Гэй бэн гіном

- Давай мы хоць гарбаты з табой вып’ем. Зрэшты, - падаўся ён назад, - праваднік прынясе… І гэта, Віця, яшчэ не ўсё. Калі я займею пасаду намесніка дырэктара Інстытута літаратуры, а пасля, можа быць, і дырэктара, ты займееш не менш. Я з цябе раздзьму такога беларускага савецкага паэта, што твае партрэты ў залатых рамах вісець будуць! І табе дзеля гэтага нічога рабіць не давядзецца. Ні-ча-гу-сень-кі! Таго, што напісаў, хопіць. Кайфуй, Віця! Вунь Купала колькі панапісваў, а што ведаюць? Хто там ідзе ў чарадзе? І то не да канца. Не ведаюць, ці дойдзе… Нобелеўскую прэмію не абяцаю, гэта прэмія варожая, не ў нашых сілах, але ўсе нашы… Ленінскую, дзяржаўную… Калі хочаш, магу даць распіску. - І не разумеючы, чаму Віктар, рассунуўшы фіранкі на вакне, нічога яму не кажа, не адказвае, глядзіць у ноч, у якой не відаць нічога, яшчэ раз паспрабаваў пажартаваць. - Хоць крывёй, якую ты некалі мне пусціў.

Праваднік пастукаў у дзверы, адчыніў: "Чай будзеце?" - "Нясіце". - "З цукрам?" - "З цукрам". - "Два?" - "Два". - "Што-небудзь да чаю?" - "Не". - "Тады ўсё?" - "Усё". - "А гэта…" - "Што гэта?.." - "Гэта вы выступалі? З Брэжневым цалаваліся?.."

Во каму зубы выбіць!.. Але Віктар і на гэты раз стрымаўся. Бо трэба прывыкаць. Бо пераведзеныя стрэлкі дарогі жыцця. Бо далей так і будзе: з Крываносам размаўляць і з Брэжневым цалавацца.

Што ж: так - дык так.

- Прапанова вартая, Глеб. І я згадзіўся б, калі б мне раней не паабяцалі…

- Што?

- Тое самае. Прэміі. Ленінскую, дзяржаўную. І, магчыма, нават Нобелеўскую.

- Хто паабяцаў?

- Посух. Калі я закіну за яго слова Грачыну.

Лугунец не стаў пытаць, што хацеў ад Грачына за прэміі для Віктара Посух. Хоць відаць было, што спытаць яму карцела.

- Як ён мог паабяцаць Нобелеўскую?.. Як ты можаш яе атрымаць?

- Як Пастэрнак.

- Пастэрнак антысаветчык.

- А я не?..

Лугунец глянуў на яго кісла. Так, як дзве бутэлькі сталовага "Рыслінга" выпіўшы.

- Які ты антысаветчык? Ты, Віця, нармальны савецкі паэт. Толькі франдзёр. І ўбачыўшы ў табе фронду, а галоўнае, тое, што далей за яе ты не йдзеш і не пойдзеш, партыя, якую вітаў ты на з’ездзе, вырашыла: няхай пагуляецца. Трэба ж праз некага пару выпускаць. І дазволіла табе трохі болей, чым іншым. Як раней за цябе твайму сябру Кручу, якому таксама дазволена трохі болей, чым іншым. Яму ў Маскве, табе ў Мінску - паўсюль павінны быць паравыя свісткі. А ты, як і ён, вырашыў, што гэта твая смеласць. Я не кажу, што ўсё толькі так, - убачыў Крыванос, як спадылба глянуў Віктар. - Мы даўнія сябры, я добра цябе ведаю. Не заб’еш, не ўкрадзеш жонку бліжняга свайго… - паспрабаваў пажартаваць, калі ўжо яны даўнія сябры, Лугунец, але асекся: якраз за жонку бліжняга яму скрывілі нос. - Я ведаю, - сышоў ён з небяспечнай сцяжыны, - што ты не мог бы прапанаваць мне тое, што я табе прапанаваў. Яно не ў тваёй натуры, не ў тваім разуменні прыстойнасці. Але ва ўсім нармальным свеце, Віця, тое, што я прапанаваў табе, нармальна. Яно ў натуры свету. Людзі дапамагаюць адзін аднаму рухацца ўверх, і той, хто падымаецца, аддзячвае таму, хто дапамог. І гэта прыстойна, што тут непрыстойнага? Калі ты мне не дапаможаш, дык нехта іншы дапаможа іншаму, і будзем мы абодва знізу глядзець, як наверсе яны шампанскае п’юць ды баб дзяруць… - шморгнуў носам Лугунец: гэта ўжо ў яго, відаць, рэфлекс. - У цябе такія магчымасці, Віця! Большыя, чым у Купалы, які зараз, я добра яго вывучыў, проста схапіўся б за маю прапанову. Чаго ён з Казані ў Маскву прыпёрся, калі не па прэмію? Ці па бляшку на грудзі - на сваю галаву. Так што паэт ён, вядома, паэт, але не ляпі з яго героя. Баязлівы быў, як заяц. Нават харакіры сабе зрабіў са страху, баяўся, што на допытах яйцы заціснуць…

Праваднік прынёс гарбату, дзве шклянкі ў мельхіёравых падшклянніках і сподак з цукрам-рафінадам у абгортцы, паставіў адну шклянку: "Асцярожна, гарачая!" - перад Лугунцом, другую перад Віктарам, са сподачкам і шклянкамі яму не надта зручна было ўпраўляцца, мог бы спачатку гарбату прынесці, а потым цукар, але ён хацеў дагадзіць, і Віктар прыўстаў, нібы для таго, каб дапамагчы яму, пацягнуўся па сподак, зрабіў выгляд, што яго хіснула, схапіўся за руку правадніка і ягонай рукой скінуў шклянку, якая стаяла перад Лугунцом, уніз, пад дзягу на портках Лугунца. На тое, што маглі б заціснуць, калі б са страху ён харакіры сабе не зрабіў, Купалу. Хацеў сказаць: "Гэта табе за яго, а не за мяне", - але глянуўшы на Лугунца і ў наступны момант пачуўшы яго, падумаў, што гэта ўжо лішняе.

"Ой, прабачце… выбачайце…" - вінавата, не зразумеўшы, як яно сталася, прабачыўся праваднік, і гэта вырашыла справу па наўмысным нанясенні цяжкіх цялесных пашкоджанняў, на чым з енкам настойваў Лугунец, на карысць Віктара. Двум міліцыянтам, якія дзяжурылі ў цягніку, праваднік засведчыў: "Так, я з гэтым таварышам… таварышам Маргерам па неасцярожнасці", - а міліцыянты, пазнаўшы Віктара, вырашылі глыбака ў справу не ўлазіць і згадзіліся з правадніком. Лугунец усю ноч стагнаў і енчыў, Віктар, дзякуючы сабе за тое, што не сказаў апошнюю фразу, перад ім прабачаўся, а з вакзала на таксоўцы завёз яго ў шпіталь.

У Маскве ён нікому, нават Ганне, не сказаў, што з’язджае. Ніхто, апроч Лугунца з правадніком і двух міліцыянтаў, не ведаў, што ён у Мінску. Але як толькі дабраўся дахаты, зазваніў тэлефон.

Трубку не браць?.. А калі бацькі? Маці? Апошнім часам яна кепска пачуваецца, ціск ды ціск… Трэба наведацца да іх, абняць, пашкадаваць: родныя вы мае…

"Віктар Паўлавіч, гэта памочнік Ціхана Якаўлевіча". - "Чый памочнік?.." -"Разумею, вы з дарогі… Памочнік першага сакратара ЦК". - "І што?" - "Мы б хацелі, каб вы зайшлі да нас. Заўтра з раніцы, а 8-й. Дня вам хопіць, каб адпачыць?"

З’ехаў ад аднаго сакратара ЦК - прыехаў да другога. Во абклалі. І як дазналіся? Не Крыванос жа ім са шпіталя вестку перадаў. Сочаць яны за мной ці што?..

"Выбачайце, я заўтра сабраўся…" - "На малую радзіму? Дык мы вас завязем. Адразу пасля сустрэчы і паедзеце. Ціхан Якаўлевіч проста пагаварыць з вамі хоча - ніякіх спраў".

Проста пагаварыць… У першага сакратара ЦК з раніцы ніякіх іншых спраў.

"Пра што пагаварыць? Каб я ведаў, каб падрыхтаваўся". - "Не трэба вам рыхтавацца. Вы ўсё і так ведаеце". - "Што я і так ведаю?" - "Пра сябе. Пра вашы творчыя планы. Можа, ёсць праблемы нейкія…"

Праблемы нейкія былі.

Вось, за што ён Крываносу яйцы абварыў?

Толькі за Купалу?..

"Добра, а 8-й".

"Дзякуй, чакаем".

"А пропуск?"

"Вас сустрэнуць. Прыйдзіце хвілін за пятнаццаць".

Хвілін за пятнаццаць… Хвілін пятнаццаць прастаяў ён на сцэне Палаца з’ездаў - і колькі цяпер яны будуць цягнуцца? Праз усё жыццё?..

Крыванос праўду сказаў. Тое сказаў, што ўсе думаюць, і што ён сам ведае. Вось, за што ён яйцы яму абварыў. Ва ўсякім разе адно. А ўжо другое за Купалу.

Але хто - усе? Хто яны, усе, якія думаюць так, як казаў Крыванос?

Крываносы.

Тады чаму ты пераконваеш сябе, даводзіш сабе, што з імі згодны?

Гэта рэфлексіі. Слабасць. Не можа быць згоды з крываносамі, якія і заб’юць, і ўкрадуць, і жонку бліжняга свайго згвалцяць, а цябе будуць па-пікаць тым, што з некім пацалаваўся…

Ды хоць з д’яблам!

"Ну ды што ж… - спусціўся ён, узяўшы ключ, на першы паверх да паштовай скрыні, якая была забітая гэтак шчыльна, што ў яе ўжо нічога не магло ўлезці. - Ці мала што людзі кажуць. Глянем, што людзі пішуць".

Забраў пошту, падняўся, пачаў перабіраць. Пісьмы, паштоўкі, тэлеграмы. Столькі пісем з тэлеграмамі ні на адно свята яму не дасылалі.

Тэлеграмы ўсе віншавальныя. Такія, нібы ён у космас замест Рыленкі злятаў. І з большага ад людзей незнаёмых. Як і лісты. "Шаноўны Віктар Паўлавіч! Мы, выкладчыкі і студэнты тэхнікума, у якім вы…" - "Мы, улюбёныя ў вашы вершы і песні работніцы камвольнага камбіната…"

Улюбёныя работніцы камвольнага камбіната…

Рэня Варанец з прафкама камвольнага камбіната, якая за культурны сектар адказвае і якой ён грошы на культуру дапамагае спісваць, у яго ўлюбёная. Бо калі прафкам не патраціць усе грошы, якія ў гэтым годзе яму планава пералічылі, дык у наступным годзе зменяць план і меней дадуць. На столькі, колькі не патрачана. Таму Рэня штомесяц тэлефанавала: "Прыедзь. Вазьмі з сабой брыгаду. Толькі не забудзь: такіх, у каго дыхавіца, не бяры ў наш пыл".

Ён збіраў "брыгаду" - двух-трох паэтаў. Такіх, у каго дыхавіца, не браў, бо адным разам паэтку з дыхавіцай "хуткая дапамога" з камбіната забрала. Брыгаду прыводзілі ў цэх, і паэты чыталі вершы. Маглі і не чытаць, бо ў пыле і шуме ніхто іх не чуў, а пуцёўкі бюро прапаганды савецкай літаратуры, якія аплочваў прафкам па 25 рублёў, Рэня Варанец ужо адзначыла прафкамаўскай пячаткай.

Во сістэма… Чым болей грошай на вецер кідаеш, тым болей іх маеш. Ідыятызм. А Брэжнеў кажа: "Эканоміка павінна быць эканомнай". Дык з чаго ён узяў, што Брэжнеў не ідыёт? Мудрая чарапаха.

З набліжэння да ўлады - вось з чаго. З набліжэння да ўлады.

Ён колькі разоў заўважаў па сабе, па іншых: на аддаленасці ад улады з яе будуць кпіць, расказваць на кухнях анекдоты, а як толькі ўлада руку падасць - будуць цалаваць.

Круча называе гэта "священным трепетом".

У Кручу таксама работніцы камбіната ўлюбёныя. Не аднаго камвольнага. Так што ўсё яму знаёма.

І вось гэта таксама…

У канверце без маркі быў ліст без подпісаў: "Маргер! Ты больш не паэт! Ты прыдворны блазен! Пацалуйшчык старога пердуна! Сапраўдныя Паэты".

Якія паэты, невядома. Але не прыдворныя блазны. Не пацалуйшчыкі старога пердуна. Сапраўдныя нейкія. З вялікай літары.

Колькі яму ананімак за жыццё даслалі?.. У паштовую скрыню ўсе не ўлезлі б.

Сярод усяго - некалькі запрашэнняў. Адно на сёння. З Дома літаратара. У Маскве свой Дом літаратара, большы, у Мінску свой, меншы. Ад большага да меншага… "Запрашаем вас на вечарыну да 100-годдзя Народнага паэта Беларусі Янкі Купалы".

Сто гадоў яму. Амаль сто. І амаль 40 гадоў яго няма.

Каб не забілі, мог бы жыць. Язэпу Быльняку з ягонага мястэчка сто ча-тыры. Праўда, толку з таго, што яму сто чатыры, ніякага. Не ўсведамляе ўжо Язэп Быльняк свайго жыцця. Але жыве.

А хто ўсведамляе? Шмат у ягоным мястэчку тых, хто ўсведамляе? Шмат іх у Мінску, у Маскве? У свеце?..

Напрыканцы вучобы ў тэхнікуме, з якога ліст віншавальны прыйшоў, ён быў на практыцы. На ваенным заводзе, дзе стаяла сакрэтная па тым часе ЭВМ. Наймагутная ў СССР электронна-вылічальная машына "Мінск".

І кіраўнік ягонай практыкі, Марат Цапман, інжынер, які ў 25 гадоў, бо надта спяшаўся жыць, стаў доктарам навук, прапанаваў яму напісаць дыпломную працу па ўдасканальванні гэтай, цяпер ужо пячорнай, ЭВМ. "Да такога ўзроўню, каб яна магла пралічыць верагоднасць нашага з табой з’яўлення ў Божым свеце. А пачні з верагоднасці нашага знікнення".

З верагоднасцю знікнення праблем не было. 100% выдала ЭВМ. А на верагоднасці з’яўлення загрузла. Нічога не выдала. Колькі ні спрабаваў Віктар нешта з яе выціснуць, кожны раз яна знаходзіла памылку ў заданні. "І што гэта значыць?" - спытаў Марат. - "Машына слабая". - "Не. Гэта значыць, што верагоднасць нашага з’яўлення ў свеце такая, што мы не павінны былі ў ім з’явіцца. Машына не ўяўляе колькасці супадзенняў, якія мусілі быць, каб ты ці я з’явіліся. Бо гэта цуд, а які можа быць цуд для машыны? Яго не можа быць. Таму для машыны нас няма. А для Бога мы ёсць. Разумееш?.. "

Ён зразумеў. І не стаў пытаць Марата, чаму той даў яму некарэктнае заданне.

Пасля яны пасябравалі. "Глядзі: выйграў чалавек у латарэю тры рублі,- часцяком казаў Марат. - І шчаслівы да смерці. Пайшоў, прапіў, прагуляў, прасвістаў. А праз жыццё, якое выйграў у Бога, як бы ніякага яму шчасця. На неверагодны цуд яму напляваць. Займеў, прапіў, прагуляў, прасвістаў. Вось у чым жах чалавечага быцця! А не ў Пампеі ці Армагедоне!.."

Марат вершы пісаў. Калі прыдумаў вершаскладальную праграму для машыны, і яна напісала санэт - перастаў вершы пісаць. Сказаў: "Жыццё - жанр дакументальны".

Патэлефанаваць трэба: як ён? Па чутках, сабраўся за мяжу. Выступаючы на агульным сходзе Акадэміі навук, сказаў, што адна з уласцівасцяў любой эфектыўнай сістэмы - імкненне да кампактнасці. Чым яна менш грувасткая, тым больш эфектыўная. Гэта адносіцца да ўсіх сістэм. І тэхнічных, як сістэма ЭВМ, і гуманітарных, як сістэма кіравання. Якраз гэтая сістэма ў нас грувасткая і неэфектыўная.

Ён не сказаў, якую сістэму меў на ўвазе, але ў даносе напісалі, што савецкую, і Марата папёрлі з Акадэміі. Ён псіхануў, вырашыў з’ехаць. "Хоць куды, абы адсюль". Яго доўга не выпускалі, бо меў доступ да нейкіх сакрэтаў, але сакрэты, відаць, былі не надта вялікія - і ўрэшце яму далі дазвол на выезд.

Хоць куды, абы адсюль.

Зноў тэлефон.

Зняў слухаўку - цяпер ужо ўсё адно. У ЦК ведаюць, дык не схаваешся.

"Ты ў Мінску? - не вітаючыся, спытаў Барада. - Ведаеш, што даведнік купалаўскі надумалі выдаць? У рэдакцыі энцыклапедыі абмяркоўвалі канцэпцыю. І ўзнікла пытанне смерці. Яны хочуць, каб ніхто Купалу не забіваў. Каб ён напіўся і зваліўся. Таму абавязкова сёння прыйдзі. Трэба выступіць. - І Барада, ужо кладучы трубку, Віктар не раз быў сведкам таго, як ён гэта робіць, паказваючы дулю ў слухаўку, пацікавіўся. - Як ты ўвогуле? Бачыў цябе па тэлевізары. Касцюм файны".

Касцюм файны… Так яно і пойдзе. "А што яшчэ табе далі?.. Кашулю?.. Чаравікі?.. "

"Надзеўшы белую кашулю з цёмна-чырвонымі агатавымі запінкамі, ён апрануў цёмна-карычневы, тонкага сукна ангельскі гарнітур, абуўся ў новыя, карычневыя на тонкай скураной падэшве чаравікі, павязаў светла-шэры з цёмна-чырвонай агатавай шпількай гальштук, сунуў у заднюю кішэню штаноў карычневую з чырвонай аблямоўкай насоўку, у левую ўнутраную кішэню пінжака - чорны скураны партманэт з пасведчаннем сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў і харчовымі карткамі на ліпень, у правую - яшчэ адзін скураны партманэт, нататнік з алоўкам у пазалочаным наканечніку, размеркаваў па бакавых кішэнях партабак з тытунем "Эліт", пушачку з папяроснай паперай, запальнічку, пачаты пачак ізафеніну і выправіўся ў Саюз савецкіх пісьменнікаў, каб паглядзець, як там яго будуць хаваць…" - адкуль гэта ў ягонай галаве? І словы, як камары ў цёмным лесе на сонечнай выжарыне, таўкуцца, таўкуцца, тоўпяцца… Яшчэ з дарогі, з цягніка, з бяссоннай ночы - праз енкі Крываноса.

