Гэй бэн гіном

Ён спытаў: "Такія ў Малым тэатры прамаўляюць тэксты?.." - і яна сказала, што ў Вялікім таксама.

Раніцай папрасіла: "Напішы для мяне п’есу".

"Вось так, - ён падумаў. - Акторы на сваіх месцах. Усё, як заўсёды. Што ў Мінску, што ў Пецярбурзе, што ў Вільні, што ў Маскве…" Спытаў: "Каго б ты сыграць хацела?" - і яна не сказала, як іншыя найчасцей казалі: "Ну, не ведаю..." - і на пальцах невядома што паказвалі, а ўскочыла ў ложку: "Каханку Бога!.. - І ўпала на яго, да крыві цалуючы, проста ўгрызаючыся ў вусны. - Ці каханку д’ябла!"

Ён здзівіўся: "Табе ўсё адно?.."

- Або тваю каханку, - сказала яна, калі праводзіла. - Але напісаную так, каб усё гарэла… Я гатовая дзеля кахання жывой згарэць.

Малы тэатр.

- Вось, глядзіце: гэта паўднёвы морг, - наладзіў яму экскурсію па крэматорыі дырэктар. - Тут секцыйны пакой, але нам сюды не трэба, вас сказалі не рэзаць.

Чаму?.. Зрэшты, не важна, чаму. Добра, што не рэзаць сказалі. Ён помніў нежывое адчуванне нажа, калі ўзразаў жывот.

За дзвярыма морга чуўся голас. Нібы знаёмы.

- Адтуль голас чуваць…

- Хіба? - прыклаў вуха да дзвярэй дырэктар. - Сапраўды. Патолага-анатамаў сёння няма. Значыць, былыя гаспадары завіталі. Колькі ім ні кажы, што тут не храм, а крэматорый, усё адно прыходзяць. - І ён дастаў ключы. - Што ж, экскурсія дык экскурсія!..

Збоку ад печы ў зусім голым з адной паўкруглай сцяной пакоі за доўгім, засцеленым цыратай сталом сядзелі манах і манахіня. На стале ляжала кніга, з якой манахіня, не зважаючы на нечаканых гасцей, уголас чытала:

"Перад канцом свету Расія зліецца ў адно мора вялікае з усімі землямі і плямёнамі славянскімі, і будзе грознае і непераможнае Царства Усерасійскае, Усеславянскае Гога і Магога, перад якім схіляцца будуць усе народы. І ўсё гэта праўда будзе, як двойчы два чатыры, і непазбежна, як Бог святы, што з даўніны прадракаў яго і ягонае грознае валадарства над зямлёю…"

- Усё, як Бог мне адкрыў, - перахрысціўся манах. - Толькі неяк блытана пад канец напісана. Можна падумаць, нібы Гасподзь прадракаў не царства Усеславянскае, а сябе самога. Хто гэтак напісаў?

- Вы, вялебны, - пасунула кнігу бліжэй да яго манахіня. - Вось і партрэт ваш на вокладцы. У мантыі, епітрахілі і поручах, са срэбнай барадой. І падпісана: Святы Серафім Сароўскі… Ці не падобны? - раптам хітравата зірнула яна на Купалу. - Ды вы прысядзьце, Іван Дамінікавіч, лепш відаць будзе.

"Скуль яна імя маё ведае?.. Дырэктар крэматорыя сказаў?.." - з цікавасцю глядзеў Купала на манашку, якая не толькі голасам, але і тварам падобная была да Ганны. І размаўляла па-беларуску. Як і манах. Ці ўсё ж гэтак яму толькі чуецца?..

Можа, у Бога ўсе чуюць па-свойму? Каб зразумела было.

Чаму тады ў жывым свеце інакш? Жывы свет не ў Бога?..

Купала сеў.

- Пры чым тут падобны ці не падобны? - узнерваваўся святы Серафім. - Я за ўсё жыццё не напісаў ні слова!

- Як гэта вы ні слова не напісалі, вялебны?.. - пляснула ў далонькі і наўмысна для гасцей, як здалося Купалу, здзівілася манахіня. - А кніга чыя?

- Кніга мая.

Манахіня зноў зрабіла выгляд, нібы дзіву далася.

- Бачыце, кніга ягоная. Ні слова не напісаў, а кніга ягоная! І верхні храм ягоны. А мая царква ніжняя.

У яе словах была двухсэнсоўнасць, манах па стале стукнуў.

- Так Бог уладкаваў!.. А што да кнігі, дык Гасподзь прамаўляць мяне паклікаў, а не пісаць. Я казаў - за мной запісвалі. Не ўсе разумелі… Боскай мовы не разумелі, - павярнуўся ён да Купалы. - Некаторыя перакручвалі мае словы, як ім хацелася. А нехта пасля яшчэ й свае дадаваў. Хіба я ў тым вінаваты?

Ён спытаў: "Хіба я ў тым вінаваты?" - не чакаючы адказу, у голасе ягоным не чулася ніякай віны, і Купала раптам падумаў, што мог не пісаць. Упершыню ў жыцці гэтак падумаў. Ні паэм не пісаць, ні п’ес, ні вершаў. Ні па-польску, ні па-руску, ні па-беларуску. Ні пасля рэвалюцыі, ні да яе - ніколі і нічога не пісаць. Ні слова.

І што тады? Ні ў чым не вінаваты быў бы?.. Бязгрэшны?.. Святы?..

- Не, - сумнавата ўсміхнулася манахіня. - Бязгрэшных не бывае. Калі б я святая была, Бог не даў бы ворагам маім забіць майго мужа і дзяцей. Значыць, у нечым вінаватая.

Святы Серафім зірнуў на яе незадаволена.

- Не трэба было мужу твайму з Масквой ваяваць, княгіня. Ды яшчэ Літву ў дапамогу клікаць. І сам бы жыў, і дзеці.

На твар княгіні нібы аблачынка набегла.

- Можа быць, - сказала яна. - Але памяць была б іншай. - І павярнуўшы руку Купалы даланёю ўверх, паклала сваю нечакана гарачую, нібы ў печы распаленую, даланю на ягоную. - Як там цяпер літвіны?

Яна павяла даланёй па далоні знізу ўверх, зверху ўніз - і ён успомніў гэты рух. Можа быць, гэтыя святыя падрабляцца ўмеюць, пад каго захочуць? Хоць навошта святой падрабляцца пад грэшніцу?

Гэтак Ганна гладзіла яму руку, калі яны развітваліся пасля сустрэчы. Той, першай, тры гады таму. "Мы б маглі не спаткацца ў гэтым жыцці, - казала яна, - і ўсё было б тое самае. Толькі я не гладзіла б тваю руку, і памяць пра жыццё была б іншай".

Так. Яна не гладзіла б ягоную руку, і памяць пра жыццё была б іншай. Толькі і ўсяго.

- Мы даўно не літвіны, беларусы... - асцярожна пачаў вызваляць ён руку з-пад гарачай рукі княгіні - і раптам адчуў апёк. Зірнуў: на далоні ляжаў залаты медальён, на якім, нібы кропля крыві, чырванеў маленькі рубін.

- Праўда? - нібы не паверыла княгіня. - Не літвіны?.. Шкада, вам пасавала. Зрэшты, як чалавек імя змяніць можа, гэтак і народ. Вось я нарадзілася Ганнай, потым пострыг прыняла і стала Соф’яй, цяпер, у схіме, я зноў Ганна. І што? Якой была, такая ёсць. Нідзе і ні ў чым не помню сябе іншай.

- Я таксама іншым сябе не помню, - празвінеў ключамі Несцярэнка, і Купала пачуў тое, на што раней увагі не звяртаў: палкоўнік таксама прамаўляў па-беларуску. - Таму яшчэ раз нагадваю вам, што тут даўно не храм Серафіма Сароўскага і Ганны Кашынскай, а крэматорый імя таварыша Сталіна. Рэжымны аб’ект. Хочаце мошчы свае спаліць, калі ласка. А так няма чаго тут па начах швэндацца. Бо я магу, хоць вы і святыя... - пакруціў дырэктар ключы на пальцы, прыдумваючы, мусібыць, што ён можа зрабіць са святымі, якія начамі па крэматорыях швэндаюцца, але нічога не прыдумаў. - Зараз часу няма, нас чакаюць.

Святы Серафім загарнуў сваю кнігу, паклаў на яе руку. Зірнуў на дырэктара крэматорыя пранізліва:

- Вас чакае пекла. Вунь там, у Данскім манастыры, - кіўнуў ён за спіну, - канаў патрыярх Ціхан. Вернікі хавалі яго ў сутарэннях, каб вы яго не забілі. Ён памёр уночы, выдыхнуўшы: "Ноч будзе цёмная, доўгая, доў-га-я." І нікому з тых, хто ноч гэтую, цём-ну-ю, доў-гу-ю ноч наслаў, Бог не даруе. Не даруе, не даруе, не даруе!..

Палкоўнік Несцярэнка ў пранізлівыя вочы святога Серафіма глядзеў спакойна.

- Можа быць. Калі Ён ёсць. Але мяркуючы па тым, чаго я тут, у бо-о-жым храме наглядзеўся, наўрад ці. Да таго ж... Да таго ж часам мне здаецца, што я ў пекле і нарадзіўся. У геене вогненнай. Больш і не жыў нідзе. Так што... - рушыў ён да дзвярэй. - Так што, Іван Дамінікавіч, чакаюць нас.

"Медальён ад Ганны, - хуценька падсунулася да Купалы княгіня. - Развітацца з вамі цар яе не пускае. Гэтак злуе, што звесці са свету можа, уратуй яе Божа…"

Купала сцінуў руку ў кулак, запякло яшчэ мацней.

"Яна сказала, што гатовая за вас. не, гатовая з вамі жывой у агні згарэць".

Ён не стаў удакладняць: з ім, ці за яго?..

Манах зірнуў на княгіню незадаволена. Відаць было, што яны не ў простых адносінах, святая Ганна Кашынская і святы Серафім Сароўскі. Зрэшты, як кожны мужчына і кожная жанчына. Хоць грэшнікі, хоць святыя, калі такія бываюць.

- А чаму Царства Усеславянскае, якое вы прарочыце, будзе Усерасій-скае, - падняўшыся і пацалаваўшы руку святой Ганне, спытаў Купала святога Серафіма, які проста не зразумеў, пра што ў яго спыталіся: "А якое яшчэ?" І дырэктар крэматорыя палкоўнік Несцярэнка, расчыняючы дзверы, паглядзеў няўцямна:

- Праўда што…

Вось у гэтым яны згодныя. Поп з палкоўнікам.

"Відаць, - падумаў Купала, выходзячы, - і ў Бога не ўсё, як у Бога".

22

Віктар патэлефанаваў Ганне на выхадзе з Палаца з’ездаў. Ніхто не адказаў ні ў яе дома, ні на лецішчы. Маўчаў тэлефон і ў ягоным нумары гатэля.

Пайсці ў гатэль і аднаму напіцца?.. Ці з буфетчыцай, у яго была ў гатэлі знаёмая буфетчыца.

Ішоў па марознай вуліцы расхрыстаны, яму было горача. Наўрад ці ад трох кілішкаў каньяку.

"Ну, добра. Няхай Грачына ад пачатку выступу ў прэзідыуме не было, прыйшоў толькі пад канец. З гэтым як бы ўсё нармальна. Не было - не бачыў, прыйшоў - убачыў. Але ж бачыў і дырэктара крамы. Ці дырэктара цырка. На месцы Грачына. Гэта таксама нармальна?.."

Ён шыбаваў наўскасяк па Манежнай плошчы да вуліцы Горкага, на тым баку якой быў гастраном: нават з буфетчыцай у буфеце напівацца яму не хацелася. Хацелася аднаму.

Перайшоў вуліцу на чырвонае святло - засвістаў міліцыянт. Віктар тыцнуў яму пад свісток пасведчанне дэлегата, міліцыянт казырнуў. Угледзеўся: "Гэта вы на з’ездзе выступалі?.." І тут пачулася: "Віця! Я толькі што бачыла, толькі што бачыла! Гэта геніяльна, Віця! Супер! Ты даўно ў Маскве? Чаму не званіў? Мне кажуць: Маргер у Маскве! А я кажу: не можа быць! Пазваніў бы! Ты куды ідзеш? Давай да мяне! Ты ж ведаеш, я тут побач! Каго-небудзь з нашых паклічам! Адзначым! Як Леанід Ільіч расцалаваў цябе! Як расчуліўся! Гэта геніяльна, Віця! Супер!.. "

Люся Бурсіна, аднакурсніца ягоная па літінстытуце павісла на шыі, кінуўшы пад ногі гаспадарчую сумку, і вішчала ў вушы, цмокаючы ў адну шчаку, у другую, цмокала і вішчала - у яе была шырокая задніца і вузенькі галасок. Таленту не было ніякага, але яна і без яго не сумавала, прабаўляючыся ў "Піянерскай праўдзе" вершыкамі пра піянерскія горны, барабаны, гальштукі, піянерскія кастры.

Лахудра.

Вось яна, слава. Сярод міліцыянтаў і лахудраў.

Ён ледзьве адчапіўся ад Бурсіной, якая стала сунуць яму свае кнігі: "На, пачытай… Мне важна, вельмі важна тваё меркаванне…" - і ўбачыўшы, што ён ні чытаць яе вершы, ні казаць нешта пра іх не мае асаблівага жадання, дастала з сумкі бутэльку: "Табе, Віця! Толькі для цябе! Замежная. Ад майго знаёмага астролага…" - "Ад каго знаёмага?.." - "Астролага. У мяне знаёмы астролаг ёсць, пра мінулае ўсё ведае і будучыню прадказвае. Калі хочаш, і табе. Хоць што табе прадказваць? Ты сам сабе сёння ўсё прадказаў. Геніяльна, Віця, геніяльна!.."

Узяўшы ў Бурсіной, бо не адчаплялася, бутэльку астролага, ён купіў у гастраноме яшчэ пляшку гарэлкі. "Маскоўскай". Ніякай закускі не браў. Напіваўся ён, што зрэдку здаралася, не закусваючы. Чысты алкаголь.

У нумары гатэля чакала Ганна. Чамусьці, нібы яна ў жалобе, уся ў чорным. Прыклала палец да вуснаў, паказала на тэлефон. Ён зразумеў: жучок. Праслухоўка.

Выйшлі на вуліцу, на якой было ўжо цёмна, марозна. Самы той час і тое надвор’е, каб напіцца - абедзве пляшкі ён узяў з сабой. Ягоная капота, што ў Балгарыі купіў, была з такімі кішэнямі - на любую кампанію пітва ўлазіла. Адкаркаваў бутэльку, якую Бурсіна дала, глынуў. Не гарэлка… Але нешта моцнае. "Дай і мне, - папрасіла Ганна. - Спадзяюся, гэта не кальвадос з Рагожскага рынку?"

Выпіла: "Па смаку нагадвае…" - "Што?.." - "Тую атруту, якой частаваў нас дырэктар антыкварнай крамы. Толькі мацнейшая. Дзе ты яе ўзяў?.. - І не чакаючы адказу, сказала, стаўшы твар у твар на Краснай плошчы каля з’інелага Маўзалея. - Давай з’едзем адсюль, Віця. Нічога добрага тут ніколі не будзе. Толькі атрута".

Ён забраў у яе бутэльку, зрабіў яшчэ глыток. Так, нагадвае напой Вензеля, толькі мацнейшы… "Куды з’едзем? І як? Асабліва ты, дачка члена Палітбюро. Мой бацька неяк перажыве, а што з тваім будзе?" - "А майму ёсць што перажываць і без гэтага. Калі мяне ў Крэмль не пусцілі, я з грачынскім ахоўнікам, ён кеміць у такіх справах, дахаты з’ездзіла і на лецішча. Потым да цябе ў гатэль. Паўсюль "жучкі" праслухоўкі. Ахоўнік сказаў не здымаць, бо без толку. Паставяць новыя. Проста не трэба гаварыць дома пра такое, што гэбістам не трэба чуць. І яшчэ ахоўнік здзівіўся. Сказаў, што цэкоўскім ад часоў Сталіна "жучкоў" не ставяць. Увогуле за імі не сочаць. Таму дзіўна, што Грачына "зажучылі…" - І калі спусціліся да Аляксандраўскага саду, дзе цепліўся на марозе Вечны агонь, Ганна прысела, каб пагрэць рукі, і спытала: - Ты нічога мне сказаць не хочаш?.."

Ён хацеў ёй сказаць усё. Дзеля гэтага тэлефанаваў ва ўсе месцы, дзе яна магла быць, шукаў… Але як сказаць? І гледзячы на яе, ад холада сцятую, скурчаную каля агню, на якім грэла рукі, зразумеў, што ніяк. Тым больш цяпер, калі яна думае, што страчвае, ці ўжо нават страціла абаронцу-бацьку, і спадзяецца, мусіць спадзявацца, жанчыны не могуць не спадзявацца на гэта, што абаронцам стане ён. І калі гэты абаронца пачне распавядаць, як ён надзімаў шчокі, якія смелыя намеры меў, ідучы на з’езд, да якога быў прыстроены яе бацькам - і як здзьмуўся, пшыкнуў, калі ўбачыў, што бацькі яе на з’ездзе няма, як спалохаўся тым жа страхам, якім зараз напалоханая яна, дык што яна падумае пра яго?.. Што ён падставіць хацеў яе бацьку і, мусібыць, падставіў, - вось што яна пра яго падумае. І не паверыць, што нутро яму выкручвае сорам, што ён прызнаецца ёй у гэтым, бо яна адзіная, каму ён у гэтым можа прызнацца. Пазней, можа быць, паверыць, а цяпер - не.

І не сказаў ён тое, што хацеў. Ні Ганне, ні свету. Глынуў: "Госпадзі! Чаму мы ўсе, - так лягчэй было думаць: чаму мы ўсе? А не чаму я?.. - заўсёды кажам не тое, што хочам?" - нібы ў тым, што ён зрабіў… ці не: у тым, што не зрабіў, на што яго не хапіла, - Бог вінаваты.

- Да мяне сёння адзін таварыш падыходзіў, - сухім голасам, хоць і глынуў, прамовіў ён і ўбачыў, як Ганна напружылася. - Пасля выступу.

- Хто?

- Прадставіўся Рутневічам Алегам Дзмітрыевічам. Палкоўнікам КГБ. Ведаеш такога?

- Не. Я не ўсіх палкоўнікаў ведаю. І што ён хацеў?

- Угадай.

- Завербаваць.

