Мацвееў быў антысаветчыкам, але сацыялістам. Казаў: "Я за сапраўдную роўнасць!" І ён не любіў буржуяў, не любіў блакітнакроўных, але любіў графіню Марыю Аляксандраўну.
- Дзе гэты чалавек? - узіралася яна ў прыцемкі. - Яго ніколі няма, калі ён патрэбны, і заўсёды на месцы без патрэбы.
Мацвееў з’явіўся са скрыняй балгарскага віна "Гымза", якое неслі хлопец і маладзіца гадоў дваццаці. На тое, што сам ён без нічога ідзе, а скрыню маладзіца цягне, Мацвееў не зважаў.
- Маня, - сказаў пра яе Мацвееў. І больш не сказаў нічога.
Хто такая Маня, Віктар не ведаў. А хлопца пазнаў, яго Круча з ім знаёміў. Сяргей. Сын намесніка старшыні КГБ Круглова, "куратара" культуры. Бацька, генерал, намеснік Андропава, змагаецца ў КГБ з антысаветчынай, а сын генерала антысаветчыку Мацвееву ў качагарку віно носіць.
Савецкі Саюз.
- Усё п’еш, Мацвееў?… - скрушна спытала Марыя Аляксандраўна. - І моладзь спойваеш?
- Кліментаў піў, - падаў Сяргею ключ, каб адчыніў дзверы ў качагарку, Мацвееў. Ён ва ўсім раўняўся на Платонава, толькі пісаць не ўмеў.
Ключ быў не такі, як у Віктара. Мацвееў памяняў замок. Хоць не мяняў яго ад пары, калі яны разам качагарылі. "Заходзь, калі захочаш".
- Кран пацёк, - паскардзілася Марыя Аляксандраўна, а Мацвееў рушыў у качагарку: "Пакуль не вып’ю, няхай цячэ. Ці ў двары пачакайце, ці ў нас".
- А ў вас не капае? - паднялася з лавы, бо ўжо сцямнела, Марыя Аляксандраўна, і Мацвееў падаў ёй руку:
- У нас няма вады. Толькі агонь.
У качагарцы ўсё было, як было, адно што печ не гарэла. Мацвееў расчыніў дзверцу топкі: "Зараз распалім". - "Дык цёпла ж тут…" - хутчэй праспявала, чым сказала, Маня, а Мацвееў кінуў у печ распалку. "Не для цяпла, для красы. Яна тут і стаіць для красы, ніхто ўжо яе не паліць. Я дворнік, а не качагар. Толькі жыву ў качагарцы. Хоць гэта няправільна: у качагарцы павінны жыць качагары. Як у Балгарыі балгары, - узяў ён бутэльку "Гымзы" са скрыні і спытаў: - Маня, а ў Савецкім Саюзе хто жыве?"
- Ідыёты, - праспявала Маня. - І яшчэ камуністы.
- А камуністы не ідыёты? - адкаркаваўшы бутэльку, пачаў разліваць віно па шклянках Мацвееў. - Нядаўна нават з’езд ідыётаў быў, і некаторыя ідыёты там выступалі.
Вось чаму ён ключ памяняў.
Характар у Мацвеева быў не цукар. Ён казаў: "Мы не ядзім цукар, каб стварыць сацыялізм". Але не казаў, што гэта не ягоныя словы, а Платонава.
- Вы з ідыётамі вып’еце? - нахіліўся Мацвееў, наліваючы, да Марыі Аляксандраўны, і калі тая адмовілася, Маня ўзяла яе шклянку: "Я таксама Марыя Аляксандраўна. І я вып’ю з ідыётамі, бо няма болей з кім".
Выпілі.
У печы разгараўся агонь. Водблескі ягоныя мільгалі ў стомленых, прыгаслых вачах Марыі Аляксандраўны, у засяроджаных, утаропленых у агонь вачах Мацвеева, прабягалі па заўсёды насцярожаным, быццам паўсюль за ім назірае ягоны бацька, твары Сяргея, бліскалі ў ясных вачах Мані. Як непадобныя былі гэтыя людзі качагаркі да тых людзей, з якімі сядзеў ён за сталом паўдня таму на ўрадавай дачы! Так непадобныя, нібы яны з іншага свету.
Віктар перасеў з грачынскай машыны ў электрычку, бо вырашыў вярнуцца з чужога свету ў свой. У сваю качагарку.
Хто толькі ні сядзеў тут, гледзячы ў агонь! І Платонаў з Мандэльштамам, і Круча са Шклярам, і Барада з Каралевічам… Ягоныя людзі. Адны сыходзілі - прыходзілі іншыя. Качагарка перастала быць качагаркай, але агонь гарэў.
А Мацвееў наліваў і наліваў…
- Подласць уваходзіць у склад сяброўства, - раптам сказаў ён, наліваючы, і Марыя Аляксандраўна ўстрапянулася:
- Вы ўжо выпілі, Мацвееў?..
- Яшчэ не.
- А словы не дагаворваеце, нібы выпілі. Платонаў пісаў: "Подласць уваходзіць у склад сяброўства, калі сябруеш з нягоднікам".
Мацвееў кіўнуў.
- Подласць уваходзіць у склад сяброўства, калі сябруеш з нягоднікам. Але яна і так уваходіць у склад сяброўства, бо ўваходзіць у склад усяго.
Ён сказаў гэта неяк… подла. Так, нібы прамовіў ісціну. І ўсе прамаўчалі, нібы згадзіліся з ім. Усе, апроч Мані.
- Няпраўда, - прапяяла Маня. - Я ведаю рэчы, у якіх подласці няма.
- Няўжо? - здзівіўся Мацвееў. - Напрыклад?
- Каханне.
- Чаму? Бо ты вершы пра яго пішаш?..
Паэтэса. Хто яшчэ папрэцца са скрыняй віна ў качагарку?
- Але пішаш ты, Маня, пра здраду, а не пра каханне. Бо ўсё яно ў здрадах. Ці здрада не подласць? Вы як мяркуеце, Марыя Аляксандраўна?
Незразумела было, у якой Марыі Аляксандраўны ён гэта спытаў, старэйшая сказала: "Вы сацыяліст і п’янтос, сацыяліст і цынік, Мацвееў", - а малодшая падсунулася бліжэй да старэйшай: "Вось мы з Сяргеем… Ён кажа, што кахае. А я не ведаю… Не ведаю, ці кахаю, бо што такое каханне, не ведаю. Хоць сапраўды ўсе вершы пра яго пішу. А вы ведаеце, што яно такое? Было яно ў вас?.. "
Даўным-даўно, калі ў качагарцы яшчэ жылі качагары, пра тое самае спытала Марыю Аляксандраўну Ганна. І тая сказала: "Каханне - гэта калі тваё жыццё не ў табе, а ў іншым чалавеку. У мяне такога не было".
Цяпер Марыя Аляксандраўна прамаўчала. Апошнімі гадамі яе ўсё часцей распытвалі пра мужа, пра іх адносіны, і яна стала думаць, што кахала яго.
Не прамаўчаў Мацвееў.
- Каханне - гэта секс у качагарцы. Секс у качагарцы і больш нічога, - наліў ён Мані. - Ты хіба не па гэта прыйшла?
Маня не стала яму адказваць, а Сяргей ускочыў, пачырванеўшы, ён яшчэ ўмеў чырванець: "Не па гэта! У нас ёсць дзе гэтым заняцца! А сюды яна прыйшла вершы пачытаць!" - "Дык няхай чытае, а не балбоча! Ці не хоча? Тады я пачытаю…"
Мацвееў падняўся, падкінуў вугалю ў печ, якая ўздыхнула дымам.
- Адзін паэт нядаўна напісаў: "Плыви, страна, эпохи ледокол!.." А гадоў дзесяць таму пісаў зусім іншае. І вось тут, стоячы каля печы, чытаў. Паэму пра кацельную чытаў. Пра краіну Мацвеевых, прысвечаную мне, Мацвееву.
Соринки света вылетают в ночь
Из той трубы, в кой дьявол обитает,
Фабричную котельную питает,
Где молча мы - к чему слова толочь? -
Сидим с Матвеевым…
А под столом бутылка.
Матвеев чешет шею у затылка,
В глазах вопрос… В углу стоит мешок,
А в нем директор фабрики Нечаев,
На части расчлененный… Не скучаем
В котельной мы… Матвеев - корешок,
Приятель давний, он меня устроил
В котельную… И вдруг заходят трое
С директором в мешке - вот это да!..
"Сожгите, - говорят, - чтоб без следа".
Что ж, сжечь, так сжечь, об этом разве речь?
О жизни и о смерти речь, сиречь
О том, чего и сколько в мире стоит?
"Бутылка, - нас спросили, - вас устроит?"
Таков тариф в России: всё - бутылка.
Хоть жизнь, хоть смерть... Но из мешка в опилках
Нечаева частями доставая,
Матвеев торг затеял: "Нет, такая
Цена неадекватна. Здесь четыре
Неравных части. Вот кабы равны
Они все были… "
Мне весьма странны
Его сужденья показались в мире
Неравенства, но был неумолим
И тверд Матвеев. В результате с ним
Те трое обошлись неадекватно,
Хоть били, правда, крайне аккуратно,
Чтоб сохранилась в нем дееспособность.
А, впрочем, это мелкая подробность,
Мазок на вечном фоне бытия,
Которое Матвеев, как и я,
Осмысливал в фабричной кочегарке.
Он оказался все-таки в приварке,
Поскольку удалился зуб больной.
"Как быть нам?.." - рассуждал он сам с собой,
А я никак не мог понять затеи:
Убили, но зачем же расчленять?
"Ты слишком молод, - отвечал Матвеев, -
Чтобы такие вещи понимать.
Поймешь, когда умрёшь, и станешь старше".
"Матвеев. - я спросил. - Ты что сказал?.."
Гудело в топке. И прекрасен, страшен,
Матвеев встал. Огонь в глазах сверкал,
Когда открыл он дверцу топки настежь:
"Смотри, - вскричал, - отверстье каково!
Как целиком ты всунул бы его?
Вот и разъяли на четыре части!"
"Как просто!" - удивился я. Дымил
Махрой Матвеев в топку. Не дебил.
Учитель. Гуру. Человек со страстью.
С огнём в глазах.
"А член где?" - я спросил,
Поскольку эту часть не находил
На грубо расчлененной нижней части.
Матвеев, докурив, вздохнул: "Несчастье
Случиться может даже с мертвецом".
"Конец приличней, если он с концом", -
Заметил я, не понимая все же,
Зачем все части быть должны равны?
Матвеев отвечал, что я, похоже,
Не понимаю сущности страны,
В которой обитаю, и людей,
Всесущих в ней, принесших это тело,
Еще недавно полное идей,
Неравно расчлененных. "Наше дело, -
Сказал я, - кочегарское: спалить
То, что имеем…" - "Это мы умеем, -
С глубокой грустью отвечал Матвеев. -
Но тело нужно точно поделить
На абсолютно равные куски".
"Мы что с тобой, Матвеев, мясники? -
Спросил я грубо. - Или кочегары?"
"Вот только нету подходящей тары, -
Оглядывал Матвеев по углам
Всю кочегарку, мне не отвечая
Никак на грубость. - Грязь везде какая! -
Он восклицал. - Так почему же нам
Не стыдно? А?.. Ответь мне!.." Я на это
Не находил разумного ответа.
Ну, грязь и грязь.
"В России родилась
Сначала грязь, потом все остальное, -
Вспылил Матвеев. В голосе стальное
Прорезалось. Казалось: вот сейчас
Поднимет он над кочегаркой знамя
Борьбы! Но нет, не поднял. "Ведь за нами
История. Империя, цари", -
Он забубнил, по всей котельной шаря,
Найдя в одном углу воздушный шарик,
В другом - портрет недавнего вождя.
Вот также и во всей стране: гвоздя,
Шурупа, гайки днём с огнем не сыщешь,
Лишь пыль идей!..
Вдруг свист раздался. "Свищешь? -
Спросил Матвеев. - Деньги просвистишь".
"Да это из мешка", - сказал я. "Ишь,
-Матвеев взял мешок. Пустой, казалось. -
Не всё достали. Кое-что осталось".
И вытряхнул Матвеев на пол член.
"Во времена великих перемен!.. " -
Член заорал, не поднимаясь, лёжа.
Матвеев удивился: "Ну и рожа."
"Не оскорблять! - пытался член привстать,
Вниз головой болтаясь. - Вашу мать!
Я плоть от плоти русского народа!
Почетный член директора завода!
Я член ЦК! Член ВЦСПС!.."
Матвеев сплюнул: "Ишь, куда залез".
"Молчать! Моя фамилия Нечаев!" -
Ярился член, взбухая. "Я не чаю
В Нечаеве души, - глумился всласть
Над ним Матвеев. - Но, как понимаю,
Ты мелкая нечаевская часть".
"Не тыкать мне!" - член заорал, вставая,
В задумчивость Матвеева вводя.
"Пусть даже он с повадками вождя, -
Чесал башку Матвеев. - Но какая
Неведомая сила подняла
Обрубок сей, лишенный кровотока?..
Когда б еще здесь женщина была,
И то, наверно, мало было б толка,
И он и без нее. Подобные дела
Исследовать бы надо. И подробно.
Давай мы упакуем и пошлем
Его в ЦК". - "Да как-то неудобно." -
Я возразил Матвееву, но в нем
Уже огнем идея запылала,
И понял я: ее не погасить!
"А с остальным, - спросил я, - как нам быть?"
Но остальное все, что стало гнить,
Матвеева не интересовало.
"Сходи, - сказал, - на почту и пошли."
И я сходил, послал…
Остатки мы сожгли
И сели к телевизору, глазея.
Там был парад. Трибуна мавзолея.
И на трибуне в шляпе и плаще
Наш член стоял, что странно вообще,
Конечно, было, но не удивило
Матвеева никак!
"Вот торжество идей!
Его идея наша воскресила!
Смотри: наш член стоит среди вождей!
И слушай, как толково выступает,
И как народ трепещет и внимает!.."
Народ внимал. Но так, как будто знал,
Кто перед ним стоял и кто вещал.
"Какой талант! Какой гигант! Мыслитель!
Всех кочегаров всей страны хранитель!" -
Торжествовал Матвеев, доставая
Из-под стола бутылку.
"Мать честная! -
Те трое возвратились. - До чего ж
На нашего Нечаева похож!
Вы что его, ребята, не сожгли?"
"Сожгли, - сказал Матвеев, - что смогли.
Сгорела только плоть. А дух витает!"
"Гляди-ка, - гости сели, - как бывает!
Как вырос он! Как гриб поле дождя!.."
Плясал огонь, горела печь, гудя,
И молча глядя в глубь телеаэкрана,
Мы подняли гранёные стаканы
За нового советского вождя.
- Брава! - пачулася з дзвярэй, у якіх стаялі Ганна з Кручам. - Брава! - падышоў і абняў Мацвеева Круча. - Табе на стадыёнах чытаць трэба, а ты ў качагарках.
Антысаветчык Мацвееў вызваліўся з абдымкаў савецкага паэта Кручы. Сеў, наліў. Сказаў, выпіўшы:
- Подласць уваходзіць у склад сяброўства. Учора я паэму перадрукаваў, а рукапіс, які пакінуў аўтар у гэтай качагарцы, даслаў гэбістам на Лубянку. Каб там ведалі, хто ім пра ледакол напісаў.
XLIX
На лобным месцы, якое аказалася чамусьці не каменнае, а, як некалі, да часоў Грознага, драўлянае, і мясцілася не бліз Пакроўскага сабора, а бліжэй да ГУМа, насупраць увахода ў маўзалей, крыж пад націскам Берыі і Мяркулава паставілі так, што Сталін глядзеў на Сенацкую вежу з маўзалеем перад ёй, а Купала - на ГУМ, у шырокім шкле аднаго з вокнаў якога адбівалася плошча, і можна было бачыць і тое, што адбывалася на ёй, і тое, што ў ГУМе, дзе некалі ў камісійнай краме каля фантана, у якой прадаваліся канфіскаваныя рэчы ворагаў народа, Купала купіў амерыканскі, з залацістай трубой тэлескоп.
Гэта было ў дзень, калі яму ўручалі Сталінскую прэмію.
Тэлескоп быў ягонай марай. Упершыню ён глянуў у яго, калі вучыўся ў Пецярбурзе, і чалавек па імені Арыстарх, з якім яны пазнаёміліся ў "Бадзяжным сабаку", зацягнуў яго ноччу з кавярні паэтаў на Пулкаўскую гару, дзе ў штатным раскладзе Галоўнай астранамічнай абсерваторыі Арыстарх значыўся ад’юнкт-астраномам. Яны прабылі там каля 30 хвілін, а потым каля 30 гадоў Купала марыў займець не маленькую школьную прыладу, якая называлася тэлескопам, а сапраўдны тэлескоп, які і ўбачыў у антыкварнай краме ГУМа. Не гэтакі вялікі, вядома, як пулкаўскі, але той жа фірмы Alvan Clark & Sons.
У гандляра, які прадаваў тэлескоп, Купала спытаў, ці можна будзе купіць яго сёння пазней, або заўтра, на што той гандляр, на галаве якога быў лётны шлем з чырвонай зоркай, сказаў, што так, можна, але лепей тое, што хочаш мець, браць адразу, бо пазней забраць можа нехта іншы. Вось ён, напрыклад, калі захацеў лётны шлем займець, дык узяў адразу, і цяпер ніколі не здымае - нават спіць у ім.
- Я вам зніжку зраблю, - мітусліва, убачыўшы, што Купала вагаецца, ці купляць яму рэч, з якой не надта зручна цягнуцца ў Крэмль, стаў казаць гандляр. - За кніжку. У вас жа ёсць ваша кніжка?
Кніга ў Купалы была. Тая, за якую далі яму прэмію. Надпісаная Сталіну, якому збіраўся ён, калі надарыцца такая магчымасць, яе падараваць. Але скуль гандляр ведаў, што кніга ёсць, што чалавек, які купляе ў яго тэлескоп, нешта піша?
Гандляр падсунуў тэлескоп бліжэй да Купалы.
- Зараз усе пішуць. Хто што. І абы каму надпісваюць. Так што можаце надпісаць, - коратка хіхікнуў ён, сцягнуўшы шлем з галавы і бліснуўшы голым чэрапам, - чорту лысаму.