"Пайшлі вы!.." - адкінуў ён запрашэнне. Але Бараду не адкінеш. Калі такіх, як Барада, адкідваць, хто тады застанецца? Сябры Саюза пісьменнікаў? Дэлегаты XXVI з’езда КПСС?..

Нікога. Як у Купалы, у якога былі ўсе - і нікога не было.

У гэтым праблема. Калі б яго не забілі, ён бы сам забіўся. І не было б праблемы ў рэдакцыі энцыклапедыі.

Трэба ў Дом літаратара ўсё ж пайсці. Тады падрыхтавацца трэба. Бо задзяўбуць.

Ён сеў да стала, узяў паперу, асадку… Абазначыць трэба самыя важныя моманты выступу.

Калі яго прынялі ў Саюз пісьменнікаў, Барада на банкеце прамаўляў. "Віншую цябе з уступленнем у нашу дружную творчую сям’ю. Купі броне-камізэльку".

Барада ведаў, што казаў. Браты і сёстры па пяру ўмелі страляць. Нехта праз рэўнасць, праз зайздрасць, а нехта так… Бо патроны ёсць. Тым не менш ён і праўда адчуваў іх, як сям’ю. І любіў. Асабліва, калі яны выступалі. "Мы, нашчадкі вялікага Купалы…"

Пра ледакол напісаў - і нашчадак Купалы! А калі Купала вялікі, дык і нашчадак…

Чакай, ты чаго сам па сабе страляеш? Не страляй сам па сабе - знойдзецца каму. Браты і сёстры не ўсе патроны патрацілі.

На магілу трэба схадзіць. Даўно я на вашай магіле не быў, Іван Дамінікавіч.

За што яго забілі?.. Што Купала зрабіў, каб казаць, што лепш бы ён зрабіў харакіры?..

Танкевіч, а ён паэт, ды яшчэ які паэт, кажа, што нічога такога, каб казаць, што лепш бы ён зрабіў харакіры, Купала не зрабіў. Трэба зайсці, дарэчы, да Танкевіча - з ім у Польшчу ехаць. Ведае ён, не ведае?.. Танкевіча за паляка "нашчадкі" лічаць, дык як яму будзе ў Варшаве агітаваць сваіх да вяртання ў братнія абдымкі?.. У жалезныя… А як Купалу было ў Празе агітаваць сваіх вяртацца ў савецкую Беларусь? У свабодную… І як глядзець было на тое, што ўрэшце з сябрамі ягонымі, якія вярнуліся, стала? Дык каб не глядзець, трэба было адмовіцца, не ехаць у Прагу? У 30-я гады. Вось цікава: Танкевіч у 80-я адмовіцца?..

Барада, а ён проста шалёнага таленту паэт, кажа: я хацеў бы быць Купалам па духу. Па высокім служэнні Беларусі. А "нашчадкі" кажуць: Купала пайшоў служыць уладзе.

Так, пайшоў, але…

Але што?

Але пайшоў - вось што. Ад гэтага нікуды не дзенешся. За дух не схаваешся.

Ці ўжо не Купала пайшоў, а нехта іншы? А хто іншы? Як той Купала, які быў, стаў іншым? Яго забілі яшчэ да таго, як забілі? Да лесвіцы ў гатэлі "Масква"? Забілі, а пасля ажывілі?..

"1 ліпеня 1942 года, прачнуўшыся з ранішнім сном, у якім убачыўся яму Хрыстос, Іван Луцэвіч чыста пагаліўся, папырскаўся адэкалонам "Духмяны гарошак", надзеў белую кашулю з цёмна-чырвонымі агатавымі запінкамі…" - самі па сабе пачалі класціся словы на белы аркуш паперы... як даўно, Госпадзі, як даўно не адчуваў ён гэты стан, у якім нібы не сам пішаш, а нехта за цябе піша ці дыктуе, а ты толькі паспяваеш запісваць, і ўсё без ніякіх высілкаў, без натугі, з якой па-за гэтым станам звязваюцца адно з адным, сцягваюцца словы, а лёгка ўсё, лятуча, светла, нібы закружыўся ў табе чаромхавы цвет і зайграла музыка: "Толькі б не абламаў ніхто чаромху, не раструшчыў кружэлку!" - ускочыў ён з-за стала, кінуўся да тэлефона, адключыў яго, падскочыў да дзвярэй: ці замкнёныя? - і тут у іх пазванілі. Віктар не помніў, ці замкнуў дзверы, калі з поштай вярнуўся, застыў, не дыхаючы, чакаючы, што зробіць той, хто за дзвярыма, паторгае ручку, або павернецца і пойдзе, а той яшчэ раз націснуў кнопку званка, і Віктар, злавіўшы сябе на тым, што думае пра госця як пра злодзея, які прыйшоў абакрасці яго, асцярожна зірнуў у дзвярное вочка: Марат! Цапман! Горш, чым злодзей, бо на злодзея ёсць міліцыя, а на Марата Цапмана, даўняга сябра, нікога няма, зойдзе і будзе сядзець невядома колькі, хутчэй за ўсё доўга, бо даўно не бачыліся, а сядзець доўга, значыць, выпіваць, а выпіваць, значыць, размаўляць, прычым, абы пра што, бо якія за п’янкай размовы, ніякія, так, шум дажджу, хоць не, шум дажджу лепш, гэта хораша, амаль як музыка, Шкляр праўду напісаў, хоць я і напаў на яго, прачытаўшы: "Друзья мешают слушать шум дождя..." - паціху адышоў Віктар ад дзвярэй да пліты, каб запарыць каву, бо калі пачаўся дыктант, дык трэба ў тонусе быць, энергію мець, каб запісваць, а ён не спаў у цягніку, крываносаўскія енкі слухаў ды пра ўсялякіх брэжневых думаў, знайшоў, пра каго, да д’ябла, калі ўжо Цапмана ў хату не пусціў, усіх брэжневых, суславых, грачыных, андропавых, ён зараз, што захоча, можа з імі зрабіць, не Купалу забіць і ўваскрасіць, а іх пазабіваць, не ўваскрашаючы, бо для чаго яны патрэбныя, хіба для сюжэту. падышоў ён з кавай да вакна на кухні: Марат стаяў у двары з валізай, азіраўся, нібы не ведаючы, што яму рабіць, куды ісці… - можа, яго не толькі з працы выгналі, але і з хаты выкінулі, у Марата не было сваёй, пры разводзе жонцы пакінуў, кватэры, туліўся ў ведамасным, ад акадэміі, жытле, дык тут хацеў пажыць, але пасля, Марат, пасля пажывеш, выбачай, не магу адчыніць, бо мяне тут няма, я ў іншым месцы, я толькі што апрануўся і выйшаў з гатэля "Масква" - сеў Віктар за стол, схапіў асадку, бо дыктант гучаў, не сціхаючы, роўна, як дождж шуміць, не спыняючыся, і нешта ў ім ён ужо прапусціў, а прапускаць нельга было, бо дыктавалася важнае пра чалавека, які ішоў на сваё пахаванне і думаў пра вечнасць. "Як раней, так і цяпер ён уявіць не мог, што яна такое, вечнасць, але думаў пра яе, бо, мусіць, толькі ў вечнасці можна было гэтак сябе пачуваць. Ясна і бясстрашна.

Усе апошнія гады ён пражыў у страху, які ціснуў то мацней, то слабей, але не адпускаў. Гэта высмоктвала, выбірала ўсе сілы, і ўрэшце ён адчуў, што ўжо не столькі збаяўся, колькі стаміўся баяцца. Вось тады і стала яму ўсё адно, што з ім будзе далей.

А што далей будзе?..

Хрыстос, які ўраніцы прысніўся яму, казаў, што таксама не ведаў, што з Ім будзе далей. Бо да таго, як стаць Богам, быў паэтам.

Калі становішся Богам, паэтам быць ужо не можаш?.."

Стоп!.. Што гэта табе прадыктавалі? Які тут сэнс?.. Якая метафара?.. Можна было б падумаць, але, калі дыктант, не думай, не задавай пытанняў таму, хто дыктуе, знойдуцца потым адказы на ўсе пытанні - так заўсёды было.

"Ён спусціўся ўніз на ліфце. Яму падабаўся ліфт у гэтым гатэлі: хуткі, мяккі.

"Іван Дамінікавіч! - гукнула яго адміністратарка і падала газету "Известия". - Тут пра вас".

"Дзякуй, - сказаў ён. - Я чытаў".

Такая ж газета з некралогам "Памяці Янкі Купалы" засталася на тумбачцы ў 414-м нумары.

Трызна была прызначаная на тры гадзіны, але ён вырашыў выйсці раней, прагуляцца па Маскве - калі яшчэ давядзецца?.."

Чакай, чаму некралог у "Известиях", а не ў "Правде"? Скуль я гэта помню? Ні скуль не магу помніць, бо не ведаў і не ведаю. Але той, хто дыктуе, ведае. І не было такога, каб памыліўся.

"Дзень быў па-летняму ўтульны. Ён любіў такія ўтульныя летнія дні, калі сонца не пякло, а лашчыла, і паветра, прахалодна-празрыстае, пераламля-лася, як крынічная вада ў крышталёвай шклянцы, і ўсё наўкол іскрылася, і ясным было ўсё да донца.

Колькі ў яго такіх дзён было?.. Палова? Траціна?.. Дзе там!.. На той зямлі, на якой пражыў ён свае шэсцьдзесят гадоў, не надта сонечна. Так што ясных дзён выпала ў жыцці няшмат. А па смерці такі першы выпаў. І добра, што серада.

Ён не задумваўся над тым, чаму добра, што серада - проста з усіх назваў дзён тыдня яму найбольш падабалася гэтая. І ён крочыў скрозь ясны дзень, скрозь сераду, і радаваўся, не задумваючыся, з чаго, чаму?..

Пры жыцці гэтак радавацца рэдка яму ўдавалася, бо амаль заўсёды з радасці ўзнікала вострае адчуванне імгненнасці, матыльковай мімалётнасці жыцця, а праз тое страх, што яшчэ адзін матыльковы ўзмах - і ўсё скончыцца. Страх смерці. А тут вось яна, смерць, у табе, ты ў ёй - і няма чаго баяцца".

Трохі рана пра смерць у ім, трошкі рана, ён яшчэ з жыццём у сабе не разабраўся… Прыспешваю. Можа, таму, што стаміўся?..

Віктар адкінуўся на спінку крэсла, паглядзеў на стол, убачыў, колькі спісаў паперы, і, зразумеўшы, што піша раман, адчуў голад. Па тэксце голад, па тэксце - колькі яго наперадзе! Але ж і не снедаў, і не абедаў. У хаце, каб з’есці, нічога. Падумаў пра кавярню ў Доме літаратара і ўспомніў, што там вечарына.

Было каля шасці вечара. Прыехаў ён а дзявятай раніцы. Значыць, прасядзеў за сталом, не заўважаючы часу, амаль паўсутак. Дзякуй, Божа!..

Склаў паперы, хуценька пагаліўся, сабраўся. Падышоў да дзвярэй - яны не былі замкнёныя. Марат мог увайсці, штурхнуўшы іх. Нехта б так і зрабіў. Але не Марат.

Пад праводку дзвярнога званка была засунутая паперка. "Жыццё - дакументальны жанр. Заўтра ўвечары самалёт. А там - як Бог дасць".

"Марат!.. Ёрш тваю дваццаць, Марат!.." - кінуўся Віктар да тэлефона, падключыў, набраў нумар калішняй маратавай жонкі: "Зоя! Дзе Марат?" - "А ён мне не брат, не сват…" - "Ён з’ехаў? Куды?" - "А куды ўсе жыды…"

Рыфмуе. Вершы піша. Курва! І як Марат з ёй ажаніўся? Трэба было спачатку дзверы адчыніць! Паглядзець трэба было, Марат, ёрш тваю дваццаць!..

XXIX

- Купала пісаў пра Леніна… - усхліпвала, лятаючы на вянку пад самай столлю рытуальнай залы, Спагада. - Вось паслухайце: "Ленін на сэрцы шчаслівым, Леніна ў сэрцы заветы, Ясныя думак парывы Песняй імкнуцца над светам…" - а таварыш Коган, якая яшчэ гадзіну таму заступалася за Купалу, цяпер разам са старшынёй таварыства аматараў крэмацыі таварышам Кашкадамавым патрабавала яго раскрыжаваць, кулачкамі сатрасала: "Гэта ён пра сябе, пра ордэн свой напісаў, а не пра Леніна!.." І дачытала верш, не даплаканы Спагадай: "Вочы мне з часам самкнуцца, Жвір мяне ўхутае цвёрды, Жыць між людзей застануцца Песня і Леніна ордэн!"

- Ну, Коган! - у каторы раз пляснуў сябе па каленях Куйбышаў, нібыта зноў пашкадаваўшы, што кінуў у Самары такую жонку, якая на памяць усе, нават беларускія вершы ведае, а яна тут жа павярнулася да яго: "Вам бы, таварыш Куйбышаў, не ў ладкі пляскаць гэтаму нацыяналісту, да якога чамусьці вы блізка прысуседзіліся, а спытаць прыслужніка нашых ворагаў: што ён напісаў, каб стаць ганаровым сябрам крэматорыя таварыша Сталіна?!" - і Куйбышаў, якога колішняя жонка звінаваціла ў блізкасці да ворагаў, трохі, наколькі змог у цеснаце, ад Купалы пасунуўся…

"Ён ужо не чалавек, горад, а таксама, як і ўсе, баіцца", - падумаў Купала, згадаўшы, як падобная да жонкі Куйбышава, толькі светлавалосая сакратарка старшыні беларускага саўнаркама дапытвалася ў яго: "Дык што вы напісалі, каб стаць удзельнікам дэкады беларускага мастацтва ў Маскве?.." - і сама пазначыла ў спісе ўдзельнікаў: "Купала І.Д., аўтар песень".

"Якіх?.." - пацікавіўся ён, бо ніякіх песень да дэкады не пісаў, і сакратарка сказала: "Народных".

Што ж, з паэмай "На куццю" ў Маскву не паедзеш. Толькі з песнямі.

Ён, можа, і не паехаў бы, калі б не Ганна. "Я не ведаю, што яно такое, адно ведаю, што гэтага не трэба ні табе, ні мне, і нават не таму, што небяспечна, проста ні мне, ні табе не трэба, але я невыносна, нясцерпна хачу цябе ўбачыць, няхай нават праз гэта мяне спаляць, як ведзьму, я гатовая за цябе жывой згарэць…" - напісала яна ў лісце, перададзеным праз "даўняга вернага сябра", рэжысёра, якога паслалі з Масквы ў Мінск "кансультантам па падрыхтоўцы да дэкады беларускага мастацтва", і той кансультант, выпіваючы дома ў Купалы, нахіліўся блізка-блізка да вуха: "Вас арыштаваць могуць… А яна гуляе з агнём. Скажыце ёй пра гэта, напішыце…"

Арыштавалі, як толькі ён вярнуўся ў Маскву, "даўняга вернага сябра".

"На вакзале яго чакалі, знайшлі і забралі твой ліст, - казала Ганна, калі яны сустрэліся. - Што ты там напісаў? Будзеш цяпер на Лубянцы з ім у кампаніі!"

"У Мінску няма Лубянкі".

"Лубянка скрозь…"

- Вось вы ў якой кампаніі! - падала Купалу "Спіс пісьменнікаў, удзельнікаў дэкады беларускага мастацтва ў Маскве", сакратарка старшыні саўнаркама. - Сем чалавек. - І даверліва кіўнула на дзверы кабінета начальніка. - Там сказалі, што квота шэсць. Дык адзін лішні. Вы каго б выкраслілі?

"Мусіць, яна ва ўсіх пра гэта пытае?.." - прабег Купала позіркам па спісе, дзе насупраць кожнага прозвішча было пазначана, хто над чым працуе, хто і што стварае. Колас - п’есу "Вайна", Бядуля - аповесць пра рэвалюцыйную барацьбу гішпанскага народа, Лынькоў - раман "Кастрычнік у Беларусі", Броўка і Глебка - лібрэта оперы "Кветка шчасця", Міронаў, пра якога да таго, што пісьменнік, было дададзена, што ён як чалюскінец узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі, рыхтуе да дэкады беларускага мастацтва арктычныя апавяданні, - і Купала сказаў: "Я б выкрасліў Купалу І.Д., аўтара народных песень. Бо такога не ведаю".

"Жартуеце, - уздыхнула сакратарка. - А гэта ж Масква!.." І па яе лыпаючых вачах, па ўздыбленых грудзях, па ўсёй ёй чыталася, што з Масквой не да жартаў.

"Масква, наша доля і воля…"

Так, з Масквой было не да жартаў, а Ганна (Купала зноў успомніў Асеева: "Гэтая актрыска шалёная!") прыйшла, хоць яны дамовіліся спаткацца пазней, на балет "Салавей", якім сканчалася дэкада беларускага мастацтва ў Маскве, і, калі ў фінале балета дзве сотні танцораў і танцорак тапталі "Лявоніху", да Ганны падсеў кінарэжысёр Чыаўрэлі, нешта сказаў ёй, кіўнуўшы на ложу, дзе сядзеў Берыя, і Ганна ўскочыла, села, зноў ускочыла, села - з боку можна было падумаць, што яна таксама "Лявоніху" танцуе. Урэшце яна паднялася і сышла, нічога не сказаўшы Купалу, а пад апладысменты танцорам да яго падышоў строгі малады чалавек: "Товарищ Купала, прошу со мной".

Са службовага ўваходу ў тэатр стаяла машына, з якой Купала, думаючы, што выйдзе на Лубянцы, выйшаў на Цвярской каля рэстарана "Арагві". Яго павезлі, хоць ад тэатра да рэстарана пешшу было дзесяць хвілін.

Не эканомяць у Маскве бензін.

30

Да Дома літаратара найбліжэй было прайсці праз парк Горкага. "Гэта лагічна, - сказаў бы Крыванос. - Да Дома літаратара праз парк Горкага".

Але чаму парк Горкага ў Мінску? Горкі тут не жыў. У парку не гуляў - прычым тут Горкі? Хіба пры тым, што пра беларускіх паэтаў Купалу і Коласа сказаў, што яны файныя хлопцы?..