- Чаму завербаваць?

- Бо што яму яшчэ хацець? Чаго падыходзіць?

Сапраўды.

- Так. Завербаваць.

- І ты не згадзіўся. Сказаў, што… - Яна паднялася - і агонь падняўся за яе далонямі, за ёй, але тут жа апаў. - Зрэшты, не важна, што ты прыдумаў, каб адмовіцца. Важна, што адмовіўся.

Ён злавіў сябе на тым, што яму прыемна было гэта пачуць. Прыемна было падумаць, што яна пра яго так думае.

- Чаму ты так думаеш?

- А як яшчэ мне думаць? Калі б ты згадзіўся, ты б не сказаў, што цябе вербавалі. Маўчаў бы як рыба аб лёд.

"Калі б згадзіўся, маўчаў бы…" Сказала так, быццам наскрозь яго бачыла. І гэта яго разанула. Моцна. Яна, пэўна, заўважыла, як яму забалела, і спытала: "Ці не?.. Які ў нашых адносінах узровень праўды?"

Які ўзровень?.. Крытычны. Бацька яму казаў, малому: "Усё, што не праўда, мана". Сказаць бы ёй зараз… Не пра тое, што хацеў… Пра тое ўжо не… Сказаць бы: "Ведаеш, чаму ты ўся сцялася, скурчылася? Не таму, што холадна. І не таму, што табе страшна за бацьку. Ты баішся, што забяруць кватэру на Малой Броннай, у якой зменіцца, а, можа, застанецца той самы нумар тэлефона, па якім будуць званіць, але ўжо не цябе запрашаць у 300-ю секцыю. І ўжо ніколі: "Я дачка Грачына!" - не пусцяць у Крэмль". Як вам такі ўзровень праўды, Ганна Васільеўна?.. Ці Ганна Іосіфаўна, Ганна Лаўрэнцьеўна, Ганна Іванаўна - як вас там?..

Але так ён не скажа.

І ўсё ж, дапусцім, сказаў бы… А калі яно не так? Калі яна любіць бацьку - і начхаць ёй на Крэмль. На 300-ю секцыю. Скуль ён ведае? Ні скуль. Але думае, што так, і кажа, што думае. Бо гэта, ён думае, праўда. Такі праўдадумец.

А якую праўдадумцы думаюць праўду? Не пра сябе - пра іншых. Што ім дарагія бацькі, а не кватэры? Не. Яны думаюць, што ім дарагія кватэры, а не бацькі. І тыя, пра каго яны так думаюць, гэтаксама думаюць пра іх.

Чаму ён ніколі не размаўляў з Ганнай пра тое, што ёй даражэй? Бацька ці 300-я секцыя? Як яна пачуваецца дачкой ЦК КПСС?.. Пра што толькі ні гаварылі, абы пра што, а пра гэта - не. Дык якую ён можа ведаць пра яе праўду?.. Ці яна пра яго.

Нешта ведае пра яго, сына свайго Віктара, хіба ягоны бацька. "Ты больш за мяне любіш дзеда, які зрабіў цябе вернікам, - казаў той, калі Віктар счапіўся з ім праз веру, праз Бога, існавання якога, прайшоўшы праз вайну, бацька проста не дапускаў. - Дзед зляпіў з цябе чалавека, які не можа ні слова сказаць, ні кроку ступіць, не падумаўшы пра Госпада. Павер мне: ты будзеш мець праз гэта праблемы. Бо ў табе няма веры ў сябе. А без веры ў сябе вера ў Бога - слабасць чалавечая, а не сіла. Бог любіць моцных. Так, ён шкадуе слабых, але любіць моцных. Бо на іх трымаецца вера ў Яго. Моцныя змушаюць слабых верыць, бо ім гэта выгадна. Бо тады і на гербе імперыі, і на спражцы дзягі, якой падпярэзваецца жаўнер, пасланы імператарам ваяваць, забіваць, можна напісаць: "Gott mit uns". З намі Бог. А калі жаўнер загіне, пахаваць яго з Богам".

У тым, што бацька казаў, таксама не было ўсёй праўды. Толькі частка. Пра Віктара. І не было праўды пра Бога. Бо выходзіла, што вера ў Бога трымаецца на тых, хто ў яго не верыць. На такіх моцных, як бацька. Ці як Грачын.

- Калі я выступаў, твайго бацькі ў прэзідыуме не было…

- Ён быў.

- Пад канец з’явіўся…

- Ад пачатку быў! Я глядзела па тэлевізары ў тваім нумары.

Глядзела яна… Дык і ён глядзеў. І не па тэлевізары.

- Магчыма, - згадзіўся ён, каб не распавядаць, каго бачыў на месцы Грачына, бо тады трэба распавядаць і пра ўсё астатняе - так яно адно за адно і пацягне. - Магчыма, я не заўважыў…

- Як не заўважыў? Ты ж павярнуўшыся да прэзідыума стаяў.

- Да Брэжнева…

- І нікога, апроч Брэжнева, не бачыў?

Тут можна было б сказаць: бачыў. Дырэктара цырка. Але Віктар гэтага не сказаў.

- Бацьку твайго ўбачыў, калі выходзіў. Ён абняў, павіншаваў. Не відаць было па ім, што ёсць нейкая праблема. А Рутневіч намякнуў, калі ўжо запрашэнне даваў, што праблема ёсць.

Ганна кінула на яго хуткі позірк… такі, нібы ён не сказаў пра праблему, а стварыў яе.

- Якая праблема? І якое запрашэнне?

- На дзве асобы, - палез Віктар у кішэнь, дзе, прыціснутае пляшкай гарэлкі, ляжала запрашэнне. - На заўтрашні банкет па завяршэнні з’езда. А праблема…

Ганна перапыніла.

- А палкоўнік гэты не сказаў, чаму запрашэнні ад ЦК раздае ЧК? Калі ўсё маё жыццё гэтым займаўся Смірцюкоў!

Для яе жыццё з запрашэннямі ад Смірцюкова - усё яе жыццё.

- Палкоўнік гэты сказаў, што сёння дэлегат з Новасібірска, блізкі сябар твайго бацькі, рваўся да трыбуны, каб прапанаваць Брэжневу падаць у адстаўку. Каб параіць яму тое, што, калі верыць Смерці, Брэжнеў сам хацеў зрабіць, - нагадаў ён Ганне пачутае ёй ад Смірцюкова, а тая забрала ў яго запрашэнне, парвала, кінула ў Вечны агонь і спытала: "Тое самае, што ты хацеў прапанаваць?.."

Гэтага ён зусім не чакаў. Не таго, што запрашэнне парве, а што так спытае.

Ведаць пра выступ яна не магла. Наўздагад спытала? Ён паводзіў сябе, выглядаў так, што можна было ўгадаць? Ці таму ўгадала, што ён толькі пра тое і думаў - і неяк яно перадалося?..

Віктар не аднойчы заўважаў, што людзі кантактуюць не толькі звыклым: адзін бачыць, што іншы робіць, і чуе, што іншы кажа, - але і незвычайным, таямнічым нейкім спосабам, пра які мы нават не здагадваемся, што ён ёсць, і здзіўляемся, калі ў сабе яго знаходзім. І калі тое, што нехта заспявае сам у сабе нейкую песню, а той, хто побач, тут жа пачынае спяваць яе ўголас, зразумець яшчэ можна, дык тое, як падуманае табой адразу становіцца тэмай размовы людзей, у кампаніі якіх ты пра гэта падумаў, прычым не толькі тых, хто цябе ведае і можа ўгадаць, пра што ты думаеш, але і людзей незнаёмых, выпадковых спадарожнікаў у цягніку, немагчыма зразумець.

Мы зусім мала пра сябе ведаем. Амаль нічога. Пра космас ведаем болей, чым пра сябе. Дык як мы можам ведаць пра сябе праўду? Якім веданнем - і якую? Ці тое, што сёння ты змаладушнічаў, пабаяўся заспяваць уголас тую песню, якую ў сабе спяваў, і ёсць уся праўда? І калі Ганна менавіта яе дамагаецца, і калі ўжо дамагаецца не звыклымі спосабамі, а тым таямнічым, пра які мы не здагадваемся, што ён ёсць… калі так… калі такім спосабам… калі такая сувязь паміж намі… - замітусілася ў ягоных мазгах, і ён, ужо наважыўшыся сказаць усё, як было: няхай сорам… няхай нават яны разы-дуцца… што заўгодна няхай, - спытаў… нібы не ён, а нехта іншы… хтосьці за яго спытаў, ці гукарэжысёр Дэблікаў фанаграму ўключыў:

- З чаго ты ўзяла, што нешта я прапанаваць хацеў?..

Гэта быў кашмар. Ён абвальваў сябе ў сабе самім, як шахцёр-самагубца, які забраўся ў шахту і абвальвае на сябе пароду. Ён гінуў, а Ганна, не зважаючы на гэта, зусім не таямнічым, а самым звычайным спосабам паведамляла яму, што бачыла ў тэлевізары, як ён раптам узнерваваўся перад самым выступам, замітусіўся на сцэне, і падумала, што замітусілася нешта ў ягонай галаве, а што магло замітусіцца? "Не вершык жа, - падумала я. - Не восем радкоў, якія на магнітафон запісаныя. Вось і падумала, што ты вырашыў…"

Яна змоўкла, убачыўшы, як ён, закінуўшы галаву, п’е, нават не п’е, проста залівае ў сябе з бутэлькі "напой астролага", і пырскі ляцяць, бліскаючы іскрамі, зіхатліва пыхаючы, рознакалярова, як феерверк, згараючы, у Вечны агонь, на які ён раптам сеў, пустую пляшку адкінуўшы, у крамлёўскую сцяну шпурнуўшы: "Што вырашыў? Выявіць смеласць?!." - а яна схапіла яго за капоту, якая знізу задымілася, рванула за плечы так, што капота па шве затрашчала, падняла, адкуль столькі сілы ў ёй узялося: "Ты што?! Ашалеў? Бяжым!.." - і яны пабеглі, добра, што паставы якраз адышоў, можа быць, у прыбіральню, ці куды там адыходзяць паставыя, якія пастаўленыя каля Вечнага агню, каб ніхто не ўздумаў задніцай на яго сесці, затушыць ці закуску на ім засмажыць, добра, што ён закуску не купіў…

Віктар самым простым спосабам, азадкам уцяміў, пра што крычыць яму Ганна, за якой бег ён, азіраючыся: "Толькі б не дагналі!.." - бо за імі ўжо свісталі, тупалі, і што будзе, калі затрымаюць, арыштуюць, таксама можна было здагадацца нават азадкам - без ніякіх таемных спосабаў. Ён думаў, што Ганна паверне да Манежу, каб нырнуць за ім у які-небудзь двор, а яна пабегла туды, адкуль яны прыйшлі: на Красную плошчу. На плошчы таксама стаялі паставыя, адзін засвістаў, і Ганна кінулася наўпрост да ўваходу ў маўзалей, дзе два салдацікі ганаровай варты гэтак разгубіліся, што, хоць для экскурсій быў ужо не час, прапусцілі яе, і Віктар за ёй паспеў праскочыць, а тыя, хто іх даганяў, нерашуча спыніліся…

XXIII

Каля лесвіцы на другі паверх, да якой дырэктар крэматорыя правёў Купалу, іх чакала Спагада. Гайдалася на вянку паміж лесвіцай і пад’ёмнікам, на якім нядаўна спускаўся Купала ў труне.

- Цяпер "узнясецеся", - усміхнуўся дырэктар. - Можна і па лесвіцы, але лепш, думаю, на пад’ёмніку. Эфект большы. Вас Горкі збіраецца вітаць, будзе ўрачыста.

- Хто вітаць збіраецца?

- Максім Горкі. Яго ж таксама ў гэтым крэматорыі спалілі. Маякоўскі тут, Чкалаў, Кіраў. Слаўная кампанія. Дапамажыце труну вашу з пад’ёмніка ссунуць. Вось так. А што рабіць з вянком?.. Шкада такі паліць.

- І не трэба, - сказала Спагада. - Мы на ім дахаты паляцім.

- А-а-а… - працягнуў дырэктар, глянуўшы на Спагаду. - Жанчына, значыць. Як ва ўсіх.

Купала здзівіўся, бо звык, што жывыя Спагаду не заўважаюць, а Несцярэнка нібы дзеля таго, каб паказаць, што заўважыў, падаў Спагадзе руку, каб дапамагчы стаць на пад’ёмнік, але яна не прыняла ягонага жэсту.

- Дзякуй, я на вянку. - І спытала з’едліва. - А вы?.. Горкі вас таксама вітаць будзе?

"І гэтая з характарам…" - падумаў Купала, а па твары дырэктара нешта падобнае на канвульсію прабегла.

- Не. Я па лесвіцы. Дваццаць дзве прыступкі. Пятнаццаць - першы пралёт, сем - другі. Усяго - дваццаць дзве. Вось я й прайграў. - І паглядзеў на Купалу. - У нас абодвух перабор.

- Што? - не зразумела Спагада.

Дырэктар уздыхнуў.

- Нічога. Я не паэт, а палкоўнік, які зрэдку ў карты гуляе. Мяне Горкі вітаць не збіраецца. Тым больш, што ўсе лічаць, што мяне расстралялі правільна.

Ён сабраўся ўключыць пад’ёмнік, Купала спыніў яго:

- Дык вы... не жывы? Ажыўлены?

- Як і вы, - абыякава сказаў дырэктар. І ўбачыўшы, што Купалу стала ніякавата, дадаў. - У гэтай краіне даўно ўжо не разабрацца, хто жывы, хто мёртвы.

- Так, - згадзіўся Купала. - Даўно не разабрацца. А што значыць правільна расстралялі?

- Ну, некага расстралялі няправільна, а мяне - правільна. На тутэйшым сходзе гэтак пастанавілі, бо сам я многіх пастраляў. З Лубянкі іх прывозілі, і я тут. А пасля мяне. Год таму, у сорак першым. Не за расстрэлы, не. Проста ўспомнілі, што я былы палкоўнік. Былы, але белы. Быў эмігрантам. У Францыі выпадкова прыстроіўся да пахавальнай канторы. У крэматорый. Гадоў праз пяць ведаў пра крэмацыю ўсё. Жыў добра, толькі сумна. І раптам мяне чэкісты праз аднаго знаёмца знаходзяць, прапануюць вярнуцца. Маўляў, Маскве патрэбны крэматорый, а няма адмыслоўцаў. Праца цікавая, вось я й спакусіўся, - націснуў ён кнопку пад’ёмніка і паглядзеў на Спагаду, якая падымалася на вянку. - Ва ўсіх свае жанчыны, ва ўсіх свае спакусы.

- Яно так, - кіўнуў Купала. - Але не ва ўсіх жанчыны, якія лятаюць. - І пацікавіўся. - Вы беларус?

- Чаму?

- Па-беларуску размаўляеце.

- Я?.. - не зразумеў таго, што пачуў, палкоўнік. - Па-беларуску?.. Па-якому беларуску?..

Пад’ёмнік плаўна рухаўся ўверх, і, падняўшыся, Купала апынуўся ў рытуальнай зале, дзе паўдня таму з ім развітваліся тыя, хто ў кабінеце старшыні Саюза савецкіх пісьменнікаў вырашаў, ды так і не вырашыў, жывы ён паэт ці мёртвы? Але на памінкі з крэматорыя ў рэстаран Дома літаратара паехалі ўсе.

Цяпер рытуальная зала выглядала хутчэй актавай: у ёй праходзіў сход. На дыване, пасцеленым у апсідзе ўсходняй сцяны, дзе ў хрысціянскіх храмах алтар, роўненька над печчу крэматорыя мясціўся невялікі, з трох чалавек прэзідыум, справа ад якога ўзвышалася вузкая, падобная да труны трыбуна, а ў нефе, раздзеленым калонамі, што падпіралі арачны звод, цясніліся хто седзячы, хто стоячы, бо ўсім не хапала месцаў, нябожчыкі. Купала адразу зразумеў, што гэта нябожчыкі, бо першым, каго ўбачыў, быў пралетарскі пісьменнік Горкі, які радасна падняўся яму насустрач: "А вось, нарэшце, наш дарагі госць!.. - і павёў Купалу да прэзідыума. - Прапаную адкласці абмерканне наступнага пытання, каб прывітаць як ганаровага госця нашага крэматорыя народнага паэта Беларусі, чарговую ахвяру…"

- Не даказана! - ускочыў у прэзідыуме сухенькі дзядок у глуха за-шпіленай гімнасцёрцы, падперазанай шырокай дзягай з меднай зоркай.

- Не даказана, што ахвяра! Што нябожчык - факт, а што ахвяра - не!

- Дый тое, што нябожчык, не факт! - крыкнуў нехта з залы. - Калі ён з 1-й лабараторыі!

- Таварышы! Таварышы! - празваніў званочкам вайсковец у цэнтры прэзідыума, пэўна, старшыня сходу. - Давайце не парушаць парадак! І вы, таварыш Горкі, не парушайце. Пастанавілі заслухаць і абмеркаваць пытанне пра крэматорый, значыць, заслухаем і абмяркуем. А пасля ўжо пытанне таварыша Купалы. - І вайсковец павярнуўся да круглатварай, смуглявай жанчыны ў сіняй блузцы і чырвонай касынцы, якая разам з ім і дзядком сядзела ў прэзідыуме. - Калі ласка, таварыш Коган.

Горкі, якога Купала звык бачыць выключна ў прэзідыумах, а тут ён чамусьці сядзеў разам з усімі, азірнуўся па баках, чакаючы, што вайскоўцу нехта запярэчыць: "Давайце госця ўважым!" - але ніхто не запярэчыў. "Прысядзьце пакуль, Іван Дамінікавіч", - ніякавата прапанаваў Горкі, уціснуўшы Купалу паміж Маякоўскім і Куйбышавым, аднаго з якіх Сталін назваў найлепшым паэтам савецкай эпохі, а іменем другога назваў горад, у які Берыя саслаў Мяркулава.

- Яшчэ ў мінулым годзе, 11 лістапада была прынятая пастанова №114 выканкама Массавета "Аб працы моргаў горада Масквы", дзе гэтая праца прызнаная цалкам нездавальняючай, - замахала кулачком з трыбуны таварыш Коган, і Куйбышаў з гонарам, як здалося Купалу, шапнуў яму на вуха: "Мая другая жонка. Грамадзянская. Як вайна". - І я хачу спытаць, - набірала звону ў голасе другая жонка Куйбышава, - куды глядзіць загадчыца гарадскога аддзела аховы здароўя таварыш Левант, якую Массавет абавязаў на працягу пяці дзён палепшыць працу моргаў? Больш за пяць месяцаў прамінула, куды яна глядзіць?