Ён бліснуў не толькі голым чэрапам, бліснуў рознакаляровымі, адно з якіх было зялёнае, а другое карычневае, вачыма, мастакі такія вочы нячысцікам малююць, і Купала, заўважыўшы гэта, падумаў, што калі ўжо амаль пражыў жыццё без тэлескопа, дык можна і дажыць без яго. Падумаўшы так, падзякаваў і хацеў пайсці, нават ступіў некалькі крокаў, але чымсьці, нейкай гульнёй, у якую гуляла ягонае зялёнае вока з карычневым, гандляр гэты прыцягваў, і ўжо адышоўшы, Купала вярнуўся, дастаў кнігу з наўмысна падшытай дзеля таго, каб кнігі ў ёй насіць, кішэні пінжака і сказаў нерашуча, як кажуць, калі не ведаюць, у якую гульню ўступаюць: "Кніга ёсць… Але яна надпісаная… Не закрэсліваць жа і не надпісваць нанава…" - на што той лысы крамнік з чырвонай зоркай на шлеме, "лётчык" той, параіў: "Вы закрэсліце толькі "Таварышу Сталіну" і надпішыце вышэй, во тут, пад назвай "Чорту лысаму." Дарэчы, "Ад сэрца" - вельмі ўдалая назва для надпісаў... А "найвялікшаму правадыру ўсіх часоў і народаў" няхай застаецца... - гэтак жа коратка хіхікнуў "лётчык", і калі Купала праз хіхіканне ягонае зноўку завагаўся, Лётчык дастаў з-за вуха самапіску. - Вось, з залатым пяром. Але каштоўнасць не ў золаце. Каштоўнасць увогуле не ў золаце, а ў тым, што з яго зроблена. Гэтая самапіска апраўдвае зваю назву. Сама піша. Вось глядзіце… Скрэсліваем "Таварышу Сталіну…" Я проста трымаю яе ў руцэ, а яна скрэслівае, піша… Вашым почыркам… "Чорту лысаму…" - Бачыце?.. Яна можа і вершы пісаць, у вас жа апошнім часам праблема з вершамі. І подпіс ваш можа паставіць, але падпісацца лепш вам самому. Дарэчы, чаму вы не падпісаліся?.. Паасцерагліся? Падумалі: "Хто я такі, каб нешта падпісваць таварышу Сталіну? Але ж чорту лысаму падпісаць можна..."" - падаў той "лётчык", штукар той, ці хто ён там быў, самапіску, якая бліснула залатым пяром, і як толькі Купала ўзяў яе ў рукі, адразу адчуў напаўзабыты, дрыготка-ўзнёслы, ні з чым не параўнальны стан, у які ці ты ўваходзіш, ці стан той уваходзіць у цябе, калі невядома як і дзе ўзнікаюць вершы, якія трэба толькі паспець запісаць, і тая залатапёрая самапіска ледзьве ўжо за яго не распісалася, але нешта ў надпісе: "Чорту лысаму - найвялікшаму правадыру ўсіх часоў і народаў", - прачытвалася небяспечнае, таму Купала спытаў: "А нічога, што з наступнай старонкі пачынаецца раздзел "Аб Сталіне-сейбіту? " - і "лётчык", нібы спалохаўшыся, што ён перадумае, увогуле кнігу забярэ, выхапіў яе з-пад ягоных рук: "Нічога, можна і без подпісу!.. Подпіс іншым разам, а тэлескоп, як і абяцаў, са зніжкай. Пяцьдзясят адсоткаў! - І паглядзеў хітра. - Сталін вам, Іван Дамінікавіч, хоць ён і сейбіт, такую зніжку не дасць". - А калі ўжо Купала выходзіў, гандляр той, "лётчык" той раптам гэтак лёгка, нібы пра надвор’е ці здароўе, пацікавіўся: "А праўду кажуць, што вы ненавідзіце Сталіна, і вершы пра яго, пра партыю, пра савецкую ўладу наўмысна пішаце кепска? І што на вас праз гэта нават данос напісалі?..""
"Ён з ворганаў! - паламанымі іголкамі закалола ў жываце. Там, дзе ўзрэзаў ён жывот пасля допыту ў ДПУ. - Як я адразу не здагадаўся, што ён з ворганаў! Інакш скуль яму ведаць пра данос?.. Ён справакаваў мяне!.. І што цяпер?.. Зараз арыштуюць?.. Потым?.. Ды за кнігу, надпісаную таварышу Сталіну, перанадпісаную чорту лысаму.." - панічна закруцілася ў галаве, а гандляр, расчыняючы перад ім дзверы крамы, шапнуў на вуха сухімі і гарачымі, нібы распаленымі губамі: "Не бойцеся, ніхто вас не арыштуе. Вас заб’юць".
Выйшаўшы на Красную плошчу, Купала дастаў папяросы, закурыў, хоць звычайна не паліў на вуліцы, і доўга стаяў, сунімаючы дрыжыкі ў нагах. Калі здолеў ісці далей, азірнуўся на ГУМ: у вакне над крамай, дзе ён купіў тэлескоп, стаяў і курыў Берыя.
Дзіўна, што ў той краме ўвогуле нешта прадавалася, бо ГУМ тады не працаваў. Сталін загадаў выселіць гандляроў з Краснай плошчы - і ў будынку, які займаў цэлы квартал Кітай-горада, размясціліся розныя камітэты ды камісарыяты. Быў там і асобны кабінет Берыі, з якога той назіраў, як Купала йшоў па Краснай плошчы з залацістым тэлескопам, і як ён, убачыўшы наркама ўнутраных спраў, скамянеў. "Ну ўсё! Зараз "лётчык" прынясе яму кнігу - і ўсё." А Берыя неяк так паківаў галавой, што не зразумець было, усё ці яшчэ не ўсё, і Купала стаяў каменна, як помнік, сярод плошчы, пакуль гаспадар кабінета, бліснуўшы шкельцамі пенснэ, не адышоў ад акна.
Цяпер у тым акне адбіваўся Бог.
Купала ніколі не бачыў Бога, але пазнаў Яго. Ён быў такім, якім калісьці прымроіўся, уявіўся маленькаму Купалу на стозе каля Вячы - над скошанай лугавінай у начных нябёсах над Прудзішчамі. Цяпер Божы твар наплываў, набліжаўся, усміхаўся ва ўсе нябёсы над Краснай плошчай, дзе на трыбуне маўзалея стаялі кіраўнікі партыі і ўрада ў шэрых гарнітурах і капелюшах, адзін з якіх, найкруглейшы з усіх, глядзеў у залацісты тэлескоп.
Люблю грозу в конце июня,
Когда в Москве идет парад,
И хмуро мокнет на трибуне
Правительственный аппарат! [3]
- згадаліся нечыя нібы жартаўлівыя вершы, але якая нагода для параду ў канцы чэрвеня? Ніякай. І тым не менш Красная плошча была запоўненая дэманстрантамі, а за Гістарычным музеем стаялі, гатовыя да маршу, вайскоўцы.
Тэлескоп, у які глядзеў з трыбуны маўзалея накруглейшы з усіх кіраўнік партыі і ўрада, забралі ў Купалы на ўваходзе ў Крэмль, калі ён ішоў па прэмію. Прычапіліся: "Што ў вас?" Быццам не бачылі, што не рушніца. І забралі. Сказалі, што трэба праверыць, бо амерыканскі. Маўляў, ці мала што. "І ўвогуле: адкуль ён у вас? Як вы маглі яго ў ГУМе купіць, калі ў ГУМе нічога не прадаюць?" Дык ён аддаў ім тэлескоп і не спытаў пра яго, выходзячы з прэміяй… Хоць пра прэмію так не марыў, як пра тэлескоп.
Пра тое, што яму прысудзілі Сталінскую прэмію, ён дазнаўся ў Грузіі. У Цхалтуба, дзе адзначыў гэта з Эліко. "Сны чароўныя будзіла, ты, грузінка…" А пасля на выставе ў той жа Грузіі карціну ўбачыў, на якой Сталін стаіць на гары і, як пад карцінай напісана было, глядзіць у будучыню. У амерыканскі тэлескоп, са зніжкай куплены ў краме, дзе прадавалася маёмасць ворагаў народа.
Гісторыю гэтую ён распавёў аднойчы Ганне, якая так зірнула на яго, нібы ён прамяняў мару на прэмію. Яна не сказала, што ён прамяняў мару на прэмію, але гэтак на яго зірнула. Ён таксама не сказаў, што так яно і ёсць, - і цяпер Ганна стаяла ў ягоных нагах каля ягонага крыжа, церабіла хусцінку і ўсё пыталася, ці не хоча ён піць?
Піць яму не хацелася. Не хацелася яе чуць, але яна ўсё пыталася.
Тады яна таксама пыталася… Прычапілася: "Хто на цябе данос напісаў?" Нібыта такое можна ведаць. Хіба што здагадвацца.
Яны ўтрох прыйшлі да яго ў госці. Маладыя, акрыленыя такія…
Арляняты.
"Гэй, узвейце сваім крыллем,
Арляняты, буйна, бурна!.."
Хто б мог падумаць...
Калі застольнічалі, адзін з іх паглядзеў яму ў вочы, дзіўна так зірнуў, дробна-дробна міргаючы: "А праўду кажуць, што вы ненавідзіце Сталіна, і вершы пра яго, пра партыю, пра савецкую ўладу наўмысна пішаце кепска?.."
Гэта было недзе праз паўгода пасля таго, як яго на допыт у ДПУ выклікалі. І паўгода ў доме ягоным не было гасцей. Нават запрошаных.
Ён глядзеў на хлопца, які пра Сталіна спытаў, разумеючы, што пытанне ягонае лепш не пачуць. Але пачуў, бо арляняты. І таму, што арляняты, адказаў. І вось цяпер з тым, каго ненавідзеў, ён на адным крыжы.
- Хто б мог падумаць! - адарваўся ад тэлескопа і ступіў да мікрафона, зняўшы капялюш і выцершы лысіну, кіраўнік партыі і ўрада з прозвішчам Хрушчоў, які па смерці Сталіна заняў ягонае месца. - Вунь як высока лятаюць савецкія сокалы - нават у тэлескоп не відаць! Вышэй за Бога! - стукнуў ён кулаком па гранітнай трыбуне. - А яны там, за акіянам, страшным судом нас палохаць будуць! - І пагразіў кулаком, мусібыць, за акіян. - Мы вам пакажам страшны суд!
Тыя, хто кіраваў краінай, у якой пражыў Купала жыццё, глядзелі ў будучыню ў ягоны тэлескоп.
Але не ягонымі вачыма.
Будучыня, у якую глядзяць не тваімі вачыма, не твая.
"Слава савецкім ваенна-паветраным сілам - надзейным абаронцам паветраных рубяжоў нашай Радзімы! Ура!.." - разнёсся над плошчай голас дыктара, і, калі плошча адраўла ў адказ: "Ура! Ура! Ура!.." - над ёй як бы ніадкуль, а таму асабліва вусцішна прагучала: "Што ж, Страшны суд дык Страшны суд. Некалі недзе трэба пачынаць".
Купалу здалося, што недзе, некалі ён чуў гэты голас. Калі і дзе?..
- Госпадзі!.. І ўсе святыя твае!.. - укленчыў і перахрысціўся патрыярх Ціхан, і ўсе нябожчыкі, пачуўшы пра Страшны суд, сцішыліся, сцяліся, а жывыя як скакалі і спявалі, так і доўжылі свае скокі і спевы, галёкаючы ў адказ на ўсё, што чулі ад дыктара: "Ура! Ура! Ура!.." - з чаго вынікала, што мёртвыя чуюць жывых, а жывыя мёртвых не чуюць, яны чуюць толькі саміх сябе, і Купала падумаў, што гэта ці ні найпершая з прычын, па якіх свет такі, які ён ёсць, а не іншы.
- Та-а-к… - працягнуў Сталін, закінуўшы галаву ў неба над крамлёўскімі вежамі. - Я ж казаў, што могуць яшчэ й павесіць. А ўявіце, што было б, калі б жывыя чулі мёртвых?
А што было б?..
У адным з вокнаў ГУМа, у краме, дзе прадаваўся абутак, жанчына гадоў сарака прымярала і прымярала туфлі, белыя і чырвоныя, сінія, зялёныя, жоўтыя, крамніца ўжо гару абутку ёй нацягала, і, калі пайшла па новую пару, жанчына хуценька засунула белыл туфлі, якія прымярала раней, у сваю торбу.
"Калі б жывыя чулі мёртвых, можна было б..." - пачаў Купала, а Сталін перапыніў: "Што можна было б?.. Сказаць ім, што нельга красці? Дык пра гэта даўно сказана. Вунь тымі, што паселі на даху маўзалея. Бачыце?"
Угледзеўшыся ў люстэрка вакна, у якім адбівалася плошча, Купала ўбачыў, што на самым версе пяціўступнай піраміды маўзалея, на даху порціка з каланадай паселі ў застоллі дзіўныя людзі ў дзіўных каляровых апратках, над галовамі якіх пасвечвалі німбы, спачатку прынятыя Купалам за капелюшы. Падобна было, што гэта сапраўды святыя, і нагадвала гэтае застолле тайную вячэру з Хрыстом, які сядзеў у цэнтры стала і распазнаць якога можна было па крыжападобным німбе над ім.
Ніжэй, у порціку, мільгалі паміж калонамі яшчэ нейкія постаці з німбамі і без, а ў цэнтральным праёме калон стаяў у лётным шлеме з чырвонай зоркай "кур’ер з Крамля", гандляр з камісійнай крамы ГУМа, якому надпісаў Купала кнігу, за што той са зніжкай прадаў яму тэлескоп. Справа ад яго адзін чалавек, вялізны, з сівізной і сукрыстай барадой вісеў галавой уніз на крыжы. Другі, злева, быў без галавы, толькі німб свяціўся над шыяй, па чым можна было меркаваць, што гэта апосталы Пётр і Павел, першага з якіх рымляне раскрыжавалі ўніз галавой, а другому галаву адсеклі. "Лётчык" у шлеме выглядаў паміж імі дзіўна, і як і чаму апынуўся ён у гэтай святой кампаніі, хто яго ведае. Хіба толькі ён не быў Лётчыкам.
А ў такім разе кім ён быў?..
Можна было спытаць Кашкадамава па дарозе да Крамля, хто той разнавокі, які падыходзіў да яго каля Данскога манастыра, але сярод усіх мёртвых і жывых, якія былі навокал, найменш хацелася Купалу гаварыць з колішнім старшынёй таварыства аматараў крэмацыі.
На ўсіх пяці ўступах піраміды маўзалея тоўпіліся, невядома як паўзбіраўшыся туды, жывыя і нябожчыкі, свае і чужыя, цывільныя і вайскоўцы, нехта з якіх глядзеў у неба і маліўся, нехта, склаўшы далоні, стаяў на каленях і маўчаў, нехта плакаў, нехта з некім абдымаўся, цалаваўся, нехта біўся галавой аб граніт - і ўсё гэта разам з натоўпам перад маўзалеем на тле Сенацкай вежы і будыніны Вярхоўнага Савета выглядала нейкай вар’яцкай тэатральнай дзеяй, грандыёзнай масоўкай з дэкарацыямі для кіно, але нідзе не відаць было ні сцэнарыста, ні рэжысёра, ніякай фота ці кінатэхнікі, калі не лічыць такой тэхнікай залацісты тэлескоп, у які, задзіраючы галовы і прытрымліваючы, каб не зваліліся, капелюшы, адзін за адным глядзелі з трыбуны ў неба кіраўнікі партыі і ўрада, паміж якімі дзіўна, як гандляр з камісійнай крамы паміж святымі Пятром і Паўлам, выглядаў Кашкадамаў, які невядома як, але ўсё ж прабраўся на ўрадавую трыбуну.