У-у-у, колькі файных хлопцаў на ганку! Вунь і Барада сярод іх рукой махае. Зараз здароўкацца ўсе будуць. "Які ў цябе файны касцюм!.. "

- Пасля перакусіш, - сказаў Барада, не пусціўшы яго ў кавярню. - У Навума паямо, тут пачалі ўжо. Лугунец выступае. Ты не ведаеш, чаго ён за яйцы трымаецца? Нос крывы, за яйцы трымаецца, а пра Купалу кажа, што той быў п’яніца, таму з лесвіцы зваліўся.

Яны ўвайшлі ў залу, калі Лугунец скончыў выступаць. Убачыў Віктара, павярнуўся і сышоў са сцэны ў бакавыя дзверы.

Вось чаго ён прыпёрся са шпіталя ў жыццёва важнае месца паранены? Мусіць, сказалі, каб выступіў. Гэта таксама жыццёва важна.

Дык і табе ж сказалі. І ты выступіў. Але Лугунец сказаў тое, што хацеў сказаць, а ты - не. Так што яшчэ пытанне, хто каму пад дзягу кіпень мусіў выліць…

- Віктар? Ты чуеш? Што з табой? - тузануў яго за рукаво пінжака Барада і павёў на сцэну - ён, аказалася, быў вядучым вечарыны. - Паслухалі вы малайца Лугунца, - наўмысна змясціў Барада націск у слове, - а цяпер паслухайце малайца Маргера. - Ён толькі-толькі з Масквы, што-кольвечы вызнаў там пра Купалу, зараз распавядзе.

Калі Лугунец - малаец, значыць, не беларус, - вось што азначала наўмысна зробленае Барадой змяшчэнне націску. Па пашпарце, магчыма, беларус, але па сутнасці - не. Малаец.

Пасля таго, як адзін прысланы з Масквы начальнік, папрасіўшы памочніка напісаць у дакладзе некалькі слоў па-беларуску, выгукнуў пад канец даклада: "Вы, беларусы - малайцы!" - думаючы, што называе беларусаў малайцамі, назва ні ў чым не вінаватых жыхароў паўднёва-ўсходняй Азіі стала ў пісьменніцкім, увогуле ў беларускамоўным, не такім ужо вялікім у Мінску асяродку назвай тых, хто выракся беларушчыны. Вядома, тычылася гэта толькі беларусаў. Малайцы тут ні пры чым.

- Ды ўсё мы ведаем пра Купалу! - крыкнуў у зале нехта з малайцаў. - Пра ледакол прачытай! Як з Брэжневым цалаваўся, раскажы!

Хтосьці запляскаў. Не ўся зала запляскала, але і не адзін чалавек. І яшчэ некалькі засмяяліся.

Ён глядзеў у залу - амаль усіх ведаў. Іх каля чытырохсот - сяброў Саюза пісьменнікаў. Сапраўдных літаратараў сярод іх, можа, сорак. Дваццаць празаікаў, дваццаць паэтаў, пара драматургаў. Яшчэ крытыкаў адзін-два. Выходзіць сорак тры - сорак чатыры. Добра, няхай сорак чатыры. Трыста пяцьдзясят шэсць астатніх - графаманы. Не паэты. І нават не таму, што пісаць не ўмеюць, а таму, што не паэты. Па нутры, па жыцці, па спосабе існавання, праз які пазнаеш паэта. Як таго ж Бараду… Танкевіча, Пімена, Стральца, Бура… Ці Каралевіча… Ды калі б Каралевіч пісаць не ўмеў, ён усё адно быў бы паэтам! А гэтыя не будуць па прыроднай прычыне. Па той, што не паэт быць паэтам не можа. І хоць яны ўсе разам не напішуць нават пра ледакол, ва ўсіх і ў кожнага будзе цяпер над ім перавага: яны не выступалі на з’ездзе і не цалаваліся з Брэжневым! Больш ніякіх пераваг не будзе, толькі адна, але неаспрэчная: не цалаваліся і не выступалі! І гэтага ім дастаткова, каб падпісвацца пад ананімкамі: "Сапраўдныя Паэты". Ніхто іх, праўда, на з’езд не клікаў, і Брэжнеў з імі цалавацца не збіраўся, але, каб паклікалі, яны б усе адмовіліся, а калі б Брэжнеў цалавацца палез, кожны з іх плюнуў бы яму ў морду.

Ці ў задніцу.

"Ды вы сраку яму б цалавалі!" - можна было - і трэба было сказаць. Барада тузаў пасля: "Чаму не сказаў? Няхай бы самі сябе панюхалі!" - а ён падышоў да мікрафона і прачытаў пра ледакол.

Ніхто не запляскаў. Але і не выгукнуў ніхто нічога. Ён спытаў у цішы: "Яшчэ да мяне ёсць што-небудзь?.. Няма? Тады што да Купалы. Яго забілі. Пра тое, хто, чаму і як, мне ўпершыню расказала Перапёлка, якая блізкая была да сакратара ЦК кампартыі Беларусі Панамарэнкі і якая разам з ім была ў гатэлі "Масква", калі Купалу скінулі ў лесвічны пралёт…"

Вечарына цягнулася доўга. Пачалі спрачацца: "Доказы! Дзе доказы?.." - і калі ўсё стала патанаць у гвалце, у тлуме, Барада сказаў: "Тут больш няма чаго рабіць. Няхай самі скубуцца. Пайшлі да Навума, нашы ўжо там".

Паэт Навум Масляк жыў у доме побач з Домам літаратара, у які амаль ніколі не заходзіў. Не меў патрэбы. Бо ўсе, каго ён хацеў там бачыць, заходзілі пасля сходаў з вечарынамі да яго. А там, куды ён не заходзіў, заставаліся тыя, каго бачыць Навум не хацеў.

Менавіта так, хоць можна было прасцей, тлумачыў Масляк прычыну, па якой добраахвотна падпісваўся на немалыя, як для паэта, матэрыяльныя (стол накрыць) і сякія-такія маральныя (на тое, каб стол накрыць, Соф’ю Саламонаўну ўгаварыць) страты.

Соф’я Саламонаўна, маці Масляка, з якой жыў ён у двухпакаёўцы насупраць парка Горкага, адчыніла дзверы.

- Вой, хто да нас! Віцечка!.. Ты чаму не нарадзіўся габрэем, Віцечка, калі гэтакі разумны? І так добра віншавальныя вершы пішаш! - раскінула яна, калышачы грудзямі, абдымкі. - Можа, яшчэ і на скрыпцы граеш, а мы не ведаем?

З тым, як ставяцца да ягонай славы ў гэтым доме, усё было ясна. Навум мог нічога не казаць, але сказаў:

- Мама, прынясі скрыпку.

- На, - падаў яму Барада прынесеную пляшку. - І досыць. Пайгралі - і хопіць.

Але пайграць хацеў не толькі Навум. За сталом сядзелі Бычык з Дымовічам, Бур, Стралец, Каралевіч, Тарасюк і чалавек, да якога ў гэтай кампаніі адносіліся не кепска, хоць і не быў ён у ёй сваім: галоўны рэдактар энцыклапедычнага выдавецтва Гарымякін. Запрасілі яго, мусібыць, каб распытаць пра купалаўскі даведнік: што там і як? Пра гэта якраз з такімі паўзамі, нібы ў носе калупаўся, Гарымякін і казаў.

- Хлопцы, мы ж толькі пачалі. Там працы яшчэ на пяць гадоў, а вы: забілі, не забілі, што будзе, як будзе? Скуль я ведаю?

- Як адкуль ведаеш? - аж падскочыў Дымовіч. - Ты ж галоўны рэдактар! Ці ты там - генерал на вяселлі, а даведнікам купалаўскім займаецца ЦК?

- ЧК, - сказаў Бур. - Купалам як займалася, гэтак і займаецца ЧК.

- І яшчэ Маргер, - уставіў сваё, бо не мог не ўставіць, бо тады ён не быў бы ён, Барада. Але тут жа зрабіў выгляд, нібы гэта не падкол. - Ён жа казаў сёння, хто забіў, чаму? Ці вы не чулі?

Гарымякін, які быў някепскім празаікам, мог бы пісаць дэтэктывы, але збіўся на раманы, у якіх сакратары райкамаў партыі перавыхоўвалі старшыняў райвыканкамаў, зноў калупнуўся ў носе.

- Ён хіба быў там, дзе забівалі? Бачыў забойцаў і можа іх апазнаць? Усё гэта з нечых слоў. А тое, што са слоў, - гэта літаратура. Не дакумент для навуковага даведніка. І не для даведніка я вам магу сказаць, што сын Якуба Коласа казаў мне, а яму казаў бацька ягоны, што якраз Перапёлка, словы якой для Маргера дакумент, і спіхнула Купалу. Ён быў нападпітку, пачаў да яе чапляцца - яна адштурхнула. Выпадкова, вядома, усё выйшла, але. Дык што: пісаць пра гэта ў энцыклапедыі?

- А чаму не? - спытаў Дымовіч. - Калі Колас казаў.

Каралевіч, які не ўмеў хаваць ні таго, што яму весела, ні таго, што сумна, засмяяўся. Бо ў тым, што спытаў Дымовіч, была падначка: Гарымякін любіў расказваць, як хваліў яго Якуб Колас.

- Казаў, - не надта прыязна зірнуў Гарымякін на Дымовіча. - Але фотаздымка не даслаў, на якім Купала чапляецца да Перапёлкі. Ці да Мядзёлкі, пра якую таксама кажуць, што гэта яна Купалу скінула.

Так, такое казалі. І кажуць. І пра Мядзёлку, і пра Перапёлку. Калі Перапёлка распавядала пра смерць Купалы, пра тых, хто яго забіў, Віктар нават падумаў, што яна ўсё выдумляе. Засыпае сцежку, якая магла прывесці да яе, пясочкам прыдуманых успамінаў.

Соф’я Саламонаўна прынесла смажаную рыбу: "Правільна, жанчыну шукайце, жанчыну… Во табе, Віцечка, хвосцік, галаву ты, мусіць, у Маскве з’еў…"

З’еў дык з’еў. Жарцікі Соф’і Саламонаўны - такой бяды. Абы астатнія не чапляліся з гэтым, як Перапёлка з Мядзёлкай да Купалы. І ён сказаў, пакуль налівалі пад рыбу:

- Калі шукаць жанчыну, дык у самым канцы Купалавага жыцця іх было чатыры. І ўсе акторкі. Так што любая ў ягоным лёсе магла якую заўгодна ролю прыдумаць.

Тарасюк, які сядзеў насупраць, глянуў на яго, паківаў.

- Магла. Але мы не французы. Навошта нам шукаць жанчыну, калі чалавек загінуў за ідэю?

Бычык, Дымовіч, Бур з Масляком таксама паківалі: маўляў, так, - а Каралевіч, як толькі Барада наліў яму кілішак, тут жа ўстаў.

- Можаце лічыць, што я француз! Я не разумею, чаму за ідэю лепш загінуць, чым за жанчыну? Па-мойму, наадварот. Прапаную выпіць за ўсіх жанчын Купалы. Хоць іх чатыры, хоць сорак чатыры!.. - І спытаў, выпіўшы: - А хто чацвёртая?

Распавесці ім пра акторку Ганну Трубяцкую? Пра яе дачку, якая таксама Ганна, і бацька якой, можа быць, ці Сталін, ці Купала?.. Каралевічу можна было б расказаць. Стральцу таксама, Барадзе… Гарымякін спытае: дзе дакумент? Без дакумента - літаратура. А калі і літаратура, дык што? Вы ж літаратары.

- У мяне ў Маскве знаёмая была. Мімалётная такая. Таксама, дарэчы, акторка, - падняўся і прайшоў да вакна, каб закурыць, Стралец, які ў кампаніях звычайна больш курыў, чым гаварыў. - Неяк яна сказала, што сябруе з дачкой Купалы. Я падумаў, як Віктар: акторка. Якую заўгодна ролю можа прыдумаць. Калі не дачкі Купалы, дык яе сяброўкі. А яна мяне з ёй пазнаёміла. З той дачкой. Выпадкова, у тэатры. У антракце. Ні пра што такое не размаўлялі, коратка ўсё. Дый не спытаеш: чыя ты?.. Не ведаю, ці дачка, але да маладога Купалы падобная. Калі ўзяць яго фотаздымак і яе, дык можна было б і ў энцыклапедыю.

- Яе Ганнай звалі? - спытаў Віктар, і Стралец глыбока зацягнуўся дымам цыгаркі: "Не помню. Можа, Ганнай. Не назвалася".

Гарымякін узвіўся.

- У якую энцыклапедыю? Не магло ў Купалы быць дзяцей! Проста не магло, спытайце Чужаніна!

Бычык спакойна, як заўсёды, спытаў:

- Чужанін уролагам быў да Купалы прыстаўлены?

Пра паэта Чужаніна, які быў нейкі час сакратаром Купалы, казалі, што ён быў прыстаўлены да яго энкавэдыстамі. Так яно, ці не, але...

- Я казаў Віктару, каб не браў гэтую прэмію, - працягнуў без ніякага пераходу Бычык, і Віктару падумалася: "Ну вось. Скончылася там - пачынаецца тут. І ад гэтых не адмахнешся, як ад тых, каго не хоча бачыць Масляк. Бо свае". - Бо давядзецца, - казаў Бычык, - адрабляць. Савецкая ўлада не тая ўлада, каб нешта даць і забыць. Па сабе ведаю. Дый ты, Алесь, ведаеш, і ты, Генадзь, і Валодзя, і Рыгор, і Валянцін, і Міхась - усе вы. Ніхто не без граху, бо ў такім часе жывем. Грахоўным. Але гэта не апраўданне. І тое, што прапанову сваю ўлада можа гэтак зрабіць, што не адмовішся, таксама не апраўданне. Мы не мусім дапускаць, каб да нас звярталіся з сумнеўнымі прапановамі. Каб ва ўладзе думка ўзнікла, што нешта такое нам можна прапанаваць. А раз узнікла, калі дапусцілі... Тады прапануюць напісаць прывітанне Сталіну. Ці Брэжневу. І можна, вядома, паспрабаваць апраўдацца, што Брэжнеў - не Сталін. Але няма...

Бычык паглядзеў на ўсіх па чарзе, падціснуў вусны, у яго звычка была ў напружаныя моманты вусны падціскаць, і не сказаў, чаго няма? Мусібыць, апраўданняў.

- З Купалам параўнаў Маргера, - з падробнай зайздрасцю ў голасе, можа, для таго, каб зняць напружанне, сказаў Бур. - Мяне дык не, хоць даўней сябруем.

- Ты вершаў пра Сталіна не пісаў, - паспачуваў яму Тарасюк.

Барада тут жа ўставіў:

- Не паспеў. Затое паспеў пра Леніна, - на што Тарасюк рукой махнуў:

- Ды хто з нас пра Леніна не пісаў…

- Я не пісаў, - прынёс, дапамагаючы маці, яшчэ нейкую страву на патэльні Масляк, а Соф’я Саламонаўна зняла накрыўку:

- Бліны са скваркамі… Ты не мані пры маці, Навуме. Пісаў у школе. Ці ў навучальнай установе не лічыцца? Тады можна і ў інстытуце не лічыць, таксама навучальная ўстанова.

- Нікога Васіль ні з кім не параўноўваў, - цягнучы блін з патэльні, патлумачыў, як дурням, Дымовіч. - Ён пра прынцыпы паводзінаў. Ці ёсць яны, ці не. Як бліны. Ёсць - ядзім, няма - сядзім. Але з прынцыпамі часцей сядзім, калі яны ёсць.

Вось з кім Віктару было заўсёды лёгка размаўляць пра самае цяжкае, дык гэта з Дымовічам. Той прапанаваў, калі пазнаёміліся: "Давай мы з табой пагадненне заключым. Дамовімся, што мы абодва - прыстойныя людзі. І не будзем разбірацца, так ці не? А таго, хто табе пра мяне ці мне пра цябе скажа, што не, пасылаць як найдалей. Гэта будзе апошні, але самы важны артыкул нашай дамовы. У мяне заключана некалькі такіх, і павер: няма нічога лепшага, што гэтак бы дапамагала, вымагала захоўваць прыстойнасць. Вядома, пры ўмове, што ты заключаеш дамову з прыстойным чалавекам. З такім, які яе не парушыць. А не такіх я абыходжу - і ты абыходзь".

Вось што зараз Дымовіч думае? Што парушыў я дамову? Ці не?.. Каб думаў, што парушыў, сказаў бы. Ён не з тых, хто прамаўчыць.

Віктар не пытаў Дымовіча, з кім, апроч яго, заключаў ён такія пагадненні, але з Бычыкам за доўгія гады сяброўства яны не маглі пра гэта не дамовіцца. І калі ў Бычыка ўзнікла праблема з прыстойнасцю, Дымовіч усіх, хто яму пра гэта казаў, пасылаў па апошнім артыкуле дамовы. Яму паказвалі: "Глядзі, непрыстойны тэкст, пад ім подпіс Бычыка", - а ён пасылаў…

Нават сваіх.

Можа, лепш іх не мець, сваіх, каб не пасылаць?..

Подпіс Бычыка значыўся пад адкрытым лістом савецкіх пісьменнікаў, якія закляймілі акадэміка Сахарава і пісьменніка Салжаніцына. Асудзілі іх. "Паводзіны такіх людзей, як Сахараў і Салжаніцын, не могуць выклікаць ніякіх іншых пачуццяў, апроч глыбокай пагарды".

Бычык казаў, што гэтага ліста не падпісваў, што подпіс з’явіўся пад лістом без яго ведама.

Ліст падпісалі найзнакамітыя пісьменнікі. Лаўрэаты ленінскіх і дзяржаўных прэмій, героі сацыялістычнай працы. Абы-якія шараговыя сакратару ЦК КПСС таварышу Суславу былі без патрэбы.

Быў сярод падпісантаў яшчэ адзін беларус. Іван Межак. Ён падпісаў ліст і не заяўляў, што не падпісваў. Але ягонага подпісу як бы ніхто і не заўважыў - усе ківалі ў бок Бычыка.

"Як ты думаеш, - спытаў Віктара ў самы разгар шуму вакол гэтага ліста Круча. - Падпісаў Бычык?" - "Я думаю, калі б падпісаў, дык не казаў бы, што не. А ты падпісаў бы?" - "Мне не прапаноўвалі". - "А калі б прапанавалі?" -перапытаў Віктар, і Круча паўтарыў: "Мне не прапаноўвалі".

Бычык дапусціў, каб прапанавалі.

"Не ў тым праблема, - як дурню, тлумачыў яму Дымовіч. - Каб прапанавалі, ён бы адмовіўся, і ўсё. Яго мучае якраз тое, што не прапанавалі, а проста подпіс паставілі. Не сумняваліся, што ён падпіша. Бо вінны. Маўляў, ёсць час браць - і час вяртаць. Таму ён і сказаў табе: не бяры!"

Так, ёсць час браць - і час вяртаць. І заўсёды знойдуцца тыя, хто скажа табе: не бяры. А ты ім у адказ: "У мяне кута свайго няма, а вы мне пра ідэалы".

- Вось Васіля пытаюць: падпісваў ліст супраць Салжаніцына і Сахарава, не падпісваў? - нібы ўгадаўшы, пра што ён думае, зняў акуляры, працёр і зноў начапіў Бур, і Віктар успомніў, як тое самае зрабіў, зняў акуляры, працёр і зноў начапіў Сахараў, калі Круча спытаў: "Андрэй Дзмітрыевіч, а што вы пра тых, хто падпісаў ліст супраць вас, думаеце?" - "Нічога", - працёршы акуляры, сказаў Сахараў.

Яны выйшлі ў той вечар з Тэатра на Таганцы, са спектакля па вершах Вышэнскага. Спектакль паказвалі ў шасцісоты раз, і ў шасцісоты раз Высоцкі спяваў: "Пошли мне, Господь, второго аукаться через степь", - а Гасподзь усё не пасылаў. Круча, якому зноў грузіны віна прывезлі, вясёлы быў, напрасіўся ў госці да акторкі, што жыла непадалёк, разам з сяброўкай наймала кватэру на вуліцы Чэхава, і якая сказала, на вокны глянуўшы, калі ў двор іх дома ўвайшлі: "Сахараў яшчэ не спіць". - "А давай зойдзем!" - раптам загарэўся Круча. - З Нобелеўскай прэміяй павіншуем!" - "Дык амаль два гады прамінула, - засумнявалася ў прычыне візіту акторка. - Але калі хочаце…"

Без той акторкі іх, можа, і з грузінскім віном не прынялі б у доме - было ўсё ж пазнавата. Але аказалася, што гаспадыня дома апекавалася той акторкай, сустрэла прыязна: "А, Тамара!.." - і павяла яе ў пакой нешта паказаць. - А вы праходзьце на кухню, там акадэмікі чай п’юць". Вось за тым вечаровым чаем Сахараў і сказаў, калі Круча спытаў яго, што ён пра падпісантаў ліста супраць яго думае: "Нічога".

Сядзелі нядоўга. Размова не складвалася. "Выбачайце, што позна, мы з Таганкі, са спектакля па вершах Вышэнскага", - пачаў з выбачэнняў Круча, і госць Сахарава адразу Вышэнскага працытаваў, прачытаў з паэмы, што гучала ў спектаклі: "Школа Ленина продолжается, черт возьми!" - прычым, так прамовіў гэта чорным ротам, што на спектакль той болей Віктар не хадзіў.

Госць гэты, таксама акадэмік, у якога былі не толькі зубы чорныя, але і вусны, рот, Віктар цынгі такой не бачыў ніколі, адсядзеў, як потым акторка сказала, амаль 15 гадоў недзе ў Запаляр’і, навучыўся там з людзьмі не цацкацца, таму як толькі Круча пачаў віншавальную песню Сахараву спяваць, падняўся: "Я, Андрэй, бадай, пайду, а ты паслухай". Сахараў не стаў яго затрымліваць, як хвілін праз дзесяць не стаў затрымліваць і Віктара з Кручам, які ўжо відавочна шкадаваў, што прамяняў акторку на акадэміка: "Можа, мы таксама, позна, Андрэй Дзмітрыевіч, іншым разам", - і калі гаспадар праводзіў іх, Віктар спыніўся ў дзвярах: "Андрэй Дзмітрыевіч, пад лістом стаіць подпіс Васіля Бычыка, але ён ліст не падпісваў", - на што гаспадар кватэры сказаў: "Не магу знаць", - і зачыніў за імі дзверы. У адрозненне ад Дымовіча, ніякіх пагадненняў з Бычыкам ён не заключаў.

- Сказаў Васіль, што не падпісваў, а ўсё адно пытаюць, ці падпісаў? - доўжыў Бур. - Ну і што будзе, калі дазнаюцца? Дапусцім, Суслаў возьме і скажа, што не. Ці наадварот: подпіс пад лістом пакажа. Дарэчы, чаму не паказаў?.. Нецікава гэта ўсім стане, вось што будзе. І, дапусцім, Віктар дазнаецца, што Купала скончыў самагубствам. Прадсмяротную запіску знойдзе. Ці наадварот: дазнаецца, што Купалу забілі. Знойдзе фотаздымак, - павярнуўся ён да Гарымякіна, - на якім відаць, як Мядзёлка з Перапёлкай, ці хто там яшчэ з чатырох акторак, можа, нават жонка ягонага сябра мастака Елісеева, якая гасцявала ў Купалы ў той вечар, куляе яго ў лесвічны пралёт. І што?.. Нецікавай трагедыя Купалы стане, вось што. Самагубства - банальна, жанчына, няшчасны выпадак - банальна, а вось тое, што паміж імі - не. Тое, што паміж імі, - літаратура. І калі ты, Віктар, хочаш зрабіць з гэтага літаратуру, тады я цябе разумею. А калі літаратуразнаўчае адкрыццё для Гарымякіна, тады не. Бо навошта? Каб у Гарымякіна, у ягонага выдавецтва праблемы не было?..

Гарымякін падняўся. Маленькі, а тут як бы разросся, раззлаваўшыся.

- Гарымякін, Гарымякін!.. Вы для чаго мяне запрасілі? Я столькі ж ведаю, колькі вы! І кажу, як ёсць. Энцыклапедыя не раман. У ёй не пішуць або так, або гэтак. Забілі, забіўся! Праз акторку, праз Сталіна! Калі Маргер пра гэта дазнаецца, я "дзякуй" яму скажу. А раман ягоны чытаць не буду, мне сваіх хапае. Літаратуру ствараюць з жыцця, а ў яго адны выдумкі. І ты, Генадзь, - насупіўся ён на Бура, - яго яшчэ і падбухторваеш. Разам з Каралевічам: "Выдумляй, Маргер, літаратуру, а не шукай дакументы для энцыклапедыі". Любы дакумент, калі хочаце ведаць, важней за любую літаратуру.

Бур ні ў чым Віктару не патакаў. З ім у Віктара, у адрозненне ад Дымовіча ці Барады, адносіны звіліста складваліся. Бур быў рэдактарам часопіса, у які Віктар прынёс, прыехаўшы з Масквы, вершы - раней ён у беларускіх часопісах не друкаваўся. Бур прачытаў, сказаў: "Чакаў большага". Як бы і нічога ў тым крыўднага не было, усе мы большага чакаем, а Віктара заела. "Я ад вас увогуле нічога не чакаў і не чакаю", - сказаў ён і, не развітаўшыся, сышоў.

Не думаў, што Бур пасля гэтага вершы ягоныя надрукуе. А Бур надрукаваў. Даў зразумець: гэта - над асабістым. І, калі патэлефанаваў: "Бухгалтэрыя пытае, чаму ты па ганарар не прыходзіш?" - Віктар прыйшоў да яго з тэкілай. Купленым у Маскве ў 300-й секцыі, рэдкім па тым часе для Беларусі пітве.

Пагулялі яны пад тэкілу слаўна… З песнямі. "У Барады такое рыла, нібы не маці нарадзіла, а вылез з бацькава дупла, яго тэкіла разлюбіла, яму тэкіла не дала".

Усе п’яныя - ідыёты. Але думаюць, што геніі.

Барада, які ў маладосці так тэкіліўся, што ледзьве з глузду не з’ехаў, з гэтым завязаў, дык яны гулялі і за яго. А ў Барады з тых "тэкілаўскіх" часоў звычка засталася: наліваць. "Не трываю, - кажа, - дзве рэчы: пустых людзей і пустых кілішкаў". Вось і зараз: сам не п’е, а налівае.

- Ёсць падзеі, адной версіі якіх не існуе і ўжо ніколі не будзе, - пачакаўшы, пакуль Барада налье, узяў кілішак і ўстаў Віктар. - Смерць Купалы з такіх падзей. Як і смерць таго, хто ў Купалавай смерці вінаваты. А тое, што Сталін вінаваты, для мяне бясспрэчна. Незалежна ад таго, аддаў ён загад ці даў згоду, ці не аддаваў загаду і не даваў згоды, ён вінаваты ў смерці Купалы гэтаксама, як і ў смерці ўсіх, хто знішчаны ў гады тэрору. Таму я магу сказаць, напісаць: Купалу забіў Сталін - і гэта будзе праўда. Але гэта праўда, якая тычыцца мільёнаў. Такая агульная праўда. А там, дзе праўда мільёнаў там няма праўды аднаго. І гэта лепш за ўсіх нас Бычык адчувае, ён пра гэта і піша. Яго цікавіць адзін з мільёнаў. І мяне таксама. Мяне цікавіць адзін Купала з усіх паэтаў. Чаму? Бо з ім сталася ўсё, што з паэтам можа быць. Што можа быць з усімі паэтамі. З табой, Барада, з Бурам, з Каралевічам - з кожным. Што ўжо адбываецца з намі - ва ўсякім разе са мной. Я не раўняюся з Купалам, але нібы паўтараю ягоны шлях. Вінавачу яго ў тым, што раблю сам. Вінавацячы, раблю тое самае, разумею, што раблю, і не магу не рабіць, не стае мяне на гэта - дык чаму яго ставаць мусіла? Не мусіла ставаць, дастаткова таго, што яго хапіла на тое, што ён напісаў, апраўдваю я Купалу і разумею, што апраўдваю не яго… - адчуў Віктар, як спазмам перахоплівае горла, як наплывае слабасць, усё ж далася ў знакі бяссонная ноч, нервовая напруга апошняга часу, і ён, кульнуўшы кілішак, паспрабаваў дагаварыць тое, што хацеў сказаць ім, сваім, ледзьве пракаўтнуў разам з гарэлкай… - апраўдваю не яго, а праз яго сябе… - і Соф’я Саламонаўна бразнула накрыўкай па патэльні: "Не распранайся, Віктар, тут жанчына! І не ўсе свае".

Стралец, які стаяў каля вакна, падышоў, узяў за плечы: "Сядзь", - а Гарымякін сказаў: "Глядзі ты: новы Купала. Вось што трэба ў энцыклапедыю запісаць. - І спытаў крыўдліва. - Чаму я, Соф’я Саламонаўна, не свой? Бо не паэт? Думаеце, у мяне такога не бывае?.."

Віктар сеў. Што гэта з ім? Стаміўся? Так, але гэта не толькі стома… Гэта нейкае адчуванне сябе не сабой, і ў сабе не сабой няўтульна, як сірацінец, цяжка, як хворы, пачуваешся. Трэба выходзіць з гэтага стану, трэба выходзіць, трэба сядаць і пісаць, бо толькі тады, калі пішаш, ты такі, які ёсць, што б пра цябе ні казалі, і што б ты сам пра сябе ні выдумляў.

У вакно ўляцеў верабей. Звычайны. Шэранькі. У пакоі кніжная паліца злева ад вакна была, на якой партрэт Купалы стаяў, - верабейка сеў на раму і паглядзеў на ўсіх. Не адзін Віктар, усе, мусіць, падумалі, што гэта нейкі знак. Каралевіч сказаў: "Знак нейкі… Купала любіў верабейкаў. Карміў іх…" - а верабейчык раптам кульнуўся з рамы на падлогу. Стралец, які каля вакна стаяў, падскочыў, падняў яго: мёртвы.

Паклаў на падваконне.

Застолле было разбуранае. Раскіданае, як купалаўскае гняздо. Маленькай птушкай. Адзін за адным усе зазбіраліся, раптам паўспамінаўшы, на ноч гледзячы, што ў іх не даробленыя нейкія важныя справы, а Масляк стаў каля дзвярэй: "Чакайце… Я не магу гэтага вераб’я проста ўзяць і выкінуць. Іншага б выкінуў, а гэтага, не ведаю, чаму, але не магу. Што мне рабіць з ім?.."

- Пахаваць трэба, - сказаў Каралевіч і павярнуўся да Віктара. - Ты ж на могілкі да Купалы збіраўся. Калі хочаш, я з табой. Пахаваем, хаўтуры справім. Да раніцы справімся.

- Раніцай мне ў ЦК. Так што без хаўтураў.

Каралевіч пачухаў патыліцу. Ён кожны раз чухаў яе, калі хацеў паказаць, што моцна задумаўся.

- Куды табе раніцай?.. У ЦК? Дык нармальна. З могілак у ЦК - нармальна. Зрэшты, як і наадварот.

XXXI

Купалу правялі не ў залу рэстарана "Арагві", а ў асобны кабінет над залай, сказалі: "Пожалуйста…" - і зачынілі дзверы.

Яму распавядалі ў Маскве пра жарты Берыі. Адзін з іх, рэдкі, для абраных: перад арыштам пабаляваць з арыштантам. І з балю - за краты. На допыты. У цемрадзь камеры.

Берыя любіў літаратуру. Асабліва гістарычную. Але, у адрозненне ад Мяркулава, сам не пісаў. Яму больш падабалася ствараць сюжэты ў жыцці, а не на паперы.

Хвілін дзесяць Купала стаяў каля дзвярэй, чакаючы, што яны адчыняцца, нехта ўвойдзе.

Ніхто не ўваходзіў.

Ён сеў на крэсла пры дзвярах, яму не хацелася ад іх адыходзіць.

Дзверы не адчыняліся.

Ён сам іх прыадчыніў. За імі стаялі двое. 3 абодвух бакоў. Не тыя, што яго прывезлі.

"Мне доўга чакаць?.." - спытаў ён.

Яму не адказалі. Быццам не пачулі. Глядзелі, як у пустэчу. Такія позіркі, пэўна, наўмысна выпрацоўваюцца. Пад імі пачуваешся, нібы цябе не існуе.

Ён зноў сеў.

Колькі яму сядзець?..

Насупраць дзвярэй, на тарцовай сцяне кабінета вісела карціна. Рака ў гарах. Мусібыць, Арагві.

Ён любіў Грузію. Штогод ездзіў туды. Тбілісі, Кутаісі, Мцхэце. Найчасцей у Цхалтуба. Там…

"Эліко, маё світанне…"

Эліко, Эліко!..

Мімалётнае…

Там яму грамату далі. За прапаганду грузінскай літаратуры.

Ён падняўся, падышоў да стала з пітвом і закускамі, выбраў паміж віном, каньяком і гарэлкай каньяк, наліў кілішак, выпіў. Дастаў з кішэні партабак з тытунём "Эліт", пушачку з папяроснай паперай, скруціў цыгарку, запаліў. Дым колцамі паплыў да яшчэ адной карціны, што вісела над сталом і на якой быў намаляваны гэткі самы, толькі не з лёгкімі закускамі, а ўжо застаўлены чырвонымі і белымі місамі, талеркамі з рыбай, мясам, завалены зелянінай і садавіной стол.

У кабінеце быў невялікі гаўбец, што выходзіў у залу. Купала прайшоў на яго, зірнуў уніз - і адхіснуўся. Ён не чакаў, што гаўбец так высока…

Зала была пустая. Вечарам у рэстаране ў цэнтры Масквы - нікога.

Ён не баяўся. Дакладней, ён баяўся, ці ва ўсякім разе разумеў, што яму страшна, бо ўздрыгвала цыгарка між пальцамі, але там, дзе звычайна адчуваўся страх, злева пад сэрцам, страху не адчувалася. Гэта было дзіўна, баяцца і страху не адчуваць, але гэта было так - і ён, вярнуўшыся да стала, наліў яшчэ кілішак.

- Падаваць? - адчыніў дзверы і ступіў у кабінет грузін у двухбортным, зацёплым, як для лета, гарнітуры. - Маё імя Лангіноз, я дырэктар. - І кінуў некаму за спіну. - Падаваць!

Дзверы расхінуліся насцеж - і два грузіны ў кухарскіх апратках падкацілі да стала вазок. На вазку ўнізе стаялі белыя і чырвоныя місы з садавіной і зелянінай, а зверху на вялізным срэбным падносе ляжаў засмажаны баран.

- Калі ласка, - падышоў да стала Лангіноз. - Лаўрэнцій Паўлавіч прасіў сказаць, што калі баран вам не спадабаецца, вам пададуць кухара. Засмажанага. - І кіўнуў на аднаго з кухараў. - Вось гэтага. Ён галоўны. Зваць Мікалай. Прозвішча Кікнадзе.

Кухары паставілі місы па краях стала, барана на падносе паклалі ў цэнтры. Кікнадзе, галоўны кухар, спрытна адрэзаў барану галаву, паклаў на талерку. Лангіноз пажадаў смачна есці - і ўсе трое выйшлі.

Купала выпіў наліты кілішак. Закусваць не стаў. Наліўшы яшчэ, глядзеў на адрэзаную галаву.

- Можна глядзець на гэта, як на метафару, - сказаў нехта з залы, і рэха пракацілася па пустым рэстаране. - Як на тое, што з кожным можа быць. І ніхто з нас, ні вы, ні я не выключэнне… А можна, як на звычай. На даўні звычай падаваць галаву барана самаму ганароваму госцю.

Купала прайшоў на гаўбец. У зале сядзеў Берыя. Народны камісар дзяржаўнай бяспекі СССР. Адзін за сталом, на якім стаяла бутэлька віна і два бакалы.

- Каб бачыць далей і болей, трэба стаяць вышэй, - падняў Берыя руку ўгору. - Я люблю стаяць там, дзе зараз вы. Гэта не так высока, але ўсё ж. Тут п’юць, ядуць, танцуюць, а я зверху пазіраю. І ведаеце: іншым разам спакойна. Людзі, думаю, як людзі, якімі яшчэ ім быць?.. А іншым разам, ведаеце, нянавісць… Без усялякай прычыны, проста сядзіць нехта і чмякае, сёрбае, свіння такая, сёрбае і чмякае, чмякае. Вось так, над сталом, - нахіліўся і пачмякаў Берыя, узяў і адкінуў, як бы выцершы рот, сурвэтку. - Проста свіння!.. І я не вытрымліваю. Хоць па характары мяккі чалавек. Гуманны. Як па сённяшнім часе, дык нават занадта. Не верыце? А дарма… - Ён зняў, працёр насоўкай і зноў начапіў пенснэ. - Зрэшты, ніхто не верыць. Нават тыя, хто, дзякуючы мне, жывы. Вось як вы. Хоць вы жывы, дзякуючы не столькі мне, колькі Хацкевічу. Памятаеце Хацкевіча?.. Ну як жа. Другі сакратар, ваш нацыянальны кадр. Ён, калі ў Грузіі гасцяваў, шмат мне пра вас распавядаў. Хваліў. "Гэта, - казаў, - як ваш Табідзе…" Ну, наш Галактыён, як мы яго без прозвішча ў Грузіі называем, таксама народны… І таксама выпівае. Інакш як напішаш такое:

І закідваў локаць па-жаночы

Снег каля расстайнага маста…

Вы ж выпіваеце?.. Выпіваеце, я ведаю. Налівайце, там у вас, на вышыні, ёсць што наліць.

Насоўка ў Берыі была карычневая з чырвонымі кантамі, і ён, працёршы пенснэ, расправіў яе і акуратна склаў.

- Не хочаце?.. Ці пабойваецеся?.. Не рабіце выгляд, нібы Хацкевіча не ведаеце! Яго не расстралялі як ворага народа. Напісалі, што расстралялі, а насамрэч забілі выпадкова. Не за нацыяналізм. Ды ён і не быў нацыяналістам. У вас, у беларусах, увогуле гэтага мала. Так, хіба пагаварыць. Хоць у чалавеку гэта вызначальная сіла - нацыянальнае пачуццё. Такое ж моцнае, як каханне. Увогуле, што такое чалавек, калі ён мужчына? Мужчына - гэта жанчына і Айчына. У вашых вершах шмат пра гэта, вы разумееце… А вось Хацкевіч зразумець баяўся. Я пытаю: а ведаеш, што мяне за нацыяналізм ледзь не зрабілі брытанскім шпіёнам? Што я Закаўказскую федэрацыю хацеў стварыць, ледзьве не ўгаварыў Сталіна?.. Не, кажа, не ведаю. І глядзіць спалохана. Вось як зараз вы… Думаеце: як гэта таварыш Берыя, які разам з таварышам Сталіным вынішчае ўсялякую нацдэмаўшчыну, можа быць нацыяналістам? Пастку таварыш Берыя ставіць, не йначай…

Купала не думаў пра тое, чаму раптам Берыя стаў строіць з сябе нацыяналіста? У краіне, дзе, прачнуўшыся ранкам, ніхто не ведаў, ці ляжа ў свой ложак вечарам, кожны з сябе некага строіў, ніхто не быў самім сабой. Кожнаму здавалася, што ў іншага, не такога, які ён ёсць, шанец выжыць большы.

А вось пра пастку Купала думаў. І адчуваў, што патрапіў у яе так, што наўрад ці ўдасца вырвацца. Хіба толькі па-звярынаму лапу сабе адгрызці.

- Ты маленькі, дробнабуржуазны нацыяналіст! - раптам рэзка падняўся Берыя. - І мысліш дробнабуржуазна, па-маленькаму! Вось так... - склаў ён два пальцы ў дзюбку, паказваючы, як дробязна, па-маленькаму мысліць Купала. Пастаяў гэтак, гледзячы ўверх і любуючыся эфектам. Сеў, засмяяўся двума кароткімі смяшкамі. - Гэта не я кажу вам, гэта Сталін мне так казаў, калі з Тбілісі ў Маскву паклікаў. А трэба, сказаў, калі некім быць, няхай сабе нацыяналістам, дык вялікім. А як ім быць, як ім стаць?.. Вы не думалі… гэта я ўжо да вас, Іван Дамінікавіч. што такое вялікі палітык, палкаводзец, паэт? Чым вымяраецца веліч? Самім палітыкам, палкаводцам? Самім паэтам, ягоным талентам? Вядома, не без таго, але ведаеце, колькі таленавітых у якім-небудзь Ліхтэнштэйне? - з цяжкасцю вымавіў Берыя назву маленькага еўрапейскага княства, і Купала падумаў, што назву Манака, княства, не большага за Ліхтэнштэйн, вымавіць яму было б лягчэй. - Дзяржавай, Іван Дамінікавіч, веліч вымяраецца! Краінай, якая стаіць, якая высіцца за палітыкам, палкаводцам, паэтам! Вось адкуль веліч! Параўнайце: што такое Купала, за якім Беларусь, і што такое Купала, за якім Савецкі Саюз?.. Вы падыходзіце для Савецкага Саюза, вы яму адпавядаеце, таму мы вас і цягнем! Перад вамі гара, узыходзьце! На ёй кедры, дубы, над ёй сокалы, арлы - я вам потым, калі дазволіце, легенду пра арла распавяду… А вы ў беларускія кусты, у хмызняк, дзе ўсялякая драбяза пасецца. Нацыянальныя мышы ды тхары. Толькі піск ды смурод…

Берыя ўзяўся за бутэльку, віна наліць хацеў, але не наліў. Можа, не прыдумаў, за што выпіць? Не за мышэй жа з тхарамі.

- Сталін папрасіў мяне прыгледзецца да Хацкевіча: можна яго на гару, у Маскву, ці ён тхор? Толькі смярдзець будзе… Мне здалося, што не тхор. І можна падняць… Калі не на гару, дык на пагорак. Але яго забілі. Мы ў горы ездзілі, ён горы захацеў паглядзець. Вярталіся, калі ўжо звечарэла. На Каўказе хутка вечарэе. Вельмі хутка. Вось яшчэ нібыта дзень - і ўжо ноч. Месяц то з хмары, то ў хмару. І зырка так. А ў гэтага Хацкевіча, як і ў мяне, пенснэ было. У месячным святле паблісквала… І раптам стрэлы. 3 ночы, з цемры. А ў машыне жонка мая з намі, сын. Сасо мне пасля гэтага браніраваную машыну прыслаў. Такі самы "Пакард", на якім сам ездзіў. Але тады, у гарах на ваенна-грузінскай дарозе зратавала мяне не браня. У Хацкевіча пенснэ бліснула - у яго і стрэлілі. Пераблыталі мяне з ім. Выйшла, што ён мяне ўратаваў. Беларус грузіна. Хіба не так?.. Выпадкова, але так. І я не тое каб пакляўся, не, проста сказаў сабе... мы, грузіны, мегрэлы, а я яшчэ й мегрэл, удзячныя людзі і ўмеем трымаць слова... дык вось я сказаў сабе, што пры выпадку ўратую некага з беларусаў. І ўспомніў, як Хацкевіч распавядаў пра вас. Вось вы й жывы.

Берыя ўстаў, пайшоў па зале. Дакрочыў да дзвярэй, прыадчыніў іх і, пакінуўшы прыадчыненымі, рушыў назад.

- Але часова. Пакуль жывы. Бо ўсё можа памяняцца... Вось зараз нехта падыдзе і штурхне вас у спіну. І вы ўніз на скрут галавы. Мне пад ногі... - спыніўся Берыя. - А я вось так. - выцер ён ногі аб дыван на тым месцы, дзе мог ляжаць са скручанай галавой Купала. - І пайду далей. Да стала з віном. Можа быць, налью віна і вып’ю за вечную, так бы мовіць, памяць, а, можа, і не. Бо нічога вечнага няма. Нічога, апроч аднаго. Вечнай адсутнасці. Уяўляеце? Вы ўніз сторч галавой - і вас няма, няма і няма. Вечна. Гэта ж страшней за смерць. Таму думаць трэба, Іван Дамінікавіч, не пра тое, як у вечным застацца, а як у імгненным пражыць.

Берыя пастаяў яшчэ, гледзячы пад ногі, уздыхнуў і падняў галаву.

- Толькі тут, дзе імгненнае, ёсць у нас магчымасць пра вечнае думаць. Вершы пра вечнае пісаць. Сесці за стол, абняць сябра, выпіць... - зірнуў ён на дзверы. - Сустрэць жанчыну. - І працягнуў без ніякага пераходу. - Я спытаў неяк: "Сасо, што ты ўсё дома сядзіш? У Крамлі ды на лецішчы. Людзей не бачыш…" І прывёў яго сюды. Угаварыў прыйсці. Ён стаяў там, дзе цяпер вы, і глядзеў. Без асаблівай цікавасці. Нават раздражняўся: "Ты для чаго мяне сюды прывёў?.." Злаваць пачаў, але тут адчыніліся дзверы - і ўвайшла яна. З ягоным сынам і... Зрэшты, не важна, з кім яшчэ. Важна, што гэтак увайшла, што... - Берыя вярнуўся да стала, сеў, закінуў нагу на нагу і гукнуў у прыадчыненыя дзверы. - Пакажы, як ты ўвайшла!..

Увайшла Ганна.

- Вось, глядзіце, Сталін тое самае ўбачыў! - казаў Берыя, пакуль Ганна ў белай сукенцы пад чырвонай пелярынаю крочыла цераз залу па сінім дыване. - Белыя плечы пад пелярынаю. Як яна плыве, як уздымаюцца дыханием грудзі, як перакочваюцца, напоўненыя жаданнем, клубы. Яшчэ б!.. Як не жадаць, калі спатоліць тваё жаданне можа той, каго жадае ўвесь свет! Калі ўся зямля жадае, каб ён яе ўзяў, хоць як, ласкай ці гвалтам, а ён можа ўзяць цябе адну, ён сярод усіх цябе выбраў, дык як тут не будзеш жадаць, я так кажу, Ганна?!.

Ён падвысіў голас, і Ганна ўскінула галаву. Ганарліва гэтак ускінула - і ў той жа час не без страху.

- Так, - сказала яна, сядаючы да стала. - Вы ўсё кажаце так. І нават Табідзе слова ў слова цытуеце. "Белыя плечы пад пелярынаю..." - узмахнула яна рукамі да гаўбца, на якім стаяў Купала, і чырвоная пелярына зляцела з яе плячэй, якія бліснулі беллю. - Але пры чым тут гэты чалавек на гаўбцы?

Берыя не падняўся, каб падаць пелярыну. Толькі рух зрабіў, але не падняўся. І Ганна толькі рух зрабіла, але пелярыну не падняла.

- Прычым тут гэты чалавек на гаўбцы? - зрабіў выгляд, нібы задумаўся, Берыя. - Можа, і ні прычым. Вось няхай ён і скажа, а я паслухаю. І падумаю, як падаць галаву барана? Як метафару, ці як пачастунак…

Купала глядзеў на пелярыну. Яна ляжала, чырвоная, на сінім дыване пад нагамі Ганны - здавалася, плыве па сіняй рацэ, на беразе якой Ганна сядзела, падабраўшы падол сукенкі, каб не замачыць, і ён успомніў маці, якая сядзела вось так, падабраўшы падол сукенкі, над ракой, толькі ён забыўся праз іх частыя сямейныя пераезды, дзе: у Вязынцы, Сеніцы, Селішчы?.. - і была маці падобнай да Лёлі, багіні прыгажосці, якой яе ўяўляў ён, маленькі Ясь, і думаў, што калі вырасце і ажэніцца, дык ці з маці, ці з Лёляй, і сказаў пра гэта маці, крыкнуў цераз раку, бо на другім беразе быў: "Калі вырасту, я ці з табой ажанюся, ці з Лёляй!" - на што маці засмяялася, а тут да ног яе падплыло нешта чырванаватае, не разабраць было, што, можа, толькі што знятая, не выскрабаная скура барана, якую маці, нагнуўшыся, паспрабавала вылавіць, бо ніякая скура ў гаспадарцы не лішняя, але не ўтрымалася і сарвалася з берага пад скуру галавой, ніяк не магла, перапудзіўшыся, з галавы тую скуру сцягнуць, нарэшце вынырнула, закрычала, захлынаючыся: "Я-я-яська!.. Я-я-ясь!.." - і ён кінуўся ў раку, вада ў якой здалася яму чамусьці такою ж, як кроў, чырвонай, не відаць дна - вада Айчыны.

- Вы сказалі, што мужчына - гэта жанчына і Айчына, - нахіліўся з гаўбца, раптам адчуўшы жаданне зляцець з яго, Купала. - Мне няма чаго дадаць.

Ганна павяла плячамі, Берыя ўсё ж падняўся на гэты жэст, падаў пелярыну. Сеў, наліў у бакалы віна. Купалу зверху здалося, што сабе белага, а Ганне чырвонага. З адной бутэлькі.

- Гэта адказ. Наўрад ці яму спадабаецца, але гэта адказ. - І падняў бакал. - Вып’ем!.. Як там у вас, на вышыні?..

Купала схадзіў па свой кілішак, Ганна таксама бакал падняла, спытала напружана, відаць было, што ў фінале гэтай рэстаранна-тэатральнай пастаноўкі яна не чакала нічога добрага: "За што?.."

Берыя сабраўся нешта сказаць, без тоста грузіны не п’юць, але перадумаў. Змаўчаў і паглядзеў на Купалу.

Купала зразумеў, што тост чакаюць ад яго. І нічога, зусім нічога ў галаву не прыходзіла. Мітусліва ўспамінаў Грузію - колькі там гэтых тостаў наслухаўся! І хоць бы адзін.

- У мяне знаёмая ў Грузіі. Эліко... - пачаў ён, не ведаючы, чым скончыць. - Мы з ёй... З боку выглядала, што ў нас раман, а да яе сватацца прыехалі. Не мае сваты. І жаніх, між іншым, мегрэл, калі ў застоллі сядзелі, легенду распавёў.

Усё ж успомнілася. Хай не тост, але нешта грузінскае.

- Жыла ў гарах прыгажуня. Прышоў да яе сватацца джыгіт. І ў гэты ж час яшчэ адзін. Сталі спрачацца: каму першаму сватацца? Пачалі біцца - і забілі адзін аднаго. І сталі праз гэта біцца іх родныя, крэўныя - і пазабівалі адзін аднаго. І пазабівалі праз гэта адзін аднаго ўсе жыхары іх паселішчаў. Застаўся жывы толькі адзін сівы, мудры горац, які й пакінуў свету гэтую легенду…

Давайце вып’ем за...

Берыя падняўся - і Купала змоўк.

- За дружбу народаў! - сказаў Берыя, хоць Купала чакаў, што скажа: за мудрага горца! Сам ён збіраўся менавіта так сказаць.

- За рускіх, - чокнуўся Берыя з Ганнай, - за беларусаў, за грузінаў. Ва ўсіх народаў шмат мудрых легендаў, і я абяцаў вам распавесці, калі дазволіце, легенду пра горнага арла. Таксама грузінскую. Яна не зусім супадае з тым, што кажа пра сямейства арліных арніталогія, але я не доктар біялагічных навук. Дык вось, калі арол пачынае старэць, ён кіпцюрамі сваімі, якія стачыліся за доўгія гады, ужо не можа схапіць здабычу. Дзюба ягоная з узростам загінаецца, і не ўдаецца яму, як раней, адным ударам забіць ворага. Крылы ягоныя абрастаюць, як імхом, старэчымі пер’ямі, робяцца цяжкімі і не даюць яму высока ўзняцца, каб далёка бачыць. Што ж рабіць горнаму арлу? Паддацца старасці, здацца смерці? Скласці крылы і кінуцца са скалы? Нейкі птах гэтак і зрабіў бы, але не горны арол. Ён узлятае на вяршыню скалы і дзяўбе, дзяўбе гэтак, што іскры ляцяць, цвёрды, як жалеза, камень, пакуль старая дзюба не раструшчыцца. Дачакаўшыся, калі вырасце новая, ён вырывае ёю свае сточаныя кіпцюры. Нанава выраслымі кіпцюрамі арол выдзірае старое, сцяжэлае пер’е на крылах - і зноў высока ўзлятае, зноў далёка бачыць. З вострых кіпцюроў ягоных зноў не вырвацца здабычы, ад жалезнай дзюбы ягонай не ўратавацца ворагу!.. Дык вып’ем за... - вышэй падняў Берыя келіх, пастаяў з ім, высока ўзнятым, і паставіў на стол. - Зрэшты, Іван Дамінікавіч, выпівайце за каго ці за што хочаце. Зараз Лангіноз адчыніць рэстаран - і можаце зверху глядзець. На ўсё і на ўсіх. Калі захочаце некага забіць, скажыце Лангінозу. Ён заб’е і засмажыць. А калі не захочаце, можаце пра гэта не казаць, бо не паверу. - І ён падсунуў келіх да Ганны, якая нервова, пакуль Берыя легенду распавядаў, выпіла свой. - Ты застаешся?

- Фу!.. - выдыхнула тая і, выпіўшы віно з келіха Берыі, пацепнула белымі плячыма пад чырвонай пелярынай. - Дзякуй, я ўжо нагледзелася. Усіх бы пазабівала! І тых, хто ўнізе, і тых, хто зверху.

Шалёная.

"Шенма сурвілма дамліа Шензе фікрма да севдама Шорс цасвлам, хшірад гакрама Гуліс твалебіт мхедвама, Гуліс твалебіт мхедвама…" - насцеж расчыніліся дзверы, у якія ўляцеў, як горны арол з новымі крыламі, Лангіноз з музыкамі і, пакуль тыя спявалі, як каханая страціла каханага, нібы чаркес стралу, Лангіноз паказваў, як выходзіла ў Берыі з адной бутэлькі і белае, і чырвонае віно наліваць: "Тут перагародка, дзве бутэлькі ў адной. Фокус просты, але, калі не ведаць, уражвае. Ён Сталіну, калі знаёміліся, гэтаксама наліў. Той не ведаў і ўразіўся. У Маскву Берыю ўзяў. А ён мяне паклікаў. Вы таксама можаце каго хочаце паклікаць. Калі няма гаспадара, гэта не забараняецца. Увогуле ўсё можна, калі гаспадара няма. Гуліс твалебіт мхедвама, гуліс твалебіт мхедвама…"

Купала не стаў нікога клікаць. Табідзе ў Маскве не было, а некага іншага... Можна, вядома, некага. Таго ж Асеева, Ціханава... Але ён падумаў: "Мяне б яны паклікалі?.." Стаяў на гаўбцы, папіваў каньяк, падыходзіў да стала, закусваў смачна, кухара Кікнадзе не трэба было засмажваць, глядзеў з гаўбца ўніз, дзе ўсё болела шуму, звону, людзей, жанчын у шыкоўных строях і мужчын у ладна скроеных касцюмах, фрэнчах і кіцелях, якія коратка, так, каб было незаўважна, кідалі, калі прыкурвалі, позіркі наверх, і па тварах іх прабягала то недаўменне, то разгубленасць: хто там, на гаўбцы Берыі, дзе выпадковых не бывае? - і гэтая невядомасць выклікала ў іх адчуванне небяспекі, шмат хто відавочна нерваваўся, вунь тыя два вайскоўцы амаль пад самым гаўбцом, абодва з пятліцамі палкоўнікаў, якія налівалі і выпівалі, налівалі і выпівалі, не закусваючы, пакуль адзін не з’ехаў з крэсла тварам у талерку з кабачкамі, а потым стаў выцірацца сурвэткай, як нядаўна паказваў Берыя, так, што стала гідка, і ўжэрты палкоўнік адчуў гэта, крайком вока ўбачыў позірк Купалы, які свідраваў яго зверху, ускочыў і застыў рукі па шве з кабачковымі семкамі на падбароддзі, з боку ў бок хістаючыся, пакуль хаўруснік не ўзяў яго пад пахі і не пацягнуў у прыбіральню, чапляючыся за ножкі крэслаў, за сталы, устаўленыя, як на карціне, бутэлькамі, чырвонымі і белымі місамі, талеркамі з рыбай, мясам, заваленыя зелянінай і садавінай, і ўсё гэта пад музыку з танцамі, пад "Барыню" і "Лезгінку" пілося, елася, жавалася, жэрлася ў сталіцы краіны, на прасторах якой смерць пажынала людзей, старых і дзяцей, галадаморамі, знішчала іх ссылкамі, лагерамі, генацыдамі - Купалу невыносна захацелася забіць і тых, хто ўнізе, і тых, хто зверху, дзе ён быў адзін…

Чужы чужым - яны знайшлі свайго,

Не свой сваім - яны пайшлі з чужымі,

Не тузайся ні з тымі, ні з другімі.

Як ты адзін - ты больш за аднаго.

У высі птушка,

Рыба ў глыбіні,

Вандроўнік на фантомным небакраі,

Як ты адзін - ты не змарнуеш дні

На тое, каб спазнаць законы зграі.

Як ты адзін - аднойчы ўночы ты,

Угледзеўшы імгненны след каметы,

Уцяміш таямніцу пустаты,

З якой Гасподзь саткаў усе Сусветы.

Як ты адзін - ты боскай тканкі ніць

У вушка голкі зловіш і, быць можа,

Пустое станеш ткаць, пустое шыць, -

Як ты адзін,

Як Бог у тым паможа.

32

Пасля пасядзелак у Маслюка на могілкі да Купалы сабраўся з Віктарам і Каралевічам яшчэ й Стралец. Яго таксама ўразіла смерць вераб’я і, мусібыць, не менш за іншых, але калі іншыя ўбачылі ў гэтым, кожны для сябе, нейкае трывожнае прадказанне, знак, дык ён убачыў тое, што было. Смерць. Няхай маленькую, вераб’іную, але смерць.

Стралец загарнуў вераб’я ў сурвэтку, паклаў пад кашулю на грудзі - і так трымаў. Каралевіч узяў з багажніка Бычыкавай "Волгі" рыдлёўку. "Падвезці?" - спытаў Бычык, які ні ў якія прымхі не верыў, а тут таксама ўспомніў пра важныя справы і дахаты заспяшаўся. - "Не трэба. Пройдзем".

Пайшлі на могілкі. Стралец і Віктар маўчалі, а Каралевіч маўчаць не мог. "Вы бачылі калі-небудзь, як птушкі паміраюць? - пытаў ён па дарозе. - Я не бачыў. Можа, яны так і паміраюць. І нічога тут дзіўнага. Але чаму, калі мы размаўлялі пра Купалу, верабейка прыляцеў на ягоны партрэт? Можа, гэта душа Купалы прыляцела? Тады чаму памерла? Душа ж не можа памерці, яна несмяротная. Дык што гэта было?.."

"Так, душа не можа памерці. Але верабей памерці можа. А калі можа памерці верабей, значыць, можа памерці і чалавек", - думаў Віктар пра смерць, як талстоўскі Іван Ільіч, каб не думаць так, як думалася самому: "Ён сам скінуўся! І паказаў, што сам!.."

Так думаць не хацелася, нельга было так думаць, бо калі так, тады што з гэтым рабіць? Пісаць у энцыклапедыі, што напіўся і зваліўся?..

- Бачыў, - сказаў ён Каралевічу. - Бачыў я аднойчы, як птушка памерла. У палёце. Юнаком яшчэ быў, падлеткам. Бацька на паляванне ўзяў. Упершыню. На качак. Я не хацеў. Але бацька, ваяка: "Пайшлі! Ты хоць раз, ды стрэліш! Мужчына мусіць!.." Што ж, мусіць дык мусіць. Але нават мусячы пайсці туды, дзе забіваюць, ты не мусіш забіваць. Неяк жа можна схітраваць, знайсці спосаб, каб не забіць. І як толькі паказалася чарада, я ўскінуў стрэльбу. "Рана, надта далёка і высака, зараз да возера пачнуць зніжацца, тады…" - казаў бацька, але я ведаў, што рабіў. Калі ты хочаш, каб хоць адзін раз, дык на табе: раз! - і, не цэлячыся, я стрэліў. У паветра, туды, дзе чарада ўжо праляцела. А птушка кульнулася ў паветры і ўпала. Так далёка ўпала, што мы яе, сабакі з намі не было, не знайшлі. Першая, тая, што ляцела паперадзе. Качар. Важак. "Ну ты даеш!" - у захапленні схапіў у абдымкі бацька, нават гарэлкі пасля наліў, як роўнаму. А я ведаў, што не пацэліў. Не мог я, страляючы туды, дзе чарада праляцела, пацэліць у птушку паперадзе чарады. Каб яшчэ ў апошнюю, дык неяк магло быць. Але не ў першую. Не ў качара. Дык вось што гэта было, калі не смерць у палёце?..

- Шрот ветрам знесла, - сказаў Каралевіч. - Неверагодная гісторыя, таму цікавая. У жыцці ўвогуле цікавае толькі неверагоднае. Гэта і ёсць жыццё - адзіная ў свеце неверагодная рэч. Нічога болей неверагоднага ў свеце няма.

Тое самае казаў Віктару некалі Марат Цапман. Пасля таго, як яны паспрабавалі пралічыць на ЭВМ верагоднасць іх з’яўлення ў гэтым свеце. Пастраляць па качках, якія так далёка і высока, што іх не відаць.

- А далей яшчэ цікавей. Больш я на паляванне не хадзіў, але бацька пасля пры любым зручным выпадку ўсім распавядаў: "Неяк мы з сынам, ён яшчэ малы быў, на качак пайшлі. Ну, не на кабана ж малога браць. Бачу: чарада. Высока яшчэ, далёка. Я ведаю, што да возера, што будуць зніжацца. Чакаю. А сын, ёрш яго дваццаць, бац! - і адным стрэлам качара зразае. Важака, уяўляеце? Ну, хто з вас калі-небудзь вось так: бац!.."

Вядома ж, ніхто і ніколі, толькі ці ён, ці сын. І я праз гады, калі стаў чарсцвець, грубець, паціху верыць пачаў, што зрэзаў. І аднойчы ў лазні, дзе мужыкі звычайна хваляцца ці колькасцю жанчын, ці колькасцю пляшак, дзе трэба нечым такім пахваліцца, расказаў... Як я качара, важака... Калі чарада яшчэ высока была - адным стрэлам. Тады яшчэ вагаўся, распавядаючы: зрэзаў, не зрэзаў? - а цяпер паспрабуйце мне сказаць, што не...

- Навошта я буду казаць, што не? - шчыра здзівіўся Каралевіч. - Калі сам пры кожным зручным выпадку нешта такое расказваю.

Яно так. Каралевіч мог выдумаць што заўгодна. Але лепш за ўсё вы-думлялася ў яго прыўкрасная Беларусь.

Ён любіў гэтае слова: прыўкрасна, прыўкрасны, прыўкрасная…

"Разумееш, - казаў ён, пачухваючы патыліцу, - я магу зразумець усё і ўсіх, апроч чалавека, якому распавядаю прыўкрасную гісторыю, і ён слухае, разявіўшы рот, а пасля кажа, што гэта няпраўда. Ды якая табе розніца, праўда гэта, няпраўда, калі гэта прыўкрасна! Я ж табе не пра жонку тваю распавядаю, якую з іншым бачыў. Не ў судзе сведкам выступаю. У судзе сведчыў бы толькі папраўдзе. Пра жонку… Не, пра жонку нічога не сведчыў бы, самі разбірайцеся. І кожны са мной, як з чалавекам, які прыўкрасную жонку мае, можа разбірацца, але навошта кожнаму разбірацца з прыўкраснай гісторыяй, якую я расказаў, напісаў? Калі яна падабаецца, значыць, усё ў ёй праўда. Калі не, значыць, усё мана. Праўда літаратуры і мана літаратуры - гэта яе якасць. Вось і ўсё! І ўсё прыўкрасна!.."

Гэтак і Віктар лічыў. Магчыма, не без уплыву старэйшага за яго на 15 гадоў Каралевіча. Яны і зблізіліся гадоў праз 15 пасля знаёмства.

Каралевіч быў не меней, а нейкі час нават больш папулярны, чым Бычык, але, бо нацыяналіст, не меў ніякіх прэмій, званняў, і, калі ўжо дажыў да паўвека, партыя, у якой інструктарам па літаратуры быў зямляк Каралевіча, вырашыла ўсё ж нечым яго ўзнагародзіць. І ўзнагародзіла ордэнам "Дружбы народаў" - гэтакай узнагародай ні за што. Не за кнігі, не за працу, не за творчасць - за сяброўства. Каралевіч той ордэн свайму земляку-інструктару хацеў аддаць: "Вазьмі, ён твой!" І дарма зямляк не ўзяў, бо заслужыў. Яго ананімкамі закідалі: "Вы каго ўзнагароджваеце? Нацыяналіста?" У Саюзе пісьменнікаў хуценька прыдумалі абмеркаванне апошняй кнігі Каралевіча з дакладам "Небяспечная гульня ў праўду". Дакладваў дырэктар Інстытута гісторыі. Ён сыпаў імёнамі, падзеямі, датамі таго часу, пра які напісаў Каралевіч, зачытваў абзацы з ягонай кнігі і пытаў: "Дзе тут праўда? Партыя вучыць нас, што літаратура мусіць адлюстроўваць праўду жыцця, а дзе тут праўда?" Нарэшце Віктару, якога нядаўна прынялі ў Саюз пісьменнікаў і які яшчэ не ведаў, што гэтакі маразм тут - звыклая рэч, слухаць усё гэта абрыдла, ён падняўся: "Я ўражаны вашай эрудыцыяй! Фенаменальнай памяццю! Але ці не маглі б вы на ўсё забыцца і пакінуць нам тую версію гісторыі, якую прапануе Каралевіч?.."

Потым у бары Каралевіч падышоў да яго: "Файна ты фарсануў. Умееш…" Папрасіў бармена наліць, падняў кілішак: "Будзьма!"

- А ў Кітаі, - сказаў маўклівы Стралец, - знішчылі два мільярды.

Ён умеў гэтак. Ні з сяго, ні з таго.

Каралевіч спыніўся.

- Іх усяго мільярд. Як маглі знішчыць два?

- Вераб’ёў. Мао Цзэдун на VIII з’ездзе партыі заклікаў знішчаць вераб’ёў - і кожны кітаец знішчыў двух. Выйшла два мільярды.

Каралевіч, відаць было, не ведаў, што на гэта сказаць. Спытаў:

- Дакладна на восьмым?

- Дакладна. У 1958 годзе. Такой парой, у сакавіку. Магу газету паказаць, я выразаў. Скаланула мяне гэта. Бо з маленства лічыў, што беларуская птушка не бусел, не бацян. Верабей. Я скакаў на падворку, ён скакаў… І раптам - два мільярды. Ды яшчэ гэтакім спосабам. Ведаеце, колькі верабей можа прабыць у паветры? Не больш за 15-20 хвілін. Дык і дарослыя, і дзеці бралі барабаны, вёдры, тазікі, залазілі на дахі і грукалі, грукалі, грукалі, не даючы вераб’ям сесці. У птушак разрываліся сэрцы, яны сыпаліся з неба мёртвымі. А пасля аказалася, што ўсё гэта дарма.

- Што дарма?

- Знішчалі іх дарма, - уздыхнуў Стралец. - І нечакана скончыў: - Як і нас.

Каралевіч перакінуў рыдлёўку з рукі ў руку.

- Так. Лятаем, не ведаючы, дзе сесці. Нідзе не даюць.

Дарога да Вайсковых могілак, дзе пахавалі дваццаць год таму пераве-зены з Данскіх могілак Масквы прах Купалы, была нядоўгая. Карацейшая за шлях Купалы дамоў.

- Трэба было б кветкі прынесці, - сказаў Каралевіч. - Але дзе ты іх возьмеш пад ноч у нашым прыўкрасным горадзе. Гаўняны горад, калі праўду казаць. Кіеў лепшы.

Каралевіч вучыўся ў Кіеве. Ва ўніверсітэце. Там ён дазнаўся, што ёсць такая рэч як украінскі нацыяналізм, і стаў беларускім нацыяналістам. Без Кіева гэтага магло і не быць.

- А Масква?

- Што Масква?.. Масква - імперыя. Што тут раўняць?.. Барада кажа, што ты ў Маскве царэўну сабе знайшоў. Крамлёўскую.

- Пляткар Барада.

- Не знайшоў?

- Знайшоў. Але Барада - пляткар.

- Ёсць трохі, - дастаў Каралевіч з кішэні насоўку, пахукаў на шыльдачку на надмагіллі, працёр. Сказаў: "Верабей абасраў".

Ён да Купалы па-рознаму ставіўся.

Насоўка ягоная была з чырвонай аблямоўкай. Ён склаў яе, схаваў. Спытаў, хаваючы:

- Ты пагаварыць пра гэта яшчэ хочаш?

- Пра што?.. Пра Маскву з царэўнай?

- Не мая справа. Пра твае адносіны з Купалам. Хоць і гэта не мая справа, але ў мяне таксама было такое. І ў Стральца. Было, Міхась?

Стралец кіўнуў:

- У мяне ўсё было.

- Бачыш… Ва ўсіх нешта падобнае бывае. У некага з Купалам, у некага з Пушкіным. Ён чаму да Сенацкай плошчы не даехаў, на якую сябры ягоныя, якіх пасля павесілі, выйшлі? Пабаяўся. Потым зайца прыдумаў, які дарогу перабег. Але ўсё адно Пушкін гэта Пушкін, Купала гэта Купала. І ведаеш, што я раблю, калі чалавек, якога люблю, робіць нешта такое, за што любіць яго нельга? Падключаю інфернальныя сілы. Усялякіх чарцей з ведзьмамі. Нібыта не ён сам, які ёсць, гэта робіць, ілжэ, крадзе ці жадае жонку бліжняга свайго, а яны спакушаюць яго, змушаюць гэта рабіць. А ён па слабасці сваёй сілам гэтым, іх спакусам не здольны супрацьстаяць. Дык за што яго не любіць? А тым больш судзіць? За слабасць? Слабых якраз любяць. І, калі і судзяць, дык апраўдваюць.

Стралец, слухаючы Каралевіча, на ўсё згодна ківаў, а калі той скончыў, ні з чым не пагадзіўся.

- Я б судзіў. І без апраўданняў. Бо чалавек па слабасці робіць тое самае, што і па подласці. А паколькі слабых шмат, дык і подласці хапае. І чэрці з ведзьмамі мы самі. Іншых няма.

Абодва яны казалі яму тое ж, што і ён ім казаў бы.

Трэба выгаварыцца перад імі. Дарэшты. Калі не перад імі, тады перад кім?..

"Я не падключаў нікога, - сказаў ён. - Яны самі падключыліся". - "Хто?" - "Сілы інфернальныя. Чэрці з ведзьмамі". І каля бронзавага Купалы, які сядзеў на сваім надмагіллі так, нібы прах свой вартаваў, каб яго зноў куды-небудзь не перанеслі, Віктар распавёў Стральцу з Каралевічам пра дырэктара антыкварнай крамы, які быў яшчэ і дырэктарам цырка, пра паэта з ягоным, Маргеравым прозвішчам, які гэткі самы, як і ён, але не ён, бо рускі паэт і да таго ж загінуў, толькі неяк так выйшла, што не той паэт загінуў, а загінуў ён сам, Віктар, ці дырэктар крамы іх аднаго з адным неяк падмяніў, так што ён цяпер не ён ці не зусім ён, а той Віктар, які загінуў… дык вось гэта той Віктар, той несапраўдны Віктар Маргер не сказаў тое, што сказаў бы ён, сапраўдны Віктар Маргер, выступаючы на з’ездзе КПСС, на які прыстроіў яго сакратар ЦК КПСС Грачын, дачка якога не ягоная дачка, а дачка ці Сталіна, ці Берыі, ці Купалы, які Віктару сніцца, сніцца і сніцца не загінулым, а жывым, бо яго ажывілі па загадзе Сталіна ў 1-й лабараторыі, каб асудзіць як нацдэма, а пасля спалілі ў царкве Данскога манастыра, але ён усё адно не памёр, можа, таму, што спалілі ў тым месцы, дзе быў алтар, у царкве, з якой Купалу, раскрыжаванага разам са Сталіным, святыя пакутнікі панеслі на Красную плошчу, дзе чакаў іх Хрыстос з апосталамі, дзе пачаўся Страшны суд, на якім Хрыстос апраўдаў Купалу, а сам Купала сябе не апраўдаў. Дык калі не апраўдаў сябе Купала, які нічога такога не зрабіў, каб быць не апраўданым, ва ўсякім разе не зрабіў нічога такога па злой волі, хіба па слабасці, тады як можа апраўдаць сябе ён, Віктар Маргер, калі нават ён не ён, скажыце?.. Няхай сабе гэта інфернальныя сілы, нейкі фокус дырэктара цырка, трызненне, галюцынацыі, але як ён можа сябе апраўдаць, калі слабасць, тое самае, што подласць?..

- Ты чуў? - спытаў Каралевіч Стральца, калі Віктар адспавядаўся.

- Чуў

- І ты ў гэта верыш?

- Веру. Што тут такога, каб не верыць?

Каралевіч паглядзеў на Стральца так, як глядзяць на чалавека, пра якога ведаюць, што не падвядзе.

- Вось і я думаю: што тут такога, каб не верыць? Наадварот! Тут такое ўсё, што не паверыць немагчыма! - абняў Каралевіч Віктара. - Прыўкрасная літаратура! Толькі табе трэба адпачыць.- І прапанаваў: - Паехалі да мяне на лецішча!

Стралец засмяяўся.

- На тое самае?

- На якое тое самае?

- На якое ўжо вазіў.

- А… - успомніў Каралевіч. - А што? Прыўкраснае лецішча!.. Можам гэтым разам усе з’ездзіць. Утрох.

Стралец тым разам паехаць не змог.

Яны пілі. Барада, Каралевіч, Стралец. Гаўрусь, Нядзведзь… Старэйшыя, Бычык, за якім фронт, Дымовіч ці Тарасюк, якія партызанілі, хто болей выпіваў, хто меней, хто зусім не, а гэтыя, якіх назвалі пакаленнем, апаленым вайной, адзін з якога напісаў: "Я вырас пад гарматнымі стваламі", - пілі. Але талент не прапівалі, моцныя мелі таленты. Адно што пісалі меней за цвярозых графаманаў, вершаваныя складанкі якіх друкаваліся замест ненапісаных вершаў таго ж Стральца. Ці Барады, Каралевіча, замест якіх атрымлівалі званні ды прэміі літаратурныя ашавуркі, якім Стралец кінуў аднойчы: "Дзякуй нам скажыце, што мы пілі!"

Неяк Віктар зайшоў да Барады - у яго Стралец і Каралевіч. Барада са Стральцом спяць, Каралевіч ляжыць у ванне. Без вады, апрануты. І ў трубку душа выклікае хуткую дапамогу. "Алё! Хуткая? Гэта хуткая?.. Забярыце мяне адсюль, я памру з гэтымі п’янтосамі". - "Выклікалі? - спытаў Віктар, зайшоўшы ў ванну. - Падымайцеся, паехалі". - "Не магу падняцца, хворы. А ты праўда хуткая?" - "Хуткая, хуткая…" - спрабаваў Віктар падняць не такога й лёгкага хворага, які паглядзеў на яго і, пэўна, не ўбачыў таго, што чакаў убачыць. - "А на табе крыж ёсць?" - "Няма на мне крыжа". - "Тады ты не хуткая". - "Без крыжа, але хуткая. Ці ў вас ёсць хутчэйшая за мяне?.."

Хутчэйшай не знайшлося. Віктар зрабіў беспаспяховую спробу падняць Бараду са Стральцом, не змог, выклікаў таксі і павёз дахаты Каралевіча.

"На лецішча паехалі! - раптам вырашыў па дарозе Каралевіч. - Ты ж не быў, не ведаеш, якое ў мяне лецішча! Які цуд! Не ўяўляеш, як там прыўкрасна! А самае найпрыўкраснае тое, што гарой пад вокны насыпаліся з дубоў залатыя жалуды!"

Што ў Каралевіча ёсць лецішча, Віктар упершыню чуў. Залатыя ці медныя там жалуды, яму было ўсё адно. Ён падумаў, што на лецішча павезці Каралевіча лепш, каб дома яго прыўкраснага такога не бачыла ягоная прыўкрасная жонка, і да апошняга трываў, пакуль ехалі спачатку ў бок Віцебска: "Гэтая дуброва за Раўбічамі…" - пасля ў бок Магілёва: "За Каралішчавічамі…" - з магілёўскай шашы звярнулі на лясную дарогу, якая ў лесе і скончылася. Каралевіч вылез з таксі: "Трохі заблукалі, але недзе тут… - хадзіў ён ад сасны да бярозы, ад бярозы да сасны. - Вунь там, за тым пагорачкам, за выжарынай…" - шукаў Каралевіч сваё лецішча, якое сярод дубоў, пад вокнамі якога высяцца горы залатых жалудоў, дзе такі цуд, якога, што Віктар даўно зразумеў, ні за Раўбічамі, ні за Каралішчавічамі, ні за пагоркам, ні за выжарынай, ні ў лесе, ні за лесам няма, але ўсё гэта ёсць у ім, у Каралевічу, як тое, што мусіць быць! І Віктар зразумеў, як Каралевіч піша, як яму ўдаецца самыя фантастычныя сюжэты выпісваць, нібы рэальныя, і ён гатовы быў шукаць тое лецішча пад дубамі, якіх у лесе тым не было, хоць да ночы, але не вытрываў таксіст - сказаў ім усё, што пра іх думае.

Таксіст думаў пра іх, што яны прыдуркі. Сказаў, што ўсіх нармальных вызвалялі ад беларускай мовы яшчэ ў школе. А калі яны не вызваліліся, дык прыдуркі. І калі, як прыдуркі, пішуць па-беларуску, дык хто іх чытаць будзе?

Каралевіч не захацеў вяртацца з тым таксістам, і яны пайшлі напрасткі праз лес у бок горада, па дарозе да якога Каралевіч пытаўся, спыняючыся то ў нізіне, то на пагорку: "Для каго я пішу?.. Для каго пішу?.."

Пытанне гэтае было большым за пахмельнае пытанне да таксіста - Віктар сам задаваўся ім не аднойчы.

У тым мястэчку, у якім пайшоў ён у першы клас, была адна школа, і ягоны настаўнік, габрэй Цукерман, не ведаў ніякай іншай мовы, апроч беларускай. Ці, можа, і ведаў, але ні на якой іншай мове, апроч беларускай, у беларускім мястэчку Крэва ні з кім ён не размаўляў.

У Смаргоні, горадзе, у які сям’я Віктара пераехала з Крэва, было ўжо дзве школы. №1, якую называлі "беларускай", і №2, якую называлі "рускай". У рускую аддавалі сваіх дзяцей усе гарадскія начальнікі і вайскоўцы.

У беларускай школе таксама былі дзеці вайскоўцаў, бо ісці да яе ад ваеннага гарадка было ўдвая бліжэй. Па заявах бацькоў дзеці іх вызваляліся ў беларускай школе ад беларускай мовы.

Настаўнік Міхась Язэпавіч Сыракваш, які вучыў Віктара беларускай мове і літаратуры, абураўся: "Ну, як так? Гэта ж знявага! Прыніжэнне не толькі мовы, але і нас як беларусаў! Калі не патрэбная мова, дык, выходзіць, і мы непатрэбныя?.. "

Дырэктар рускай школы, выступаючы на раённай нарадзе па адукацыі, назваў Сыракваша, які быў проста настаўнікам беларускай мовы, нацыяналістам - і настаўніку Віктара не далі дапрацаваць да пенсіі. Калі Віктар з аднакласніцай, сяброўкай ягонай Зойкай Ермалінскай, пайшлі да дырэктара сваёй беларускай школы, каб свайго настаўніка беларускай мовы бараніць, дырэктар выклікаў іх бацькоў і сказаў, што, як настаўнік беларускай мовы ў школе да пенсіі не дапрацаваў, гэтак і вучні ягоныя, вашы дзеці, могуць у школе не давучыцца.

Рускі бацька Віктара па-руску паслаў дырэктара, а беларускі бацька Зойкі, калі яна прыйшла дахаты, узяў дзягу.

Рускі бацька Віктара сказаў: "Ты ўсё зрабіў правільна". А беларускі бацька Зойкі, калі яна, пабітая, сышла з хаты і яе не маглі знайсці, сказаў: "Ну і халера з ёй, нацыяналісткай!"

Беларускі бацька Зойкі Ермалінскай хацеў быць рускім бацькам. З таго часу Віктар на ўсё жыццё ўсвядоміў, што няма праблемы нацыянальнасці. Ёсць праблема годнасці.

Калі Віктар сканчаў беларускую школу, яна ўжо была напалову рускай. Руская напалову беларускай не стала.

"Для каго я пішу?.." - думаў ён, стаўшы пісьменнікам, выступаючы ў школах, дзе беларуская мова ўжо вывучалася як замежная, і ён бачыў: новыя дзеці ў новых школах яго не разумеюць. І не таму, што ён складанае нешта казаў. Ён казаў проста і простае. Але не на іх мове. Беларускія кнігі яшчэ завозілі ў школьныя бібліятэкі, але, пастаўленыя на паліцы ў самыя дальнія куты, там яны і пыліліся.

"Дык што будзе? - пытаў ён невядома каго. Бацьку Зойкі Ермалінскай з дзягай. - Для каго я пісаў? Дзеля чаго з’явіўся ў Божым свеце? І не толькі я. Бычык, Дымовіч, Танкевіч, Каралевіч, Барада, Стралец, Бур, Гарымякін… - усе мы? І не толькі мы, але і тыя, што да нас? Адмяняецца мова - адмяняюцца яны. Багдановіч, Колас, Чорны, Гарэцкі - той жа Купала. Адмяняецца лёс ягоны. Ягонае жыццё. Дзеля чаго ён жыў? Дзеля таго, каб у лесвічны пралёт зляцець?..

Мы лятаем, не ведаючы, дзе сесці? Нідзе не даюць - і падаем?..

Думаць так было страшна - і як тут не запіць?.. Можа быць, думаў ён, яны, Барада, Стралец, Каралевіч, і п’юць, бо страшна? Бо нічога страшней за будучыню, у якой ты станеш пылам на паліцы, няма і не можа быць. Гэта страшней, чым прахам стаць.

Неяк ён пагаварыў пра гэта з Ганнай. У ёй, калі нават яна не дачка Купалы, праз маці адчувалася крывіцкая кроў - і яна не была да гэтага абыякавай. "Ведаеш, што адбылося ў гатэлі "Масква" познім вечарам 28 чэрвеня 1942 года? - спытаў ён, калі Ганна ўпершыню ўвайшла ў нумар, у якім жыў Купала, і сказала, што ў ім пахне згубай. - У гатэлі "Масква" познім вечарам 28 чэрвеня 1942 года быў скінуты ў лесвічны пралёт гісторыі не толькі беларускі паэт Янка Купала. Была скінутая нацыя, быў скінуты народ, была скінутая Беларусь - толькі яна даўжэй за свайго паэта падае… Вось, што адбылося познім вечарам 28 чэрвеня 1942 года ў гатэлі "Масква". І я пасяліўся ў ім, каб, можа быць, тут зразумець, знайсці адказ на пытанне: што мне з усім гэтым рабіць?"

Ён казаў так і сам адчуваў, што залішне пафасу, што пра такое кажуць спакайней, і Ганна, каб збіць яго ў пафасным палёце, як ён некалі качара ў небе, спытала: "А Беларусь ужо ляснулася ці яшчэ ляціць? Калі яшчэ ляціць, дык якраз ты можаш злавіць яе. Зратаваць. Толькі для гэтага трэба выбраць правільную пазіцыю. Не ўніз бегчы, на першы паверх, дзе зрабіць ужо нічога нельга, апроч як разам з Беларуссю, якая прыплюсне цябе да падлогі, загінуць, а падымацца ўверх, дзе штаб кіравання палётамі. І калі ты станеш начальнікам штаба, а ў цябе такая магчымасць, шанец гэтакі ёсць, ты націснеш кнопку - і падзенне спыніш. Выступіш на з’ездзе, які ўжо сам прызначыш, у прэзідыуме якога будзеш сядзець у першым шэрагу ў цэнтры, з дакладам пра новую нацыянальную палітыку, вернеш у Беларусь беларускае - і не станеш пылам на паліцы. Толькі такі шлях, Віктар, толькі такі. Праз уладу. Усё астатняе - маргінальшчына. Дысідэнцтва, якое ні на што не здольнае паўплываць. Гэта як Саюз пісьменнікаў ці як літаратурнае аб’яднанне на тытунёвай фабрыцы "Дукат", дзе пра пісьменнікаў, якія прадаліся ўладзе, могуць казаць што заўгодна, але вызначаць, чые кнігі выдаваць, як і вырашаць усё астатняе, будуць яны. У тым ліку і тое, што рабіць з літаб’яднаннем на фабрыцы "Дукат".

- Добра, - зірнуў на гадзіннік Каралевіч. - Давайце рытуал пачынаць, мая прыўкрасная царэўна зачакалася. Не засне, пакуль на парозе не ўбачыць. І ты, дарэчы, - падаў ён рыдлёўку Віктару: маўляў, я прынёс, а ты капай, - дарма пра сваю гэтак кажаш…

- Як гэтак?

- Так, нібы табе няёмка, што знайшоў царэўну ў Крамлі. Быццам хацеў знайсці кандуктарку ў трамваі. Масква - гэта казка. А ў казках каго шукалі? З кім жаніліся? Толькі з царэўнамі. Хіба аднойчы нейкі няўдаха з жабкай ажаніўся, дый тая царэўнай аказалася. І яшчэ ты дарма… Ты чаму не капаеш?

- Дзе? Тут? На магіле? Я думаў: за агароджай.

- Верабейка гэты не самагубца, каб за агароджай. Капай давай… І дарма ты распрануўся сёння. Калі б яшчэ ўсе свае… Гарымякін пачне чуткі разносіць. Казаць, што ты каяўся.

- У чым?

- У тым, што на з’ездзе выступіў. Заклікаў два мільярды вераб’ёў знішчыць.

- Я не каяўся…

- Я ж кажу: чуткі пойдуць… Ты будзеш капаць?

Віктар капануў. Раз, другі. Рыдлёўка шкрабнула аб камень.

- Тут камень. Пліта. Давайце ўсё ж за агароджай. Ці пад ёй.

- Тут Купала, а не пліта. А гэта, можа, ягоная душа. Ты ж таксама гэтак падумаў? І хочаш пахаваць душу чалавека ад яго асобна?

- Душу не хаваюць.

- Не хаваюць, калі яна не верабей. Ну, добра, трохі далей капні. Дай мне!.. - не вытрываў Каралевіч, якога царэўна дома чакала, без яго спаць не клалася, а ён вераб’я ўсё ніяк пахаваць не мог, схапіў рыдлёўку, і тут верабей, якога Стралец, разгарнуўшы сурвэтку, дастаў з-за пазухі, пырснуў крыламі, узляцеў і сеў на бронзавае плячо Купалы.

Усе трошкі прыслупянелі.

Яны стаялі - ён глядзеў на іх.

- Во, - нарэшце сказаў Стралец. - З парваным сэрцам. Неўміручая душа. - А Каралевіч з размаху ўвагнуў у зямлю рыдлёўку, у камень увагнаў:

- Міхась! Калі я памру, калі парвецца сэрца, пакладзі мяне за пазуху, Міхась…

XXXIII

- Так, чэкісты любяць гуляцца, - пацёр скроні, нібы галава забалела, Маякоўскі, калі "тройка", пракурор Ляплеўскі, Кашкадамаў і Тухачэўскі, абвясціўшы перапынак у судзе, пайшлі раіцца, які вердыкт вынесці Купалу, а нябожчыкі заняліся хто чым, пераважна ўспамінамі, і Купала распавёў Маякоўскаму пра рэстаран "Арагві" з гульнямі Берыі. - Са мной таксама гуляліся. Якаў Арганаў гуляўся, начальнік сакрэтнага аддзела ГПУ. Я ўсё не мог дапяць, чаму ягоны аддзел сакрэтны? Нібы там нейкія не сакрэтныя ёсць… Ваш, між іншым, зямляк. Як і Дзяржынскі. Нешта шмат гэтых вашых… Больш, чым паэтаў.

Так. Больш. Прычым шмат іх стала неяк адразу, як толькі летам 1920 года ў Мінск увайшлі чырвоныя.

Перад тым, зімой, прыехалі ягоныя даўнія, яшчэ па Пецярбурзе, знаёмыя Зінаіда Гіпіус з Дзмітрыем Меражкоўскім. Мароз той зімой быў люты, ледзьве ён іх адагрэў… Калі праз пару месяцаў яны з’язджалі ў Парыж, спыталі: "Застаешся?.." Казалі яму, што тут з ім, калі застанецца, будзе. "А там… Ты поўны сіл, табе яшчэ сарака няма, у цябе жонка з французскай крывёй, французскую мову ведае…"

Ці мала хто ведае тую французскую…

Праз год, вясной 1921-га, ён ужо быў пад хатнім арыштам. Нехта данёс, што ён працаваў у Беларускім нацыянальным камітэце. І па сутнасці не пад арыштам, ці ва ўсякім разе не пад наглядам, ён ужо ніколі не быў.

Так яно й цягнулася з вясны 1921-га па лета 1942-га… І скончыцца мусіла гэтак, як скончылася. Інакш не магло. Напісаў бы Качарыга данос, не напісаў бы - скончылася б так.

Гэта ён наперад ведаў. Разумеў. Не разумеў іншага: што яму ў замежжы рабіць? У той жа Францыі, калі нават сам будзе размаўляць ці пісаць навучыцца па-французску?.. Казаў Меражкоўскаму: "Ува мне адчуванне, што ёсць шанец! Што можа быць Беларусь! І дзе мне гэтае адчуванне падзець? Тут, з’ехаўшы, кінуць? 3 чым тады жыць?.."

Зінаіда, слухаючы, вочы кругліла, у яе прыгожыя вочы былі: "Дмитрий, ты понимаешь, о чем он говорит? Тут России может не стать - какая Беларусь? Некому здесь становиться ей - да и незачем…" І Меражкоўскі ківаў: "Она права. Никогда этого не будет, незачем и некому. Я это знаю, мой прадед из малороссов, Мережко. А где они, Мережки? Нет их, есть только Мережковские."

- Вось чаму абруселыя немкі і колішнія маларосы гэтак Расію любяць?.. - раптам спытаў Горкі Маякоўскага. - Яно й з гісторыі відаць, і сам я не раз заўважаў…

Маякоўскі не зразумеў: "Вы гэта, Аляксей Максімавіч, да чаго? Я не абруселы немец і не колішні маларос, а люблю..." І Кіраў, які сядзеў паперадзе, хмыкнуў, пачуўшы яго: "Ага. Таму й застрэліўся. А вы чаму, - павярнуўся ён да Купалы, зарэзацца спрабавалі? Гэтак Расію любіце?.."

Куйбышаў сабе па каленях пляснуў.

"Я не понимаю, что здесь любить, - казала Купалу, ад’язджаючы з Мінску, абруселая немка Гіпіус. - Приехала - не понимала, и уезжаю - не понимаю".

Што ў Расіі любіць, яна разумела. "Если кончена моя Россия - я умираю".

Шмат хто вярнуўся ў савецкую Расію з эміграцыі. Меражкоўскі і Гіпіус не вярнуліся.

"Не любіць Расію не значыць яе ненавідзець", - казаў Купалу, развітваючыся, Меражкоўскі, і гэта было блізка да таго, што адчуваў Купала, калі пісаў: "У твой ланцуг былі, о Русь, Уплецены з усіх бакоў Украйна, Польшча, Беларусь..." - і думаў, што ланцуг парваны.

Вясной 21-га, у сакавіку, вярнуўшыся з Масквы, з партыйнага з’езду, раптам завітаў да яго Аляксандр Чарвякоў, якога ведаў Купала яшчэ па Смаленску і якога, захапіўшы Мінск, бальшавікі паставілі начальнікам над усёй Беларуссю. Узнёслы, узрушаны: "Давайце з’ездзім да мяне ў Дукору!"

Ледзь дабраліся да ягонай вёскі па вясновай гразі, а ён той гразі як бы й не заўважаў. Горача даводзіў: "Вы ў сумневах, я ведаю. Нядаўна Уласаву казалі, перад тым казалі Лёсіку: не будзе з бальшавікамі ў нас ніякай Беларусі! Дык вось будзе! І яшчэ якая! На з’ездзе ў Маскве па нацыянальным пытанні Сталін выступаў… Я запісаў, - дастаў ён з-пад прыадпоратага падклада шапкі, нібы тое, што сказаў на партыйным з’ездзе Сталін, хаваць ад некага трэба, складзеную паперыну. - Слова ў слова, слухайце."

Чарвякоў паветра ў грудзі набраў, як спяваць сабраўся, урачыстасць на сябе напусціў. "Я имею записку о том, что мы, коммунисты, будто бы насаждаем белорусскую национальность искусственно. Это неверно, потому что существует белорусская нация, у которой имеется свой язык, отличный от русского, ввиду чего поднять культуру белорусского народа можно лишь на родном его языке. Такие же речи раздавались лет пять тому назад об Украине, об украинской нации. А недавно еще говорилось, что украинская республика и украинская нация - выдумка немцев. Между тем ясно, что украинская нация существует, и развитие ее культуры составляет обязанность коммунистов. Нельзя идти против истории. Ясно, что если в городах Украины до сих пор еще преобладают русские элементы, то с течением времени эти города будут неизбежно украинизированы. Лет сорок тому назад Рига представляла собой немецкий город, но так как города растут за счет деревень, а деревня является хранительницей национальности, то теперь Рига - чисто латышский город. Лет пятьдесят тому назад все города Венгрии имели немецкий характер, теперь они мадьяризированы. То же самое будет с Белоруссией…"

- Вы разумееце? - горача нахіліўся Чарвякоў да Купалы. - Сталін - нацыянал! І набірае сілу. Пабачыце, будзе першым у партыі. І будзе не адзін цэнтр, Масква, а Тбілісі, Мінск, Кіеў… Мы паразмаўлялі, ён сам падышоў, кажа: толькі вам кадры патрэбныя, каб Маскву ўраўнаважыць. Вяртаць трэба тых, хто ў эміграцыю з’ехаў, вы гэтым займіцеся…

- І вы паверылі? - спытаў Купала, калі ўжо выпівалі ў Дукоры, у бацькоўскай хаце Чарвякова, які адказаў: "Паверыў. І вы паверце. Інакш…" І дастаў, нібы жартуючы, пісталет.

- Мы на чым згуляць можам? Толькі на любові да Беларусі, - разважліва казаў Купалу Міхась Чарот, разам з якім восенню 1925 года выправіліся яны нібыта ў Парыж на выставу мастацтваў, а па дарозе аказалася, што іх вязуць не ў Парыж, а ў Прагу - угаворваць беларускіх эмігрантаў вяртацца ў Савецкую Беларусь. "Вось ты й гуляй на любові", - кінуў ён Чароту…

Але ж з цягніка не кінешся.

Яшчэ двойчы пасля Прагі ездзіў ён за мяжу. У 1927-м і 1935-м. Да вяртання нікога не з’агітаваў - і больш яго ў замежжа не выпраўлялі.

Паэта Міхася Чарота, хоць ён і верна служыў, знішчылі. Як і многіх іншых, хто служыў і не служыў, верна і няверна.

Знішчылі амаль усіх, хто вярнуўся. Не адразу, каго раней, каго пазней, але амаль усіх. А яны былі калі не сябрамі ягонымі, калі не блізкімі людзьмі, дык і не далёкімі…

У тым, што Сталін будзе першым у бальшавіцкай партыі, Чарвякоў не памыліўся. А ва ўсім астатнім… А ў астатнім пісталет яму самому спатрэбіўся. Абвінавачаны ў тым, што падыграе мясцоваму нацыяналізму, пакрывае ворагаў народа, ён застрэліцца ў сваім кабінеце кіраўніка ўсёй Беларусі.

У Празе Купалу было няёмка, няўтульна. Вярнуўшыся, ён запіў. Хоць нікога не агітаваў вяртацца, але быў там, калі агітавалі. Паказваўся: вось, глядзіце, які я ёсць! Народны паэт! І вы такімі будзеце, калі вернецеся.

- Праз мяне таксама шмат хто з эміграцыі вярнуўся, - пасунуўся да Купалы Горкі. - Я не ўгаворваў, не. Але сам у Маскву падаўся - і яны следам. Хадзіў да Сталіна прасіць за іх. Ён абяцаў: "Я разбяруся", - і з імі разбіраліся. З некім адразу, з кімсьці пасля. На людзях не паказацца было. Схаваўся дома, запіў…

Купала схаваўся ў вёсцы, у Акопах. Блукаў па ваколіцах і ўспамінаў, якім шчаслівым тут было лета 1913 года, у якое вярнуўся ён з Пецярбурга! Як глыбока дыхалася, як лёгка пісалася! За месяц - тры паэмы! "Куды ўсё падзелася?.." - жаліўся ён маці. Яна не суцяшала. "Я казала табе…" Толькі аднойчы, калі заплакаў у яе на падоле, на каленях, як маленькі, пагладзіла па галаве: "Я казала табе трымацца палякаў… Ну, паплач… Памятаеш, як ты з Яхімоўшчыны, з бровара прыехаў? Скардзіўся, што бровар, дзе хочаш не хочаш, а выпіваеш, замінае вершы пісаць. І Антон табе сказаў: трэба нешта кідаць. Ці бровар, ці вершы. Тое самае і цяпер: трэба нешта кідаць. Нічога не змянілася, сыне, толькі Антон памёр…"

Так, нічога ў свеце не змяняецца, толькі нехта памірае. Вось і Антона Лявіцкага, пісьменніка Ядвігіна Ш., які любіў яго і якога ён любіў, не стала. Гэта ён, Антон, якому паказаў Купала свае першыя вершы, спытаў: "А чаму ты размаўляеш па-беларуску, а пішаш па-польску?" - "Бо калі размаўляю, проста кажу…" - "Дык і калі пішаш, проста пішы…"

Антона ў Вільні хавалі, ён хацеў з’ездзіць на пахаванне, але ў Вільню палякі яго не пусцілі. Яны ўвогуле пасля таго, як паміж Вільняй і Мінскам паклалася беларуска-польская мяжа, не давалі яму магчымасці пабываць у горадзе, які яму сніўся. Паўліна казала: "Помсцяць за тое, што ты кінуў па-польску пісаць".

Хто іх ведае, тых палякаў… Хутчэй за ўсё яны лічылі яго чырвоным. Ды на іх месцы ён і сам бы чырвоным сябе лічыў.

Гарэлка не суцяшала… Не ведаючы, што рабіць, ён пачаў вінаваціцца. Ва ўсім перад усімі, перад светам і сабой:

І засумуецца патомак,

Калі дазнаецца аб нас,

Што нейкі з нас хоць быў не зломак,

А плечы гнуў у крук не раз.

Не йшоў з адкрытымі вачыма

У свет і сцежкі не прастаў,

А ўсёй магчымасці магчымай

Таптаў сляды, сябе таптаў.

- За ўсё, што чалавек бярэ, ён плоціць сабой, - уздыхнуў Горкі, і Маякоўскі раптам сказаў рэзка: "Я браў сваё!"

Горкі паківаў.

- Кожны з нас гэтак думаў. А насамрэч мы падаравалі сябе ўладзе. Самі сябе ўпакавалі, перавязалі чырвонай стужкай і падаравалі, - доўжыў ён, чакаючы, што на гэта скажа Маякоўскі, але той нічога не сказаў. Адвярнуўся.

Як пры жыцці паміж імі ладу не было ("Алексей Максимович, как помню, между нами что-то вышло вроде драки или ссоры") - гэтак і па смерці.

"Які лад! - казала яму Зося Шамардзіна. - Калі б не Горкі, я нарадзіла б Маякоўскаму сына. Але Горкі напляткарыў, нібы ў Маякоўскага брыдотная хвароба. Я пабаялася: раптам перадасца? І выкінула з сябе ягонае дзіця".

- Пайшлі да Шамардзіной! - прапанаваў Маякоўскі, калі апошні раз яны сустрэліся ў Мінску. - Аднаму мне няёмка, у яе муж. А з вамі…

Мужам Зосі быў старшыня Савета народных камісараў Язэп Адамовіч. Купала з ім хай не блізка, але сябраваў, так што не надта яму ўтульна было выпіваць у кампаніі Зосінага мужа і яе каханка, які ўзняў кілішак за гаспадыню, сказаўшы гаспадару: "Я нікога так не кахаў, як вашу жонку", - і Язэп чокнуўся з ім, выпіў: "Я вас разумею".

- Які чалавек! Сапраўдны мужык! - захапляўся Маякоўскі Адамовічам ужо на вуліцы. - Добра, што ў вас такія ёсць. І добра, што ёсць у вас, - яны праходзілі паўз дом, дзе мясціўся ўрад, - Цэнтральны выканаўчы камітэт Беларусі. Раней не было, а цяпер ёсць! Пайшлі, - цягнуў ён Купалу ў гатэль, - яшчэ за гэта вып’ем. За Зосю, за Язэпа, за Беларускі цэнтральны выканаўчы камітэт!..

Яны зайшлі ў "Еўропу", гатэль, у якім жыў Маякоўскі, замовілі ў нумар віна, сыру з аліўкамі. "Сыр з аліўкамі ўжо не Зося, Ліля мяне навучыла да віна браць, - казаў, наліваючы, Маякоўскі. - Давайце за ўсіх іх, за вашых і за маіх!.. І за сапраўднага мужыка Адамовіча!.."

Хто мог тады падумаць, што абодва яны, і сапраўдны беларускі мужык Адамовіч, і сапраўдны рускі паэт Маякоўскі застрэляцца? Паверыўшы, як і Чарвякоў, які Купалу пісталетам палохаў, Сталіну. А Зося, каханкамі якой былі і паэты, і чэкісты, і вайскоўцы, і партыйцы, будзе ўспамінаць пра іх у сібірскіх лагерах.

Яна шмат чаго там пабачыла. Вярнулася сівая.

- Я, можа быць, і насамрэч кахаў яе больш за ўсіх, - зусім іншым голасам, нібы нешта летуценнае ўспамінаючы, ціха сказаў Маякоўскі. - Ліля - жарсць, а Зося... Ёй было дзевятнаццаць, мне дваццаць. А вы, Аляксей Максімавіч, каго?.. Муру? Закрэўскую? Гэта яна вас атруціла?

Горкі паружавеў. Трохі, як могуць паружавець нябожчыкі.

Марыя Закрэўская, апошняя каханка Горкага, на руках якой ён памёр, незадоўга перад тым сустракалася са Сталіным, і хадзілі чуткі, нібы той сказаў ёй, развітваючыся: "Максіму Горкаму, каб застацца Максімам Горкім, трэба памерці цяпер - інакш будзе позна".

- Зося мне ні атруту не падсыпала, ні даносы на мяне не пісала, - не стаў чакаць Маякоўскі адказу Горкага. І спытаў Купалу. - А вы каго найбольш кахалі? Ганну?.. Ці Паўліну? Я помню яе ў Пецярбурзе.

Купалу здзівіла, што Маякоўскі яе ўспомніў. Бачыў толькі аднойчы ў "Бадзяжным сабаку", кавярні паэтаў, дзе на вечарыне Ігара Севяраніна, пра якога Маякоўскі спытаў Зосю, якая на вечарыну яго зацягнула: "Гэта што за псаломшчык?.." - была даволі шумная кампанія, а вось запомнілася яму Паўліна.

А Севяраніну - Шамардзіна. "Ее глаза смелы и дики".

Не без таго. Паўліна яе пабойвалася. "Гэта не беларуская татарка, праўду пра яе Севяранін напісаў, дзікая нейкая..."

І цягнулася да яе.

Паўліна, Паўліна...

Праз усе трыццаць тры гады іх сустрэч і расстанняў, праз Вільню і Пецярбург, праз Мінск і Маскву яна прабегла, каб у апошнюю сустрэчу сказаць задыхана: "Я для цябе нарадзілася, а ты для мяне памёр".

Вось пра што трэба было напісаць паэму…

Калі ён п’есу пісаў, якую назваў "Паўлінка", пра Паўліну і думаць не думаў. А вось жа як супала… І яму не магло не прымроіцца, што супала не выпадкова, не проста так. Што лёс...

У нечым яно так і выйшла. Нездарма ж яна прыдумала, што для яго нарадзілася. А, можа, і не прыдумала. З часам яму ўсё болей здавалася, што тую Паўліну, якой яна была, ён так і не ўбачыў. Не разгадаў, не зразумеў. Няхай не была яна такой, як Ганна, актрысай, і не была такой жанчынай, як Ганна, але ёй, калі яны пазнаёміліся ў Вільні, не споўнілася й сямнаццаці - і яна магла такой, якой ён хацеў, стаць.

- Калі б магла, дык стала б, - казала яму княгіня Магдалена Радзівіл, гаспадыня маёнтку ў Кухцічах, дзе пасля спектакля "Паўлінка", на пастаноўку якога ўгаварыла яе Паўліна, раптам завяла размову пра іх адносіны. Прычым, як пра свае з ім, гэтак і пра ягоныя адносіны з Паўлінай, пра якія, бо размова даверлівай была, збольшага ён распавёў.

Асабліва й распавядаць не было пра што. Так, яны былі блізкія, і якраз тады, калі сустрэліся пасля Вільні ў Пецярбурзе, дзе ставіўся спектакль "Паўлінка", у якім Паўліна грала галоўную ролю, але нічога з таго не вынікла. Ні на сцэне, ні ў жыцці. "Бо яна, - казала на гэта княгіня, не тая актрыса, якая марыць пра ролю жонкі, і не тая жанчына, якая шукае сям’ю і дзяцей. Яна жанчына, якая шукае прыгодаў. І яны ў яе, павер мне, будуць".

Магдалена казала так, нібы сама прыгодаў не шукала.

Яна моцна ўразіла яго, княгіня Марыя Ева Магдалена Завіша-Красінская-Радзівіл. У першую ж хвіліну іх знаёмства здзівіла: "Вы беларускі паэт - я беларуская княгіня. Ведаеце, чаму беларуская? Не толькі таму, што польскіх ці рускіх княгінь хапае - я паўсюль сядзела б у чырвоным куце. Але я адчуваю, што я не польская і не руская. Іншая - і ўсё тут. Вось і вы - іншы. І не па-польску, - падала яна газету з ягоным санетам "Przestańcie marzyć o sławnej przeszłości..." - гэта напісана. Калі глядзець, дык нібы па-польску, але не. Бо вы не паляк, мысленне ў вас іншае. "Sercem poddajcie się losów swawoli..." - прыцягальным голасам, у гэтай жанчыны, старэйшай за яго на дваццаць гадоў, быў прыцягальны, заманлівы голас, працытавала яна радок санету, - як гэта па-нашаму!.."

Так, ён не паляк. Іншы - і ўсё тут.

Чаму?.. Як яно сталася, што іншы? Скуль "іншае" ўзялося, калі хадзіў да касцёла, калі па-польску вучыўся, калі пісаць пачаў па-польску, нават не думаючы, што можна "па-іншаму"? Калі маці па-польску размаўляла і казала палякаў трымацца…

Але вось дзіва: казала маці трымацца палякаў, а казку на польскай мове пра беларускую мову расказвала.

Ён помніў тую казку і расказаў яе аднойчы, у зімовую ноч, беларускай княгіні. Казка была доўгая, але і зімовая ноч не кароткая…

"Жыла-была на белым свеце Беларуская Мова. Стройная, гнуткая, звонкагалосая, такая прыгожая, што ўсе толькі дзіву даваліся: "Адкуль Ты такая?" І ўсім Яна адно адказвала: "Ад Бога".

Палюбілі Яе людзі, што жылі на Нёмане, на Прыпяці, на Дняпры, якія называліся хто крывічамі, хто дайновічамі, хто яцвягамі, і сталі размаўляць, як Яна. Спяваць пачалі, як Яна, найпявучыя ў свеце песні, расказваць найчароўныя казкі. І тады ўзраўнавалі суседзі. "Jestem lepszy od ciebie!" - чуўся з захаду Język Polski. "Я лучше тебя!" - чуўся з усходу Русский Язык. "Добра, добра, - гледзячы, як у люстэрка, то ў Нарач, то ў Асвею, то ў Свіцязь, усміхалася Беларуская Мова. - Вы лепшыя з крайкоў, а я лепшая ўсярэдзіне".

- Файна… - прамовіла княгіня, але як бы не пра казку, пра нешта сваё. "Вы лепшыя з крайкоў, а я лепшая ў сярэдзіне". - І далей ужо да самага канца слухала моўчкі.

"Суседзям бы ў адказ усміхнуцца, але яны не ўсміхнуліся. "Кпіны над намі ўздумала строіць! - усхадзіліся Język Polski з Русским Языком. - Дык адусюль знікнеш, анідзе цябе не стане!.."

Не пустой была пагроза. Навалу за навалай насылалі суседзі на Беларускую Мову з захаду і ўсходу. Але колькі стагоддзяў ні нападалі, колькі ні забіралі ў Беларускай Мовы зямлі, гарадоў і вёсак, Яна не знікала. Сыходзіла ад навалы за палескую дрыгву, хавалася ў Налібоцкай пушчы, жыла ў леснічоўках, начавала ў стагах, але адусюль чуўся Яе голас, Яе чароўныя песні.

Калі сканчаліся нашэсці, Яна выходзіла з пушчаў, вярталася з балотаў. Сядала на беразе ці Нарачы, ці Асвеі, ці Свіцязі, глядзелася, як у люстэрка, у воды возера, слухала сама сябе ў галасах людзей, якім была Богам дадзеная, і ўсміхалася.

Так міналі стагоддзі, але не сканчаліся нашэсці… І калі хавалася ад іх Беларуская Мова ў пушчах ды балотах, прыходзілі да людзей, якія жылі на Нёмане, на Прыпяці, на Дняпры, іншыя мовы. "Як вам не сорамна жыць з ёй? - пыталі. - Яе ж нельга свету паказаць, лясную ды балотную!" І дзе сілай змушалі, дзе абяцанкамі спакушалі быць з імі… І змусілі, спакусілі. Здрадзілі беларусы Мове сваёй, іншую назвалі лепшай. І аднойчы ўбачыў Бог, як сядзіць Яна на беразе Свіцязі ў белай сукні, вышытай чырвонымі кветкамі, ды плача. Гэтак слёзы ліе, што вада ў возеры вышэй за берагі падымаецца. "Што з табой, дзіцятка маё? - спытаў Бог. - Мінавалі ўсе навалы, скончыліся нашэсці, а ты сядзіш і плачаш? Чаму?.." - "А таму што ўявіць не магла, - адказвае яна скрозь слёзы, - што калі скончацца нашэсці, мінуюць навалы, людзі з Нёмана, з Прыпяці, з Дняпра, якія спявалі некалі мае песні, прыйдуць і скажуць: "Мы цябе не ведаем". Ці ж магла я падумаць, што скажуць гэтак не чужынцы, якія заганялі мяне ў лясы і балоты, а свае".