Таварыш Коган, сціснуўшы кулачок, паглядзела на Куйбышава, на Купалу, якому не надта спадабалася, як яна паглядзела, а сухенькі дзядок у гімнасцёрцы ўскочыў: "Ёсць таварыш Левант?" - і нехта з залы сказаў: "Сёння яе расстралялі, заўтра прывязуць".

- Нарэшце, - паправіла касынку, што на бровы з’ехала, таварыш Коган.

- Столькі часу расстраляць не маглі! А начальніка трэста пахавальных паслугаў таварыша Шорына прывезлі?..

Нябожчыкі закруцілі галовамі, каб паглядзець на начальніка трэста пахавальных паслугаў, бо ў кожнага, мусібыць, былі да яго свае прэтэнзіі, але ў зале ніхто не падняўся.

- Няма яго! - счакаўшы паўхвіліны, стукнула кулачком па трыбуне таварыш Коган. - Усе ёсць, а яго няма! Яму з дырэктарам крэматорыя таварышам Несцярэнкам даручана абсталяваць памяшканне для прыёмкі трупаў да 100 чалавек, запусціць другую і трэцюю печы, перавесці крэматорый на трохзменку, а яго няма! Дык, спадзяюся, хоць хто-небудзь з тых, хто за гэта адказны, прысутнічае? Таварыш Несцярэнка тут?..

- Несцярэнка расстраляны! - крыкнулі з залы. - Лебедзеў цяпер дырэктар.

Таварыш Коган ніколькі не збянтэжылася.

- Ну і што, што расстраляны? Я таксама расстраляная! Але гэта не здымае з мяне адказнасці за справу, якую даручыла мне партыя! І з таварыша Несцярэнкі не здымае! Павялічваецца інтэнсіўнасць расстрэлаў - і партыя даручыла яму павялічыць прадуктыўнасць крэматорыя! Калі ён не здольны выканаць адказнае даручэнне, яго трэба гнаць з партыі! Прапаную выключыць! Хто за?..

Адна за адной пачалі падымацца рукі, і Куйбышаў, які ўсё ж быў старшынёй Камісіі савецкага кантроля, а не проста намеснікам старшыні Массавета, як ягоная другая жонка, якая пачала тут камандаваць, раптам (можа быць, праз рэўнасць) запярэчыў: "Чакайце! Яго ўжо выключылі з партыі перад расстрэлам. Каб другім разам выключыць, трэба нанава прыняць…" - і ў самым канцы залы, каля выхаду, дзе тоўпіліся тыя, каму не хапала месцаў, і дзе на лесвіцы, што вяла на першы паверх, стаяў палкоўнік Несцярэнка, чарнявы з сівізной нябожчык у кіцелі пракурора падтрымаў Куйбышава: "Правільна! Другім разам у партыю прыняць і другім разам расстраляць".

- Як гэта?.. - спытаў Купала Маякоўскага, і той сказаў ціха: "Вам трэба было застрэліцца, Іван Дамінікавіч. Тых, хто сам застрэліўся, яны не расстрэльваюць".

- І тых, хто павесіўся, не вешаюць, і тых, зарэзаўся, не рэжуць - весела дадаў Куйбышаў, і Купала падумаў, што нейкі ён завясёлы для нябожчыка.

Горкі згодна паківаў. Купалу здалося, што ён згодны з тым, што Куйбышаў для нябожчыка выглядае занадта вясёлым, але аказалася, што Горкі згодны з тым, што сказаў Маякоўскі, побач з якім Аляксей Максімавіч прысеў, крыўдліва зірнуўшы на прэзідыум.

- І ніхто б тады не вінаваціў вас у здрадзе паэзіі, - усё яшчэ нервуючыся праз нахабства старшыні прэзідыума, які асадзіў яго, як школьніка, пачаў і тут жа засумняваўся ў тым, што правільна падтрымаў Маякоўскага, Горкі. - Хоць наўрад ці… Вось Уладзімір Уладзіміравіч застрэліўся, а толку? Усё адно вінавацяць. Маўляў, бальшавікам прадаўся.

- Большасць за тое, каб прыняць і выключыць! - кінула лічыць паднятыя рукі і не стала пытаць, хто супраць, таварыш Коган. - Пытанне вырашанае.

3 крэсла ўперадзе Купалы ўзвіўся, як загарэўся, імпазантны мужчына.

- Добра. Выключылі. Але як выключэнне з партыі таварыша Несцярэнкі вырашае праблему? Як яно падымае прадуктыўнасць крэматорыя? - павярнуўся ён да залы, і Купала пазнаў "любімца партыі" Кірава, якога таварыш Коган, відаць, усё ж не надта любіла, бо замахала кулачком:

- Я б на вашым месцы такіх пытанняў не задавала, Сяргей Міронавіч! Бо мы можам спытаць, як падымалі прадуктыўнасць насельніцтва Ленінградскай вобласці, дзе вы былі першым сакратаром абкама партыі, вашы адносіны з Мільдай Драўле? І можам пацікавіцца: за што вас застрэліў муж гэтай дамы?

- Пры чым тут Мільда?.. - як загарэўся, гэтак патух Кіраў, а Маякоўскі ціха спытаў Купалу: "Яго праз Мільду, а вас праз каго?"

Купала не адказаў. Не таму, што не паважаў Маякоўскага, а проста не ведаў, праз каго яго…

"І гэтак мы жылі?.. - сціскаў і расціскаў ён кулак, у якім апякаў скуру рубінавы агеньчык. - Як я гэтага не заўважаў? Хоць чаму не?.. Заўважаў. Але неяк так незаўважна. Каб не заўважылі, што заўважаю…"

- Цяпер галасуем за другую частку прапановы таварыша... як ваша прозвішча?.. - паспрабавала дазнацца ў нябожчыка ў кіцелі пракурора ягонае прозвішча таварыш Коган, але той не назваўся, і яна махнула рукой. - ...галасуем за прапанову таварыша нябожчыка ў кіцелі пракурора: хто за тое, каб яшчэ раз расстраляць таварыша Несцярэнку?.. - уважліва паглядзела яна ў залу, дзе толькі нябожчык у кіцелі пракурора прагаласаваў "за", і тады дзядок у гімнасцёрцы перагаварыў пра нешта з вайскоўцам, старшынёй прэзідыума, які адразу ж празваніў званочкам: "Таварышы, таварышы, пытанні расстрэлаў сходамі не вырашаюцца, гэта прэрагатыва "тройкі"! А ў "тройку", як мы пастанавілі, уваходзіць прэзідыум. Я, таварыш Коган і таварыш Кашкадамаў. Вось мы зараз прылюдна і прагаласуем: хто за тое, каб яшчэ раз расстраляць дырэктара крэматорыя за невыкананне пастановы Массавета..." - падняў ён руку разам з дзядком Кашкадамавым, і яны ўдвух чакалі, калі падыме руку таварыш Коган, а тая ўсё не падымала, глядзела ў залу, дзе ніхто з нябожчыкаў не хацеў ніякіх расстрэлаў, бо ўсе ўжо былі расстраляныя, і таварыш Коган напружана пра нешта думала, а потым спытала гэтак разважліва: "А як расстрэл таварыша Несцярэнкі вырашае праблему?.. Як гэта падымае прадуктыўнасць крэматорыя?.." - і падняла руку, калі дзядок і вайсковец рукі апусцілі: "Я супраць!"

- Ай ды Коган! - пляснуў сябе па каленях Куйбышаў. - Дарма я кінуў яе ў Самары!

Дзядок з вайскоўцам пераглянуліся разгублена. "Тайную папулярнасць сабе зарабляеце, Яўгенія Саламонаўна..." - пачаў вайсковец, а дзядок, нібы раптам душна яму стала, каўнерык гімнасцёркі рвануў: "Вы болей не ў "тройцы"! І не ў прэзідыуме!" - ды таварыш Коган не стала іх слухаць.

- А што да прапановы таварыша Горкага... - не сышла. яна з трыбуны, хоць дзядок з прозвішчам Кашкадамаў, раззлаваўшыся, цягнуў яе за блузку, - ...што да прапановы вітаць таварыша Купалу як ганаровага госця нашага крэматорыя, дык я "за"! Бо чаму не? Таварыш Купала паэт. У мяне муж быў паэтам, пакуль не кінуў мяне ў Самары.

Вайсковец не вытрываў:

- Пры чым ваш муж? Пры чым Самара? Пытанне трэба разгледзець! Зачытаць характарыстыку!.. У вас характарыстыка, таварыш Купала, ёсць?

- У мяне ёсць, - падняўся Горкі. - У мяне, таварыш Тухачэўскі, ёсць характарыстыка на нашага ганаровага госця, - дастаў ён паперу з кішэні мешкаватага пінжака. - Магу зачытаць.

Купалу няёмка стала: як гэта ён не пазнаў у вайскоўцы аднаго з першых чырвоных маршалаў?

Маршал павярнуўся да Кашкадамава: "Паслухаем?.."

Кашкадамаў, не здолеўшы адцягнуць ад трыбуны другую жонку Куйбышава, вырашыў праблему іначай: адцягнуў ад яе трыбуну, якую тут жа заняў.

- Не трэба, таварыш Горкі! Сядзьце з вашай характарыстыкай! Ведаем мы вашы характарыстыкі: "Ёсць у Беларусі два паэты, Колас і Купала, вельмі цікавыя хлопцы". Ну і што?..

Горкі сеў.

- У нас тут усе цікавыя, нецікавых тут няма, яны там засталіся, - паказаў пальцам спачатку ў адзін бок, пасля, падумаўшы, у другі, Кашкадамаў.

- Я, да вашага ведама, першае таварыства аматараў крэмацыі стварыў, першым старшынёй ягоным быў, мяне тут адным з першых расстралялі і спалілі - вось гэта характарыстыка! Ці вось гэта... - дастаў старшыня таварыства аматараў крэмацыі паперыну з кішэні гімнасцёркі. - Мне толькі што адтуль, - падняў ён палец уверх, - перадалі. І што тут напісана?.. "Можна быць у жыцці падонкам і пісаць знакамітыя кнігі! Пісьменніку можна выбачыць здраду калегаў і таварышаў, можна выбачыць здраду ідэалаў, але нельга выбачыць здрады літаратуры. А Янка Купала здрадзіў літаратуры!…" Вось што тут напісана, - страсянуў паперынай Кашкадамаў, старшыня таварыства аматараў крэмацыі. - І напісана адмыслоўцам! Я не хачу сказаць, што таварыш Горкі не адмысловец, але таварыш Горкі адмысловец старарэжымны, а гэтая характарыстыка сучасным адмыслоўцам складзеная. Нават звышсучасным! Чалавекам з нашай светлай будучыні, дзеля якой нас расстралялі. І гэта гонар, таварыш Горкі, - склаў паперыну Кашкадамаў, - быць расстраляным па волі таварыша Сталіна дзеля нашай светлай будучыні! Па партыйнай лініі! А то з’яўляюцца тут некаторыя! Скончаць жыццё праз усялякія амуры і ў ахвяры лезуць! Ды яшчэ ёсць таварышы, - азірнуўся Кашкадамаў на другую жонку Куйбышава, якая як стаяла, гэтак і засталася стаяць на тым месцы, дзе ў яе трыбуну забралі, - якія ў ганаровыя сябры нашага крэматорыя прыняць іх прапаноўваюць! Гэта ўжо, ведаеце… - развёў ён рукамі, паказваючы, што такія прапановы ў галаве ягонай не месцяцца, і, сышоўшы з трыбуны, важна сеў у прэзідыум побач з Тухачэўскім.

Таварыш Коган адразу заняла пакінутую непрыяцелем пазіцыю.

- Таварышы! Паслухала я таварыша Кашкадамава і вось што хачу сказаць, таварышы… Таварыш Кашкадамаў - гэта...

3 залы засвісталі.

- Досыць пра Кашкадамава! Увогуле досыць! Вы ўсё сказалі! Таварышу Горкаму слова!..

- Таварышу Горкаму дык таварышу Горкаму, - на дзіва лёгка сышла гэтым разам з трыбуны "грамадзянская вайна", другая жонка Куйбышава, і Горкі, які, пакуль прамаўляў Кашкадамаў, сядзеў унураны, цяпер з цяжкасцю, як здалося, Купалу, падняўся. Да трыбуны не пайшоў, стаў каля Маякоўскага.

- Маякоўскі стрэліў сабе ў сэрца. Я таксама страляў сабе ў сэрца. Купала спрабаваў зарэзацца. Як вы думаеце, чаму?

- Праз амуры! - падскочыў Кашкадамаў. - Ведаем мы!..

Горкі не стаў спрачацца.

- Няхай праз амуры. А вось вы, таварыш Кашкадамаў, спрабавалі зарэзацца? Думалі стрэліць сабе ў сэрца? Ну хоць праз што-небудзь? Калі яно невыносна баліць?

- Што ён нам тут... - павярнуўся Кашкадамаў да Тухачэўскага, - літаратуру разводзіць?.. - І ўбачыўшы, што Тухачэўскі гатовы слухаць Горкага, крыкнуў: - Здаровае ў мяне сэрца! Не балела і не баліць! Калі расстрэльвалі, у патыліцу стрэлілі! У галаву!

Нехта крыкнуў: "Яно й відаць!" - і ў зале засмяяліся. Кашкадамаў хацеў нешта адказаць, але Горкі так зірнуў на яго, што ён сеў, а смех у зале абарваўся.

- Слухаў я некалі таварыша Кашкадамава на сходзе таварыства аматараў крэмацыі. Цяпер вось на сходзе нябожчыкаў… - Горкі гаварыў так, нібы не хацеў гаварыць, бо ўсё адно без толку, але трэба. Памаўчаў і памкнуўся да залы. - Ведаеце, чаму я ў крэматорыі спаліўся?.. Не таму, што ў таварыстве аматараў крэмацыі мяне з’агітавалі. Я сам сябе з’агітаваў. Я падумаў, што ў агні перайначыцца тое, з чаго мы створаныя. Склад рэчываў зменіцца. Але, як бачыце, не. Мы і ў попеле тыя самыя. Нас хоць праз агонь, хоць праз зямлю ці ваду, праз землятрус, патоп, вайну, хоць праз што - усё тое самае. Кашкадамаў ва ўсім Кашкадамаў…

Дзядок зноў ускочыў.

- Я папрасіў бы выбіраць словы! Што значыць - Кашкадамаў ва ўсім Кашкадамаў?

- А тое й значыць, што значыць... - безнадзейна сказаў Горкі, і тут нябожчык у кіцелі пракурора падняў руку: "А можна мне сказаць? Па партыйнай лініі. Па даручэнні таварыша Сталіна..."

24

У маўзалеі побач з саркафагам, у якім ляжаў Ленін, стаяў стол, за якім сядзелі дзядок з бабуляй, камендант Крамля, ён жа начальнік 9-га ўпраўлення КГБ СССР генерал-лейтэнант Шырокаў ва ўсёй форме з ордэнам Леніна, і сам Ленін, якому сядзець за сталом побач з генералам насупраць дзядка з бабуляй ніяк не замінала тое, што ў саркафагу, у труне з празрыстымі бакавінамі ён ляжаў забальзамаваны.

- Калі ласка, сядайце, - запрасіў Ленін, і задыханыя Віктар з Ганнай прыселі на зэдлікі ў тарцах труны: ён у нагах, яна ў галаве.

Генерала Шырокава, які не раз прыходзіў у Палац з’ездаў на рэпетыцыі, апошні месяц увогуле не вылазіў з Крамля, Віктар ведаў. А дзядок з бабуляй, мусібыць, хадакі?

- Дык якая ў вас праблема, таварышы? - спытаў хадакоў Ленін, і па тым, як спытаў, відаць было, што нечага ён не можа ўцяміць. - Чым я магу дапамагчы?

- Мы святыя. Святая Ганна Кашынская і святы Серафім Сароўскі, - сказаў дзядок, і на тварах жыхара маўзалея і каменданта Крамля няўцямнасць змянілася на заклапочанасць: так, гэта праблема - і трэба яе вырашаць.

Ленін падсунуў да сябе дзве паперкі, што ляжалі бліжэй да каменданта Крамля.

- У вашых пропусках…

- Гэта ў свеце мы Машнін і Цвярская. А ў схіме Ганна і Серафім. Я з 1754 года, яна…

Святы Серафім наморшчыў лоб, забыўшыся, пэўна, у якім веку святая Ганна? Паглядзеў на Леніна, той узяў адзін пропуск, другі:

- Тут не напісана. З якога вы, Ганна Дзмітрыеўна, года?

Ганна Дзмітрыеўна пакасілася на Уладзіміра Ільіча: маўляў, выхаваныя людзі не пытаюць пра ўзрост жанчын.

- Яна зусім старая, - не стаў разводзіць цырымоніі святы Серафім. - Старэйшая за мяне гадоў на пяцьсот. А някепска выглядае, бо, як я ўжо сказаў, святая. У нас з ёй нават царква свая да рэвалюцыі была, у якой таварыш Сталін крэматорый зрабіў. Уяўляеце: у царкве крэматорый! - раскінуў рукі да Леніна святы Серафім, на што правадыр сусветнага пралетарыяту неяк так паківаў, што не зразумець было, як ён сабе гэта ўяўляе, і тады шорхатным, за стагоддзі высушаным голасам загаварыла, павярнуўшыся да каменданта Крамля, нібы менавіта яму распавесці хацела пра ўсё, што было далей, святая Ганна Кашынская.

- Мы ў тым крэматорыі і жывём, бо дзе нам яшчэ жыць? Ціха жывём, таемна. Ніхто, апроч каменданта крэматорыя таварыша палкоўніка Несцярэнкі, пра тое не ведае. І аднойчы ён прыходзіць да нас і кажа, што ў крэматорыі будзе суд. Што будуць масавыя расстрэлы нябожчыкаў, і нас расстраляюць разам з імі як сяброў "Саюза вызвалення Беларусі". Контррэвалюцыянераў і польскіх шпегаў. Адказваем яму, што ні да таго саюза, ні да Беларусі, ні тым больш да яе вызвалення мы ні сном, ні духам, а ён: "Вы з кіраўніком таго Саюза сустракаліся!" - "З кім?" - "З Купалам!" - "Дык вы ж самі, - кажам, - яго да нас прывялі! Хто ж ведаў, што ён контррэвалюцыянер і польскі шпег?" А таварыш палкоўнік Несцярэнка нам: "Вось і дакажыце суду, што не ведалі, дакажыце таварышу Сталіну, што вы не контррэвалюцыянеры і не шпегі!" - "Як даказаць"? - "Дакументамі". - "Якімі?" - "Напрыклад, такімі, якія засведчаць, што вы найстарэйшыя члены партыі. Найстарэйшых членаў партыі, можа быць, не расстраляюць". Я спытала, хто нам такія дакументы можа даць, і ён сказаў, што толькі Ленін. Дык мы і прыйшлі да вас.

- Цікава, - прыжмураным левым вокам, пра якое адны казалі, што яно сляпое, а іншыя, што бачыць усё наскрозь, зірнуў Ленін на каменданта Крамля. - Праваслаўныя святыя хочуць стаць членамі бальшавіцкай партыі. Гэта вельмі цікава! Сімвалічна! Гэта важна, таварыш Шырокаў, бо можа стаць канцом рэлігіі з яе біблейскімі казкамі! - І раптам, тыцнуўшы пальцам у бутэльку з віном, што на стале стаяла, спытаў: - А опіум навошта прынеслі? Хабар? Таварышу Леніну, правадыру сусветнага пралетарыяту - хабар?

Святая Ганна разгубілася, не знайшла, што адказаць, а святы Серафім прамармытаў: "Гэта не опіум, кагор… Царкоўнае віно… Кроў Хрыста…"

- Вось! - падскочыў Ленін. - Вы бывалі ў царкве, таварыш Шырокаў? Я ведаю, што бывалі. Памаліцца на ўсялякі выпадак, бо раптам на тым свеце ёсць той свет. Вы бачылі, як у царкве ядуць цела Хрыста, п’юць ягоную кроў? Канібалы! А пасля прыходзяць да нас і кажуць, што святыя! І каб мы іх, святых канібалаў, прынялі ў бальшавіцкую партыю. Вам не здаецца, што гэта нонсэнс?

- Так, здаецца, што гэта… што… - пачаў камендант Крамля, які, відаць, упершыню пачуў незнаёмае слова і не змог зразумець, што яму здаецца ці не здаецца, а Леніну нецікава было, зразумеў яго генерал ці не зразумеў.

- Здаецца, што нонсэнс! - перапыніў ён каменданта. - А вось, таварыш Шырокаў, і не! Бо партыя таксама паядае мяса і п’е кроў! І гэта на-ту-раль-на! Бо без крыві нічога не бывае. Вось што было б, калі б не пралілася кроў Хрыста? Адказ адзін: ні-чо-га! А пралілася - і калі ласка, хрысціянства. І што яно найперш пачало рабіць, куды рушыла? У крыжовыя паходы! Есці мяса і піць кроў!

Ленін сеў, задуменна глянуў на самога сябе ў саркафагу.

- Хрысціяне кажуць, што яно, хрысціянства, вучыць чалавецтва любові. А як яно можа навучыць любові, калі яно ўсё ў крыві? Ці кроў і ёсць любоў? Так, таварышы святыя?.. І таму ў гэтай манашкі, - кіўнуў ён у бок Ганны, якая сядзела ўся ў чорным, як манашка, каля труны ў ягонай мёртвай галаве, - крывавы каменьчык на медальёне любові?

Святая Ганна Кашынская здзіўлена паглядзела на Ганну Трубяцкую і папрасіла:

- Пакажы, калі ласка.

Расшпіліўшы ланцужок на шыі, Ганна зняла медальён. Віктар не бачыў яго з той ночы, у якую сталі яны блізкімі ў качагарцы, ды і зараз медальёна не відаць было пад апраткай, - як Ленін яго ўгледзеў? Ён і праўда сваім прыжмураным вокам бачыць усё наскрозь?

Не. Не ўсё і не наскрозь. Вось жа палічыў Ганну манашкай…

Ці ў яе лёс такі?

Ганна падняла вечка - і з медальёна, з каляровага партрэта на эмалі глянуў Купала.

- Я так і падумала, - паківала Ганна святая. - Так і падумала, надта ж вы падобныя… Маці твая часта бывала на магіле тваёй прабабкі, заходзіла ў нашу царкву. Распавядала, што яна літвінка, што род яе паходзіць ад унука вялікага князя Гедыміна. А я бачыла таго ўнука, калі ў Літве была. Мой муж, цвярскі князь Міхаіл Яраслававіч ваяваў з маскоўскім князем Юрыем Данілавічам і ездзіў у Літву прасіць дапамогі. Мяне ўзяў з сабой, каб свет паглядзела. Вось тады я першародзіча вашага і ўбачыла. І адразу закахалася ў яго. А ён - у мяне. І калі вялікі князь запрасіў майго мужа на паляванне, мы… - святая Ганна ўсміхнулася. - Не, нічога такога між намі не сталася, бо гэта грэх, ён жанаты, я замужам, але, каб нас ні ў чым не западозрылі, мы селі на коней і кінуліся даганяць паляўнічых. А там мясціна такая, лясы густыя ды пагоркі крутыя, і - не ведаю, як - у лясах між тых пагоркаў мы згубіліся. Я заблукала. У які бок ні рушу - усё не туды. Думала, не знайду дарогі, не выберуся. І раптам бачу хаціну. Дзіўную такую, пустую. Нічога ў ёй - толькі дзве лесвіцы, адна з якіх уніз, а другая ўверх вядзе. Гэткая высокая, што канца ёй не відаць. І канца той, якая ўніз, не відаць таксама. У хаце ні столі, ні падлогі, невядома, як і на чым лесвіцы трымаюцца. Проста вісяць паміж небам і зямлёй. Я прысела на парог, да вушака прыхінулася і, стаміўшыся, прыснула. І тут нехта будзіць мяне, нечы голас пытае: "Цябе ўверх павесці ці ўніз?" Я адказваю: "Правядзі мяне да дарогі". А ён: "Гэта і ёсць дарога". У сне я не ўцяміла, пра што ён, а калі прачнулася, зразумела. Няма ў чалавека дарогі ані ў якія бакі - толькі ўніз ці ўверх. Ці ўверх да святла, да Бога, ці ўніз да д’ябла ў цемру. Так, Серафім?

Мусібыць, гэтая тэма была ў іх дыскусійнай, бо святы Серафім буркнуў: "Яно так і не так, бывае ўсяляк", - а святая Ганна сказала, як пастанавіла: "Толькі так".

І далей казала.

- У тым сне я высока паднялася. Ажно да аблокаў. Лесвіца хістаецца, з кожнай прыступкай стаяць на ёй усё цяжэй. Адчуваю, што вось-вось сарвуся, не ўтрымаюся, і раптам хтосьці мне зверху, дзе няма нікога, апроч Бога, руку падае. Хто гэта, я не бачу, ён у воблаку, а ў руцэ ягонай нешта, як зорка, бліскае. Я ўзяла тую зорку, яна прыпякла мне скуру, таму я прачнулася і ўбачыла, што ў руцэ маёй не зорка. Залаты медальён з такім чырвоным, нібы распаленым, рубінам. Гэты самы, які зараз у тваёй руцэ, Ганна. У яго доўгая гісторыя была да таго, як трапіў ён да тваёй маці, а яна праз мяне перадала яго свайму каханаму. А пасля медальён да яе вярнуўся - вось якімі кругамі ходзіць любоў. І ў вас ён быў, - зірнула святая Ганна на Леніна. - Я ведаю, ведаю… Толькі шчасця не прынёс, бо для шчасця вашага быў ён украдзены.

Ленін пад яе позіркам спахмурнеў, а святая Ганна памаўчала і дагаварыла.

- Там, у Вавуках, а мясціна, дзе хаціна стаяла, блізка ад Крэва была і Вавукамі называлася, мне адкрылася тое, з чым я далей жыла. З любоўю, у якой няма граху, бо граху ў любові не можа быць. Ён можа быць у чым заўгодна, але не ў ёй. І мне адкрылася маё прадвызначэнне: узыходзіць да любові і любові служыць. А калі я выйшла з той хаціны, у якой былі лесвіцы ў неба і пад зямлю, да мяне падбеглі два ваўкі, белы і чорны, і правялі да дарогі. Я пайшла па ёй і, каб служэнне чыстым было, прыняла пострыг. Спачатку пад імем Соф’я, а пасля, у схіме, зноў стала Ганнай. Прайшоўшы круг жыцця, вярнулася да сябе. - І яна, яшчэ раз усміхнуўшыся, перахрысціла Ганну. - І ты вернешся.

Дзіўна… Яна распавядала гісторыю, якую Віктар ведаў. Яму не помнілася, адкуль, але ў памяці ягонай была хаціна ў Вавуках з дзвюма лесвіцамі. І жанчына з іменем Ганна ў той хаціне. Больш за тое: ён сам быў там, падымаўся па лесвіцы ўверх, якая гэтак хісталася, што на ёй было не ўстаяць. І вось тут у памяці быў прагал. Ці ўстаяў ён, ці зрынуўся, чым усё скончылася, Віктар не помніў. Не падаўся ж ён у манахі…

- Гэта ваша біяграфія для ўступлення ў партыю? - з’едліва, бо святая Ганна звінаваціла яго ў тым, што ён прысвоіў скрадзеную ў яе рэч, спытаў Ленін. - Без біяграфіі вы лепш выглядалі. Спадзяюся, - нервова прастукаў ён пальцамі па бутэльцы з кагорам, - таварыш Машнін раскажа нам біяграфію, а не меладраму.

Святы Серафім паківаўся над сталом, узяў з-пад рук Леніна бутэльку, адкаркаваў, разліў кагор па шклянках:

- Давайце вып’ем.

Выпілі. У Леніна рукі ўздрыгвалі, шклянка ледзь не ўпала, калі ён, выпіўшы, на стол яе ставіў.

- Я, калі малы быў, гадоў сямі… - выцер святы Серафім рубінавыя, як каменьчык на медальёне, вусны, - са званіцы зрынуўся. З самага верху. І хоць бы што. Рос я цікаўным хлапчуком, таму спытаў: "Госпадзі, чаму Ты не даў мне забіцца?" І пачуў: "Каб ты з маленства ведаў, што Бог ёсць, і каб любіў Бога".

Святы Серафім перахрысціўся.

- Дык вось ёсць людзі, якія не паглыбляюцца ў веданне Бога, а толькі любяць яго. І я таксама яго толькі любіў, калі на камені жыў.

- Як жыў на камені? - спытаў камендант Крамля, на якога, у адрозненне ад Леніна, аповеды святых не наганялі суму. - Хата на камені стаяла?

- Ніякай хаты. Проста камень - і я на ім. Так Бог жыць сказаў, каб я яго ўведаў. І было ў мяне толькі тое, што на сабе меў. Болей анічога мне і не трэба было. Але аднойчы падыходзіць да каменя Ганна. Не гэтая! - махнуў святы Серафім у бок святой Ганны. - Дачка званара, якая нарадзілася ў той дзень, калі я са званіцы зваліўся. Кажа: "Бог не даў табе забіцца, каб ты мог са мной злучыцца". Нібы яна гэта ведае. І падае руку: "Пайшлі на званарню!" А мне голас: "Калі пакінеш камень, цябе, як камень, пакіне Бог!" Я Ганне: "Будзь са мной тут", - дык яна: "Не! Толькі на званарні! Каб кахаліся мы з табой высока, каб пад самымі званамі!" І прыспешвае, няўсцерп ёй, калоціцца ўся: "Хутчэй! Хутчэй! Хутчэй!" Мне таксама няўсцерп, але як камень пакінуць, Бога аслухацца? І я ўзваліў камень на плечы, панёс на званіцу! Яго і тузін такіх, як я, не паднялі б, калі б не каханне, а тут я адзін - во якую сілу каханне дае! Іду я, прыступкі пад нагамі трашчаць, праз адну ламаюцца, лесвіцы канца няма, званы недзе ў нябёсах гойдаюцца, і нарэшце я пад імі - і мы з Ганнай на камені. І нам мякчэй, чым на пярыне…

Кахаць - гэта камень жыцця твайго ў неба ўзносіць. Не кожнаму яго падняць.

Не помню, колькі мы на званіцы прабылі, але ж не пражывеш увесь век пад аблокамі. На зямлю трэба вяртацца. З тым, з чым на неба прыйшоў. А прыйшоў я з каменем. Паспрабаваў яго падняць - не магу. Ці сам ён цяжэйшы стаў, ці сіл маіх маладых не стала. Ганна кажа: "Ён цябе мацней за мяне трымае. Нібы ён табе бацька, а ты яму сын. Але ж твайму сыну не з каменя, з мяне нарадзіцца". І стары званар, бацька яе знізу крычыць: "Кінь камень у зямлю - і камень народзіць камень!" Тут Ганна, адкуль толькі сілы ўзяла, камень падхапіла, са званіцы скінула, ён прабіў зямлю да самага яе чэрава, але нічога не нарадзіў. А дачка званара нарадзіла хлопчыка, якога маім іменем, Прохарам, я ў свеце Прохарам быў, назвала, і які ў сем гадоў са званіцы зваліўся і забіўся.

Памаўчаўшы, святы Серафім, самаўзрушаны сваімі ўспамінамі, аднаму сабе наліў віна, выпіў.

- Такая біяграфія.

Усе з хвіліну памаўчалі.

- Да маёй падобная, - нечакана сказаў генерал КГБ Шырокаў, - таксама сам сабе наліўшы. - Нонсэнс, але падобная. Толькі ў мяне камень іншы. - І выпіўшы, паглядзеў на Леніна. - Маўзалейны.

Ленін падхапіўся, засунуў левую руку ў кішэнь камізэлькі, а правай замахаў, як з трыбуны выступаючы.

- Так! Нонсэнс! Усё, што вы кажаце, нонсэнс! Які камень я мусіў з гары скінуць? Той, з якім на гару ўзышоў? Камень пралетарскай рэвалюцыі! І кім бы я быў? Што б я меў пад гарой? Элізабэт д’Эрбанвіль? Францужанку, з якой прылёг на камені? Каб усе пыталіся: "А хто гэты ляжыць з Элізабэт?"

Так, я кахаў яе! Гэтак, як больш нікога! Па-сапраўднаму. Таму і называў яе ў каханні сапраўдным іменем, а не Інэсай Арманд. І бываў я з ёй высока. І на лесвіцы ў небе, і на званіцы пад званамі. Зведаў, што гэта такое. Але заўсёды, калі спускаўся ўніз, здавалася, што званы звоняць па мне.

Яна падаравала мне гэты медальён перад ад’ездам на Каўказ. Сказала банальна: "На памяць". Я сам выправіў яе падлячыцца. Хто мог ведаць, што выпраўляю ў смерць? У халеру. А пасля вінаваціўся. Бо перад тым мільгалі думкі вызваліцца ад яе. Яна мне і патрэбная, як ніхто, была і, як ніхто, замінала. Таму першае, што я адчуў, была палёгка. Потым ужо віна. І цяжар такі, хоць Фані Каплан ажыві, каб застрэліла. Дарэчы, Элізабэт падобная была да Фані. Магла застрэліць.

Калі ўжо я сам захварэў, жонка мая знайшла медальён. Давай дапытваць: адкуль ён у цябе, чаму? Нібы не ведала. Усё яна ведала і маўчала. Бо разумела: калі стане раўнаваць, калі сямейныя сцэны пачнуцца - развітаемся. А развітвацца яна не хацела. Ды і я не хацеў, Надзя файнай жонкай была. Так мы ўтраіх і жылі. Элізабэт хоць бы што, прывыкла, а Надзя пакутавала. Не францужанка. Але трывала. І толькі калі Элізабэт не стала, раптам адкрыта ўзраўнавала. Я не вытрываў: "Ды што гэта такое?! Рэўнасць да мёртвай?"

А яна давай плакаць. "Ты не ведаеш, бо не можаш ведаць! Не кахаў, бо не можаш кахаць! Таму і раўнаваць не можаш!" Проста захлёбвалася слязьмі, я не ўяўляў, што ў яе столькі слёз, за ўсё жыццё слязінкі з яе не выціснулася.

І мне шкада стала! Яе шкада, сябе шкада, нашага маладога, працяганага па ссылках, па эміграцыях жыцця! Так шкада - хоць самому плач… Тады і сказаў ёй, падмануў яе, разумеючы, што гэтага падману яна ад мяне і чакае, нібы знайшоў медальён у таемным схове гаспадыні дома. У купчыхі Марозавай, якая з рэвалюцыянеркай Арманд, францужанкай Элізабэт д’Эрбанвіль сябравала, і тая ці падаравала, ці прадала купчысе медальён… Надзя не паверыла, але зрабіла выгляд, быццам верыць, і я падумаў: якое падманлівае і якое эгаістычнае гэтае пачуццё: каханне! З усімі жарсцямі вакол яго! Як яно зацямняе розум, адцягвае ад вялікіх ідэй! І яшчэ раз пераканаўся ў гэтым, калі разам са Сталінам у маўзалеі ляжаў. Жонка ягоная нібыта застрэлілася, але ўсе казалі, што ён забіў яе, дык я толькі і чуў днём і ўночы: "Уладзімір Ільіч, я Надзю не забіваў!" Што мне да таго: забіваў, не забіваў? Троцкага забіў - не праблема, а жонку - праблема! Якая праблема, калі ў мяне свая Надзя? Вось жа трэба было так, каб і ў мяне, і ў яго! Я нават стаў думаць, што, можа быць, і я сваю забіў? Не куляй, а тым жыццём, якое яна пражыла са мной, хоць магла з некім іншым пражыць іншае. Не забітае. А Сталін сваё: не забіваў, не забіваў!.. Урэшце я не стрываў, напісаў запіску ў ЦК, каб вынеслі яго адсюль. Яго вынеслі, але ўсё падалі так, нібы зрабілі гэта праз палітыку. Маўляў, не месца яму побач з Леніным, бо не сапраўдны ён ленінец. Якраз сапраўдны, калі б не жонка. А ён яшчэ і да маёй, калі я памёр, прычапіўся: мы замест вас, Надзея Канстанцінаўна, можам Леніну новую ўдаву знайсці! Хто ты такі, каб мне новую ўдаву шукаць? Хоць старая, праўду сказаць, залішне сабе дазваляла: "Я выконваю волю Ільіча!" Калі б маю волю выконвала, не скандаліла б праз Элізабэт…

Пачаўшы распавядаць сваю гісторыю кахання палымяна, як з трыбуны, Ленін пад канец сцішэў. Відаць было, як глыбока ўдаўся ён ва ўспаміны і як соладка мучылі яны яго. "А партрэта Элізабэт, калі медальён вам дастаўся, у ім не было? - спытаў ён Ганну, і калі тая паківала, што не, падышоў, працягнуў руку, у якую Ганна паклала медальён, і Ленін сціснуў кулачок. - Яшчэ прыпякае… "

Віктару здалося, што і яму прыпякло.

Той свет, як і гэты, быў поўны ўспамінамі… Зрэшты, пры траіх жывых і траіх нябожчыках не разабраць было, які гэта свет, ды Віктар і не спрабаваў у тым разбірацца. Слухаючы гісторыі кахання мёртвых, ён узрушана зразумеў, чаму і чым яны жывыя. Глядзеў на святую, глядзеў на грэшную Ганну і бачыў, як яна, грэшная, але падобная да манашкі, узвышаецца ў святой…

- Дык гэта… - устрапянуўся, успомніўшы, дзеля чаго прыйшоў, святы Серафім. - Дакумент які-небудзь, каб не расстралялі…

Ленін пастаяў, пра нешта яшчэ ўспамінаючы, прыжмурана паглядзеў на Шырокава.

- Што вы думаеце як сакратар партарганізацыі маўзалея?.. Хрысціяне ж таксама пачыналі як рэвалюцыянеры. Імі жывымі звяроў кармілі, а яны былі верныя ідэі. Няхай ідэі цемрашальскай, але верныя… Дык вось я думаю, што ў ідэі галоўнае вера ў яе! Як і ў каханні. Верыш - яно ёсць, не верыш - няма. Так?.. - вярнуў ён медальён Ганне. - У што верыш, тое і святое?.. - І ні ад каго не чакаючы, бо сам усё ведаў, ніякага адказу, правадыр сусветнага пралетарыяту загадаў генералу Шырокаву: - Выдайце святым партбілеты, я падпішу! І будзем мець найстарэйшую ў Еўропе партыю! - замахаў ён зноў, як з трыбуны, кулачком. - Заткнем за пояс немцаў з ангельцамі! Дый французаў, у якіх з каханнем лепш выходзіць, чым з рэвалюцыяй… І яму, - кіўнуў Ленін у бок Віктара, - таксама выдайце. А то дэлегат партыйнага з’езда - і не ў партыі!..

Камендант Крамля, начальнік 9-га ўпраўлення КГБ СССР, сакратар партарганізацыі маўзалея генерал-лейтэнант Шырокаў дастаў з кішэні мундзіра тры чырвоныя кніжачкі. Патасаваў іх, як карты, - і адну зноў схаваў у кішэнь.

- Не! - сказаў ён, і Віктар падумаў, што гэта першы савецкі генерал, які ў нечым не згадзіўся з таварышам Леніным. - Няхай спачатку паэму напіша пра…

Ён не паспеў сказаць, пра што?.. "Таварыш Ленін! Дазвольце звярнуцца да таварыша генерала!" - раптам паўстаў над саркафагам, казырнуўшы, чырванатвары, з шэранню на шапцы міліцыянт, мусібыць, паставы каля Вечнага агню, і Віктар не стаў чакаць, калі яго ці арыштуюць, ці выдадуць яму партбілет, кінуўся ў правыя бакавыя дзверы, у якія выходзілі звычайна экскурсанты, і Ганна кінулася за ім, яны выскачылі на Красную плошчу і на яліне, якая была не блакітнай, як усе крамлёўскія яліны, а звычайна зялёнай, лясной, убачылі ўказальнік на Вавукі, каля якога, невядома скуль узяўшыся, нібы за ялінай хаваўся, рэзка затармазіў "Масквічок", нехта крыкнуў ім з машыны: "Сядайце!" - і калі яны селі, убачылі за стырном Віктара Маргера, рускага паэта, які на "Масквічку" гэтым забіўся і які ўсю ноч, везучы іх да Вавукаў, не сказаў, апроч "сядайце", ні слова, і яны таксама нічога яму не казалі, проста не ведалі, што казаць, а калі даехалі раніцай, ён спыніўся каля хаціны, у якой, здавалася, ніхто не жыў, высадзіў іх, развярнуўся і рушыў назад, а яны доўга стаялі і глядзелі яму ўслед, нібы чакаючы, што ён вернецца і растлумачыць, што адбываецца, але ніхто да іх не вярнуўся і нічога не растпумачыў, а калі нарэшце зайшлі яны ў хату, дзе не было нічога, апроч дзвюх лесвіц, адна з якіх вяла ў склеп, другая на дах, і абедзве, ні на чым не трымаючыся, віселі, здавалася, у паветры, а на прыступках іх, раскіданыя, нібы ветрам у хату занесеныя, ляжалі спісаныя аркушы паперы з паэмай, пра якую Віктар не помніў, калі і дзе яе напісаў, і, сеўшы на парог, схапіўшыся рукамі за галаву, прасіў адчайна: "Скажы мне, што гэта я, скажы мне, што гэта не ён, скажы мне, што гэта ты, Ганна!.."

Я ў Крэва ехаў. Да сябе самога.

Была мне звыклай крэўская дарога,

Было спакойна, ціха на душы, -

І раптам хатку я каля шашы

Убачыў недалёка ад Вавукаў,

Дзе не было раней яе… Пастукаў,

Спыталі: "Ганя, мы яго чакалі?"

"Не, - адказала Ганя. - Не яго".

"Ты ўжо сама не ведаеш, каго

Чакаеш…" - за дзвярыма прабурчалі.

І запрасілі: "Вы заходзьце ў хатку.

На Ганю не зважайце, бо вар’ятка".

Я на парог ступіў. Вялі з парога

Дзве лесвіцы. Уніз і ўверх вялі.

А больш у хатцы не было нічога.

"Так, не зважайце, - быццам з-пад зямлі

Сказала Ганя. - Бо стралой параню

Я сэрца ваша, а душу згублю,

Калі вы закахаецеся ў Ганю.

Не пакахайце! Я не вас люблю".

"Таго, каго ты любіш, ці забілі,

Або яшчэ не нарадзіўся той…" -

Сказаў старэчы Голас, і ў пустой

Хаціне пад Вавукамі завылі,

Нібы зімой галодныя ваўкі,

Завеі, сцюжы, ветры, скразнякі,

І так узвыў галодны голас Гані,

Як з голаду ваўчыца вые ўранні

Ва ўсе нябёсы і зямныя далі:

"Нікога ва ўсім свеце не кахалі

Так, як сябе кахаю я сама

Каханнем тым, што не мінае марна,

І як высока, як самаахвярна

Мяне кахае той, каго няма!"

"Я ж вам казаў - вар’ятка", - мовіў Голас.

І раптам я адчуў ваўчыны голад

І ў горле боль такі, што ледзь стрываў,

Каб не завыць!.. "Дык я яго спаткаў", -

Сказаў скрозь боль.

"Каго?" - спытала Ганя.

"Таго, каго няма".

Стары спытаў: "Каго?.." -

А Ганя закрычала: "Ты яго

Не мог спаткаць, бо не спазнаў кахання,

Не зведаў вышыні, якая ў ім,

Якая з небам, як адно ў адным,

Дзе так высока, што не розніць вока

Пачатак і канец, дзе зліты даль і блізь,

І дзе ідзеш не блізка ці далёка,

А толькі знізу ўверх - і толькі зверху ўніз!"

"Заўсёды і паўсюль, - пачуўся Голас зноў, -

Ёсць даль для чарвякоў і высь для каршуноў

І ці кахаеш ты, ці ненавідзіш,

Калі ідзеш да небасхілу, прыйдзеш

У рэшце рэшт туды, адкуль пайшоў.

Такі твой шлях зямны…"

"Ты можаш выбраць зорны…

Ці белы коршун ты, ці коршун чорны,

Ці чорны коршун ты, ці коршун белы, -

Заваражбіла Ганя і ўзляцела… -

Ступі на лесвіцу!.. "

"Скажы мне, на якую?!."

"Любую выбірай!.."

І я ступіў на тую,

Што ўверх вяла…

О, як яе хістала!..

Як быццам ні на чым яна стаяла -

На тым, чаго няма!..

"Так свет увесь стаіць, -

Сказаў стары. - Нібыта ні на чым.

І ўсе мы ў ім як ні на чым стаім".

"Ступіў дык падымайся!" - падала

Руку мне Ганя…

Лесвіца вяла

Вышэй, вышэй - канца ёй не было…

"Вунь там, наверсе, дзе ў святле святло,

Ён адпусціў руку маю, сарваўся, -

Сказала Ганя. - Там ты з ім спаткаўся,

Калі напраўду ты спаткаўся з ім".

"Чаму ён адпусціў?.. Ён пабаяўся

Вышэй падняцца?.. "

"Не, не пабаяўся.

Там не ўстаяць было ўжо нам дваім.

Ніхто яшчэ ўдваіх на месцы тым

Не выстаяў. Адзін - або адна!.."

І вырвала сваю руку

з маёй рукі

яна!

"Ён быў найлепшы з тых, хто быў табой! -

Яна крычала з лесвіцы пустой,

З якой уніз услед за мной злятала. -

Я ведала! Я ад пачатку знала,

Што гэтым скончыцца!.."

"Адкуль ты знаць магла?!."

"Бо ў ім жыла! Пасля ў табе жыла!

І ўбачыла, што ты не станеш ім,

І што не жыць вам аднаму ў адным!

І ты забіў яго! Забіў яго ў сабе!.."

"Яна ўвесь час, - сказаў стары, - дзяўбе

Адно і тое. Не перадзяўбаць…

Народжаныя мы, каб забіваць

Сябе ў сабе раней, чым прыйдзе смерць,

Але нашто праз гэта вар’яцець?

Найпростае жыццё ў сваёй аснове,

На выбар - толькі два шляхі ў жыцці:

Уверх - каб падымацца да любові,

І ўніз - каб да нянавісці ісці".

Я ўжо спускаўся ўніз. Глыбока пада мной

Цямнела дно - і дно было зямлёй,

І Ганя ёй была, і з дна, з яго цямна

Цяжарнай падымалася яна,

І, як Зямля, жывот яе круглеў,

Якім яна казала нараспеў:

"Я думала: каханне нас міне,

Ды не мінула, вось яно ўва мне,

Мы ў вышыні яго шукалі не дарма,

Цяпер яно там ёсць, хоць нас з табой няма…"

Я вар’яцеў!.. Не, так не можа быць!..

"Народжаныя мы, каб нарадзіць

Сябе ў сабе раней, чым прыйдзе смерць,

Але нашто праз гэта вар’яцець? -

Пачуўся ў Гані Голас. Слова ў слове!.. -

Найпростае жыццё ў сваёй аснове,

На выбар - толькі два шляхі ў жыцці:

Уверх - каб падымацца да любові,

І ўніз - каб да нянавісці ісці".

Спрэс тое самае! Зямля і неба спрэс!..

Але ў тых самых словах іншы сэнс

Так праступаў, нібы расток, калі

Ён праступае з таямніц зямлі,

Ці як дзіця з’яўляецца з улоння…

"Даволі, Ганя… Досыць на сягоння, -

Зямля сказала Голасам спрадвечным. -

Амаль усё, што ў сіле чалавечай

Адчуць і вытрываць, адчуў ён і стрываў… "

"Не ўсё яшчэ… Яшчэ ён не сказаў…"

"Чаго ён не сказаў?.."

"Ці так мяне жадаў

Ці так кахаў мяне, як я яго кахала?.."

Я выйшаў з хаты…

Сцюжа замятала,

Дарогі - не праехаць, не прайсці!

"На выбар - толькі два шляхі ў жыцці", -

У скронях білася. Кружылася завея,

І я кружыў, не помніў: хто я, дзе я? -

З пагоркаў падаў, па лагчынах бег,

Кідаўся зверху ўніз і знізу ўверх,

Адчаю поўны, поўны жалю, скрухі,

Як снегам поўныя завеі, завірухі,

І ў тых завеях, сцюжах, завірухах

Услед мне вылі ўсе ваўкі ў Вавуках.

XXV

У рытуальнай зале крэматорыя, дзе сабраліся мёртвыя, настала мёртвая цішыня.

"Прашу… Прашу… Прашу…" - падняўшыся, дробна заківаў галавой Тухачэўскі, і чарнявы з сівізной нябожчык у кіцелі пракурора няспешна прайшоў да трыбуны. Пастаяў і пачаў нетаропка, голасам, падобным да сталінскага.

- Памятаеце, што вы напісалі ў дваццатым годзе, таварыш Тухачэўскі? - спытаў ён, не гледзячы на Тухачэўскага, і той увабраў галаву ў плечы. - Не памятаеце?.. Шкада, бо правільна напісалі. Як бальшавік! - узняў кулак над трыбунай нябожчык у кіцелі пракурора, і чырвоны маршал прыпадняў галаву. - Вы напісалі, што цераз труп белай Польшчы ляжыць шлях да сусветнага пажару. Што на штыках мы панясем шчасце працоўнаму чалавецтву. На Захад. На Мінск, на Вільню, на Варшаву!.. Вось што вы пісалі ў дваццатым годзе. А што ў гэты час пісаў рабочы паэт Дзям’ян Бедны?.. "Изменил поэт народу, Заплясал панам в угоду, Да, в угоду. Янки посвист соловьиный Превратился в шип змеиный, Да, в змеиный…" А чаму так пісаў рабочы паэт Дзям’ян Бедны? Бо сялянскі паэт Янка Купала вітаў у Мінску крэўнага ворага нашай рабоча-сялянскай дзяржавы Пілсудскага! Запрашаў шалёнага сабаку польскага імперыялізму і каланіялізму на ўладарства ў Савецкую Беларусь: "На Уладара жджэ Беларусь даўно. I жджэ цябе ўладарства Божы дар, Вялікае, магутнае яно. Пад беларускі сцяг прыйдзі, Уладар!.." І чалавека, які напісаў такое, нам прапануюць прыняць у ганаровыя сябры крэматорыя імя таварыша Сталіна?.. - зрабіўшы эфектную паўзу, зірнуў нябожчык у кіцелі пракурора на Горкага, на Коган, на прэзідыум, паглядзеў у цішыню залы.

- Расстраляць! - істэрычна крыкнуў нехта каля лесвіцы, і зала падхапіла: "Расстраляць!.. Горкага расстраляць!.. Коган расстраляць!.. Куйбышава!.. Тухачэўскага!.. Прэзідыум!.. Расстраляць усіх!.." - і ніхто не пачуў у ляманце разгублены голас Горкага: "Ён жа народны паэт, лаўрэат Сталінскай прэміі…" - а нябожчык у кіцелі пракурора голас Горкага пачуў.

- Так, - падняўшы руку, вярнуў цішыню ў залу пракурор. - Ён народны паэт, нацыянальны кадр, але паглядзіце, як мясцовы нацыяналізм зліваецца з карычневай чумой. Калмыкі, чачэнцы, інгушы, балкарцы, крымскія татары пайшлі ў паслугачы да фашыстаў! А пасля яны яшчэ крыўдаваць будуць, што мы іх дэпартавалі. У Кіеве ўкраінскія нацыяналісты сустрэлі немцаў хлебам-соллю! А пасля яшчэ яны прэтэнзіі прад’яўляць будуць, што мы ў іх Крым забралі. Наш Крым! У Мінску фашысты назвалі вуліцу іменем… - запаволіўся нябожчык у кіцелі пракурора. - іменем каго б вы думалі фашысты ў Мінску вуліцу назвалі, таварыш Коган?..

Таварыш Коган падхапілася, счырванелая, і раптоўна збялела. Купала здзівіўся, што нябожчыкі гэтак чырванець і бялець могуць, але голасу колішняя грамадзянская жонка Куйбышава не страціла: "Я прызнаю сваю памылку, таварышы! У той час, калі партыя, калі таварыш Сталін заклікае да барацьбы з мясцовым нацыяналізмам, які зліваецца з фашызмам, калі наш народ патрабуе бязлітаснага суда над здраднікамі, мы павінны не шкадаваць не толькі іх, але й нашых бацькоў, братоў і сясцёр, саміх сябе не шкадаваць, і я лічу, што расстраляць за гэта мала! Кара для паслугачоў фашыстаў мусіць быць такая, каб яны ўсё жыццё і ўсю смерць пра гэта помнілі, і я прапаную… - прыпынілася таварыш Коган, не прыдумаўшы, відаць, што прапанаваць замест расстрэлу... - прапаную..."

"Хто ў каго Крым забраў?.." - з неразуменнем у голасе спытаў, пакуль таварыш Коган абдумвала сваю прапанову, нехта ў канцы залы, а тут ускочыў Кашкадамаў, пырснуў слінямі:

- Раскрыжаваць!.. Мы аднаго такога, калі яшчэ я старшынёй таварыства ваяўнічых бязбожнікаў быў, раскрыжавалі, дык навек!

Па зале прабег шумок. Ці як марская хваля пракацілася, ці як пра-ляцелі птушкі.

- Што навек?.. Каго навек?.. - спытаў ад лесвіцы палкоўнік Несцярэнка, а таварыш Коган, убачыўшы, што нябожчык у кіцелі пракурора зірнуў на Кашкадамава ўхвальна, крыкнула коратка, як адным ударам цвік увагнала: "На крыж!"

І чырвоны рубінчык на медальёне, які сціскаў у руцэ Купала, гэтак апёк далонь, нібы ў яе распалены цвік увагналі.

"Ай да Коган!.." - зноў пляснуў сябе па каленях Куйбышаў, але гэтым разам не сказаў, што дарма яе ў Самары кінуў. Мусібыць, вырашыў, што кінуў не дарма.

- А гэта па-бальшавіцку будзе? - асцярожна спытаў Тухачэўскі, які зусім не выглядаў на чырвонага маршала, што 20 год таму збіраўся распаліць сусветны пажар, жалезнай рукой загнаць чалавецтва да шчасця, а пазіраў на нябожчыка ў кіцелі пракурора лісліва, знізу ўверх, гатовы зняць і паслаць яму пад ногі свае маршальскія галіфэ. - Расстраляць - гэта я разумею. Гэта па-бальшавіцку. А раскрыжаваць…

"Чаго ён, чаго Куйбышаў, чаго Коган, чаго і каго ўсе яны, - намагаўся зразумець Купала, - баяцца? Яны ж мёртвыя! Хто і што з імі можа зрабіць? Хіба Бог… А Бога ім чаго баяцца, калі атэісты? Дык каго? Чаго?.."

- Яны ідыёты, а не атэісты, - шапнуў яму на вуха Маякоўскі. - Я праз тое і застрэліўся, што яны ідыёты.

- Правільна гэта будзе! - цвёрда сказаў Кашкадамаў. - Нашы ворагі ўзнялі яго на абраз, а мы яго на крыж! Правільна, таварыш... таварыш Ляплеўскі?..

"Во!.. Намеснік Вышынскага! Нейкі не падобны…" - шапнуў Купалу Куйбышаў, а Кашкадамаў не сядаў, чакаў, і зала чакала, што скажа таварыш Ляплеўскі, намеснік пракурора СССР, які дасюль па-беларуску прамаўляў, а цяпер спытаў па-руску, ці Купала пачуў па-руску, ён ніяк не мог улавіць, з чаго і як такія перакіды здараюцца: "А почему у вас, товарищ Купала, нет ни одного масштабного произведения о товарище Ленине? Вот у товарища Маяковского есть, а у вас нет. По какой причине?.."

- Па той, што не напісаў! - нечакана для самога сябе весела адказаў Купала, і Куйбышаў трэці раз пляснуў сябе па каленях.

Перад прэзідыумам узвілася, проста ластаўкай узляцела і таксама паруску зашчабятала таварыш Коган.

- Это не ответ, и нечему тут, товарищ Куйбышев, аплодировать! Советский поэт не может, не имеет права не написать масштабное произведение о товарище Ленине, потому что...

Пакуль яна шчабятала, тлумачачы колішняму мужу і сакратару Ленінградскага абкама партыі, чаму савецкі паэт не можа не напісаць пра Леніна, Купала ўспомніў, як два гады таму, калі ў Маскве была дэкада беларускага мастацтва і яны з Ганнай сустрэліся ў другі раз, у яго таксама пыталіся, чаму ён не напісаў паэму пра правадыра?.. І як Ганна даймала з п’есай для яе, у якой яна магла б сыграць каханку д’ябла ці каханку Бога… І як жанчына, якая яе чула, спытала, уражаная: "Табе ўсё адно?.."

Было гэта ў музеі Леніна ў Горках, куды яны заехалі, калі Ганна запрасіла Купалу да сябе на лецішча: "Там нас ніхто не знойдзе!.."

26

На дзяржаўнай дачы Грачына гарэла святло, у падворку стаялі машыны. Пяць. Адна ўрадавая, "ЗІЛ-117", дзве міліцэйскія і дзве невядома якія, у якіх сядзелі незнаёмыя людзі.

- Што тут робіцца? - занепакоілася Ганна. - Гэта не бацькавы машыны. І ахова не ягоная, - падбегла яна да дзвярэй, каля якіх стаялі два таварышы ў цывільным. - Што тут такое?

Адзін з таварышаў, у дублёнцы, лысаваты, падобны да маладога Хрушчова, ступіў ёй насустрач, нібы не пусціць у дом хацеў, другі, у паліто і пыжыкавай шапцы, яго спыніў.

- Нічога такога, Ганна Васільеўна… У вашага бацькі госць. Зараз мы спытаем, ці можна вам?

- Які госць? Як гэта ці можна мне? Гэта не Крэмль! Гэта наш дом, я тут жыву!

Пра Крэмль таварыш у паліто, пэўна, не зразумеў, пацепнуў плячыма: маўляў, пры чым тут Крэмль? - але перапытваць не стаў, кінуў лысаватаму ў дублёнцы, які на такім марозе красаваўся без шапкі: "Ідзі скажы, што дачка з…"

Ён паглядзеў на Віктара і не сказаў, з кім. Відаць было, што ён ведае, хто перад ім, але не ведае, як таго, хто перад ім, назваць, а Віктар падумаў: "Так і буду з… "

- Зараз спытаем, ці можна, - паўтарыў таварыш у пыжыкавай шапцы такім голасам, якім звычайна прабачаюцца, бо яму, мусібыць, стала няёмка перад Віктарам, а Ганна крыкнула: "Ды пайшлі вы!" - і ламанулася за лысаватым у дзверы. - "Тата!.. Ты дома, тата? Чаму мяне да цябе не пускаюць?"

Па тым, як яна ламанулася, як закрычала, ніяк нельга было падумаць, што ўзнервавалася яна праз тое, што ў яе забяруць кватэру на Малой Броннай. Яна вырашыла, што забіраюць бацьку.

"А гэта ж было… Было… - перадалася яе нервовасць Віктару. - І зусім нядаўна. Вось так прыязджалі і забіралі. Толькі не на ўрадавых машынах. Хаця, калі паслухаць палкоўніка Рутневіча, дык гэбэшныя машыны і ёсць урадавыя. Але ўсё ж не такія ўрадавыя, як пры Сталіну. Не такія. Ці гэткія самыя, толькі выглядаюць інакш?"

- Што за крык?.. - пачуўся з расчыненых дзвярэй трохі п’янаваты голас Грачына. - Ганя?.. Ты дзе была, Ганя? І хто гэта з табой? Віктар?.. Давай яго сюды, ён малайчына! Я думаў, што проста бульбаш, а ён не проста!.. Во і Леанід Ільіч яго хваліў…

Госцем Грачына быў Брэжнеў, які сядзеў з гаспадаром на кухні. На дачы была гасціная, сталовая, а яны сядзелі на кухні - і на кухонным стале стаяла гарэлка, ляжалі на газеце "Правда" пакроены хлеб, парэзаныя цыбуля і селядзец.

- Чытаем, - пасунуў Брэжнеў шклянку па газеце. - Бачыце: даклад таварыша Брэжнева пра чарговыя задачы партыі ў знешняй і ўнутранай палітыцы… Не паспеў выступіць, а ўжо надрукаваць паспелі. Вось гэта ўмеюць. А ўсё астатняе… - І, зірнуўшы на амаль пустую пляшку, ён павярнуўся да Грачына: - Збегаць трэба, Вася. Госць прыйшоў.

Віктар дастаў з капоты і паставіў на стол "Маскоўскую".

- Ну, малайчына!.. - шчыра ўзрадваўся Брэжнеў. - Вось я, Вася, што заўважаў? Калі чалавек малайчына, дык малайчына ва ўсім! І паўсюль! А не тое, што недзе малайчына, а на з’ездзе…

Брэжнеў не дагаварыў, не сказаў, хто той чалавек, які недзе малайчына, а на з’ездзе - не. Ён не назваў імя, але ў Віктара мурашы прабеглі па шыі. Халодненькімі ножкамі.

Грачын прынёс са сталовай яшчэ адну шклянку. Сеў і спытаў Ганну, якая, убачыўшы Брэжнева, застыла, як укапаная: "Ты ж, Ганя, гарэлку не будзеш піць? Вазьмі келіх і віно ў буфеце. Яшчэ там печыва ёсць, не селядзец жа табе з газеты есці".

Брэжневу тое, што Грачын сказаў Ганне, не спадабалася.

- А чаму не? Чаму мы з табой можам селядзец з газеты есці, а яна не?.. Вось ты можаш? - спытаў ён Віктара, і калі той, не разумеючы, як гэта так… адзін - першы чалавек у краіне, другі - таксама не апошні, а п’юць і закусваюць на газеце, як муляры пасля змены ў бытоўцы, кіўнуў: маўляў, так, магу, - Брэжнеў наліў яму рэшткі недапітай гарэлкі. - Я ж казаў, што малайчына! З гранёнай шклянкі п’е і селядцом з газеты закусвае. А чаму?.. Бо не сын генеральнага сакратара, як мая дачка. Дык не была б яна дачкой генеральнага, каб я заявіў пра адстаўку, - прыстукнуў ён кулаком па стале. - І селядзец бы з газеты ела!

Ганна нарэшце "выкапалася" з падлогі, паздароўкалася: "Добры вечар, Леанід Ільіч", - і той падняўся: "Ідзі, Ганечка, я цябе пацалую… Даўно… даўно не бачыў… Прыгажуня ты якая, уся ў маці… Касманаўт твой з космасу прывітанне мне перадаваў… З ім, Галя сказала, у цябе ўсё? Цяпер за паэта выходзіш?.. Правільна, што не за мянта, як Галя…"

Грачын адкаркаваў "Маскоўскую", наліў сабе, Брэжневу: "Давай, Лёня, скончым сённяшні дзень. Надта цяжкі ён, каб доўжыць…" - і Брэжнеў, разоў пяць цмокнуўшы і нарэшце адпусціўшы з абдымкаў Ганну, узяў шклянку.

- А як, Вася, скончым? Як і пачалі?.. Як і не было нічога?.. Ведаеш, - паглядзеў ён на Ганну, якая вусны абцірала, і Брэжнеў зрабіў выгляд, нібы не заўважыў, як яна вусны абцірае, - што мне твой бацька сказаў?.. Лепшае, што можа быць, гэта тое, што было. Філосаф.

Грачын чокнуўся з ім.

- Ды кінь! Абгаварылі мы ўсё з табой. Двойчы. Усё, што чалавек робіць да смерці, ён робіць правільна. Пасля смерці ўжо не. Будзь!

Брэжнеў не спяшаў выпіваць. І наўрад ці таму, што быў захмялелы болей за Грачына. Відаць было, што нешта прыгнятала яго, і ён не ведаў, што з гэтым рабіць. Таму спрабаваў піць пад селядзец і філасофію.

- А Берыя казаў, што пасля смерці.

Грачын выпіў адзін. Спытаў, папярхнуўшыся:

- Што пасля смерці?..

- Чалавек правільна ўсё робіць… Неяк мы размаўлялі пра чалавечую дасканаласць: на якой ступені яна спыняецца?.. Я сказаў, каб не прагаварыцца, ён у любой размове пасткі ставіў: "Бывае так, што і не спыняецца, як у таварыша Сталіна, які для мяне ўзор дасканаласці", - дык Берыя тады: "А ведаеш, які чалавек найдасканалы, абсалютна дасканалы?.." Я не прыдумаў, каго, апроч Сталіна, можна пры Берыі найдасканалым назваць, а ён сказаў: "Мёртвы. Мёртвы чалавек - абсалютная дасканаласць". Потым, калі мы яго арыштоўвалі і я вёў яго з Крамля, ён спыніўся ў дзвярах: "Імкнешся да найдасканаласці, Лёня?.. Дык вершы пісаў бы…"

Так і не выпіўшы, Брэжнеў сеў.

- Дарэчы, Вася, ты вершы ў маладосці пісаў? Мусіць, не. Нейкі ты для вершаў сухаваты. А я пісаў. Толькі ніхто пра тое не ведаў і не ведае.

- Чаму ніхто? - падумаўшы, што калі ён не хоча, як у кабінеце Суслава, прастаяць усю размову нямком, дык самы час падаць голас, знайшоў, што сказаць, Віктар. - Вы ж друкаваліся. Я чытаў. Нават пераклаў.

Брэжнеў не зразумеў.

- Што пераклаў?

- Верш ваш адзін…

- Куды?

- Па-беларуску пераклаў. На беларускую мову.

- А нашто? Навошта мяне на беларускую мову?.. Гэта Сталін з Берыем любілі ў такія гульні гуляць. У нацыянальныя. Бо грузіны. А я не люблю. "Па нацыянальнасці я савецкі", як Ружэвіч напісаў. Гэта ён пра сябе, але і пра мяне. Вось так вершы пісаць трэба. Каб пра ўсіх. І каб правільна. А ты неяк не ў той бок… Васіль Дзям’янавіч, калі распавядаў, з кім Ганя цяпер, сказаў, што ты нават ад кнігі рускай адмовіўся. Таму і кажу, што не ў той бок. Рухаюцца ўсе, калі нечага дасягнуць хочуць, ад меншага да большага. У гэтым логіка. А ты ад большага да меншага. У гэтым логікі няма. Паэт… ды хоць не паэт, хто заўгодна… мастак, сакратар ЦК - гэта не толькі тое, што ён мае… талент, здольнасць кіраваць, але і тое, што і каго ён прадстаўляе. Вось я, калі вершы пісаў, быў землямерам. Дык што: усю зямлю прадстаўляў? Ды я нават вёскі той не прадстаўляў, у якой мераў зямлю. Між іншым, у вас, пад Оршай. Пасля ў Дняпроўску, дзе быў інжынерам, я ўжо прадстаўляў завод. У Днепрадзяржынску, калі працаваў у гарвыканкаме, горад. У Запарожжы, куды прызначылі сакратаром абкама, вобласць. Потым, стаўшы сакратаром ЦК, прадстаўляў рэспублікі. Спачатку ў Кішынёве - меншую, потым у Алма-Аце - большую. А цяпер - СССР! І табе я, бо Васіль Дзям’янавіч папрасіў, прапаную прадстаўляць СССР А ты куды? Назад у Беларусь? Пад Оршу?.. Інструктарам у ЦК камсамола не пайшоў - землямерам у вёску пойдзеш? З медалём за вызваленне Балгарыі ад ярма Асманскай імперыі… Дзе, дарэчы, медаль? Чаму не носіш? Мяне ўзнагародзілі - я нашу. Бо паважаю ўзнагароду, паважаю Балгарыю…

- І Асманскую імперыю? - не стрывала, каб не спытаць, Ганна, і Брэжнеў, увешаны ўзнагародамі, як калядная яліна цацкамі, ці не зразумеў, ці не захацеў зразумець гумару, прамаўчаў, а Грачын зірнуў і на Ганну, і на Віктара касавата:

- Вам усё жарцікі… Ён, Леанід Ільіч, намеснікам загадчыка аддзела не пайшоў, а яна…

- Кім?.. - перапыніў Брэжнеў? - Вось гэта, Вася, ты дарма. Растуць ад меншага, а не ад сярэдзіны. Бо калі не будзеш ведаць, што і як там, на меншым, на большым не ўтрымаешся. - І нечакана ўзяў шклянку, адпіў палову. - Мне ўжо штаны баляць - так насядзеўся на гэтым большым.

Грачын падсунуўся да яго разам з крэслам, прыабняў.

- У землямеры хочаш, Лёня? Не дадзена табе ў землямеры. Не пусцім. Так вырашыла Палітбюро - і вырашыла правільна. А я, цябе паслухаўшы, няправільна вырашыў. І давай мы на гэтым нарэшце сыдземся, перш чым сёння разыдземся.

Брэжнеў зняў з пляча руку Грачына, нахіліўся да стала, паклаў селядзец на хлеб, на селядзец цыбулю, смачна закусіў.

- Ну ты, Васіль Дзям’янавіч, і накруціў. Я ж казаў: філосаф. Сыдземся, разыдземся, правільна, няправільна… А няхай моладзь скажа, правільна ці не? Распавядзі нашай маладой змене, пра што мы з табой філасофствавалі. Каб не падумалі, што проста пілі.

Грачын паглядзеў на Ганну, на Віктара: "Чаго вы, як слупы? Сядайце". І калі яны селі, доўга глядзеў на Брэжнева, потым паспрабаваў наліць сабе: "Давай, лепей я проста вып’ю", - але Брэжнеў перахапіў ягоную руку: "Давай, лепей распавядзі!" - "Ты гэтага надта хочаш?" - "Надта, не надта… Распавядзі! І няхай скажуць! Хоць і я магу ім сказаць, каб ведалі… Як вы думаеце: якая самая храновая штуковіна ў свеце?.. Прымаць, а потым адмяняць рашэнне - вось якая! І не таму, што рашэнне храновае, яно якраз не храновае, правільнае рашэнне, а таму, што ты…"

- Добра! - падняў рукі, зрабіўшы выгляд, нібы здаецца, Грачын, хоць заўважна было, што ён зусім не супраць, нават для нечага яму трэба, каб Ганна і Віктар гэта пачулі. - Хочаш дык хочаш, надта дык надта, - падышоў ён да двярэй, зазірнуў за іх, зачыніў. Вярнуўся да стала, сеў насупраць Брэжнева. - Цябе цягне пагаварыць пра гэта пры іх? Пры сведках? Не баішся, што яны засведчаць не тое, што ты хочаш, каб засведчылі? Як мы пра Сталіна, якога прадалі.

Сур’ёзная ў іх тут размова была. Нездарма гэбісты панаехалі.

Брэжнеў адарваў шматок газеты, выцер рукі.

- Сталіна няма… І я не прадаваў яго. Берыя прадаў. Няма Берыі. Хрушчоў прадаў. Няма Хрушчова. Тады чаго мне баяцца? Каго? Генеральнага сакратара Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Савецкага Саюза таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева? Дык я і ёсць Генеральны сакратар Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Савецкага Саюза таварыш Леанід Ільіч Брэжнеў. Мне баяцца сябе самога?.. - кінуў ён у сметніцу скамечаны шматок. - Я не для таго ў генеральныя сакратары праз усё жыццё, як з сякерай праз лес, прабіваўся, каб самога сябе баяцца, Вася.

Прагаварыў ён гэта з такім жалезам у голасе, што Віктар падумаў: "Шмат каго ён скамечыў і ў сметніцу кінуў", - а Грачын нават адсунуўся ад яго, інстынктыўна адсунуўся, не думаючы, бліжэй да Віктара, нібы менавіта яму захацеў усё распавесці.

- Так дык так… Перад з’ездам Леанід Ільіч папрасіў Палітбюро адобрыць ягоную адстаўку. Палітбюро не адобрыла. Аднагалосна, - падняў Грачын, як пры галасаванні, руку: маўляў, я таксама не адобрыў. - Паседжанне скончылася, Леанід Ільіч папрасіў мяне застацца. Даўно, сказаў, па-сяброўску мы не размаўлялі. Паехалі да яго на дачу. Не даязджаючы, спыніліся, зайшлі ў лес. Там ён вярнуўся да таго, што было на Палітбюро. Сказаў, што іншага не чакаў, але ўсё адно хоча сысці. І просіць мяне, як даўняга сябра, дапамагчы. Выступіць на з’ездзе. Прапанаваць яму гэта зрабіць. Даць магчымасць заявіць пра адстаўку. Маўляў, узрост, хваробы… А ён прапануе на сваё месца мяне.

Грачын памаўчаў, Брэжнеў слухаў яго, як упершыню чуе…

- Я спытаў, як ён такое ўяўляе? На Палітбюро я галасую супраць адстаўкі, а на з’ездзе выступаю за яе. Хто ж за мяне, хамелеона, прагаласуе? Што ўвогуле ад мяне пасля гэтага застанецца?.. Ён згадзіўся, што, бадай, так. І, калі ўжо я падумаў, што размова скончаная, раптам спытаў, ці няма ў мяне каго-небудзь на прыкмеце, хто б мог такое зрабіць? Можа, ёсць такі чалавек, прынцыповы, з амбіцыямі, які лічыць, што ў партыі наспелі перамены, і рвецца ў бой. Гэтакі герой, якому аднаму, можа, кідацца ў бойку страшнавата, але калі хаўруснікам ягоным выявіцца нехта з Палітбюро, хто пагаворыць з ім, параіць гэта зрабіць, дык і не так страшна. А перад тым я ў Новасібірску быў, там мой даўні сябар сакратаром абкама, Леанід Ільіч яго добра ведае. Дык вось ён, мой сябар даўні, мне якраз пра гэта… Усю ноч пра тое, мы ў яго дома былі, што ў дзяржаве наспелі перамены, што так, як жывем, болей мы жыць не можам, і калі партыя не выступіць з праграмай перамен, яна страціць сваю кіруючую ролю. Уладу страціць. Не сёння, дык заўтра. І персанальна вінаваты ў гэтым будзе Леанід Ільіч, бо хто яшчэ? Гэта ён давёў партыю да застою, не прапануе, не можа прапанаваць, бо не адчувае, як змяніўся час, выйсця - і таму мусіць сысці. А я мушу, гэта мой партыйны абавязак, сказаць яму, каб сышоў. Тады я, каб скончыць размову, прапанаваў яму самому ўсё сказаць. Гэта ж, сказаў, і твой партыйны абавязак. І ён згадзіўся. Запрасіце мяне на Палітбюро - паўтару тое, што сказаў тут. Ну, тут я і сказаў яму, што Палітбюро супраць. Паседжання, на якім галасавалі, яшчэ не было, але я ведаў, якім яно будзе. І меркаваў, што, дазнаўшыся пра гэта, мой сябар звяне, а то гэтак распусціўся - не спыніць. А ён: у такім разе я выступлю на з’ездзе…

Вось пра яго я і сказаў Леаніду Ільічу. А Леанід Ільіч сказаў: давай яго і скарыстаем. Сустрэнься з ім, паабяцай падтрымаць. Намякні… - закашляўся, падсунуўся да стала, наліў гарэлкі Грачын. - Намякні, што ты не адзін… Няхай выступае. І хоць я сумняваўся… - выпіў ён паўшклянкі, - але папярэдне дамовіліся. А перастаў я сумнявацца, калі ў першы ж дзень з’езда па настроях убачыў, што такіх, як мой сябар, хапае. Але ім і хочацца - і колецца. Перагаварыў з сябрам. Так, маўляў, і так. Падумаў я і вырашыў, што ў Новасібірску ты ўсё слушна казаў. І не толькі я так вырашыў. Са мной згодны Андропаў. Яшчэ таварышы. Так што давай. Мы цябе падтрымаем.

- Канкрэтна ты яму толькі Андропава назваў? - спытаў Брэжнеў, і калі Грачын адказаў: "Так, падумаў, што дастаткова…" - Брэжнеў паківаў: кажы далей.

- Вызначыліся з днём і часам, - працягваў Грачын. - За два дні да закрыцця з’езда перад прывітаннем моладзі. Бо калі пасля антыпартыйнага выступу пачнецца вэрхал, дык камсамольскае прывітанне - самае лёгкае, што можна ці перанесці, ці ўвогуле адмяніць. З раніцы сёння ўсё заставалася, як дамовіліся, а ў абед Суслаў кажа: давайце збярэмся вузкім колам. Сабраліся. Леанід Ільіч, Суслаў, Андропаў…

У дзверы асцярожна пастукалі.

- Сабраліся Леанід Ільіч, Суслаў, Андропаў, я… - паўтарыў Грачын, яко-му відавочна хацелася, каб тое, пра што ён кажа, Ганна з Віктарам пачулі менавіта зараз, пры Брэжневе, і калі яшчэ раз, ужо мацней, пастукалі, ён ускочыў раздражнёны: "Ну, хто там? Што?.."

Дзверы расчыніліся: у парозе стаяў падобны да Хрушчова лысы ў дублёнцы. "Выбачайце, Васіль Дзям’янавіч, у вас тэлефон у кабінеце разрываўся, я зняў трубку: таварыш Андропаў… З таварышам Леанідам Ільічом Брэжневым пагаварыць хоча".

Брэжнеў, слухаючы Грачына, сядзеў ківаючы галавой: маўляў, усё так, - і гэтаксама ківаючы галавой, падняўся, прайшоў да дзвярэй, у якіх, перастаўшы ківаць, спытаў лысага: "А скуль ён ведае, што я тут? Я не казаў яму. Дык скуль ён ведае?.." - і калі лысы адскочыў: "Не магу знаць!" - Брэжнеў скончыў. - "А я магу… Ты і даклаў яму, засранец!"

Яны пайшлі. Ганна выйшла следам за імі, вярнулася з віном і келіхам. Віктар адкаркаваў, наліў, яна выпіла, села на калені Грачына: "Тата!.. Я так спалохалася, тата… Так спалохалася… Я так цябе люблю… Як я люблю цябе, каб ты толькі ведаў!.. "

Яна ціха, пакуль чакалі Брэжнева, сядзела ў бацькі на каленях. Віктару здалося, што ў Грачына выступіла сляза. У куточку аднаго вока, але выступіла.

- Трэба ехаць, бо ён закапае яго, - вярнуўся ўжо ў паліто Брэжнеў. І падышоў да Грачына. - З сябрам тваім на Лубянцы Юрый Уладзіміравіч сам-насам. І той нібыта шмат цікавага распавядае яму. Змова супраць мяне, аказваецца… Сказаў, што і ты можаш паслухаць, бо не ўсё ведаеш.

Грачын сядзеў, не адпускаючы Ганну.

- Магу ці мушу?

- Што ты можаш п’яны?

- Паслухаць Андропава п’яны магу.

- Цвярозы паслухаеш. Паспееш. Ён цяпер на гэтага каня надоўга сядзе. Мала яму, што замах прыдумаў. Яшчэ і змову…

Дзіўна, але пасля размовы з Андропавым п’яным Брэжнеў не выглядаў. Зусім. Нібы і не піў.

- А ўвогуле ён чакае, калі памру, - падышоў да стала і пастаяў, нібы раздумваючы, дапіць яму тое, што ў шклянцы засталося, ці не, Брэжнеў. - Калі, як Берыя казаў, стану абсалютна дасканалым. Дык, можа, я ўжо такі і ёсць? Помніш, пяць гадоў таму ў мяне была клінічная смерць? Ажыўлялі… Дык, быць можа, не ажывілі? Я так сябе пачуваю, нібы не. Нібы мёртвы. Як думаеш: такое можа быць?

- Калі яшчэ вып’еш, можа быць і такое, - павёў яго ад стала Грачын. - Перагулялі мы з табой, Лёня. І не толькі сёння.

Брэжнеў вызваліў сваю руку з-пад рукі Грачына, спыніўся пасярод кухні, паглядзеў на стол з аб’едкамі на газеце "Правда", на спусцелыя бутэлькі.

- Перажыў я, Вася, сваё. Стаміўся. Вось ты мне пра смерць філасофію разводзіў… Не смерці трэба баяцца. Трэба баяцца жыцця пасля смерці. Уяві сабе: жыць, жыць і жыць… І быць, быць і быць Генеральным сакратаром ЦК КПСС. Гэта і будзе, калі яно ёсць, пекла. Найстрашная кара гасподняя.

Пайшлі праводзіць. "Гэта не я, гэта ты філасофію разводзіш, - казаў па дарозе Грачын. - Генеральны сакратар - і кара гасподняя… Дзякуй Богу, што не на Палітбюро…"

Падобны да Хрушчова лысы ў дублёнцы кінуўся да машыны - і Віктар спытаў, калі ўжо Брэжнеў мёртвы, проста вырвалася гэта з яго, бо не забываліся галюцынацыі ў кватэры Кручы:

- Леанід Ільіч, а вы з таварышам Хрушчовым калі-небудзь на Кацельніцкай…

Брэжнеў спыніўся каля машыны.

- Ага!.. А то я ўсё ўспамінаў: што гэта я хачу ўспомніць?.. Не з Хрушчовым, а з ім, - кіўнуў ён на лысага. - Як прыставілі яго да мяне, так ён ад мяне ні на крок. І да Галі са мной. Яна пазваніла: Круча зноў мяне заліў! Ну, думаю, расстраляю! Трэці раз рамонт рабіць! А прыехаў, бачу: каго расстрэльваць? Круча ніякі, ты сам застрэліцца гатовы. І гэта з такімі дзеўкамі! - усклікнуў ён, згадаўшы, мусібыць, Сюзану з Люцыяй, і тут жа, глянуўшы на Ганну, стаў выкручвацца. - Як твая Ганна, як Галя мая…

- Можа, мне ўсё ж з табой? - спытаў хутчэй для таго, каб выручыць яго ў размове пра жанчын, чым для таго, каб з ім паехаць, Грачын. Паціснуўшы яму руку, Брэжнеў сеў у свой эсклюзіўны ЗІЛ: "Андропаў таксама вершы пісаў. Так што пагаворым з ім, як паэт з паэтам, а ты не ўпісваешся…" - і кавалькада машын, засігналіўшы, заміргаўшы ў ноч, рванула з дачы.

XXVII

На лецішча паехалі на машыне, на якой нейкі маўклівы чалавек падвозіў да Горак, непадалёк ад якіх было лецішча, знаёмую Ганны: старэйшую і за Ганну, і за Купалу, але ўсё яшчэ даволі прыгожую і ганарлівую ў сваёй восеньскай, нават ужо зімовай прыгажосці жанчыну, якая назвалася, падаючы для пацалунку руку ў пальчатцы: "Зінаіда Рыгораўна Марозава-Рэйнбат-Рэзвая. Тая самая, у якой шлейф сукенкі быў даўжэйшы, чым у імператрыцы Аляксандры Фёдараўны".

Не зразумеўшы, пра што яму сказалі, Купала паглядзеў на Ганну, тая засмяялася: "Потым усё зразумееш…"

Знаёмая Ганны аказалася ўдавой некалькіх мужоў, у тым ліку фабрыканта Савы Марозава, "які даваў Леніну грошы, а Ленін мой дом у Горках забраў і камунарам аддаў, якія дом разрабавалі, а пасля ён сам там жыў і памёр, цяпер у маім доме музей ягоны робяць, і мяне паклікалі, каб сказала, што камунары скралі. Стрыечная сястра яе, - абняла Зінаіда Рыгораўна Ганну, і Купала заўважыў, што яны падобныя, абедзве з гэтакай цёмнай цыганшчынай у вачах, - у музеі за лектарку, дык папрасіла прыехаць, і я згадзілася, каб апошні раз зірнуць, бо наўрад ці яшчэ калі-небудзь паклічуць…"

Стрыечная сястра Ганны, Лізавета, запрасіла ў флігель, дзе жыла, гарбатай пачаставаць, на што колішняя гаспадыня ганарліва ўскрыўдавала: "Вы мяне ў флігелі прымаць будзеце?.." - і пайшла да параднага ўваходу, ахоўнік каля якога глянуў на яе і адступіў, і яны пілі гарбату ў гасцёўні, дзе колішняя гаспадыня распавядала, са сподка гарбату сёрбаючы:

- Смаката! Даўно так не піла!.. А вы што думалі? Я купчыха!.. Купіла сабе блакітную кроў, за Рэйнбата пайшоўшы. А ён, генерал мой, пракраўся, злодзей! На ўсю Маскву сорам. Я й выгнала яго… А людзі, якія людзі тут бывалі!.. Шаляпін, Собінаў, Качалаў… Між іншым, ведаеце, Качалаў з беларусаў?.. З пародай, - глянуўшы на Ганну, сама падліла яна гарбаты Купалу. - А пра вас мне Горкі казаў. Толькі я не люблю Горкага. Ён Саву майго з рэвалюцыянерамі звёў і з Андрэевай. Сам з гэтай сучкай звёўся, дык і Саву звёў… Сава праз яе, праз усіх іх розум страціў - гэтакія грошы аддаць!.. А я аднойчы паказала Горкаму… так выйшла… сваю спальню, дык ён напісаў, што мая спальня падобная да крамы посуду, - дапіла яна, можа, дзясяты сподак. - Хадземце глянем, якая там крама і які посуд… Я Горкага пасля таго Горкім і не называла, толькі Пешкавым.

Са спальні, дзе не было ніякага посуду, дзе ўвогуле нічога, апроч ложка, не было, колішняя гаспадыня маёнтка павяла іх па пакоях, два з якіх былі ўжо музейныя, і ў адным, дзе памёр Ленін, каля ложка, на якім ён памёр, стаяла тумбачка, і на ёй ляжалі дзве кнігі, "Любоў да жыцця" Джэка Лондана і "Сутнасць хрысціянства" Феербаха, чырвонай стужкай закладзеная на раздзеле "Таямніца пакутніка Бога" з падкрэсленымі ў самым пачатку словамі: "Любоў выяўляе сябе ў пакуце. Хрыстос - чыстая пакута. Нішто гэтак не ўздзейнічае на людское сэрца, як пакута, а тым больш пакута істоты, вольнай ад пакут. Хто пакутуе за іншых, ахвяруе сабой дзеля іх - той і ёсць Бог для людзей". І далей гэтак, што ў адным месцы папера надарвалася, падкрэслена было двойчы: "Той, хто непазбыўна нясе ў сабе вобраз раскрыжаванага, адчувае натуральную патрэбу раскрыжаваць сябе ці іншых".

- Дырэктар музея хацеў яшчэ "Кароткі курс гісторыі ВКП (б)" пакласці, - сказала Лізавета, - але камісія пастанавіла, што ўсё ж не мог Ленін у 1924 годзе чытаць тое, што напісана ў 1938-м.

"Баяўся смерці… Баяўся, бо не ведаў, што пасля… Як усе баяцца, не ведаючы…" - глядзеў на старонку, прадраную на словах "раскрыжаваць сябе ці іншых", Купала, а колішняя гаспадыня маёнтка спытала: "Якая камісія?.. Камунараўская?.."

- Сакрэтная, Зінаіда Рыгораўна. Якая яшчэ ў такіх справах камісія можа быць? Старшыню яе расстралялі, але рашэнне не адмянілі.

- А пра гэтыя кнігі, - пагартала Ганна "Любоў да жыцця", - таксама камісія пастанавіла?

- Не. Жонка. Таварыш Крупская. Мінулай зімой яе сюды прывозілі, і яна сказала, якія кнігі чытаў Ленін апошнімі. Дырэктару музея гэта не спадабалася, але, паколькі старшыню камісіі расстралялі, настойваць на сваім дырэктар не стаў.

Лізавета казала неяк так, што не зразумець было, як яна лічыць: правильна расстралялі старшыню камісіі, ці ўсё ж можна было інакш яго пакараць?..

- У гэтым пакоі малельня была, - уздыхнула Зінаіда Рыгораўна. - Абразы віселі. Старадаўнія. Вось тут - святы Пётр са святым Паўлам. А цяпер… - падышла яна да фотаздымка ў раме. - Што гэта, Лізавета?

- Фота таварыша Леніна з таварышам Сталіным. Тут, у Горках. На лаўцы за флігелем. Таварыш Крупская прывезла.

На твары Зінаіды Рыгораўны адбілася ўсё, што яна падумала, убачыўшы на месцы святых Пятра і Паўла Леніна са Сталіным.

- Дык няхай бы Крупская і вісела. Жонка ўсё ж. Навошта Сталін над ложкам Леніна? - сказала яна, відавочна стрымліваючыся, каб не сказаць усё, пра што падумала, і зноў скрушна ўздыхнула. - Дзіўна, што ён выбраў менавіта гэты пакой, каб памерці. Ён атэіст, я стараверка… Дзіўна.

- Ён не ведаў, - пад руку ўзяла Зінаіду Рыгораўну, выводзячы яе з пакоя, Лізавета, а Купала сказаў: "Ніхто не памірае атэістам", - і Зінаіда Рыгораўна перахрысцілася на яго: "Так. Але адны проста паміраюць, іншыя - на крыжы".

Некалі гэтаксама перахрысцілася на яго княгіня Магдалена Радзівіл, якая ўспомнілася Купалу, калі ўдава Марозава без аніякай ніякаватасці сказала, што купіла сабе блакітную кроў, за генерала Рэйнбата пайшоўшы. "Як розніцца ўсё ж купленая кроў з той, якая ад продкаў дасталася, - думаў ён, гледзячы, як Зінаіда Рыгораўна пасёрбвае гарбату са сподка. - Гэтак талент, дадзены Богам, розніцца з умельствам, здабытым прафесіяй. Хаця вунь Аляксей Талстой, па чутках, ніякі не граф, сын гувернёра, а выглядае графам. А Дзям’ян Бедны, пра якога кажуць, што ён пазашлюбны сын вялікага князя Канстанціна, князем не выглядае. Толькі Дзям’янам Бедным".

Ён успомніў, як Бедны ў Крамлі, дзе ў яго кватэра была, хваліўся перад ім перапіскай са Сталіным. Моцна выпіў, кінуў на стол лісты: маўляў, глядзі, колькі… І раптам пачаў жаліцца: "Мяне з Крамля высяляюць, а Сталін… Мой вагон у мяне забіраюць, а ён… З ЦК выводзяць, а ён… Я столькі напісаў, столькі зрабіў… Мы сябры з табой, дык вось слухай, што ён пасля ўсяго піша… "Десятки раз хвалил Вас ЦК, когда надо было хвалить. Десятки раз ограждал Вас ЦК от нападок отдельных групп и товарищей из нашей партии. Десятки поэтов и писателей одергивал ЦК, когда они допускали отдельные ошибки. Вы все это считали нормальным и понятным. А вот когда ЦК оказался вынужденным подвергнуть критике Ваши ошибки, Вы вдруг зафыркали. И Вы хотите после этого, чтобы ЦК молчал! За кого Вы принимаете наш ЦК?.. Как Вы наивны и до чего Вы мало знаете большевиков!""

- Мы іх насамрэч мала ведаем, - зашаптаў Бедны, азіраючыся па кутах, на вуха Купалу. - Ім колькі ні зрабі, што ні напішы… Так што ты глядзі, - азіраўся ён па кутах, - ты глядзі… Асцерагайся…

- Асцярожна ідзіце, сцямнела ўжо, - абнялася з Ганнай, развітваючыся, Лізавета, а Зінаіда Рыгораўна ўзяла Ганну пад руку: "Не ідзі нікуды. Я з табой пабыць хачу. Такое адчуванне, быццам больш не давядзецца".

Вярнуліся ў гасцёўню.

- Выгляд у вас, Іван Дамінікавіч, як у Маякоўскага, калі ён паэму пра Леніна пісаў, - нечакана сказала Зінаіда Рыгораўна. - У вас, дарэчы, ёсць пра яго паэма?

Пытанне было як пытанне, тым больш у музеі Леніна, але праз інтанацыю, з якой было яно зададзенае, Купала адчуў сябе няёмка.

- Не. Чаму вы спыталі?

- Ды так. Ва ўсіх ёсць - вось і спытала, - тым жа, сярэднім паміж іранічным і здзеклівым голасам прагаварыла Зінаіда Рыгораўна, а Ганна, убачыўшы, што Купалу няёмка, абняла колішнюю гаспадыню дома: "А які ў Маякоўскага выгляд быў, калі ён пра Леніна пісаў, Зінаіда Рыгораўна?" - і тая сказала: "Не бачыла".

Лізавета засмяялася. Смех Лізаветы быў лепшы за яе.

Па вокнах закрапала, Ганна зноў зазбіралася: "Пайшлі мы, пакуль залева не пачалася, іншым разам пасядзім…"

Лізавета ўстала, каб праводзіць, дала парасон, а Зінаіда Рыгораўна зноў не пусціла: "Куды ў дождж ды на ноч гледзячы?.." Змусіла Лізавету накрыць стол, і яны сядзелі да поўначы, папіваючы гарбату і слухаючы Зінаіду Рыгораўну, якая хоць і не бачыла, як выглядаў Маякоўскі, калі пісаў паэму пра Леніна, але бачыла шмат чаго іншага, і якая пад канец сваіх расповедаў сказала: "Вось даў Бог багацце, а шчасце - не. Ні мне, ні Саву, ні дзецям. І я спытаць хачу Госпада: чаму?.. Адчуваю, што хутка ўжо спытаю, таму і прыехала. Дзякуй табе, Ганна, што ўгаварыла Лізавету паклікаць. Я ведаю, што гэта ты ўгаварыла, вось табе, мая дарагая, на памяць..." - і яна падала Ганне залаты медальёнчык, на якім кропелькай крыві чырванеў маленькі рубін.

- Яго з грабніцы святой Ганны Кашынскай укралі, калі мошчы яе ўскрывалі, - казала яна, ужо спаць збіраючыся. - І прадалі знаёмаму ліхвяру, у якога я медальён перакупіла. Не пашкадавала грошай, бо святая Ганна - заступніца ўсіх старавераў. Але не здолела яна ні за мяне, ні за сябе заступіцца, калі, як чэрці ў чорных скуранках, прыпёрліся сярод ночы чэкісты: іменем савецкай улады ўсё ваша цяпер народнае! І так неяк выйшла, што і ў мяне нічога не стала, і народу не дасталося нічога.

Не ведаю, як, але потым медальён у Горкага, які нейкую камісію па каштоўнасцях ачольваў, аказаўся. Горкі падараваў яго Інэсе Арманд, палюбоўніцы Леніна. Ён падліза быў, Горкі, дык каб падлізацца. А Інэса, кажуць, хоць я не веру, бо ведала яе, блудніца французская яна была, Леніна напраўду кахала. І падаравала яму медальён са сваім партрэтам. Ён насіў яго ў кішэньцы для гадзінніка. Раз-пораз даставаў, пазіраў на партрэт, нібы на гадзіннік глядзеў. Можа, і ён яе напраўду кахаў. Хоць наўрад ці. Ён быў фанатык, кахаў толькі рэвалюцыю. Але ўсё магчыма. І вось гады праз два пасля таго, як Інэса на Каўказе ад халеры памерла, мяне Крупская ў Горкі запрасіла. Я прыехала, селі абедаць, я пачала Леніна дакараць: маўляў, муж мой на вашу рэвалюцыю грошы даваў, а рэвалюцыя дом у ягонай удавы забрала, - і тут ён, Ленін, кажа, што ў маёй былой малельні сякія-такія рэчы мае знайшліся. "Дык мы цябе, - кажа, - запрасілі, каб вярнуць". І падае медальён. Як той медальён мог знайсціся ў маёй малельні, калі яго нехрысці забралі? Ніяк. Значыць, здагадалася я, што было не цяжка, Крупская ўбачыла яго ў Леніна, пачала дапытваць, адкуль ён у яго, і ён прыдумаў, нібы ў схове былой гаспадыні дома, у мяне, значыць, знайшоў. Не казаць жа, што гэта падарунак палюбоўніцы. А мы з ёй, з Інэсай, з гэтай францужанкай Элізабэт д’Эрбанвіль не тое каб моцна сябравалі, але дома ў мяне яна даволі часта бывала. Ну, і магла медальён падараваць, ці я магла яго ў яе купіць. Вось Ленін і прыдумаў гэткую гісторыю, мужыкі ўсе ў такіх справах не надта вынаходлівыя. А як ён глядзеў жаласліва: ты ж мяне не прадай! І я ўзяла медальён. Па-першае, бо ён мой, я за яго заплаціла. Па-другое, падумала: калі да мяне медальён святой Ганны вяртаецца, дык, можа, вернецца яшчэ нешта з мінулага жыцця? Але не, нічога не вярнулася. Эх, нічога не вяртаецца і не вяртаецца ніхто! Бярыце ўсё, мілыя мае, тут і цяпер, цяпер і тут!.. Хай беражэ цябе твая святая заступніца, Ганя!

Колішняй гаспадыні Лізавета паслала ў былой яе спальні, Ганне з Купалам, выпраўляць якіх было ўжо, як выганяць, - на канапе ў гасцёўні, але Ганна не стала там класціся, павяла яго за руку, шапнуўшы горача: "Цяпер і тут!.. Была ў сталінскім ложку, а ў ленінскім не была", - і ён успомніў Асеева: "Гэтая актрыска шалёная, так што глядзіце…"

Са сцяны на іх глядзелі Сталін з Леніным.

Матрац і падушка на музейным ложку былі набітыя свежымі сасновымі габлюшкамі. Смаляністыя, яны так заблыталіся ў валасах Ганны, што нейкія было не выбраць, і, калі раніцай прыйшла з флігеля Лізавета, яна падціснула вусны, моцна вусны падціснула, а Зінаіда Рыгораўна ўздыхнула: "Эх, дарма я жыццё пражыла стараверкай!.." І спытала, калі снедаць селі:

- Скажы мне, Ліза, гэтага Феербаха перад смерцю Ленін чаму чытаў? Ён чаго хацеў?

- Хто чаго хацеў?.. - здзівілася, бо ніяк не чакала ад Зінаіды Рыгораўны, як і Купала не чакаў, такога пытання Лізавета. - Феербах ці Ленін?

- Абодва.

- Феербах казаў, што хоча з хрысціян зрабіць людзей.

У Зінаіды Рыгораўны срэбная лыжачка з рук выпала.

- А што: хрысціяне не людзі?

- Ён лічыў, - падціснутым позіркам зірнула Лізавета на Купалу з Ганнай, - што напалову анёлы, напалову жывёлы.

Зінаіда Рыгораўна таксама паглядзела на Ганну і Купалу, і па тым, як яна паглядзела, не сказаць было, што яна, ва ўсякім разе ў гэты момант, зусім не згодная з Феербахам.

- Няхай так. Але ж Бог…

- І абодва яны, - падала ёй чыстую лыжачку Лізавета, - і Феербах, і Ленін лічылі, што не Бог стварыў чалавека, а чалавек Бога.

- Напалову анёла, напалову жывёлу? - перапытала Зінаіда Рыгораўна Марозава-Рэйнбат-Рэзвая і, сама спалохаўшыся таго, што прамовіла, тройчы перахрысцілася двума пальцамі. - Даруй, Божа! Стварылі яны. Храмы ўсе пабурылі, царкву святой нашай заступніцы Ганны ў крэматорый, у паганскае капішча перарабілі - вось што яны стварылі! Веру парушылі нават у стараверах… Я колькі разоў Саву казала: ахвяруй на царкву! Дык не, ён - то на рэвалюцыю, то на тэатр… - Яна кінула лыжачку на стол, тая падскочыла, плёхнула ў сподку. - Вось і пісаў Горкі то для рэвалюцыі, то для тэатра. Не для Бога. Правільна яго адлучылі ад царквы.

- Горкага? - ускінула бровы Лізавета. - За што?

- За спробу самагубства, - хуткім позіркам слізнула Зінаіда Рыгораўна ў бок Купалы. - Ён страляўся. Даўно, калі яшчэ Пешкавым быў. І ведаеце, што на развітанне напісаў?..

Зінаіда Рыгораўна зрабіла паўзу, як актрыса ў спектаклі перад фразай, разлічанай на эфект, і Ганна, як актрыса актрысе, ёй падыграла:

- Што?..

- Што ў смерці ягонай вінаваты нямецкі паэт Гейнэ, які прыдумаў зубны боль у сэрцы! І прасіў па смерці яго ўзрэзаць, каб паглядзець, які ў ім чорт сядзіць! Як вам такое ад пралетарскага пісьменніка?.. А ён расказвае мне пра гэта і смяецца. Пытаю: што ж смешнага, калі ў вас чорт? А ён: дык у кожным! І ў вас чарціха сядзіць, купчыхай называецца. Я, кажа, для чарцей і пішу, анёлы кніжак не чытаюць. - Яна яшчэ раз перахрысцілася. - А вы для каго пішаце, Іван Дамінікавіч?.. Для актораў у тэатры рэвалюцыі?..

Ганна паглядзела на Купалу і сказала: "Для мяне".

- Праўда?.. - шчыра здзівілася Зінаіда Рыгораўна. - Добра, калі так. Ты акторка сапраўдная, мала такіх. Абы-што граць не будзеш. - І спытала, дапіваючы гарбату, што ў сподачку засталася. - А якую ролю, Іван Дамінікавіч, вы ёй выпісалі?

Купала чакаў, што Ганна зноў, калі ўжо выдумляць пачала, нешта за яго адкажа, але тая маўчала, таму ён прамармытаў, няёмкасць адчуваючы: "Яшчэ не прадумаў, ведаеце, да канца, але гэта роля каханкі…" - і Ганна дагаварыла за яго, смалячок з валасоў выдзіраючы: "Ці каханкі Бога, ці каханкі д’ябла".

Папярхнуўшыся апошнім глытком гарбаты і проста кінуўшы на стол сподачак, які ўпаў уверх дном і задзінькаў, закруціўшыся, удава фабрыканта Марозава спытала Ганну, уражаная: "Табе ўсё адно?.." Потым, пачакаўшы, пакуль каханка Бога ці каханка д’ябла яшчэ з адным смалячком у валасах справіцца, перавярнула сподачак і, не гледзячы ні на Ганну, ні на Купалу, а ўтаропіўшыся некуды паміж іх і нешта там, паміж імі ўбачыўшы, параіла: "На вашым месцы, Іван Дамінікавіч, я ўсё ж пра Леніна што-небудзь напісала б… Ну, калі не хочаце, як Маякоўскі, пра ягоную рускую рэвалюцыю, дык хоць бы пра ягонае каханне з францужанкай. На ўсялякі выпадак."

28

У Мінску, калі нешта ў яго не складвалася, не ладзілася, не пісалася, калі ўпіраўся ў непрасветнасць, на тле якой немагчыма было што-небудзь напісаць, апроч таго, што яна непрасветнасць, калі шукаў выйсця з яе, - Віктар ехаў у Крэва. У роднае мястэчка. Хадзіў па ягоных пагорках, падымаўся ўсё вышэй - і ўрэшце перад ім адкрываўся далягляд. Тое, што здавалася непрасветнасцю, аказвалася звычайным зацямненнем. Прычым, штучным: трэба было проста адшморгнуць шторку.

З Масквы такім мястэчкам бачыўся Мінск - і Віктар сеў на цягнік. Бачыць некага, размаўляць з кімсьці ў дарозе не хацеў, таму не пашкадаваў грошы, білет купіў, каб да мінімуму звесці магчымасць займець у спадарожнікі знаёмца, у мяккі вагон, у купэ на дваіх. І на табе: другім у купэ аказаўся Глеб Лугунец, колішні ягоны аднакашнік па літінстытуце з мянушкай Крыванос, якому ён, Віктар, некалі нос і скрывіў.

У Маскве амаль дзесяць мільёнаў чалавек, у Мінску амаль два! Разам - дванаццаць! А лёс выбраў Крываноса! Ну ў якую рулетку гэтак выйграеш?..

Глеб быў нападпітку, а таму вясёлы. Зрэшты, ён і цвярозы ў гэтым жыцці не сумаваў, браў ад жыцця, што мог. "Дурны ды вясёлы пражыве і голы", - казала пра такіх маці.

- Я заўсёды кіраваўся і кіруюся логікай, - адразу бахнуў на стол Лугунец дзве бутэлькі віна, гарэлкі ён не піў. - Калі некага я сустрэў, дык для нечага, правільна? І давай, Віця, разбярэмся, для чаго я цябе сустрэў? Не для таго ж, каб ты мне вершы пачытаў…

З вершамі ў Крываноса не пайшло, з прозай таксама, але ён праз гэта не застрэліўся, што раіў яму Шкляр, а, як Глеб сам казаў, пераставіў стрэлкі на дарозе жыцця - і стаў літаратурным крытыкам, літаратуразнаўцам, кандыдатам філалагічных навук.

- Вось ты займаешся Купалам, - казаў пасланы лёсам спадарожнік, папіваючы сталовы, кіслы, як воцат, "Рыслінг", ад якога Віктар адмовіўся, а Лугунец не стаў настойваць, каб выпіў, ён ніколі ні на чым не настойваў. - У гэтым няма логікі, бо Купалам займаюся я. Бо я кандыдат навук - і ў гэтым ёсць логіка. Ты хочаш давесці, што Купалу забілі, і ў гэтым таксама логіка ёсць. Невялікая, выключна твая, асабітая, але ёсць. Толькі на яе ёсць большая. Яна ў пытанні: каму і нашто было яго забіваць? Ці не, спытаем трохі інакш: ці трэба было некаму забіць Купалу? Лаўрэата, ардэнаносца… І дрындушніка!.. "Партызаны, партызаны, беларускія сыны!.." Прызнай, Віця: калі адказаць, што камусьці яно трэба было, у гэтым не будзе логікі. Нават партызанскай. А я не партызан, я вучоны. І, калі я шукаю логіку ў самагубстве чалавека, які ў час вайны, калі партызаны галадаюць у лесе, жыве на ўсім гатовым у гатэлі "Масква" разам з сакратаром ЦК, я, Віця, яе, логікі, не знаходжу… Дарэчы, Віця, пра сакратара ЦК… - з горла, хоць на століку ў купэ шклянкі стаялі, дапіў бутэльку і змяніў тэму Лугунец. - Калі ты думаеш, што ў Мінску ці ў Маскве толькі і гаворкі, што пра цябе ў звязку з тваёй апошняй паэмай ці з тваімі публікацыямі пра тое, як Сталін забіў Купалу, дык, Віця, не. Ты ж сам разумееш, што ў гэтым няма логікі. Усім напляваць на тое, што Сталін забіў Купалу, нават калі забіў. А вось на тое, што ты дачку сакратара ЦК закадрыў, не наплюеш. Ды яшчэ ты, кажуць, у Суслава бываў. І ўвесь у брэжнеўскіх, гэта ўжо я сам бачыў, пацалунках. Дык вось у гэтым, Віця, твая логіка! Тут табе капаць. А ты да магілы Купалы з рыдлёўкай. Што там выкапаеш? Яго ж спалілі. Нават костак няма.

"Отречемся от старого мира! Отряхнем его прах с наших ног!.." - раптам заспяваў, адкаркоўваючы другую бутэльку, - як ягоны страўнік столькі воцату вытрымлівае? - Лугунец. - Ты на сябе ягоную ролю прымяраеш? Ягоны касцюм? На храна, калі на табе вунь які?! Калі не патрэбны - давай памяняемся. Я табе Купалу з усім тым, што я пра яго ведаю, што яшчэ не надрукаваў, а ты мне - касцюм. І Грачына з дачкой. Чаму яна табе дасталася, дзе логіка?.. Столькі лаўцоў на гэтую залатую рыбку ў Маскве, дзе я тры гады ў аспірантуры прашвэндаўся, дзе процьма народу, а прыязджае нейкі вершаплёт… выбачай, ты паэт, паэт… нават без вуды - дзе логіка?.. Навошта табе ў ЦК камсамола Купала?..

Пра ЦК камсамола ён спытаў, мусіць, прагаварыўшыся, бо скуль ведае? І таму, стукнуўшы горлачкам бутэлькі аб зубы, змоўк. Але не надоўга.

- Такія чуткі, Віця. Масква чуткамі поўніцца. Я буду толькі рады, калі ты станеш на такі трамплін. У мяне таксама, між іншым, ёсць магчымасць…

Цяпер ён прымоўк, чакаючы, што Віктар спытае: якая? Не пачуў пытання - і вярнуўся да Купалы.

- Мне прапанавалі артыкул у энцыклапедычны даведнік напісаць. Ведаеш, што купалаўскі даведнік выдаваць збіраюцца? Дык калі адкінуць тое, пра што я ўжо сказаў, што не мае логікі, забойства і самагубства, застаецца трагічны выпадак. Пра яго і збіраюся напісаць. Напіўся і зваліўся. Гэтак банальна. Але калі…

Лугунец зноў змоўк. Зразумела было, што ён хоча нешта прапанаваць. Чакае, калі Віктар спытае: што?.. І Віктар, пра купалаўскі энцыклапедычны даведнік упершыню пачуўшы, спытаў:

- Што "але калі?.."

- А тое, што ў Інстытуце літаратуры… не ў нашым, тутэйшым, а ў Маскве вымалёўваецца вакансія намесніка дырэктара. І калі б ты пагаварыў з Грачыным… што для яго такая пасада?.. тое самае, што дырэктару жылканторы прызначыць дворніка… тады, Віця, я прыняў бы тваю версію. Напісаў бы, што такая ёсць, што яна доказная - і яна твая.

Наўрад ці забыўшыся, што між імі было, Глеб на ўсялякі выпадак пасунуўся бліжэй да дзвярэй, але паколькі Віктар, успомніўшы Посуха: "Калі б ты закінуў за мяне слова Грачыну…" - не кінуўся біцца, нават не стаў лаяцца, Крыванос, які дапіў віно, зрабіў выгляд, што пасунуўся, каб пайсці да правадніка па гарбату.