- Што спачатку?.. - гучна, на ўсю плошчу спытаў раптам гандляр з камісійнай крамы, той чалавек у шлеме, якога Купала празваў Лётчыкам, і які, калі меркаваць па ягоным голасе і паставе, якраз і мог быць ці сцэнарыстам, ці рэжысёрам. - Суд ці цуд?.. - І калі плошча, імгнення не прамарудзіўшы, выгукнула: "Цуд!.." - той чалавек у шлеме, Лётчык той сказаў: - Тады верш Купалы! Прачытайце, Іосіф Вісарыёнавіч!.. "Па беларускім бітым шляху, Б’ючы ў кайданавы званы." Вы ж гэта любіце! Ці: "Стаім мы перад будучыняй нашай І ўсё варожым, сочым ейны ход… "
"У-у-у..." - незадаволена прагула плошча, і Сталін буркнуў: "Народ не хоча..." - на што Лётчык спытаў даволі з’едліва: "Хіба вы заўсёды рабілі тое, чаго хацеў народ?.. " - а нехта на даху порціка ціха сказаў: "Тады я прачытаю..." Памаўчаў, чакаючы, пакуль скоціцца з плошчы гул, і пачаў: "Стаім мы перад будучыняй нашай І ўсё варожым, сочым ейны ход. Ці ўскрэснем мы з душой, ўпаўшай, звяўшай, Каб выйсці ў свет, як нейкі здольны род…" - а Лётчык, перапытаўшы: "Вы хацелі цуд?.. - націснуў зорку на шлеме. - Калі ласка!.." - і з маўзалея, цягнучы крыж на плячах, выйшаў Ленін. "Сягоння мы жывём, і ўдзень мы блудзім Пад маскай, асляпляючаю нас, І што сказаць самім сабе і людзям, Не ведаем, не можам, хоць і час. Заціснуты, задушаны, як мышы Пад жорсткім венікам, з усіх бакоў, Шукаем, як сляпыя, не згубіўшы Таго свайго, што наша ад вякоў…" - чулася далей з даху порціка, і пад гэтыя словы Ленін пасунуўся да магіл каля крамлёўскай сцяны, а ўслед за ім, ускінуўшы на плячо карабіны, на канцы якіх бліснулі не штыкі, а лёзы сапёрных лапатак, рушылі, чаканячы крок, вартавыя, што стаялі пры ўваходзе ў маўзалей. Убачыўшы вольнае месца злева ад першай магілы, Ленін спыніўся, агледзеўся і, застаўшыся задаволеным выбраным месцам, кіўнуў вартавым, якія, казырнуўшы яму, сталі капаць. "Пакрыўленыя колісь нашы душы Дагэтуль выпрастаць не ў моцы йшчэ; Снуёмся, ў думках зводных затануўшы, А хтось, а штось і мучыць, і пячэ. Цябе чакаем, будучыні нейкай, Што прыйдзеш, недзе ўсіх нас павядзеш, І гінем марна пад чужой апекай, Адбіўшыся ад родных вехаў, меж…" - рытмічна, нібы пад музыку, гучалі вершы, і вартавыя капалі, быццам танцавалі, нібы магілы капаць іх у балетнай школе вучылі, з усялякімі там антраша і кабрыволямі - толькі сталёвыя лапаткі ды хромавыя боты бліскалі. "А хтось далёкі ці хтось, можа, блізкі Засеў за наш бяседны, сытны стол І кідае, як з ласкі, нам агрызкі, А мы к зямлі з падзякай гнёмся ўпол. Нявольніцтва й жабрацтва так нас з’ела І так нам высмактала з сэрца сок, Што нат у вочы глянуць, плюнуць смела Не смеем, стоптаныя на пясок…" - плыло з вышыні, з неба да магілы, якая надзіва хутка, проста на вачах глыбела, і, пакуль ад брамы Спаскай вежы дайшла да маўзалея змена ганаровай варты, развадны якой проста застыў у здзіўленні, убачыўшы, што месцы вартавых каля ўваходу ў маўзалей пустыя, магіла была гатовая. "Там чутна: Беларусь! Там - Незалежнасць! А там - "Паўстань, пракляццем"… Ну, а мы? Мы ў страху… дум крутня… разбежнасць… Без толку крыллем хлопаем, як цьмы. О так, як цьмы, як спуджаны вароны!.. І слухаем, і нюхаем тут, там: Які павеяў вецер на загоны, - Заходні, ўсходні, й ці ад нас, ці к нам? Аграбленыя з гонару й кашулі, З свайго прыпыну выгнаныя вон, Мы дзякуем, што торбы апранулі На нас ды з нашых нітак-валакон. З кійком жабрачым так мы, паўналеткі, Брыдзём, паўзём у свет - скрозь неўпапад. І прысягаем, клічам Бога ў сведкі, Што мы - не мы, што нехта вінават…" - трохі падвысіўся голас, і Купала ўспомніў, дзе і калі чуў яго. Ці, можа, не яго, але да яго падобны. Гэткі ж голас, толькі гусцейшы, як бы старэйшы за той, які чуўся зараз, гучаў з даху дома, суседняга з Домам літаратара, у канферэнцзале якога Купала ляжаў у труне: "Час толькі ў людзях, і жах ягоны знікае разам з імі". Тым часам Ленін, гукнуўшы да разваднога, застылага каля маўзалея з выструненай нагой: "Таварыш салдат! Патрымайце мой крыж..." - і пачакаўшы, пакуль той падыдзе, перахрысціўся і скочыў у магілу, лёгшы там спачатку дагары, а пасля, пачуўшы: "І так жывём, сябе саміх не знаўшы, Учора, сёння лазім між канаў… Няўжо ж бы хто й над будучыняй нашай Навек залом пракляты заламаў?" - перавярнуўся, лёг ніцма, тварам у зямлю, і вартавыя хутка-хутка, гэтак жа вырабляючы антраша з кабрыволямі, засыпалі магілу, укапаўшы ў грудок крыж. Лётчык зноў націснуў зорку на шлеме, і, як толькі прагучалі апошнія радкі верша: "Няўжо нас не аб’ясніць розум ясны І не пакінем біцца з кута ў кут?Няўжо кліч вечны будзе ў нас напрасны - Кліч бураломны: вызваленне з пут?!" - ударыла з яснага неба маланка - і крыж запалаў. "Варта!.. - адскочыў ад палаючага крыжа развадны, і вартавыя ўскінулі карабіны. - Залпам. - шчоўкнулі затворы. - Плі!" - грымнулі стрэлы, і лёзы лапатак маланкамі слізнулі з канцоў карабінаў, бліснулі ўверх, на імгненне завіслі над плошчай, нібы выбіраючы, куды ўпасці, - і адно сталёва прасвістала да трыбуны, а другое - да лобнага месца, адсекшы галовы старшыні таварыства аматараў крэмацыі, бязбожніку Кашкадамаву, і патрыярху рускай праваслаўнай царквы Ціхану.
- Чаму ім?.. - здзівіўся, нібы чакаў, што галаву яму адсякуць, Сталін, а Лётчык рукамі развёў: "Гэтак выйшла." І дадаў, гледзячы, як коцяцца на плошчу пад ногі натоўпу галовы таго, хто супраць Бога, і таго, хто за Яго: "Зрэшты, любому можна было..."
- Ён па-ка-яўся. - сказала, коцячыся, галава патрыярха, а галава Кашкадамава сказала: "Гэта не ён..."
Ці праз відовішча, якое наладзіў Лётчык, ці праз верш, праз той незвычайны голас, якім верш быў прачытаны, які ўздымаўся ў нябёсы і адначасова прасочваўся скрозь усе пяць ярусаў піраміды маўзалея да самай грабніцы і глыбей, да ўсіх ва ўсе вякі ў гэтай зямлі пахаваных, хто на голас гэты, здавалася, вось-вось паўстане з магіл, як паўстаў і пахаваўся Ленін, над плошчай запанавала трапяткая, лёгкая, нібы пошумам крыльцаў матылькоў напоўненая, ціша.
- Адзін з вас мяне прадасць, - прагучаў у гэтым лёгкім матыльковым пошуме той жа ціхі голас, якім прачытаны быў верш з даху маўзалея, і было дзіўна, што гэтак ціха сказанае так добра чуваць - можа, таму што вечнае: "Адзін з вас мяне прадасць". Яно чуваць было на ўсю плошчу і далей за яе, за Крэмль, з якога яшчэ нядаўна кіраваў і плошчай, і ўсім, што за ёй, Сталін, які, пачуўшы словы Хрыста, раптам выгукнуў: "Мяне ўсе прададуць!" - і, пругка выгнуўшыся на крыжы, стаў прамаўляць да святых, да апосталаў, да кіраўнікоў партыі і ўрада, да натоўпу, сярод якога павярнуліся да яго толькі нябожчыкі, а жывыя, пачуўшы чарговую славіцу: "Слава савецкім бронетанкавым войскам!.." - зноў загалёкалі "ура!", пад якое ад Гістарычнага музея пакаціліся, рыкаючы, бронетранспарцёры, заскрыгаталі гусеніцамі, высякаючы іскры з бруку, танкі, са сталёвым лязгатам якіх то зліваўся, то прарываўся скрозь сталёвы лязгат голас Сталіна: "Я ведаў, што, калі памру… з’явяцца правадыры-пігмеі… шмат смецця нанясуць на маю магілу… прыпішуць мне злачынствы… імя маё будзе абылганае… але вецер гісторыі ўсё гэта развее… новыя пакаленні ўздымуць сцяг…"
Прамаўляючы, ён глядзеў на маўзалей і нібы чакаў, што адтуль нехта выйдзе, здыме яго з крыжа і занясе на месца, вызваленае Леніным. Ужо бронетранспарцёры з танкамі скаціліся па Васільеўскім спуску, на плошчу выпаўзлі цягачы з ракетамі, а Сталін, як сам сабе адвакат, гаварыў, гаварыў, гаварыў, і відаць было, што ў ім усё меней надзеі на тое, што яго вернуць у маўзалей, і ўсё болей страху перад тым, што можа стацца на судзе, бо невядома, што? - і калі ён змоўк, з даху маўзалея пачулася: "Ты сказаў".
Купала не быў надта вялікім вернікам, на што мелася, як ён давёў сабе, прычына: зусім малым памёр брат ягоны, а потым дзве сястрычкі, і ён не знайшоў адказу на тое, навошта Бог іх забраў. Па гэтай прычыне не быў ён і надта ўважлівым чытачом Святога пісання, амаль не карыстаўся біблейскімі сюжэтамі, але тое, што Хрыстос прамовіў "ты сказаў" у адказ на пытанне Юды: "Гэта я, Госпадзі?.." - ён помніў. Толькі пры чым тут Сталін?.. І раптам яго пранізала: "Яшчэ як пры чым!" - бо сказанае Хрыстом на тайнай вячэры: "Адзін з вас мяне прадасць", - звернута не толькі да Юды, да Яна, Пятра, Хамы, Матвея, Сімана, дванаццаці Ягоных вучняў, а да ўсіх! Да патрыярха Ціхана і Ганны, Няжылы і Кумца, Берыі і Мяркулава, маладзіцы Мясновай і маршала Тухачэўскага, князя Баграціёна і ротмістршы Дэмбскай, секунд-маёра Баскакава і двойчы лаўрэата дзяржпрэміі СССР Гарушынай, купецкага сына Жыгалкіна і паэта Майкава, капітана Забіякіна і акадэміка АН БССР Кайгародава, паліткамісара палка імя Валадарскага Смірнова і падпалкоўніка ГРУ Каменскага, дуэлянта Навасільцава і карліка графа Зубава Якубоўскага, да Леніна і Сталіна... да ўсіх, да ўсіх, хто тут, на маўзалеі, на ягонай трыбуне, на плошчы і далей за ёй, на тайнай вячэры на тым канцы свету, на лобным месцы, на крыжы і пад ім - і да яго, Купалы, які таксама адзін з тых, хто можа прадаць, калі ўжо не прадаў... няхай не самога Яго, дык дадзенае Ім, ад чаго ўжо амаль нічога не засталося:
"Гэта я, Госпадзі?.. "
Думка была такой нечаканай і гэтакай балючай, што ён застагнаў. "Вось ён - Страшны суд. Вось яно - пекла. Не ў падзямеллях смала і агонь - у самім табе".
Боль прайшоў скрозь сэрца, ударыў пад горла, ён захрыпеў, Ганна зірнула на яго спалохана: "Даць вады?.." - і Спагада падляцела да яе, узяла намочаную хусцінку, якую нядаўна кінула ёй у твар, паднялася да Купалы: "Папі… "
50
Мацвееў любіў цытаваць Платонава: "Каб жыць у рэальнасці, трэба ўвесь час трымаць у галаве нешта нерэальнае".
Дык вось гэта было нечым нерэальным: Мацвееў і данос.
- Цябе пасадзяць! Запратораць у псіхушку! І не дапаможа Грачын! Ды ён і не стане дапамагаць! - кароткімі фразамі казала, нібы каменьчыкі кідала, Ганна. - Але Мацвееў! Мацвееў! Я не магу зразумець! Нашто яму гэта? Каб ты вярнуўся ў качагарку? Праз турму да сваіх? Дык ты ж да іх вярнуўся!
Віктар сказаў ёй, калі яна і Круча знайшлі яго ў качагарцы, што хацеў да сваіх вярнуцца. Дык яна адразу: "Да тых, хто даносы піша?"
- Позна.
- Што позна?
- Позна вярнуўся. Я ўжо нават самому сабе не свой.
- І што? Што з гэтым рабіць?..
Гэтага Віктар не ведаў. Таму прапанаваў: "У Індыю ехаць. Давай, Ганя, пакуль мяне не пасадзілі, з’ездзім у Індыю. Я там не быў ніколі". - "Табе адтуль не будзе куды вяртацца!" - "Чаму не будзе куды? У турму. Там я таксама ніколі не быў".
Учора ў качагарцы Круча сказаў: "Ты ўсё ж знайшоў яе". Віктар не зразумеў: "Каго?" - "Турму. Але яна ўжо не тая, якая магла быць. Не турма ў Палацы з’ездаў. Таму трэба выкручвацца".
"Дык выкруці яго, для таго ты і Круча", - кпіў Мацвееў, якога Круча змушаў забраць данос, а той упіраўся: "Гэта не данос, гэта помста за здраду!" І даводзіў, што яно справядліва, бо помста ўваходіць у склад сяброўства, калі сябруеш з нягоднікам.
"Ён і ёсць нягоднік! - не магла ўтаймавацца Ганна. - І сябруе з самім сабой!"
- Я паспрабую пагаварыць з бацькам, ён вельмі добра да вас ставіцца, кажа, што ў адрозненне ад тых, хто спадцішка брэша, вы прынцыпова заявілі сваю грамадзянскую пазіцыю, і цяпер брахуны на вас накінуцца, - казаў, чырванеючы, Сяргей, сын намесніка старшыні КГБ, куратара савецкай культуры, у кабінет якога хутчэй за ўсё і прынясуць данос Мацвеева, якому Маня, думаючы, пэўна, пра нешта іншае, раптам прапяяла: "Вы правільна зрабілі, здраду нельга дараваць…"
Яна ці штосьці блытала, ці не тое чула.
- Няхай з тваім бацькам яшчэ і Круча пагаворыць, - ухапіўся за словы Сяргея Мацвееў. - Яны сябры. - І спытаў Марыю Аляксандраўну: - Ваш муж сябраваў бы з чэкістам? З мярзотнікам у генеральскіх пагонах?
Сяргей ускочыў:
- Як вы можаце?.. Пра майго бацьку!.. - Кінуўся да выхаду, спыніўся ў дзвярах. - Маня! Ты ідзеш са мной?
- Не, - прапяяла Маня. - Мне з імі цікава.
- Так яму, гэбісцкаму сыну! - наліў ёй Мацвееў. - Малайчынка! Самі гонім, самі п’ём, а гэбістам не даём!.. - І ўзяўшы Маню за талію, павёў яе танцаваць, напяваючы пад мелодыю танга:
Поздно, Маня, вы полюбили бандита,
Поздно, Маня, сердце бандита пробито,
Поздно, Маня, хоть и расстегнут ваш пояс,
Поздно, Маня, ночью уходит мой поезд…
Мацвееў набраўся ў турме не толькі блатных песень, але і звычак. Танцуючы, ён усё ніжэй і ніжэй апускаў руку па тонкай таліі Мані, тая штурхнула яго раз, другі, нарэшце не вытрывала, пляснула па шчацэ і выскачыла з качагаркі ўслед за Сяргеем.
- Я буду дома чакаць вас, Мацвееў, - сабралася за імі Марыя Аляксандраўна. - Вы мне патрэбны - і я буду вас чакаць. А што да генерала… Калі Платонава прыйшлі арыштоўваць, ён быў ужо такі хворы, што наскрозь свяціўся, на нагах не стаяў, і чэкісты, патаптаўшыся ў доме, пайшлі. Я дасюль помню, як яны патапталіся і пайшлі, і як я чакала, калі вернуцца. І думала: ну хоць бы нехта быў, каго можна было б папрасіць, каб не вярталіся!..
"Я нікога ні пра што прасіць не збіраюся! Усё - сам! Нават калі памру, сам сябе спалю!" - наліваў і наліваў Мацвееў, калі яны ўчатырох, Ганна з Віктарам і Круча з Мацвеевым сядзелі каля пагаслай печы, да поўначы лаяліся, потым Мацвееў пайшоў да Марыі Аляксандраўны, Круча сказаў: "Не вернецца! Ён данос напісаў, бо, калі сядзеў, яго завербавалі", - але Мацвееў вярнуўся, кран не адрамантаваўшы: "Жалеза знасілася. Ёсць такія рэчы, з якімі нічога нельга зрабіць", - і яны зноў сварыліся, Мацвееў вінаваціў Кручу: "Агент!" - Круча Мацвеева: "Даносчык!" - і так да раніцы, калі Мацвееў сказаў Віктару, зноў цытуючы Платонава: "У цябе праблема вераб’я: лятае на локаць, а прагне вышыні", - чаго Ганна не вытрывала, яна таксама нататнікі Платонава чытала: "Досыць! Вы самі, апроч даносаў, што-небудзь напісаць можаце?!" - а Мацвееў рукамі развёў: "Не магу. Таму і не напісаў нічога ў тым, што вы даносам называеце. Даслаў толькі паэму. Дык які гэта данос?" - пачаў ён у п’янага дурня гуляць, а пасля сказаў, што калі Круча такі ўжо заступнік, дык можа зманіць гэбістам, што гэта ён паэму напісаў, а Маргер проста перапісаў яе, Кручы гэта сыдзе з рук, як і раней усё сыходзіла, чаго ўжо Круча не стрываў: "Што мне з рук сыходзіла? Я даносаў не пісаў!" - і яны схапіліся загрудкі…
- Добра, - згадзілася дома Ганна. - Паехалі ў Індыю, калі паспеем. - І там застанемся.
Яна ў каторы раз Савецкі Саюз пакідала.
Калі сабраліся ў Саюз пісьменнікаў, каб забраць замежныя пашпарты, зазваніў тэлефон. Ганна падняла трубку, паслухала, паклала…
- Гэта з ВЦСПС. Памочнік старшыні. Сказаў, што адобрылі тваю кандыдатуру, і спытаў, калі ты зможаш прыступіць да выканання абавязкаў?.. Дык як нам цяпер у Індыю ехаць?
Та-а-к… Без яго яго ажанілі. Не ведаючы, што жаніх кульгавы.
- Як і ехалі, толькі хутчэй, - павёў ён з дому Ганну, якая згадзілася ехаць хутчэй, але па дарозе хоць нешта з’есці.
У абедзвюх кавярнях і рэстаране Дома літаратара, які быў па дарозе да Індыі, тоўпіліся паэты з празаікамі, драматургі з крытыкамі: праходзіў пленум праўлення Саюза пісьменнікаў СССР Бліскалі зоркамі герояў сацыялістычнай працы і значкамі лаўрэатаў ленінскіх ды дзяржаўных прэмій аўтар гімна Савецкага Саюза, дзіцячых і партыйных вершаў ("Коммунизм"! Нам это слово Светит ярче маяка. "Будь готов!" - "Всегда готовы!" С нами ленинский ЦК!") Сяргей Міхалкоў, галоўны рэдактар "Літаратурнай газеты" Аляксандр Чакоўскі, украінскі празаік Алесь Ганчар, аварскі паэт Расул Гамзатаў, узбек Каміль Яшэн і азербайджанец Сулейман Рустам, першы сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Георгій Маркаў, дачка якога Кацярына кінулася да Ганны: "Ты ў Маскве? Кажуць, што твой бацька будзе на месцы Брэжнева, а ты з’ехала ў нейкую беларускую вёску! Давай кавы вып’ем, раскажы!..", - і пацягнула Ганну ў кавярню, а Віктар падышоў да Танкевіча, які таксама бліскаў зоркай героя і за якім чародкай хадзілі Брылец, Гарымякін, Пташнік, Чаргінаў, беларускія літаратары, дэлегаваныя Саюзам пісьменнікаў БССР у склад праўлення Саюза пісьменнікаў СССР
- Ты ўсё тут ведаеш, - першым паздароўкаўся з Віктарам Чаргінаў. - Кажуць, што Брэжнеў па здароўі… А хто замест яго?
Ні дачку першага сакратара праўлення Саюза пісьменнікаў СССР, ні сакратара праўлення Саюза пісьменнікаў БССР не цікавіла літаратура.
- Я, - сказаў Віктар, ведаючы, якія чуткі блукаюць па Мінску пра ягоныя адносіны з дачкой Грачына, і Танкевіч кіўнуў ухвальна: "Малайчына. Дзякуй, што сказаў, а то сказаць ніхто нічога не можа". А Гарымякін, які таксама бліскаў новенькай зоркай, паглядзеў недаверліва: "Ды ён пажартаваў".
У ім была наіўнасць, у Гарымякіне. Але не такая, як у наіўным Каралевічы. Ці ў Стральцы. Услужлівая наіўнасць.
Услужлівасць Гарымякіна дапамагала някепска жыць не толькі яму самому, але і Саюзу пісьменнікаў. Калі патрэбная была кватэра, машына, лецішча, Гарымякін тэлефанаваў каму трэба, ішоў да каго трэба і вяртаўся з паперамі на кватэру, на машыну, на лецішча. Казаў асабліва нецярплівым: "Стойце ў чарзе - і ўсё ў вас будзе".
Так яно і было. Незалежна ад таго, літаратар ты ці графаман, але, калі ты ў Саюзе пісьменнікаў, прыйдзе твая чарга не толькі на лецішча з машынай, але і на ордэн, і на літаратурную прэмію. Хоць якую і хоць за што, але дадуць.
Апроч зорак, бліскалі на лацканах піджакоў Гарымякіна і Танкевіча яшчэ і значкі дэпутатаў Вярхоўнага Савета БССР, у якім Гарымякін быў нават старшынёй, змяніўшы на гэтай пасадзе Танкевіча. Калі партыя не знішчала пісьменнікаў, яна з імі цацкалася.
- Хочаш паесці з намі? - прапанаваў Чаргінаў. - Бясплатна.
Пра адзін з раманаў Чаргінава Віктар напісаў эсэ для "Літаратурнай газеты", і прапанова аўтара рамана бясплатна паесці выглядала нечым кшталту ганарара.
Саюз пісьменнікаў СССР быў арганізацыяй нябеднай. З усіх кніг, якія выдаваліся ў любым выдавецтве, прычым, кніг не толькі сяброў Саюза, але і кніг Пушкіна, Дастаеўскага, Гогаля, Талстога частка прыбытку адлічвалася ў Літаратурны фонд, таму стол, за якім абедалі Танкевіч з Гарымякіным і Пташнік з Чаргінавым, быў накрыты так, што сядзець за ім маглі і Дастаеўскі з Гогалем, і Пушкін з Талстым.
"Можа, сказаць ім?.. - падумаў Віктар, сядаючы. - Каб не было нечаканкай, каб гвалт пасля не падняўся: "Арыштавалі! Пасадзілі! Антысаветчык!.." Сказаць, што пагуляўся, калі яшчэ вучыўся, студэнтам зялёным быў, у дысідэнцтва, а цяпер яно ўсплыло… А калі не ўсплыве?.. Скажаш - і такое разнясуць, напляткараць, чаго і не было… Не. Пушкіну з Гогалем, можа, і сказаў бы… Хоць нават ім - не. Геніі таксама пляткарылі, плёткі цікавей за праўду".
- Чуткі ідуць, што дэлегацыю беларускіх пісьменнікаў Масква ў Польшчу пасылае, - сказаў Чаргінаў. - Ты не дазнаўся тут, каго?
- Не дазнаўся.
- Калі не дазнаўся, дык які з цябе кіраўнік дэлегацыі? - закусваючы каньяк скрылікам лімона, спытаў Гарымякін, які з усіх, хто сядзеў побач за сталом, быў, можа, і не самы таленавіты, затое самы шчыры. - І чаму ты? Чаму не старшыня саюза ці не ягоны намеснік?
Вось. Толькі ўчора Грачын сказаў гэта Віктару, а ўжо сёння Гарымякін ведае…
Віктар паглядзеў на Танкевіча, Брыльца, Пташніка, Чаргінава - яны сядзелі, чакаючы.
Усе ўжо ўсё ведаюць. Усё, апроч таго, што Мацвееў паслаў у КГБ паэму пра качагарку, і сёння, можа быць, там яе чытаюць.
Стаць кіраўніком дэлегацыі беларускіх савецкіх пісьменнікаў у братнюю Польшчу Віктару цяпер наўрад ці свяціла, так што можна было супакоіць Гарымякіна.
- Я не кіраўнік дэлегацыі.
Гарымякін пражаваў лімон, паклаў дэсертны відэльчык.
- А хто?
- Не ведаю. Але для гэтага ёсць старшыня Саюза, ёсць намеснік. І шмат хто яшчэ з большым, чым у мяне, аўтарытэтам і досведам. Кожны з тут прысутных.
Віктар сказаў гэта, убачыў, як усміхнуўся няўсмешлівы Пташнік, і яго крутанула: "Я падлізваюся да іх! Лісліўлю! На лімон намазваю мёд, каб ім не кісла было, каб яны потым мяне, як дзярмо, не размазалі!"
- Шкада, што не ты, - сказаў Брылец. - Малады, таленавіты паэт на чале дэлегацыі - гэта добра выглядала б. Паказвала б на тое, што ў нас могуць быць перамены.
- І я так думаю, - падтрымаў Брыльца Танкевіч, а Гарымякін на іх абодвух вылупіўся: "Якія перамены? Што на што вы мяняць збіраецеся?" Ён нічога не збіраўся мяняць. "Стойце ў чарзе - і ўсё ў вас будзе".
Да іх падышла Ганна, Віктар падняўся ёй насутрач, і ўсе падняліся, а яна, павітаўшыся з усімі, сказала: "Выбачайце, нам пара", - і павяла яго пад руку да выхаду з рэстарана, і ён спінай адчуваў, як усе пазіралі ўслед.
Да "дома Растовых", дзе атабарылася кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў і ў правым флігелі якога месцілася замежная камісія, трэба было прайсці цераз пераход, па якім насустрач ім крочыў Круча: адпрасаваны, паголены, свежы, нібы і не было ў яго бяссоннай ночы. Убачыў іх: "Я вас шукаю, трэба перагаварыць".
Выйшлі ў двор дома Растовых, у якім на месцы, дзе некалі стаяў мармуровы "Мысляр", пасля перанесены на магілу ягонага стваральніка скульптара Мяркурава, сядзеў на пастаменце бронзавы Леў Талстой - падарунак рускім пісьменнікам ад пісьменнікаў украінскіх. Шкляр на гэта казаў: "Маглі б Гогаля падараваць. Нейкая б логіка была".
- А ведаеце, хто пасяліўся ў гэтым доме адразу пасля рэвалюцыі? - сеў на лаву каля флігеля, запрашаючы і Ганну з Віктарам прысесці, Круча. - Чэкісты. Так што сувязь паміж мячом і пяром у нас ад пачатку. Па месцы першай прапіскі. І я магу сказаць ім, - дагаварыў ён без ніякай паўзы, павярнуўшыся да Віктара, - што паэму пра качагарку… ці як яна ў цябе называецца?.. кацельная?.. напісаў я, а ты, студэнт, яе проста перапісаў. Як гэта параіў зрабіць нам Мацвееў.
Круча, відаць, таму і сказаў так, што так Мацвееў параіў. Бо Марыя Аляксандраўна, Ганна, Маня, Сяргей гэта чулі, і ён не мог зрабіць выгляд, нібы не чуў. І хоць зразумела было, што ніхто на Лубянцы ў такую версію не паверыць, тым не менш гэта быў шырокі жэст, за які нельга было не быць удзячным.
- Дзякуй, Круча. Але аўтар паэмы "Качагарка" - я. Як і верша "Ледакол". Гэткія рэчы ў адным чалавеку несумяшчальныя - і я разумею Мацвеева.
- Каго ты разумееш? - здзівілася Ганна.
- Мацвеева. Ён напісаў данос не на аўтара "Качагаркі", а на аўтара "Ледакола". На чалавека, які качагарцы здрадзіў.
Ганна раздзьмула ноздры:
- Мацвееў здрадзіў сумленню! Не нейкай там качагарцы, дзе п’юць, куды дзевак цягаюць, і каб разбэшчанасць сваю апраўдаць, антысаветчыну пішуць! А калі іх прышчучаць, шусь - і з качагаркі ў Парыж!
Раней такога яна ніколі не казала. Бацька яе мог такое сказаць. Што ж, дачка свайго бацькі. Калі нават дачка Купалы.
Круча спытаў, ён проста не мог не спытаць, Віктар таксама спытаў бы на ягоным месцы:
- А ты ў Парыж не хочаш, Ганя?..
Раніцай, калі выйшлі з качагаркі, Круча сказаў, што да яго чапляюцца праз тое, што ён прывозіць у Маскву эмігранцкія часопісы і кнігі эмігрантаў. Тыдзень таму ён прыляцеў з Парыжа - і багаж ягоны арыштавалі. "Я ім кажу: гэта ідыятызм! Кнігі нельга ні арыштаваць, ні нават спаліць, як палілі фашысты! Кнігі праходзяць скрозь турэмныя сцены і паўстаюць з попелу!" А яны мне: "Нас цікавяць не кнігі, нас цікавяць аўтары. І мы не ведаем выпадку, каб аўтар ці скрозь сцяну прайшоў, ці з попелу паўстаў". Разумееш? Адкрыта запалохваюць! Французскага журналіста, якому я ў інтэрв’ю пра гэта сказаў, пазбавілі акрэдытацыі і выслалі… Дарэчы, гэта адзін з тых журналістаў, якім я збіраўся твой выступ на з’ездзе перадаць. І не знайшоў! Дзе ён падзеўся? Нікога ў доме не было, а паперкі з выступам не стала. Гэта гэбісты ў дом праніклі і забралі! Яны паўсюль за мной сочаць, яны жывуць у маім доме, разумееш?.."
Ён так казаў, нібы вінаваціўся, што не перадаў выступ Віктара заходнім журналістам. Больш за тое: ён казаў так, нібы праз гэта Віктар і не выступіў! Ніводным словам не папракнуўшы за "ледакол эпохі", Круча цяпер гатовы быў узяць на сябе "Качагарку", і такая бязмежная спагадлівасць вярэдзіла душу больш за папрокі, за абвінавачванні, нават больш за тое, што зрабіў Мацвееў.
Можа быць, на гэта Круча і разлічваў? Тады ён ведаў, што рабіў.
- Я ў Індыю хачу, - адказала Кручу Ганна. - Я ніколі і нікуды раней гэтак не хацела, як цяпер хачу ў Індыю.
- Тады едзьце, - падняўся Круча. - Ніхто яшчэ з качагаркі ў Індыю не збягаў, пра вас ва ўсіх газетах напішуць. - І ён зноў прысеў. - Чакайце, а што, калі напісаць?.. У "Літгазеце". Развітанне з дысідэнцтвам, з фрондай, нешта такое. Ці Віктару самому, ці я магу папрасіць рэдактара, мы з ім у сяброўскіх адносінах, каб нехта ўзяў інтэрв’ю.
Ён прапаноўваў амаль тое, што Віктару прыйшло ў галаву, калі бясплатна абедаў за сталом, за якім маглі абедаць Талстой з Пушкіным.
- Пакаяцца? - спытала Ганна.
- Ніякага пакаяння. Сталенне, пераасэнсаванне. Толькі лом стаіць на адной пазіцыі. Дзе ўвагналі, там і стаіць. А чалавек, тым больш паэт, мяняецца, рухаецца… Ды нават не інтэрв’ю - размова, дыялог! Са мной, калі хочаш! Пра час, пра тое, як мы мяняемся ў часе… Так мы папярэдзім удар!
Дыялог з Кручам у самай папулярнай газеце, якой дазвалялася тое, што не дазвалялася іншым, - быць трохі ліберальнай, выглядаў прапановай спакуслівай. Пра гэта варта было падумаць, і Віктар збіраўся ўжо сказаць, што пра гэта варта падумаць, але Ганна яго апярэдзіла: "Адкуль куды вы рухацца будзеце? Ад качагаркі да ледакола? Хто паверыць, што гэта сталенне, пераасэнсаванне? Калі відавочна, што гэта такое". Круча спытаў: "Што відавочна, калі яшчэ нічога не напісана?" - і Ганна сказала: "Фальш. Што б вы ні напісалі, відавочнай будзе фальш. Спробу ўратаваць задніцу яшчэ нікому не ўдавалася выдаць за спробу ўратаваць душу".
- Гледзячы як падаць, - не пагадзіўся Круча. - Я сам увесь наш дыялог напісаць магу - і няхай Ганна вырашае, пра душу ён ці пра задніцу? Друкаваць ці не друкаваць… Згодныя?
Ён быў нястрымны ў сваіх шырокіх жэстах.
- Можна паспрабаваць, - няўпэўнена, зірнуўшы на Ганну, якая выглядала так, як, пэўна, выглядала якая-небудзь амазонка, што бараніла Трою, а потым, стоячы на гары, глядзела, як Троя ставала друзам і попелам, прамовіў Віктар, а Ганна, хоць усё, што яна бараніла, ператваралася ў друз і попел, сказала: "Як па мне, дык не, бо пра гэта нельга напісаць так, каб не было сорамна. - І, можа, падумаўшы, што пакрыўдзіла Кручу, дадала. - Ніхто так не напіша".
Круча не пакрыўдзіўся. Ён не крыўдаваў на жанчын - ён іх кахаў.
- Калі Віктар не супраць, - падняўся ён з лавы, - я ўсё ж паспрабую. З гэтым нельга цягнуць, трэба іх апярэдзіць. Паклічуць на Лубянку, дык позна будзе. - І спытаў, адыходзячы. - А, можа, прапанаваць саму паэму "Літгазеце"? Няхай надрукуюць, калі ўжо яны такія лібералы. Выявяць смеласць. Пайду вып’ю з рэдактарам, каб смялейшы быў. Як там у "Качагарцы" тваёй?.. "Таков тариф в России: всё - бутылка. Хоть жизнь, хоть смерть..." А вы пакуль у Індыю з’ездзіце. Я там быў, там смерці няма.
LI
- Павярніце крыж, - прагучаў, калі Купала папіў, ужо знаёмы ціхі голас з даху маўзалея. - Цяпер яму казаць.
Віленскія пакутнікі павярнулі крыж - і Купала паўстаў перад Хрыстом. Вочы ў вочы.
"Што прад Ім мовіць?.. Верш прачытаць?.. Але які верш прачытаць Богу? Ці напісаны такі?.."
"Бог ведае", - сказаў крыж.
- А можна мне пачытаць вершыкі? - падняў галаву ўгору, нібы пытаючы дазволу ў Хрыста, Лётчык. - А то ўсе чытаюць, чытаюць… - І не чакаючы, што скажа Сын Божы, пачаў: "Мой мілы таварыш, мой лётчык, вазьмі ты з сабою мяне!.." [4]
Ён чытаў вочы ў вочы - і з задавальненнем убачыў, як скаланулі Купалу першыя, з нечаканым сэнсам радкі некалі напісанага ім дзіцячага верша. Паківаўшыся ўзад-уперад, Лётчык зняў шлем і, паціраючы лоб, нібы з цяжкасцю ўспамінаючы, што ў тым вершы далей, раптам прачытаў:
Юду не страшыў суд.
Крочыў з кута ў кут,
Крочыў з кута ў кут,
Круціў запацелы вус!..
А думка біла па нервах:
Паспець бы прадаць першым!
Паспець бы прадаць першым!
Пакуль не прадаў Ісус… [5]
Зноў нацягнуўшы шлем, Лётчык змоўк і разам з усімі глядзеў на Хрыста і Юду, чакаючы, што скажа, што зробіць кожны з іх, але ні Хрыстос, ні Юда не сказалі, не зрабілі нічога. І ніхто нічога не сказаў, нічога не зрабіў, і тады святы Пётр крыкнуў так, нібы не мог болей галавою ўніз вісець на сваім крыжы, трываць не мог: "Гэта ты, Юда?!." - а святы Павел, укленчыўшы, спытаў немаведама як і чым, можа быць, німбам над ім: "Гэта ты, Госпадзі?.."
Сын Божы выглядаў не зусім такім, якім павялічана адбіваўся ў вакне ГУМа, і зусім не такім, якім звык Купала бачыць Яго на абразах. Ён быў такім, якім прысніўся Купалу на трэці дзень па смерці. Невысокага, меншага, чым у Купалы, росту, але мускулісты, ладны, з кароткімі сукрыста-чорнымі валасамі і такою ж барадой, Ён стаяў, нібы ўніз збіраўся скочыць, на самым краі даху маўзалея, і не было ні ў паглядзе Ягоных агатава-чорных вачэй, ні ў выразе Ягонага твару нічога, што, як меркавалі ва ўсе часы іканапісцы, мусіла быць на твары чалавека, які, ахвяраваўшы сабою, сканаў на крыжы. Ніякага ценю перажытых пакут, ніякага адчаю праз здраду блізкага чалавека, ніякага болю ці нават смутку праз тое, што ахвяра сталася марнай, што тыя, дзеля каго Ён прынёс ахвяру, аказаліся не вартыя яе. Твар Ягоны быў спакойны-дапытлівы, як у чалавека, які хоць і ўсё спазнаў, але не ва ўсім яшчэ зняверыўся, а вочы глядзелі ўсмешліва, нават трохі іранічна, толькі іронія была скіраваная не вонкі, на нешта ці некага, а ў самога сябе: маўляў, а што ж ты думаў, чаго яшчэ ад гэтых людзей у гэтым свеце чакаў?..
Чаму Ён прамаўчаў? Чаму не адказаў Лётчыку?..
Можа, гэта знак?.. "Маўчы, што б пра цябе ні казалі! Бо з’іначаць сказанае, бо перакруцяць сэнс".
Але сэнсы заўсёды падвойныя. Тое, што кажаш ты, зусім не тое, што чуюць іншыя.
Дык што: не казаць нічога?
Некалі княгіня Магдалена Радзівіл, а пазней, як згаварыўшыся з ёй, і Ганна, папракнулі яго ў падвойнасці. "Ты іншым разам кажаш, нібы не сам. Як быццам ты перакладаеш з польскай мовы на беларускую ці з беларускай на польскую, і пры перакладзе мяняеш сэнс. І тады выглядаеш не самім сабой, не такім, якім я цябе ведаю", - казала Магдалена, і калі ён спытаў: "А якім ты мяне ведаеш?" - стала чытаць ягоныя вершы.
Ганна ягоныя вершы не чытала. Проста кінула: "У табе жывуць два чалавекі. Адзін - паэт, а другі - кавалер ордэна Леніна".
Нібы ў ёй яна адна. Акторка і агентка.
Лётчык, здзіўлены тым, што Сын Божы ніяк не адказаў на ягоны выпад, нервова паторгваў шчакой і, чакаючы, пазіраў на Купалу…
Мусібыць, усё ж трэба было нешта сказаць. Толькі што? І што з таго толку? Вунь Сталін як на крыжы выгінаўся! А што пачуў?..
"Ты сказаў!"
Але і прамаўчаць не выпадала…
- Мне ў дзяцінстве чалавек адзін, які бацьку майму гаспадарыць дапамагаў, усялякія легенды, байкі ды казкі расказваў. Адну легенду я запомніў: пра прарока.
Купала не быў упэўнены, што гэта найлепшае з усяго, што ён мог бы зараз сказаць, але нічога іншага ў галаву не прыйшло, і ён, глыбока прадыхнуўшы, пачаў павольна, з цяжкасцю размыкаючы сасмяглыя вусны, распавядаць тое, што ў маленстве пачуў пад зорным небам над рэчкай Вячай ад парабка Пасляка.
"Жыло-было на свеце племя сінявокіх людзей. Жылі яны не надта багата, але пад сваім небам на сваёй зямлі - і чужой не хацелі. А па іхняй зямлі ў чатыры бакі - на ўсход і на захад, на поўдзень і поўнач - хадзілі і хадзілі заваёўнікі. Племя білася, змагалася за сваё, ды заваёўнікі насоўваліся і насоўваліся, як чорныя хмары, і не злічыць іх было. Прыходзілі адны - і забіралі кавалак зямлі з усходу, прыходзілі другія - і забіралі з захаду, ссоўваючы племя ў лясы ды балоты. Сінявокія людзі балоты асушвалі, лясы карчавалі, мазалямі і потам здабытую зямлю засявалі, а ворагі зноў па кавалках забіралі яе. І аднойчы прыйшлі, каб забраць усё, што засталося.
Тады стаў пад высозны, векавечны дуб, што рос на месцы, з якога пачыналася зямля сінявокіх людзей, іхні Прарок, і сказаў, што калі зараз яны адыдуць, дык адыдуць ужо не ў балота, а ў нябыт. А калі выстаяць, як выстаяў ва ўсіх бурах векавечны дуб, калі адстаяць сваю зямлю, дык з племені стануць народам.
Сінявокія воі кінуліся ў бой, але ворагаў была процьма, у некалькі разоў болей, чым людзей племені, якіх яны забівалі, а хаты іхнія бурылі. Апошніх з тых, хто застаўся жывы, сагналі пад векавечны дуб, нацягалі пад яго бярвенняў з пабураных хат і падпалілі. Дзень і ноч высока, ці не да самых зорак шугала полымя, попелам сталі бярвенні і прахам сталі людзі, а з дубам нічога не сталася. Толькі адзін лісток на найбольшым суку абсмаліўся, сарваўся і зляцеў у рукі Прарока.
На адным баку лістка былі пісьмёны, але Прарок не паспеў іх прачытаць: ворагі схапіліся за сякеры ды пілы! Дзень і ноч секлі і пілавалі, секлі і пілавалі, пакуль вялізны дуб не рухнуў. Страсянуўшы пагоркі і горы, ён прабіў тым сукам, на якім абсмаліўся лісток, жарало ўглыб зямлі, скуль шугануў чырвоны струмень. Гэта быў струмень крыві, якую вякамі пралівалі продкі сінявокіх людзей, што баранілі свой край. Кроў ускідвалася да Божага святла, да сонца, што промнямі сваімі запаліла ва ўсё неба вясёлку, працякаючы скрозь якую чырвоны струмень падаў вясёлкавым дажджом. Там, дзе падала кропля гэтага дзіўнага дажджу на ссечанае дрэва, вырасталі два дрэвы! Там, дзе падала кропля на попел спаленай хаціны, паўставалі дзве хаты! А падала кропля на магілу загінулага воя - паўставалі два воі, а на месцы двух - чатыры! І пагналі яны ворагаў з зямлі сваёй.
"Прах і попел уваскрэснуць, калі нявінная кроў зліецца з Божым святлом", - стаўшы на месцы, дзе стаяў дуб, прачытаў Прарок тое, што напісана было на дубовым лістку. І пра гэтае спраўджанае прароцтва, пра магутны дуб, пра прабітае ўглыб зямлі жарало, з якога да неба шуганула кроў продкаў, пра сонца і вясёлкавы дождж распавядалі бацькі дзецям, а дзеці ўнукам племені сінявокіх людзей. І ўслаўлялі яны Прарока, пакуль зноў не набралі сілы заваёўнікі, якія сталі прыходзіць, як свае, бо за стагоддзі, у якія яны прыходзілі, сінявокія людзі перанялі іх звычкі, прынялі іх мову, некаторыя нават назваліся так, як называлі сябе прыхадні, і, вінаватыя ў тым самі, не захацелі прызнаць віны, а звінавацілі ў гэтым Прарока. "Ты прарочыў, што адстаяўшы сваю зямлю, мы станем народам, а мы на сваёй зямлі сталі прыхаднямі! Ты ілжывы прарок!" - сказалі яны і раскрыжавалі яго на тым месцы, дзе ён прарочыў. Там, дзе стаяў некалі векавечны дуб, з якога яны зрабілі крыж з надпісам: "Ты ўваскрэснеш, калі спраўдзіцца тваё прароцтва". І прыбілі да крыжа дубовы лісток, на якім Прарок..."
Купала змоўк. Чамусьці яму здавалася, што прарок на тым лістку напісаў нешта, але ён не помніў, што?.. Паглядзеў на Хрыста, які маўчаў, нібы чакаючы працягу, а Сталін стукнуў патыліцай у крыж:
- Навошта?..
Купала не зразумеў:
- Што навошта?
- Навошта яны лісток да крыжа прыбілі?
- Не ведаю. Можа, каб пазначыць, што гэта крыж Прарока, а не чыйсьці. І яшчэ, можа быць, каб ён напісаў… - спрабаваў успомніць Купала, ці было на лістку што-небудзь напісана, а калі было, дык што? - але нічога не ўспаміналася…
- Што напісаў?
- Не помню. Здаецца, як народам стаць.
- І як?.. - насмешліва, як здалося Купалу, спытаў Сталін. - Як ён напіша, калі раскрыжаваны?
Ён не мог пра гэта не спытаць - і вось як ён спытаў пра гэта.
- Прамовіць мог бы, - падаў голас "лётчык". Гэтак жа насмешліва, як Сталін. - Неабавязкова пісаць. Але ён не ведае. Бо гэта не пра тое, як хлопчыку стаць лётчыкам.
Купалу нібы пад дых ударылі - і ён захлынуўся адчаем праз непапраў-насць усяго, што было ягоным жыццём, якое гэтак перайначылі, перакруцілі, што яно стала зусім не ягоным, і ў чым бы ён цяпер ні спавядаўся, ні каяўся, усе будуць казаць толькі пра хлопчыка з лётчыкам, будуць насмешліва пытаць, чаму ён не павесіўся, не зарэзаўся, а ягоная споведзь, пакаянне ягонае будуць выглядаць толькі як апраўданні. Дык перад кім апраўдвацца?.. А тым больш вінаваціцца, каяцца?.. Перад расплывістымі? Перад Берыем з Мяркулавым? Перад сакратаром беларускага партыйнага ЦК Геем, перад Кашкадамавым і Тухачэўскім, гаспадаром рэстарацыі "Яр" Аксёнавым і ганаровым грамадзянінам Аляксандравым, секунд-маёрам Баскакавым і ротмістршай Дэмбскай, купецкім сынам Жыгалкіным і фрэйлінай Дзмітрыевай, капітанам Забіякіным і ледзі Суханавай-Падколзінай, масонам Зіноўевым і мецэнатам Засімам, камергерам Нарышкіным і дуэлянтам Навасільцавым, карлікам Якубоўскім і паліткамісарам Смірновым, падпалкоўнікам ГРУ Каменскім і мешчанінам Кекішавым, баярынам Хрушчовым і прэм’ер-маёрам Сабакіным, дачкой юрыста Юрасоўскага і заводчыкам Дзямідавым, сынам архіварыуса Няспанава і ротным абозным Шуставым, правізарам Лук’янавым і доктарам Геральдштэйнам, першай жонкай Казлова-малодшага Хамутовай і другой жонкай Казлова-малодшага Талстой, артыстам Ларыным і асэсаршай Шніткінай, купцамі Пярвушыным і Прасцяковым - перад гэтым натоўпам, які паслухае яго і спытае: "Па колькі нам дасі чырвонцаў, калі мы пойдзем за табой?.."
Не.
Тады перад кім?..
Выходзіла, што толькі прад Богам, у якога не надта верыў. А калі толькі прад Ім, то ў чым?.. І Купала з цяжкасцю, бо вусны проста запякліся, прагаварыў: "Даруй мне, Госпадзі, што маці ў вайне, у агні пакінуў! І даруй, што ў вайне, у агні пакінуў Беларусь."
- Божа, не слухай яго! - так хутка, што вецер у вянку прасвістаў, кіданулася ад лобнага месца да маўзалея, узляцела да даху Спагада. - Маці сама засталася! Падумала, што ў машыне ёй месца не хапае. Месца можна было знайсці, нейкія клункі выкінуць, але яна сказала, што не. "Яшчэ вы, - сказала, - будзеце праз мяне дабро выкідваць!" А што ў Беларусі вайна, дык хіба ён...
- Добра, добра, - злавіў вянок Лётчык і гэтак адштурхнуў яго ад маўзалея, што Спагада ветрам адляцела зноў да лобнага месца. З разгону балюча ўдарылася ў грудзі Купалы, ухапілася за ягоную руку: "Ніхто табе не паспагадае, апроч мяне! Скажы, што ты не вінаваты, што няма за што цябе судзіць!.."
І заплакала.
- Беларусі паспагадай! - раптам жорстка, не зважаючы на яе слёзы, так, быццам яна абрыдла яму са сваімі слязьмі, - сказаў, выдыхнуўшы боль з глыбіні грудзей, Купала. - Бяда з ёй, а не са мной!
Такім голасам ён загаварыў упершыню. Сталін хмыкнуў: "Вы маглі б палюбіць уладу…" - і Купала адразу завінаваціўся перад Спагадай: "Выбачай", - а тая ў слязах адвярнулася.
- Калі б слёзы нашых жанчын выкуплялі нашу віну. - пра нешта сваё ўздыхнуў Сталін, тут жа памяняўшы спачувальны голас на ўладны. - Я жонку майго сакратара расстраляў. Яна плакала перад расстрэлам і казала, што муж яе ні ў чым не вінаваты. А ён, што яна не вінаватая, не сказаў мне. Казаў толькі, што ягонай віны няма. Дык і вы, Іван Дамінікавіч, такое ўжо казалі. Памятаеце?.. Не забыліся на адказ?
Вось што значыць сарвацца, хоць на хвіліну даць волю нервам. Нехта адразу адчуе тваю слабасць, учэпіцца за гэта.
Так, ён сапраўды ўжо казаў такое. На сваім першым допыце ў ДПУ. "Я ні ў чым не вінаваты, мяне няма за што судзіць". А яму адказалі: "У нас не бывае невінаватых. - Потым дадалі. - У нас і яшчэ ў адным месцы".
Ён спытаў: "Дзе?.." І пачуў: "На Страшным судзе".
Дык вось ён тут. І тут не страшней, чым там. Бо там ты вінаваты без суда. А тут усё ж суд.
- Там, калі нават ты невінаваты, страшней, чым тут, - прамовіў ён, і Сталін зрабіў выгляд, нібы здзівіўся.
- Ды ну?.. Хоць я там не быў, але ведаю, што там няма невінаватых. Некага судзяць за нацыяналізм, некага - за шпіянаж, здраду Радзіме… Але ж вас не судзілі. Ці вы здрадзілі Радзіме - і вас трэба было судзіць?
Купала ледзь не сказаў: "Гледзячы якой Радзіме…" - але прамаўчаў. Надта балела, каб казаць.
Сталін ягонае маўчанне зразумеў па-свойму.
- Вы хацелі сказаць, што бываюць несправядлівыя суды? Так, бываюць. Вось патрыярх, калі нас раскрыжоўвалі, звінаваціў мяне... - пакруціў Сталін галавой, шукаючы позіркам галаву патрыяха Ціхана, якую падняў з брукаванкі і трымаў у руках архімандрыт Данскога манастыра Ісідар. - чуеце вы, святы Ціхан Бесцялесны?.. Вы звінавацілі мяне ў тым, што я паставіў ідэю вышэй за чалавека. І не шкадаваў людзей дзеля ідэі. Так. Паставіў. І не шкадаваў. Але скажыце: Бог - ён хто? Не ідэя?.. Ці вы не памятаеце, як даводзілі мне пад крыжамі Данскога манастыра, што ваша ідэя - Бог! А калі так, дык чаму дзеля вашай ідэі можна людзей не шкадаваць, крыжаносцаў насылаць на іх, а дзеля маёй - не?
- Бог ён Бог! - падскочыла галава патрыярха, Ісідар ледзьве яе злавіў. - Ён - усёстваральнік!
- Ён - ідэя. Няхай сабе, як вы кажаце, ўсёстваральная. Але больш ён ніхто. І болей нікім ён, колькі вы ні падскоквайце, не будзе, - голасам, у якім адчувалася шкадаванне, што архімандрыт не ўпусціў на брукаванку галаву патрыярха, казаў далей Сталін. - Ён нават не бацька таго, хто судзіць нас тут збіраецца. Бацька Хрыста Іосіф! Цясляр, які яго карміў! А сын бацьку, які карміў яго, чым аддзячыў?.. Нічым. Нідзе не ўспомніў нават. Толькі пра свайго ўсявышняга бацьку казаў, які воляй нябеснай. А пра бацьку зямнога, які потам і крывёй, ні слова. Дый пра маці. А яна ж крэўная, тут ужо не адпрэчыць. Людзі казалі Яму, сыну Марыі: "Дабрашчаснае ўлонне, якое насіла Цябе, і грудзі, якія Цябе ўскармілі!" А ён што ў адказ? "Дабрашчасныя тыя, хто чуе слова Божае і трымаецца яго". Яму кажуць пра тую, якая нарадзіла Яго, а Ён - пра Божае слова! Пра ідэю, дзеля якой сышоў з дому, выракся радні, братоў і сёстраў… Дык ці варта нам, Іван Дамінікавіч, - стукнуў патыліцай у крыж Сталін, які рабіў гэта так, нібы ў госці завітваў, - праз нашых матак вінаваціцца, калі нават Божы Сын маці сваю пакінуў? І ўвогуле спытайцеся ў Яго: чаго Ён пайшоў да Яна Хрысціцеля, да якога ўсе хадзілі ачышчацца ад грахоў? Ад чаго Яму было ачышчацца, калі Ён бязгрэшны?
Калі б у патрыярха не была адсечаная галава, яна б у яго адарвалася - гэтак ён, абураны, ёй матлянуў. Так матлянуў, што, мусіць, горла яму сутаргай перакрыла, і ён сказаць нічога не здолеў.
Купала на гэта таксама не сказаў нічога. Падумаў: "Я не Божы Сын. І не мне Яго судзіць, а Яму мяне", - але прамаўчаў, бо не мог вырашыць: калі ты выракаешся бацькі і пакідаеш маці, каб стаць сынам Бога, наперад ведаючы, што цябе праз гэта чакае, ты ўпадаеш у спакусу ці прыносіш ахвяру?..
Зрэшты, Сталін і не чакаў ягонага адказу, бо прамаўляў не да Купалы і не да патрыярха, а да Хрыста, які чамусьці выбраў у суразмоўцы не цара, а паэта. "Чаму?.." Гэта прыніжала Сталіна, ён нерваваўся і спрабаваў як наймацней зачапіць Сына Божага, каб той адказаў яму, як роўнаму. Дзеля гэтага шукаў і нарэшце знайшоў найбалючае месца, націснуў там, дзе гняздзечка на сэрцы… І падобна было, што там, дзе гняздзечка на сэрцы, Хрысту, які, выслухаўшы расказаную Купалам легенду пра Прарока, доўга маўчаў, забалела.
- Бог не мусіць адказваць перад царом, - упершыню голасам таго, хто над усімі, прамовіў Ён да Сталіна, які адразу ж выгукнуў: "А чаму цар мусіць адказваць перад Богам, калі Бог робіць тое самае, што цар?" - ды Хрыстос, сказаўшы тое, што сказаў, доўжыў, не зважаючы на яго. - Але паэту Бог можа адгукнуцца, калі адчуе, што паэт здольны Бога пачуць. Што спакусамі слых яму не заклала.
Ён нібы наўмысна не заўважаў, што на крыжы двое, і Сталін, які ўжо трываць такой знявагі не мог, крыкнуў, выцягнуўшыся: "А што скажа паэт Богу?" - але Купалу гэта не зачапіла, яго іншае працяла: "Як даўно Ён не адгукаўся! Бо не адчуваў, што пачую… Бо слых спакусамі заклала. - І раптам закарцела спытаць: - А сам Ты ці зведаў спакусы, Госпадзі? І ці толькі ўздымаўся над імі, ці бывала, што ўпадаў?"
Ён не спытаў пра гэта, занадта дзёрзкім здалося пытанне, але Сын Божы пачуў непрамоўленае. Павярнуўся да апосталаў: "Чулі?.. І споведзь, якую як легенду расказваў, чулі таксама?.. І як лічыце: не пачуць?.. Ці пачуць і не адказаць?.. " - на што апосталы заківалі: "Так, чулі і тое, што ён спытаў, і споведзь, якую як легенду расказваў, таксама чулі, а ці не пачуць, ці не адказаць, Табе вырашаць", - і тады Сын Божы, зірнуўшы ўніз, дзе стаяў "лётчык", стаў казаць спачатку нібыта яму, а пасля і Купалу, і Сталіну, і ўсім вучням сваім.
- Сатана спакушае мяне вяршыць суд, які можа вяршыць толькі Бацька мой нябесны. Каб думаў я пра сябе як пра Бога, а не як пра Сына Ягонага. Д’ябал і раней спрабаваў увесці мяне ў спакусу. Але наўрад ці адзін з вас пытаецца пра тое, як д’ябал, калі быў я галодны, спакушаў мяне ператварыць у хлеб камяні. І наўрад ці цікавіць некага з вас, як ён спакушаў мяне валадарствам над светам. А ўсіх вас цікавіць найпрасцейшае: хто мой зямны бацька? Як быццам гэта вызначае ў кімсьці, хто ёсць ён сам.
Купала адчуў, як напружыўся Сталін, чакаючы, ці адкажа яму Хрыстос?
- Мяне называлі і сынам цесляра Іосіфа, і сынам цара Давіда, - казаў далей Сын Божы. - Першае я не прымаў. А другое прыняў. Той, хто не верыць, што я зрабіў гэта па волі нябеснага Бацькі майго, можа лічыць, што я спакусіўся. - І дадаў, памаўчаўшы: - Ці што дзеля нябеснага забыўся на зямнога бацьку і пакінуў маці.
Апосталы глядзелі на Хрыста так, нібы ўпершыню яго ўбачылі: гэтакіх размоў з імі раней Ён не вёў. Дый Купала не чакаў, што Хрыстос на непрамоўленае пытанне адкажа, таму спытаў, разгубіўшыся, Сталіна: "Ён назваўся сынам цара, каб стаць царом?.. " - а Сталін, задаволены тым, што ўсё ж зачапіў Хрыста, выгнуўся на крыжы: "Каб стаць Богам! Бо хто б сына цесляра Сынам Бога прызнаў? Ніхто! Сын цесляра - гэта сын цесляра. А ў сыне цара Бога прызналі! Яшчэ б ім не прызнаць, калі цар для іх і ёсць Бог!"
Апошнія словы Сталін амаль пракрычаў, і хоць Хрыстос на гэта нават брывом не павёў, Купалу ўсё ж здалося, што Ён пашкадаваў пра сказанае.
"Вы чулі?.. - сеў Хрыстос за стол да вучняў сваіх. - Дзе тыя, якія гэтаксама казалі?.. Дзе той, хто казаў, што адзін не можа ўратаваць усіх?.." - пытаў Ён апосталаў, і нешта ў голасе Ягоным было. не, не гнеўнае, не пагрозлівае, чаго можна было чакаць пасля слоў, сказаных Сталіным, а такое, што чуецца ў галасах тых, хто пасля доўгіх сумневаў штосьці канчаткова вырашыў, і тут ужо, пэўна, Сталін пашкадаваў пра сказанае - па крыжы знізу ўверх і зверху ўніз пракацілася хваля страху. Уверх - сухая, уніз - волглая.
Купала кожны раз адчуваў спінай, калі на Сталіна хваля за хваляй то мацней, то слабей накочваўся страх, які ён спрабаваў адолець, напуска-ючыся то на патрыярха, то на Хрыста, але гэтым разам хваля была асабліва моцнай, па крыжы ажно дрыжыкі пайшлі, і Сталін раптам зашаптаў горача да Купалы: "Вы чулі?.. Ён сказаў, што адзін можа ўратаваць усіх. Гэта пра вас. Я не ведаю, чаму, але пра вас, чуеце?.. Нечага ён ад вас чакае - і трэба адказаць яму нешта. Не маўчыце. Скажыце тое, што мне казалі. Пра гняздзечка на сэрцы."
Гэткага моцнага, раптам як бы ўспацелага сталінскага страху Купала не чакаў. Ён адчуў гэты мёртвы, едкі, з чужым пахам страх, які выцякаў, здавалася, з патыліцы правадыра, і страх гэты, страх чалавека, якога баяліся ўсе, мог быць Купалу ў слодыч, але ў слодыч ён не быў. Ён быў гарчэйшы за пераспелы палын, гэты страх, бо ў ім, у гэтым чужым страху, была пражытая траціна Купалавага жыцця.
"Ён усіх змушаў баяцца, бо баяўся сам. І ён, і Ленін, і Гітлер, і ўсе, колькі іх было. Усе яны - страх. Толькі страх, і больш нічога. І за гэта, за тое, за што ненавідзяць, іх любілі?..
Тады любоў - што такое?..
І што такое Бог, які любоў?
Той самы страх?.. Праз страх любяць Бога? А калі Бог, як кажа Сталін, ідэя, дык Ён - ідэя страху?.."
"Ды не трэба пра гэта! - зноў горача зашаптаў Сталін. - Пра боль кажыце, які пасяліўся там, дзе была душа. І што боль стаў душой. Не мне ж пра гэта казаць..." - выцякала з патыліцы Сталіна, які ў страху чапляўся за Купалу, бо той быў найбліжэй, дый болей учапіцца не было за каго, і Купала так, нібы згадваў, што азначае кожнае слова, пачаў казаць пра страх, які пасяліўся там, дзе была душа, выцясніў душу з яе жытла, з маленькага гняздзечка на сэрцы, у якім яна спявала, і страх гэты, заняўшы месца душы, як бы стаў ёю, душою, якая развучылася спяваць, а толькі крыкам крычала, гэтак драпаючы сэрца, што кроў, здавалася, пырскала з вачэй, якімі ўжо глядзець на свет не хацелася, бо ўдзень і ўночы праз гэты страх у іх было цёмна, чорна, - зазірнуў Купала ў агатава-чорныя, якія былі як бы й далёка ад яго, цераз плошчу, і ў той жа час зусім блізка, вочы Хрыста, напоўненыя, як азёры вадою, любоўю, у якой патанаў, здавалася, створаны Ягоным Бацькам свет, дзе Купала жыў і памёр, а Сын Божы сказаў, калі Купала змоўк: "Майго настаўніка звалі Купалам. Таму я тут. А не дзеля таго, каб вяршыць суд, які Бацька мой нябесны вяршыць будзе".
52
У замежнай камісіі Саюза пісьменнікаў, куды Віктар з Ганнай прыйшлі, каб забраць замежныя пашпарты, ім сказалі, што паездка ў Індыю адкладваецца. Чаму і на колькі, не ведалі. "Нам сказалі, што адкладваецца, і мы кажам вам".
"Хто сказаў?.."
"Нам сказалі… "
Каб не хадзіць па Маскве, чакаючы, пакуль ці паклічуць на Лубянку, ці на вуліцы арыштуюць, Віктар паехаў у Вільню. Там выходзіла ягоная кніга, і выдавец тэлеграму даслаў: "Прыедзь. Ёсць прапанова".
Паехаў на цягніку, каб па дарозе заехаць у Смаргонь. Увайшоў у хату і застаў маці на канапе. "З раніцы не падняць, - прабурчэў бацька. - Давай, кажу, хуткую дапамогу выклічу! Дык не: адляжуся".
Прыехала "хуткая": гіпертанічны крыз. "Можам шпіталізаваць". Маці, якая толькі два разы за ўсё жыццё ў шпіталі была, і то ў радзільні, ні ў якую. Ні сілком жа класці… "Ціск мы знялі, ні інфаркту, ні інсульту пакуль няма, так што глядзіце самі…" Маці паднялася: "Мне скаціну глядзець".
Ну, калі так, ён паехаў у Вільню. Назаўтра вечарам з Вільні самалётам у Маскву. Ноччу яму прыснілася чорная ластаўка, якую выпаліў некалі павелічальным шклом (маці казала, што сонцам) на левай дзверцы шафы, у якой мясціўся небагаты матчын гардэроб: драпавае паліто, баваўняная хустка, плашч ды дзве сукенкі: шэрая зімняя і квяцістая летняя. Ластаўка білася ў акно, трывожна шчабятала нешта, ён не зразумеў, што, а раніцай патэлефанаваў доктар з хуткай дапамогі, якому Віктар на ўсялякі выпадак пакінуў нумар: маці забралі ў шпіталь. Праз паўдня Віктар быў у Смаргоні: у маці інсульт. Дактары слухаць не захацелі ягонае: "Я завязу яе ў Мінск". - "Наўрад ці давязеце. І не думайце, што там яе вылечаць, а тут не. Методыка лекавання паўсюль аднолькавая".
Ён пабыў пару дзён у Смаргоні, маці стала лягчэй, на трэці дзень яна паднялася - і Віктар адлучыўся ў Мінск. Без асаблівай патрэбы: пабачыць Бараду, Бура, Каралевіча, Стральца, пасядзець з імі, выпіць, зняць нервовую напругу, у якой апошнім часам жыў. Напруга не знялася: патэлефанавала санітарка, якой даў ён грошы, каб прыглядвала за маці: "Віктар Паўлавіч, калі хочаце ўбачыць Анастасію Іванаўну жывой, паспяшайце".
Вось што шчабятала ластаўка… Яму пасля ў вушах гэта шчабяталася і шчабяталася: "Калі хочаце ўбачыць жывой, калі хочаце ўбачыць жывой…"
Пакуль знайшоў брата на працы, пакуль брата з працы адпускалі, пакуль даехалі…
Не паспелі.
У шпітальнай палаце стаялі шэсць жалезных ложкаў, і на пяці ложках ляжалі хворыя жанчыны, а шосты быў пусты, зусім пусты, з яго нават матрац знялі, скрозь драцяную сетку віднелася пафарбаваная драўляная падлога, пад ложкам нявытаптаная, таму нібыта гусцей пафарбаваная, чым пасярод палаты, дзе яны застылі, дапытліва пазіраючы на хворых старых жанчын, у якіх не было пра што пытацца, бо ўсё відавочна. Але Віктар усё ж спытаўся: "А дзе Анастасія Іванаўна?.." І пяцёра хворых старых жанчын неяк паспешліва, адна перад адной, ён ніколі не забудзе гэты хворы, старэчы хор, на розныя галасы прапяялі, прамармыталі: "Памерла... памерла... памерла... памерла... памерла..."
Маці ляжала ў трупярні адна - голая на высокай кушэтцы. Зрадзела-пасівелыя валасы, абветраны, снегам шэрпаны і сонцам палены твар, спрацаваныя, у вузлах і зморшчынах рукі, стаптаныя на падэшвах, стрэсканыя ногі і - ад грудзей па калені - гладкае-гладкае, белае-белае, маладое-маладое, яшчэ цёплае цела. Недагладжанае, недапешчанае, недалашчанае.
Яны купілі ёй самую прыгожую, якую толькі знайшлі ў краме, сукенку. Пры жыцці пра такую яна і не марыла.
Пры жыцці, калі ён пытаў: "Што падараваць табе на дзень народзінаў?" - кожны раз адказвала: "А ты дай мне якую капейчыну, я сама сабе куплю што-небудзь..." І купляла парсючкоў. Каб вазіць яму і брату кілбасы, вяндліну. Цягала і цягала ў Мінск тое мяса разам з трохлітровікамі марынаваных гуркоў, памідораў. Прыязджала з такімі клункамі, што не падняць. Калі яны казалі ёй, каб не гарбела, не цягала, бо ўсё ў крамах ёсць, слухала, галавой ківаючы: "Ёсць - і дзякуй Богу..."
Аднойчы, не паддаўшыся на яе хітрыкі з капейчынай, за якую сама сабе яна што-небудзь купіць, яны купілі ёй футра. Назаўтра, калі справілі дзень яе народзінаў і з’ехалі, яна пайшла на кірмаш, прадала футра і купіла парсючкоў.
Днём ёй не было калі, а ўвечары, пакуль вочы бачылі, яна чытала. Беларускія кнігі, расейскія, польскія. Яе здзіўляла, што людзі ўсё пішуць і пішуць, калі ўжо ёсць Святое пісанне, - і ёй цікава было: што ж яшчэ нехта можа прыдумаць, апроч таго, што прыдумаў Бог?
Траціну жыцця прарабіла яна бухгалтаркай у канторы машынна-трактарнай станцыі і расказвала спачатку Віктару, а пасля ягонаму малодшаму брату Яну казку пра чарцяня з іменем Бухгалтар, якое прыдумала бухгалтэрыю.
Маці моцна стамлялася на працы, казала, што хацела б іншую знайсці, такую, каб можна было хоць паўгадзінкі адной пабыць, ціха пасядзець. Але дзе ж ціха пабудзеш-пасядзіш?.. Там, дзе грошы, заўсёды людзі. А вось там, дзе кнігі, людзі не заўсёды. І маці бегла, калі сканчалася праца, не адразу дахаты, бо там таксама ціха не пасядзіш, - дасць табе бацька, які палітыкай дастане, ціха пасядзець! - а ў клуб, у бібліятэку, якая была працай яе сяброўкі Стэфы, і сяброўка Стэфа была адзінай жанчынай у свеце, якой маці зайздросціла: у бібліятэцы машынна-трактарнай станцыі амаль ніколі людзей не было. І калі бацька, які браў яго на паляванне, хацеў, каб ён лепш за ўсіх страляў, дык маці, калі клікала яго з выгана, дзе ён з хлопцамі, гуляючы ў пікара, палкамі бляшанкі мясіў: "Віця! Віця! Да цёткі Стэфы!.." - хацела, каб ён болей за ўсіх чытаў. І ў гэтым палягала розніца паміж імі, а не ў тым, што маці была беларуска, а бацька рускі. Калі б было наадварот: ён беларус, а яна руская, - то ўсё адно ён бы вучыў сына страляць, а яна чытаць.
Бацька быў хворы на рак, сам ужо ледзьве ўставаў, і яны не казалі яму, што маці памерла, пакуль не прывезлі яе дахаты ў труне. Вывелі яго, каб развітаўся, з ягонай бакоўкі ў пакой, дзе яна ляжала, і ён схіліўся да яе і спытаў, з ёй жыццё пражыўшы: "Хто гэта?.." І Віктар назаўсёды - грудзьмі і спінай - запомніў, як працяла, наскрозь пранізала яго гэтае, здавалася б, амаль вар’яцкае пытанне.
Яны пахавалі маці ў Крэве, дзе яна нарадзілася і куды хацела вярнуцца на вечны спачын - да бацькоў, да дзядоў, да продкаў… Побач з ёю пакінулі месца для бацькі, які не змусіў маці доўга чакаць яго.
Бацькавы продкі - на беразе Волгі, там ягоныя крэўныя магілы, і ён, калі памёр, не хацеў класціся ў Крэве. Гэтак упарціўся, што, калі Віктар з Янам везлі яго ў труне на крэўскія могілкі, спыняў іх, не даваў ехаць машыне, глушыў і глушыў, як спрактыкаваны механік, матор. А перад тым ён ляжаў пад абразамі ў тым жа пакоі, у якім ляжала нядаўна ў труне маці, і Віктар, стоячы на тым жа месцы, на якім бацька развітваўся з ёю, пытаўся, над труной схіляючыся: "Хто гэта?.." І ўспамінаў, калі ўжо хавалі бацьку побач з маці ў Крэве, як схіляліся яны некалі над хуткаплыннай вадой рэчкі Крэўлянкі, адбіваліся ў ёй разам з небам і аблокамі, і маці пыталася ў яго, малога, на ягоны адбітак паказваючы: "Хто гэта?.. Ну, скажы, хто?.." - а ён кідаў у ваду, у неба з аблокамі каменьчыкі, і ў кружным рабацінні на вадзе не ставала нікога.
- Ну вось, - сказаў ён, калі па бацьку справілі хаўтуры, разышліся людзі, і яны ўдвух, браты-сіраціны, сядзелі за недаедзеным, недапітым, бо накупілі ўсяго, каб бедна не выглядала, памінальным сталом. - Нікога ў нас не засталося, Ян.
Брат не згадзіўся.
- Чаму нікога? Я ў цябе ёсць, ты ў мяне. - і Віктар спытаў, кілішкі наліваючы:
- Ты так думаеш?..
Ян хоць і звык да гэтакіх размоў з братам, але не любіў іх, называў выкрутасамі, таму і цяпер нервова кілішак адсунуў:
- Зноў выкрутасы?
Кілішак зачапіўся за нож, кульнуўся, і зеленаватая, настоеная на дзівасіле гарэлка плюхнула на абрус. Маці зараз пабегла б на кухню, схапіла б рушнік, падклала б пад абрус, "бо ад гарэлкі паліроўка на стале беліцца", а яны глядзелі, як абрус намакае, зелянее, як шырыцца мокрая пляма на ім, і нічога не рабілі, нібы ніколі болей не сядзець ім у бацькоўскай хаце за гэтым сталом, засланым белым з вышыванкай матчыным абрусам.
- Давай лепш прыкінем… - сам сабе наліў Ян, - што з хатай рабіць бу-дзем? Прадаваць?.. Я б не прадаваў. Угаспадарыўся б тут, каб пад старасць жыць было дзе.
Ён сказаў і чакаў. Дадаў, чакаючы:
- Ты ж на зямлю не вернешся.
Чаму не?..
- Вып’ем за бацькоўскую хату, - падняў кілішак Віктар. - Цяпер, Яне, яна твая. Але ў ёй іхнія галасы… Спадзяюся, ты не будзеш супраць, калі я раптам наведаюся, каб іх паслухаць?
- І галасы - выкрутасы, - сказаў Ян, і яны выпілі.
З хатай вырашылі.
- Цяпер пра іншае, - падсунуўся Віктар да брата. - Пра тое, што ў хаце.
- Шафа яшчэ даваенная, - крутнуў галавой Ян у адзін, у другі бок. - Самаробная. Кніжная паліца таксама самаробка. Акардэон. Ну, ён і так твой, я граць не ўмею. Стол, чатыры зэдлі і канапа. Можаш забіраць.
Ян, не спяшаючы ўдавацца ў Віктаравы "выкрутасы", звычайна прасіў: "Давай спярша пра рэальнае". А рэальнымі ў хаце былі шафа з выпаленай на левай дзверцы ластаўкай, акардэон, ложак, кніжная паліца, стол, чатыры зэдлі і канапа, на якой Віктар апошні раз і застаў маці, калі заехаў да бацькоў па дарозе ў Вільню… А перад тым прыляцела да яго ў сне вось гэтая, якая на дзверцы шафы выпаленая, ластаўка.
- Я не пра тое, Ян. Я пра цябе, які ёсць у мяне, і пра мяне, які ёсць у цябе. Пра нас з табой, якія былі ў бацькоў. Дык вось ці ёсць? І ці былі?
Брат паглядзеў на яго амаль пакутліва.
- Калі ты пра бацьку...
- Якога мы пахавалі не там, дзе ён хацеў! Пахавалі супраць ягонай волі, каб...
Ян не даў яму дагаварыць, нервова ўскочыў:
- Каб пакласці побач з маці! Каб ён не ляжаў у пустым стэпе над Волгай! Каб нам не ездзіць...
- Каб нам не мець лішніх клопатаў!
- Няхай так! Каб ён не ляжаў у пустым стэпе над Волгай - і каб нам не ездзіць да яго за тысячу вёрст, не мець лішніх клопатаў! Яны табе патрэбныя? Мне - не!.. А калі ты пра маці, дык пра яе я ўсё чуў. Ты казаў на памінках. Нават не казаў! Прамаўляў!..
- У дзяцінстве, ранкам прачнуўшыся, - прамаўляў ён на памінках, - я амаль заўсёды знаходзіў свае чаравікі - кожны паасобку - у розных кутах. Дзед казаў: "З табой дамавік гуляе". Хоць ведаў, што звычка ў мяне такая: кідаць, кладучыся, чаравікі абы-куды. І прыкмета аднекуль узялася: ісці ў адным чаравіку - скарачаць зямны шлях маці. Колькі крокаў ступіў - на столькі дзён скараціў. Таму, абуўшы адзін чаравік, я скакаў да другога на адной назе, але колькі я на адной назе ні скакаў - маці ўсё адно памерла.
Мы не можам ніяк, нічога і нікога ўратаваць?..
Хіба нельга было ўзяць адзін чаравік і басанож падысці да другога?.. Можна было. Але такое простае вырашэнне праблемы жыцця і смерці ніводнага разу не прыйшло мне ў галаву.
- Ты прамаўляў пра сябе! - выгаворваў яму Ян. - Нібы ты памёр! А памерла маці!
- Маці памерла, бо я ў Вільню з’ехаў! А пасля не павёз яе ў Мінск!
- Дык пра гэта б і казаў! Што не павёз. А то дамавік, дзед, чаравікі... Глядзелі на цябе, як... Думаеш, нехта зразумеў?
- Я казаў табе!
- Ён мне казаў! Для чаго ты мне казаў гэта? Каб я цябе суцешыў?.. Ну, калі хочаш, я таксама не павёз бы. Бо сапраўды лекаванне адно і тое. І насамрэч магла ў дарозе памерці. Вось што б ты тады рабіў?.. Я ў цябе першы спытаў бы: ты чаго яе ў Мінск папёр, калі дактары забаранялі?
Так. Ян спытаў бы.
- Дык невядома, што было б, Ян! Можа, не памерла б… Жывая была б! Цяпер шанец у тым, што магло быць, а не ў тым, што ёсць. Разумееш? У тым, што ёсць, шанцаў ніякіх! Бо яе няма. Хоць, можа, магла быць…
Ян не вытрываў:
- Можа! Невядома! Ты дастаў! - і вось тут Віктар сарваўся.
За час паміж смерцю маці і бацькі адчуванне віны яшчэ болей абвастрылася, бо ўвесь гэты час ён быў не дарэшты шчырым не толькі перад Янам - перад сабой, перад Богам, бо калі нават да споведзі пайшоў, не сказаў святару тое, што не дагаварыў Яну, калі памерла маці, і пра што цяпер, калі пахавалі бацьку, стаў казаць, крычаць за памінальным сталом, заікаючыся паўзамі, бо казаць было нялёгка:
- Не толькі таму, што дактары!.. Што лекаванне аднолькавае!.. У Вільні кніга мая выйшла… я на прэзентацыю ехаў. І калі маці даглядаць, усё зрываецца… А там сустрэча! З прадстаўніком выдавецтва! Не абы-якога, а такога, выдацца ў якім - гонар! Сусветна вядомага!.. Яны кнігай маёй праз літоўцаў зацікавілася… Дамову склалі - толькі падпісаць! З перакладам на ангельскую! А гэта… Гэта такі шанец!.. І маці як адчула, ты ж ведаеш, яна заўсёды ўсё адчувала… "Едзь, - кажа. - Чым ты мне тут дапаможаш?.." Нібы яна нешта іншае сказаць магла… Не магла ж яна сказаць: "Яшчэ будзе ў цябе процьма кніг, прэзентацый, перакладаў!.. А мяне - не будзе…" І самае страшнае… самае страшнае, што нават… што калі б нават так і сказала…
Ён змоўк.
Ян схадзіў на кухню, прынёс рушнік, прыкрыў ім пляму на абрусе… Цяжка сеў:
- Выкрутасы гэта.
- Не.
- Выкрутасы! Бо навошта ты гэта сказаў? Хто ў цябе пытаўся?.. Я пытаўся?
- Не.
- Тады навошта? Я не разумею!..
Віктар убачыў, што брат псіхуе, падумаў: "Што гэта я сапраўды? Яму ж таксама цяжка… Можа, нават цяжэй, чым мне…" - і падняўся, абняў Яна, прыціснуў галаву ягоную да грудзей, прашаптаў на вуха: "Каб нікому іншаму пра гэта не казаць, брат…"
Гэтак, абняўшыся, яны леглі спаць на бацькоўскім ложку - і сніліся адзін аднаму.
LIII
Крыж перастала біць дрыжыкамі.
- Я пасланы любіць, а не судзіць, - доўжыў Хрыстос. - Але ўсе тут чакаюць суда, а не любові. Бо ведаюць, што любіць няма за што. Бо грашаць. Бо прадаюць, забіваюць… І я падумаў: калі чакаюць, дык няхай дачакаюцца. Няхай ён будзе. Няхай не страшны, але суд. І адразу ўбачыў, што кожны чакае суда над кім заўгодна, але не над сабой, - казаў Сын Божы, і відаць было, як пакутуе Ён праз тое, што кажа, а Ганна, мусібыць, падумала, што суд пачынаецца, зашаптала пад крыжам: "Скажы, што цябе забілі… Што Сталін забіў," - але Купала не захацеў яе пачуць.
Затое захацеў пачуць Сталін.
- І што? - спытаў ён ужо без той гарачай, бо хваля страху сышла. па крыжы ў зямлю, дрыготкі, якая была нядаўна ў голасе. - Калі нават забіў, дык гэта мая віна. Але не ягонае апраўданне. Так і патрыярх Ціхан, і бязбожнік Кашкадамаў апраўдацца могуць: "Сталін забіў нас!" Хай нават так, хай забіў. Але ж не дзяцей нявінных. Гэта хіба грахі з іх здымае?.. Калі здымае, дык чаму зараз мы на адным крыжы з настаўнікам Хрыстовым?..
Хрыстос усміхнуўся. Купала ніколі не бачыў Яго такім на абразах, паспрабаваў уявіць усмешлівага Хрыста на крыжы - і не здолеў, падумаўшы: як яны далёка адно ад аднаго, усмешка і крыж.
- Я не сказаў, што настаўнік, я сказаў, што ў яго імя майго настаўніка, - прамаўляў далей, ужо не ўсміхаючыся, Хрыстос. - Імя прарока. І я падумаў… - глянуў Сын Божы ў напружаныя твары апосталаў… - я падумаў, што гэта знак. Толькі які? Знак таго, што спраўдзяцца іх прароцтвы, Хрысціцеля і Паэта, ці знак таго, што не?.. - перавёў Ён позірк на Купалу і дагаварыў ледзь чутна, так, што Купала падумаў, што ён адзін Яго пачуў. - Як і мае...
Пачуў Хрыста не толькі Купала, які звык за сваё жыццё да таго, што ніхто не чуе нікога. Але тут, на гэтым судзе, калі гэта быў суд, выходзіла так, што не чулі адзін аднаго і нікога хіба тыя, каму не трэба было чуць, а ўсе астатнія чулі ўсіх і кожны кожнага, як бы ціха хто не прамаўляў, ці калі нават маўчаў.
- Што?.. Што Ён сказаў?.. - крутнулася ў бок Купалы галава патрыярха Ціхана, які, пэўна, вар’яцеў праз тое, што бачыў і чуў, а святы Ян, які сядзеў побач з Хрыстом, паклаў сваю руку на руку ягоную: "Мы можам паспачуваць Табе, але не можам дапамагчы. Нам тое не дадзена, Бог дапамагае сабе сам".
Сталін грукнуў патыліцай у крыж: "Якія ў вас не спраўдзіліся прароцтвы?.." - а Хрыстос кіўнуў Яну: "Так. Бог усё - сам. Але вы можаце Ягонае падзяліць, - узяў Ён адной рукой хлеб са стала. - Як мне разламаць яго адной рукой?.. - Аніхто з вучняў не адказаў яму, як, і тады Ён працягнуў хлеб Юду. - Вазьмі другой рукой. - Той узяў, яны разламалі хлеб напалам, і Хрыстос паклаў сваю палову пасярэдзіне стала. - Так можна падзяліць не толькі хлеб".
Купалу здалося, што Хрыстос чакаў, што нехта з апосталаў возьме палову хлеба і з Ім разломіць, а потым нехта палову паловы… але ніхто не ўзяў. Увогуле выглядала, што Ён і вучні Ягоныя вядуць нейкую даўнюю размову, у якой ніяк не могуць прыйсці да згоды, а тое, што яны доўжаць гаворку тут і цяпер, і што Сталін, Купала, маршал Тухачэўскі і народны камісар Берыя, паганцы Няжыла і Кумец з Кругляцом, патрыярх Ціхан і капітан Забіякін, уся Красная плошча з тысячамі жывых і мёртвых людзей сталі яе сведкамі, проста выпадак.
- Ён хоча, каб нешта з таго, чым Ён засмучаны ці заклапочаны, вучні Ягоныя ўзялі на сябе. Ці нейкую адчувае віну і чакае, што апосталы яе падзеляць, - няўпэўнена прагаварыў Купала, і Сталін сказаў, хмыкнуўшы: "Не дачакаецца".
Купала таксама падумаў, што наўрад ці… Калі ў людзей, якіх мільёны, заўсёды вінаваты адзін, дык што ўжо казаць пра адзінага Бога.
Хрыстос хоць і заняты быў гаворкай з вучнямі, але і гэтым разам пачуў непрамоўленае.
- Усё ў свеце праз Бога, а не праз выпадак. Ты не верыш у сябе. А гэта найгоршае для прарока. Нават горш за недавер людзей да пароцтваў.
- Да якіх?.. - не сунімаўся Сталін. - Да якіх прароцтваў? Пра беларускае царства сінявокіх людзей?.. - а Сын Божы, зноў не звярнуўшы ўвагі на нервовага Сталіна, казаў да апосталаў.
- Але і безадносна да таго, што ён прарок і што вяршыць суд над ім можа толькі той, хто даў яму дар прарока, я кажу вам, што нельга судзіць нікога за грахі ягоныя на чужым крыжы. І не мусіць ніхто несці чужы крыж. Ні цяжэйшы, ні лягчэйшы. Кожнаму несці свой.
- Няхай так, - згадзіўся Юда. - Толькі ён сам хоча, каб яго судзілі. Ён жа не сказаў, што невінаваты.
Хрыстос паківаў.
- Не сказаў. Але паэт - не цар. Ён не можа гэтак сказаць на адным крыжы з вінаватым, бо лічыць, што вінаваты ягонай віной. Як і я лічыў, калі мяне раскрыжавалі разам з разбойнікамі. Я пытаў сябе: чаму я з імі? Ці не таму, што ў тым, што яны разбойнікі, ёсць і мая віна?
Са слоў ягоных няцяжка здагадацца было, што кажа Ён не толькі пра сваю віну. Ён кажа і пра віну тых, да каго звяртаецца, таму па тварах апосталаў блукала маўклівая нязгода. Лічыць сябе вінаватым у тым, што ў свеце ёсць тыраны, разбойнікі, забойцы, ніхто не хацеў. Ніхто, апроч Хрыста, якога спакушаў "лётчык" учыніць Страшны суд: зрабіць тое, што можа зрабіць толькі Бацька ягоны.
"І што тады? Бог зазлуе на Сына свайго, які ўявіў сябе роўным Богу? Пракляне? Як пракляў Сатану, які роўным Богу сябе палічыў? Гэтага хоча Лётчык?" - думаў, спачуваючы Хрысту, Купала, а Сталін сказаў: "Ды Ён сам хацеў бы Страшны суд учыніць! Але баіцца. Бо ўжо зрабіў не сваё, паабяцаўшы Божае царства. - І ўбачыўшы, як паляўнічым сабакам наструніўся на Хрыста Лётчык, дадаў: - Дарма Ён павінаваціўся. Мацнейшы, калі вінаваціцца, ужо не мацнейшы. Не Бог".
- Дык узыдзі на крыж, калі вінаваты, - раптам прамовіў да Хрыста, у бок лобнага месца кіўнуўшы, Лётчык. - Ці двойчы ў ваду Іярдана не ўваходзяць?..
Гэта быў першы адкрыты выпад Лётчыка супраць Сына Божага, які ён дазволіў сабе, пэўна, таму, што ўбачыў расколінку ў адносінах Хрыста з апосталамі, і вырашыў расколінку пашырыць. Калі б нехта з апосталаў, нязгодных падзяляць з Хрыстом віну за недасканаласць свету, запярэчыў Лётчыку, на тым бы ўсё і скончылася. Але ніхто не запярэчыў, і Хрыстос, пакутліва паглядзеўшы на кожнага з вучняў сваіх, пачаў паволі, нібы спавядаючыся, прамаўляць да іх і да ўсіх тое, што ўжо чуў ад Яго ў сне, убачаным на трэці дзень па смерці, Купала.
54
Праз смерць бацькоў, праз данос Мацвеева і страх арышту, праз усё, што апошнім часам сталася, Віктару было не да Індыі, ён ужо й забыўся пра яе, калі Ганне патэлефанаваў Грачын і сказаў, каб збіраліся: купленыя квіткі.
- Гэта наша дзіця і наш паратунак, - сказала Ганна. - Ці ты ў Крэва паедзеш ратавацца?..
Яны прачнуліся ў велізарным нумары гатэля ў Калькуце на шырачэзным ложку, па якім роўненька паміж імі, адліваючы срэбрам, паўзла змяя. Такая ж самая, што на карціне насупраць акна абвівала фалас, які ў Індыі называецца лінгамам, і пра які ім сказалі, што гэта бог Шыва. А тая срабрыстая, што абвівае лінгам, змяя з падобным да свастыкі малюнкам на галаве - каралеўскай кобра.
У змяі, якая павольна паўзла паміж Віктарам і Ганнай, быў на галаве малюнак, падобны да абсечанай свастыкі.
Кобра! Каралеўская! Не нейкі там меч паміж Ізольдай і Трыстанам!
Голыя, нават прасцінай не накрытыя, бо ў нумары горача было, яны ляжалі, знерухомленыя страхам, не ведаючы, што рабіць.
Змяя, здавалася, нават не паўзла, а цякла, як ртуць, ад ног да ўзгалоўя. Прыпыніўшыся каля Ганіных сцёгнаў, прыпадняла над пушком вагіны, ёні, як называюць яе індусы, галаву, нібы раздумваючы: ці не ўвайсці ў Ганю? - тая сутаргава сціснула ногі. Змяя спружынай слізнула вышэй, узнялася над іх галовамі, паглядзела вачамі, якімі глядзіць звычайна, напаўняючыся жаданнем, жанчына, на Ганю, на Віктара, перацякла цераз спінку ложка і схавалася пад ім.
Яшчэ з чвэрць гадзіны яны ляжалі, баючыся зварухнуцца.
- Пазвані… - нарэшце ледзь чутна сказала Ганна. - Шнурок справа ад цябе…
Гатэль быў стары, яшчэ, мусібыць, каланіяльны, са шнурамі ў нумарах, працягнутымі да званкоў за дзвярыма, каб выклікаць гатэльных служкаў. Шнур таксама быў сплецены ў выглядзе змяі, Віктар асцярожна падняў руку, торгнуў шнурок, званок дзвінкнуў, і тут жа, нібы чакаў за дзвярамі, увайшоў маладзенькі індус. Ветліва кіўнуў і, ніяк не зважаючы на тое, што перад ім аголеныя мужчына з жанчынай, прайшоў да ложка, выцягнуў з-пад яго змяю, ускінуў яе на шыю, зноў кіўнуў і выйшаў.
Калі за ім зачыніліся дверы, Віктар нечакана адчуў, што захлынаецца не толькі страхам, але яшчэ і тым, чым былі напоўненыя вочы змяі. Зірнуў на Ганну - у яе былі гэткія ж вочы. Прахалоднай ад страху і гарачай ад жадання змяёй яна слізнула пад яго - і на старым каланіяльным ложку ў Калькуце яны кахаліся з гэткай жарсцю, так доўга і так неспатольна, як некалі на падлозе качагаркі ў Маскве і на Юр’евай гары ў Крэве.
- Свята змяі! - выдыхнула, апошні раз скалануўшыся і абмякшы, Ганна. - Гэта на яго мы прыехалі ў пяты дзень месяца шравана!
Пра тое, што свята змей адзначаецца ў пяты дзень месяца шравана, які ўбірае ў індуісцкім календары апошні тыдзень ліпеня і тры тыдні жніўня, сказала ім яшчэ ў Дэлі прыстаўленая да Ганны, дачкі члена Палітбюро ЦК КПСС, памочніца, маладая жанчына з іменем Рачана, падобная да сакратаркі дырэктара антыкварнай крамы Сюзаны, толькі ў індыйскім варыянце. Ганна папрасіла яе растлумачыць, што такое індуізм, чым ён адрозніваецца ад хрысціянства, і Рачана ў самалёце з Дэлі ў Калькуту тлумачыла: "Гэта проста. Індуізм на санскрыце - сангітана-дхгірма. Вечны шлях, вечны закон. А на вечным шляху пры вечным законе не абавязковая прысутнасць бога, таму ў індуізме шматбожжа. У ім няма стваральніка свету, у строгім сэнсе гэта нават не рэлігія, а светапогляд. Не столькі разуменне жыцця, колькі ягонае адчуванне".
Паслухаўшы, Ганна сказала: "Зусім проста".
Калі яны выйшлі з аэрапорта ў Калькуце, да іх наблізіўся стары індус і папрасіў закурыць. Віктар працягнуў яму цыгарэту - індус адскочыў. Віктар зрабіў крок наперад - індус крок назад. Пасля, адступіўшы яшчэ на крок, паказаў рукой на лаву, каля якой яны стаялі. І тут Віктара працяла: ён з касты недатыкальных! Тое, пра што казалі Віктару ў школе, што, як яму ўжо тады ўяўлялася, мусіла быць у далёкай мінуўшчыне, у нябыце, жывое! Вось яно! - паклаў ён цыгарэту на лаву, і стары індус узяў яе, кіўнуў з удзячнасцю, прыкурыў.
Паляцець з Дэлі ў Калькуту параіла Ганне, прыняўшы яе ў сябе дома, Індзіра Гандзі, у якой была знаёмая, знакамітая на ўсю Індыю лекарка, што займалася аюрведай, лекавала ад усіх, у тым ліку жаночых, хваробаў, а да ўсяго была сястрой губернатара Заходняй Бенгаліі.
- Вам быць на прыёме ў прэм’ер-міністра Індыі не абавязкова, - сказалі Віктару ў савецкім пасольстве. - Паміж ёй і Ганнай Васільеўнай можа быць інтымная размова.
Яны нібы не ведалі, якія адносіны ў яго з Ганнай. "Інтымныя адносіны ў Індыі не азначаюць інтымных размоў?" - спытаў ён пасла, але той не стаў паглыбляцца ў інтымнае. Прыставіў да Віктара: "Каб вам было зручней..." - індуса з іменем Абхай, тварам падобнага да гэбіста, які і быў хутчэй за ўсё гэбіст, бо цягаўся за Віктарам неадступна. Нават на прыёме ў губернатара, на які іх павезлі з аэрапорта, даўшы час толькі памыцца з дарогі: дзе і з кім Віктар - там і з тымі Абхай.
Гасцей у рэзідэнцыі губернатара было няшмат, затое служкаў - процьма. "Прыём выключна для вас", - сказала Рачана, праводзячы іх у пампезна дэкараваную залу, пасярэдзіне якой стаяў вялізны, такіх Віктар і не бачыў ніколі, слон, які быў такі белы, што можна было падумаць, нібы ён мармуровы, але слон быў жывы, і на ім сядзеў апрануты так страката, як, пэўна, павінен быць апрануты губернатар штата Заходняя Бенгалія, дырэктар антыкварнай крамы 300-й секцыі Упраўлення справамі ЦК КПСС Вензель. Вядома, гэта быў не ён, чаго дырэктару антыкварнай крамы сядзець на слане, слон не антыкварыят, але падабенства было такім, што і Ганна прыняла губернатара за Вензеля, і ўглядалася ў яго, задзіраючы галаву, пакуль слон не абхапіў свайго вершніка хобатам пад пахі і не апусціў на мармуровую падлогу.
- Індзіра папрасіла мяне чым-небудзь вас здзівіць, - пацалункамі рук павітаўся губернатар з дамамі і поціскамі - у яго была халодная рука Вензеля! - з мужчынамі. - Чым-небудзь такім, што вы запомнілі б. Дык спадзяюся, цяпер вы ўсё жыццё будзеце расказваць, што губернатары ў Індыі сядзяць у сваіх рэзідэнцыях на сланах. А цяпер прашу да стала.
- Есці хачу, - пацягнулася ў каланіяльным ложку Ганна. Нагамі, жыватом, грудзямі, шыяй, яна заўсёды так, асобна кожнай часткай цела пацягвалася пасля любоўных дзеяў. - Дарэчы, ёсць змеі, самка якіх пасля гэтага зжырае самца.
- Няма такіх змей.
- Ёсць. Анаконды.
- Добра, што ты не анаконда.
- Скуль ты ведаеш, што не?..
- І праўда. Скуль я ведаю…
Яна прыўзнялася на локаць.
- Я б яе зжэрла.
- Каго яе? Змяю?
- Ганну.
- Якую Ганну.
- Жонку Вітаўта.
- За што?
- Калі ты ратуеш мужа, дык ратуй, сабой ахвяруючы, а не іншай.
- Тая іншая для яе ніхто.
- Тым больш. Тады гэта не ахвяра. Ганна нічым не ахвяравала. А Любоў...
- Што Любоў?
- Нават калі гэта так, як было ў нас сёння, усё адно яно не вартае жыцця. А яна палічыла, што вартае. Адно імгненне з каханым!.. І графіня Марыя Аляксандраўна, якая стала проста ўдавой пісьменніка Платонава, кажа, што каханне - гэта калі тваё жыццё не ў табе, а ў іншым чалавеку.
- Сказаць усё можна.
- Вось і я кажу... - падняўшыся, на цырлачках пайшла ў лазенку Ганна. - Кажу, што не ведаю, хто я. Ганна, Любоў, ці Марыя Аляксандраўна?..
Нібы нешта шукаючы ў сабе, яна вярталася і вярталася да гэтай размовы. За час, які чакалі яны квіткі на самалёт з Крэва да Індыі, столькі ўсяго было, нават данос быў, праз які невядома яшчэ, што будзе, а яна ўсё пра Вітаўта, пра ягоную жонку, пра Любоў - гэтак яе ўразіла тое, што ў Крэўскім замку Вензель паказаў.
Ганна выйшла з лазенкі - уся бліскучая. У пералівіста-змяінай, якая шчыльна аблягала яе, сукенцы, якой у Маскве на ёй Віктар ніколі не бачыў.
- Ты помніш, як называеца свята змей? На-га-пан-чамі!.. Давай застанемся на гэтым свяце і нікуды болей не пойдзем. Толькі паснедаем. Учора столькі ўсяго смачнага было, а я і не з’ела ні каліва - так мяне падобны да Вензеля губернатар на слане здзівіў. Слон гэта слон, а ён - гэта ён? Як ты думаеш?..
Віктар думаў, што слон - гэта слон. Хоць і белы.
На сняданку, калі яны распавялі пра змяю ў нумары, Абхай з Рачанай казалі весела: "Гэта забаўка тут такая. Прыгода на свята змяі. У вас жа пыталіся ўчора: вам нумар з прыгодай, ці без? Вы прамаўчалі. А маўчанне ў нас, як і ў вас, - згода. Вось і падкінулі ў нумар змяю. У Індыі яна - знак урадлівасці, вы ж па гэта сюды прыехалі?" - "А калі б укусіла!" - накінулася на іх Ганна, на што Абхай сказаў, што гэта выключана, бо, па-першае, джала вырванае, а па-другое, што можна лічыць першым, на сваё свята змеі не кусаюцца, за тысячы гадоў ніводнага выпадку такога не было, чаго не могуць патлумачыць вучоныя, але лёгка тлумачаць садху, святыя людзі.
- І як яны тлумачаць? - пацікавіўся Роберт Ружэвіч, з якім яны сустрэліся ўчора на прыёме: ён разам з жонкай прыляцеў з Масквы, каб выступіць у місіі Рама Крышны, прычым не з вершамі, а з лекцыяй, ён дзе заўгодна і з чым заўгодна мог выступаць, - але Абхай не паспеў яму адказаць, як тлумачаць садху тое, што змеі ў свята не кусаюцца, бо жонка Ружэвіча спытала: "А чаму да нас змяя не прыпаўзла, я ж прасіла нумар з прыгодамі?" - і Абхай развёў рукамі: "Каралеўская кобра ў гатэлі адна, а ў вас з урадлівасцю, наколькі я ведаю, усё добра".
У Ружэвічаў былі дзве дачкі.
- Учора вас прымаў губернатар, а сёння, Ганна Васільеўна, нам да ягонай сястры. Да лекаркі Дзеві-Марыі. Калі ў некага праблемы са здароўем, таксама можна з намі, Дзеві-Марыя ўсіх прыме, - абвесціла пасля сняданку Рачана, і ўсе сабраліся ехаць: праблемы са здароўем аказаліся ва ўсіх.
Селі ў падагнаны Абхаем старэнькі, шасцімясцовы, які ўжо гадоў 20 як не выпускаўся, мінівэн "Fiat 600", доўга ехалі на поўнач ад Калькуты ў бок Гімалаяў.
- Аюрведа - народная медыцына, - тараторыла Рачана. - З санскрыту слова гэтае можна перакласці як веданне жыцця, якому навучыў нашых продкаў, першых індусцкіх лекараў, Брахма, і ў Дзеві-Марыі, да якой мы едзем, веданне ад яго, ад бога, і ў самой яе імя, калі перакласці з хіндзі, багіня, а другое імя яна прывезла з Еўропы, дзе вучылася на звычайную доктарку, і вы самі ведаеце, хто такая Марыя...
Багіня ды яшчэ і маці Бога… Не ў кожнай лекаркі такое імя.
У канцы вузкай, нібы цясніна, з абодвух бакоў застаўленай машынамі вуліцы ("Гэта чарга да Дзеві, людзі з усяго свету тыднямі чакаюць, але мы без чаргі") стаяў у падножжы невялікай гары звычайны еўрапейскі дом, які мог стаяць дзе-небудзь у падножжы Альпаў, у падворак якога выйшла, каб сустрэць гасцей, маладая жанчына ў блузцы і джынсах, пра якую можна было падумаць, што яна служанка "багіні" ці яе сакратарка, а Рачана сказала:
- Знаёмцеся, доктар Дзеві-Марыя.
Дзеві-Марыя ніяк не выглядала на тую гімалайскую лекарку, якую яны чакалі ўбачыць: чорнавалосую ведзьму, ці сівую бабулю. Светлатварая з блакітнымі вачамі, яна і на індуску не падобная была.
- Мой бацька быў арыем, вы ж ведаеце, што арыі пайшлі з Гімалаяў, і ён быў свамі, гэта амаль тое самае, што махатма, святы, - казала, частуючы іх кавай на верандзе, гэтая жанчына, на якую Ружэвіч глядзеў, як зачараваны, і, мусібыць, Віктар гэтаксама на яе глядзеў, бо ў Ганны торгаўся куточак роту, што бывала, калі яна трохі нервавалася. - Бацька з трох гадоў вучыў мяне народнай медыцыне, пасля вучылі манахі, потым я вучылася традыцыйнай медыцыне ў Еўропе, у Англіі, яшчэ ў Амерыцы ва ўніверсітэце Хопкінса і ў Расіі ў інстытуце Сечанава, так што не думайце, што я, як кажуць у вас, вядзьмарка. Дайце мне руку, - села яна каля Ганны. - Зараз я патлумачу спосаб дыягностыкі, якому навучылася ад бацькоў, ад манахаў, а тыя - ад багоў. Ён просты, але, каб бездакорна засвоіць яго, мне спатрэбілася амаль усё маё жыццё. Умоўна кажучы, чалавек - гэта тры контуры, па якіх цыркулюе энергія. Па крыві, па цягліцах і па костках, - паклала яна тры пальцы на руку Ганны там, дзе звычайна мераюць пульс, і куточак роту Ганны перастаў торгацца. - Ток гэтай энергіі нясе інфармацыю пра стан вашага здароўя, якую я здымаю пальцамі, як датчыкамі, з сэрца, лёгкіх, нырак, страўніка, палавых органаў, з кожнай кропкі вашага цела. Гэтаму нельга навучыцца ні ва ўніверсітэце Хопкінса, ні ў інстытуце Сечанава, - заплюшчыўшы вочы, засяроджана замоўкла на хвіліну Дзеві-Марыя, і ў гэтую хвіліну твар яе змяніўся: і без таго прыгожы, ён стаў тварам багіні, падобнай да багіні прыгажосці Лакшмі, жонкі бога Вішну, якой намаляваная яна ў храме Лакшмі-Нараян у Дэлі, паглядзець які, бо ён збудаваны пры бацьку Індзіры Гандзі, зацягнула Ганну з Віктарам Рачана. Праз хвіліну багіня Дзеві-Марыя расплюшчыла вочы, пагладзіла Ганну па руцэ. - У дзяцінстве вы перанеслі цяжкую інфекцыю, у вас хворая кроў, я дам лекі, усё будзе добра…
- А што ў мяне?.. - падсела да яе жонка Ружэвіча, потым падсеў Роберт, ёй і яму Дзеві-Марыя назвала іх хваробы, надавала пакецікаў з лекамі.
- За дыягназ грошы не бяру, гэта не маё, божае, а за лекі, калі ласка, заплаціце, бо я мушу плаціць людзям, якія ў гарах збіраюць для гэтых лекаў карані, травы, мінералы…
Калі дайшла чарга да Віктара, дзіўная лекарка Дзеві паклала пальцы яму на руку і тут жа скінула іх з рукі.
- Я хацела б асобна з вамі пагаварыць.
Яна правяла яго з веранды ў дом, у пакой, застаўлены кнігамі і завешаны фотаздымкамі, на якіх Дзеві-Марыя ўсміхалася побач з сусветнымі знакамітасцямі, палітыкамі, акторамі, спевакамі. На адным фотаздымку яна ўсміхалася з Мэрлін Манро, на другім з Хэмінгуэем, на трэцім з Элвісам Прэслі, на чацвёртым з Брэжневым, пад якім пасадзіла Віктара на канапу, яшчэ раз паклала пальцы яму на руку, яшчэ раз заплюшчыла вочы і стала, засяродзіўшыся, прыгажуняй, багіняй Дзеві-Марыяй, якая спытала:
- Вы калі-небудзь бачылі сябе мёртвым? Ці некага падобнага да вас?
Вось адкуль яна гэта ведае? Па току крыві дазналася?..
Ён учора бачыў яе брата, падобнага да Вензеля. Дык, можа, гэта ён сказаў ёй пра загінулага рускага паэта Віктара Маргера?
- Бачыў. Але гэта было як бы...
- Як бы як? Як бы не на яве?
- Так. Як бы не на яве. Нібы трызненне, галюцынацыі.
- А зараз у вас трызненне?
- Не.
- І ніякіх галюцынацый?
- Ніякіх.
- Як вы думаеце: чаму?
- Бо я здаровы.
- Бо вы... як бы гэта вам сказаць. не зусім жывы. Можна сказаць: мёртвы.
Апошнія словы яна сказала ціха, амаль шэптам - і ён напружана падумаў, што праз нечаканую смерць сваю павінен нешта адчуць. Жах. Боль. Роспач. Але нічога не адчуў. Зусім нічога. Нібы насамрэч памёр. Спытаў толькі:
- Як гэта? Па вашай дыягностыцы?
- Па вашай смерці. Гэта складана патлумачыць, але так бывае. Вы нежывы.
- А калі? Дзе я памёр?
- З паўгода таму ў самім сабе.
Ён і цяпер не адчуў нічога. Ні роспачы, ні болю, ні жаху.
- Вы можаце мяне ажывіць?
- Не. Я не багіня, лекарка. Але ў вас ёсць шанец. Той, хто сам у сабе памірае, можа сам у сабе ажыць.
- Ёсць такія лекі? Я куплю.
- Не. Вам на лекі не трэба траціцца. Ёсць іншыя спосабы. Розныя. Які ваш, я не ведаю. Таму не буду гадаць, гэта за межамі таго, чым я займаюся.
Яна нахілілася да яго, наплыла ўсім нябесным блакітам вачэй - і ён не стрываў, пацалаваў яе, каб пасля сніць і сніць гэты пацалунак з пахам ранішніх, асыпаных росамі горных зёлак, сказаў: "Можа, гэта дапаможа ажыць..." - і яна адказала лёгкім, як дыханне, пацалункам, ледзь крануўшыся ягонах вуснаў: "Можа быць..."
Яны вярнуліся на веранду, дзе на іх паглядзелі, чакаючы. Дзеві-Марыя сказала: "Цікавы выпадак..." - і праводзіла гасцей да брамы, за якой Ганна спытала: "Што цікавага?" - "Тое, што кожны на нешта хворы, а я абсалютна здаровы, і лекарка палічыла, што няварта гэта пры ўсіх абвяшчаць, каб не пазайздросцілі і не сурочылі", - прыдумаў Віктар, на што Ружэвіч сказаў: "З забабонамі баба", - з чым і паехалі.
- Ты выглядаеш так, нібы памёр, - узяла яго за руку, калі пад’ехалі да Калькуты, Ганна, а Ружэвіч, гледзячы ў акно мінівэна, які павінен быў рассыпацца па дарозе туды, але не рассыпаўся нават па дарозе назад, сказаў: "А вось і могілкі. Брытанскія. Для тых, хто не быў, магу правесці экскурсію".
Экскурсіяй на могілкі ні Ала, жонка Ружэвіча, ні Ганна не спакусіліся, паехалі ў гатэль, а Віктар падумаў, што калі памёр, дык на могілках яму самае месца, хай сабе і на брытанскіх, і пайшоў з Ружэвічам, які сказаў Абхаю, што той вольны, у гатэль яны вернуцца пешшу, дарогу ён ведае.
- Запрашаю ў горад нашай будучыні, - упэўнена, відаць было, што не ўпершыню, пераступіў Ружэвіч цераз ланцуг з двума замкамі пры ўваходзе на могілкі. - Гэта не я прыдумаў, Кіплінг апісваў гэтае месца як горад. Яго можна назваць сталіцай Брытанскай Індыі. Ён меўся быць вечным - і такім стаў. Бач, якія надмагіллі на ягоных вуліцах! Сярэдневяковыя замкі, віктарыянскія палацы. І якія людзі ў іх жывуць! Вунь напісана на франтоне палаца: Alass and Alackaday. Гэта не штосьці банальнае кшталту "пухам зямля". Гэта тост! Пажаданне мець каханку і сто тысяч у дзень! Сто тысяч - капітал. А ім тут даставалася і па дзвесце! Менавіта па гэта ехалі сюды, наняўшыся ў Ост-Індскую кампанію, і дзеці англійскіх лордаў, і дзеці ірландскіх люмпэнаў. Тут, у гэтым гародзе, і сын капітана Кука, і сын Чарльза Дзікенса. Сюды ж, у малярыйны край, ссылаліся афіцэры, п’яніцы і забіякі, карцёжнікі, і ўявіце, што варылася ў гэтым катле авантурыстаў! Тыя, каму пашэнціла, а шэнціла не многім, бачыце, у якім узросце яны ў гэтым вечным горадзе сяліліся: дваццаць тры гады, зноў дваццаць тры, дваццаць чатыры, дваццаць адзін, дзевятнаццаць, - дабіраліся да пасадаў упраўляючых факторыямі, дзе хапалі шалёныя грошы. А пачыналі яны звычайна з клеркаў, былі пісцамі, якія за капейкі перапісвалі паперы і жылі ўсе разам, бо так танней было, у доме, які так і называўся, дом пісцоў, а цяпер называецца домам пісьменнікаў. Мінулым разам адна ангельская дама сказала мне, што слова пісьменнік, Writer, якраз і паходзіць са слова пісец, Scribe, а тое ў сваю чаргу з... за-за-забыўся слова, яно галандскага паходжання і азначае "клерк", - пачаў заікацца Ружэвіч, які заўсёды трохі заікаўся, а калі хваляваўся, заікаўся яшчэ больш. - Мы з вамі клеркі, Віктар, - прысеў ён на разламаную пліту каля надмагілля, на якім было напісана, што гэта дом паэта Генры Вавіяна, які жыве тут з 22-х гадоў. - Не паэты, а клеркі, пісцы савецкай імперыі, якая мае намер быць вечнай, але якая, як і Брытанская Індыя, стане могілкамі. З надпісам на маім надмагіллі, вось тут, - паляпаў ён па разламанай пліце: "Па нацыянальнасці я савецкі".
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги