім устрапянуўся: "Калі ўжо як у Хрыста, дык два крыжы яшчэ трэба. Для двух разбойнікаў".
- Які Хрыстос? Якія разбойнікі?.. - выхапіў малаток з рук Несцярэнкі і замахаў ім Кашкадамаў. - Вы тут казкі папоўскія не расказвайце, а рабіце, што суд пастанавіў! Вырак суда па пратаколе нумар адзін выконваюць асуджаныя па пратаколе нумар два! Дык выконвайце!..
Куйбышаў, Горкі, Маякоўскі, усе, каго прыгаварылі да расстрэлу, моўчкі глядзелі на Кашкадамава, на Купалу, адзін на аднаго. Некаму трэба было ўзяць малаток і ўвагнаць першы цвік.
Доўга стаялі.
- Як выконваць? - нарэшце плаксіва спытаў Горкі. - Я нікога не прыбіваў да крыжа ніколі.
Купала, успомніўшы пра ворага, якога знішчаюць, калі ён не здаецца, падумаў: "Не, Аляксей Максімавіч, прыбіваў..." - але ўголас не сказаў гэтага.
- Хто першым быць хоча? - павярнуўся Кашкадамаў да старых могілак, да Малога сабора, з якога выйшлі і наблізіліся да брамы на могілкі новыя трое русявых, у зрэбнае апранутых, з шэра-блакітнымі вачамі моцных мужчын. - Можа, нехта з вас?
Русявыя спыніліся ў браме, пра нешта перагаварылі паміж сабой, адзін ступіў наперад.
- Нельга нам. Гэта Купала. Некалі жрацы казалі, што з’явіцца чалавек з іменем бога і павядзе нас, і ўратуе. Дык, можа, ён гэта. З іменем бога. Так што нам нельга.
Кашкадамава, як на спружыне, падкінула.
- Якія яшчэ жрацы? Якога бога? Я сам і жрэц, і жнец, і на дудцы грэц! А вы хто?
Падскокі ягоныя ні на аднаго з русявых ніяк не паўздзейнічалі, і той, які ступіў наперад, сказаў спакойна: "Я Круглец. Яны, - паказаў на паплечнікаў, - Кумец і Няжыла. Жрацы нашы - крывіцкія, а імя бога, - Купала. Ён бог сонца, праз якое жывем, агню, праз які ачышчаемся, і святла, праз якое не блукаем у цемры. І якраз на Купалу, у дзень бога нарадзіўся чалавек з ягоным іменем, якога вы збіраецеся раскрыжаваць. Але гэта без нас. Гэта ваш суд, гэта вы самі".
- Ды што іх слухаць! - не вытрываў маршал Тухачэўскі. - Бог агню, бог сонца, бог святла! Мы ў якім часе?.. Давай, Кашкадамаў! - махнуў ён, як малатком ударыў, правай рукой, і Кашкадамаў увагнаў цвік у правую руку Купалы. Спрытна, адным ударам - і кінуў малаток пад ногі Горкаму: "На!.."
Купала адчуў, як уздрыгнуў крыж пад ім. Уздрыгнуў і сказаў: "Трывай і не бойся".
Дарма Спагада супакойвала, што балець не будзе. Яшчэ як забалела! Купала міжволі ўскрыкнуў: "За што?.." - і ўсе, апроч Кашкадамава, адвярнуліся, а крыж спытаў: "Помніш легенду пра прарока?"
Купала не помніў. Можа, і ведаў ён тую легенду, але цяпер, на крыжы, чакаючы новага болю, успомніць не мог.
"Ты ўваскрэснеш, калі спраўдзіцца тваё прароцтва", - нагадаў крыж, і Купалу зноў пачуўся голас парабка Пасляка. Пад тым жа стогам над Вячай у Прудзішчы.
Ён успомніў легенду.
"Жыло-было на свеце племя сінявокіх людзей. Жылі яны не надта багата, але пад сваім небам на сваёй зямлі - і чужой не хацелі. А па іхняй зямлі ў чатыры бакі - на ўсход і на захад, на поўдзень і поўнач - хадзілі і хадзілі заваёўнікі. Племя білася, змагалася за сваё, ды заваёўнікі насоўваліся і насоўваліся, як чорныя хмары, і не злічыць іх было. Прыходзілі адны - і забіралі кавалак зямлі з усходу, прыходзілі другія - і забіралі з захаду, ссоўваючы племя ў лясы ды балоты. Сінявокія людзі балоты асушвалі, лясы карчавалі, мазалямі і потам здабытую зямлю засявалі, а ворагі зноў па кавалках забіралі яе. І аднойчы прыйшлі, каб забраць усё, што засталося.
Тады стаў пад высозны, векавечны дуб, што рос на месцы, з якога пачыналася зямля сінявокіх людзей, іхні Прарок, і сказаў, што калі зараз яны адыдуць, дык адыдуць ужо не ў балота, а ў нябыт. А калі выстаяць, як выстаяў ва ўсіх бурах векавечны дуб, калі адстаяць сваю зямлю, дык з племені стануць народам.
Сінявокія воі кінуліся ў бой, але ворагаў была процьма, у некалькі разоў болей, чым людзей племені, якіх яны забівалі, а хаты іхнія бурылі. Апошніх з тых, хто застаўся жывы, сагналі пад векавечны дуб, нацягалі пад яго бярвенняў з пабураных хат і падпалілі. Дзень і ноч высока, ці не да самых зорак шугала полымя, попелам сталі бярвенні і прахам сталі людзі, а з дубам нічога не сталася. Толькі адзін лісток на найбольшым, вузлаватым суку абсмаліўся, сарваўся і зляцеў у рукі Прарока.
На адным баку лістка былі пісьмёны, але Прарок не паспеў іх прачытаць: ворагі схапіліся за сякеры ды пілы! Дзень і ноч секлі і пілавалі, секлі і пілавалі, пакуль вялізны дуб не рухнуў. Страсянуўшы пагоркі і горы, ён прабіў тым вузлаватым сукам, на якім абсмаліўся лісток, жарало ўглыб зямлі, скуль шугануў чырвоны струмень. Гэты быў струмень крыві, якую вякамі пралівалі продкі сінявокіх людзей, што баранілі свой край. Кроў ускідвалася да Божага святла, да сонца, што промнямі сваімі запаліла ва ўсё неба вясёлку, працякаючы скрозь якую чырвоны струмень падаў вясёлкавым дажджом. Там, дзе падала кропля гэтага дзіўнага дажджу на ссечанае дрэва, вырасталі два дрэвы! Там, дзе падала кропля на попел спаленай хаціны, паўставалі дзве хаты! А падала кропля на магілу загінулага воя - паўставалі два воі, а на месцы двух - чатыры! І пагналі яны ворагаў з зямлі сваёй.
"Прах і попел уваскрэснуць, калі нявінная кроў зліецца з Божым святлом", - стаўшы на месцы, дзе стаяў дуб, прачытаў Прарок тое, што напісана было на дубовым лістку. І пра гэтае спраўджанае прароцтва, пра магутны дуб, пра прабітае ўглыб зямлі жарало, з якога да неба шуганула кроў продкаў, пра сонца і вясёлкавы дождж распавядалі бацькі дзецям, а дзеці ўнукам племені сінявокіх людзей. І ўслаўлялі яны Прарока, пакуль зноў не набралі сілы заваёўнікі, якія сталі прыходзіць, як свае, бо за стагоддзі, у якія яны прыходзілі, сінявокія людзі перанялі іх звычкі, прынялі іх мову, некаторыя нават назваліся так, як называлі сябе прыхадні, і, вінаватыя ў тым самі, не захацелі прызнаць віны, а звінавацілі ў гэтым Прарока. "Ты прарочыў, што адстаяўшы сваю зямлю, мы станем народам, а мы на сваёй зямлі сталі прыхаднямі! Ты ілжывы прарок!" - сказалі яны, і раскрыжавалі яго на тым месцы, дзе ён прарочыў. Там, дзе стаяў некалі векавечны дуб, з якога яны зрабілі крыж, на якім напісалі: "Ты ўваскрэснеш, калі спраўдзіцца тваё прароцтва". І прыбілі да крыжа дубовы лісток".
- А навошта? - памаўчаўшы, бо яго ўразіла гэтая гісторыя, спытаў малы Янка.
Пасляк не зразумеў.
- Што навошта?
- Навошта яны лісток да крыжа прыбілі?
- Ну, не ведаю. Можа, каб пазначыць, што гэта ягоны крыж, а не чыйсьці. Ці каб Прарок напісаў на лістку што-небудзь.
- Што напісаў?
- Ды не ведаю! - засердаваў Пасляк. - Я не прарок, чаго ты прычапіўся?.. - І ўсё ж сказаў, пакруціўшыся ў сене. - Можа, каб напісаў, як народам стаць.
"Гэта можа быць. - падумаў Янка. - Але..." І спытаў: "А як ён напіша, калі раскрыжаваны?.."
Пасляк не адказаў. Спаў.
- Заторгаўся… - працадзіў Кашкадамаў, калі палкоўнік Несцярэнка, насмешлівым позіркам змераўшы ўсю расстрэльную кампанію, падняў з-пад ног Горкага малаток, паклаў адну на адну, левую на правую, да крыві нацёртыя ступні Купалы: "Што гэта ў вас? Стыгматы?.. - і, выбраўшы найдаўжэйшы цвік, увагнаў яго на чвэрць. - А цяпер давайце кожны па чарзе, па адным разе..."
Гэты разам болем працяла, як токам. "Калі так, - скрозь боль падумалася, - патрыярха працінала, якога токам катавалі, дык не дзіва, што не вытрываў. І падпісаў паперу - і пачалі маліцца ў храмах за тых, хто знішчаў храмы. "За краіну нашу і ўлады яе." Перад раскрыжаваным Хрыстом - за Сталіна.
"Як лёгка вінаваціць... - яшчэ падумаў. - І як не проста павінаваціцца. Цяжэй, чым боль стрываць".
Рубін на медальёне зноў горача кальнуў далонь.
- Давайце-давайце. Сяргей Міронавіч, пакажы прыклад, ты ж ва ўсім першы хацеў быць, - узяў Сталін малаток у Несцярэнкі і падаў Кіраву. - Давайце, усе давайце. Цюк, цюк. Ці ўсе вы думаеце, як трое гэтых паганцаў, што можна глядзець, як некага катуюць, забіваюць, і заставацца чысценькімі? Праваслаўнымі святымі? Маўляў, мы тут ні пры чым. А хто пры чым, калі не вы? Калі вы тут?
Яны пастаялі адзін перад адным, Сталін і Кіраў, вочы ў вочы, і апошні не стрываў, адвёў позірк, узяў малаток. "Цюк" - цюкнуў па цвіку Кіраў, хуценька падаўшы, нібы яму руку апякло, малаток Куйбышаву, той таксама хуценька цюкнуў, і Горкі за імі, прамахнуўшыся і ўдарыўшы Купалу па пальцах, за што прабачыўся, а Купала кіўнуў: "Нічога, Аляксей Максімавіч, бывае..." - і Маякоўскі, і таварыш Коган, і ўсе, хто быў асуджаны, і хто проста быў на судзе, адзін за адным падыходзілі, бралі адзін у аднаго малаток: цюк, цюк, цюк, цюк, цюк.
Калі ты тут, дык ты тут.
- Вялікі Воз нагружаны цвікамі. - яшчэ раз паўтарыў Сталін тое, што прамовіў крыж, і што правадыру, мусібыць, спадабалася. - Вось і ўся ідэя Бога. Але нават яе не варты чалавек.
Святая Ганна ажно войкнула, гэтак абурылася, святы Серафім нахіліўся да яе: "Што ён такое кажа?.." - а яна падышла да патрыярха, нешта пашаптала яму на вуха, той паківаў "Так... Так..." - і павярнуўся да пралому ў сцяне, каб яго чулі і на новых, і на старых могілках.
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги