Гэй бэн гіном

XV

Камісар Усевалад Мяркулаў выйшаў з кабінета Сталіна ў добрым настроі. Нават у вясёлым. Ён рызыкнуў - і выйграў. Перажыў некалькі нязручных, небяспечных момантаў, але ўрэшце тое, што задумаў, дзеля чаго прыцягнуў Купалу да Сталіна, удалося.

Сталін сёння дзіўны быў. Такі, якім Мяркулаў раней яго не бачыў. Нешта за гэтым стаяла, штосьці ён задумаў, але зараз не да таго было, каб гадаць: што? Галоўнае, што Сталін даў яму асабістае даручэнне. А значыць, вярнуў давер. Тым, каму не давярае, таварыш Сталін асабістых даручэнняў не дае. І няхай цяпер таварыш Берыя застрэліцца. Ці павесіцца - на выбар.

- Ну як? Выспаліся?.. Можа, са свежымі сіламі на Кацельніцкую завернем? - весела прапанаваў ён Купалу, якога правёў да машыны генерал Паскробышаў, па дарозе яму нешта распавядаючы, а Купала сакратара Сталіна не слухаў, нават неяк гідліва, як здалося Мяркулаву, ад яго адварочваўся. - Там нам абодвум ёсць з кім і ёсць пра што пагаварыць.

Так, ёсць з кім і ёсць пра што. Але позна. Дый не гаварыць жа з каханай жанчынай пасля размовы з Гітлерам. Хоць ён у той размове, на чым злавіў сябе толькі тады, калі выйшаў з кабінета Сталіна ў прыёмную, нічога не сказаў.

Вось што гэта было? Смяротны сон?..

Над Краснай плошчай нізка праляцеў самалёт са свастыкай на адным і зоркай на другім крыле.

- Не, дзякуй, - сеў у машыну побач з камісарам Купала. - Я тут пагаварыў ужо, з кім хацеў і не хацеў. А на Кацельніцкай вы пагаварыце, калі ласка, без мяне.

Моўчкі праехалі Красную плошчу, выехалі на вуліцу Горкага.

Мяркулаву ў добрым настроі маўчаць не хацелася.

- А я заўважыў, як вы раўнавалі, калі таварыш Сталін пра яе казаў. Нават больш раўнавалі, чым тады, калі ён казаў пра Горкага. - І камісар пляснуў Купалу па плячы, так яму было хораша. - Дзіўная вы ўсё ж публіка! Каго толькі з вашай браціі ні бараніў я перад таварышам Сталіным! Пісьменнікаў, актораў… Думаеце, гэта ўсё проста давалася? Лёгка абыходзілася? Ды праз гэта ў Берыі ордэн Леніна, а ў мяне ордэн Рэспублікі Тува... - Мяркулаў залез у адну, у другую кішэню кіцеля, пашукаў… - Не, у Куйбышаве пакінуў… Шкада, вам было б цікава. На тувімскім ордэне амаль ваша "Пагоня", толькі вершнік не з мечам, а з кап’ём, - паказаў ён, як вершнік кап’ё трымае… - Дык вось і ў Маскве, і ў Туве, і паўсюль, дзе бываў, я ратаваў вашу брацію. Куляшова, не вашага паэта Куляшова, а то зноў прозвішчы зблытаем, а рэжысёра Куляшова, гэтую "вясёлую канарэйку", як яго называлі, яшчэ ў Тбілісі з турмы выцягнуў… І што? Ён чуткі распусціў, нібы ў падзяку за тое я змусіў яго кінасцэнар пад маім іменем напісаць. Дык цяпер я п’есу напісаў, а ўсе кажуць, што напісаў не я, а ён. Ну, не кажуць, баяцца казаць, але, сабакі, думаюць. А што вы, Іван Дамінікавіч, думаеце пра чалавека, які вас ад смерці ўратаваў?

- Вы мяне ўратавалі? - гэтак здзівіўся Купала, што нават кіроўца, які сядзеў наперадзе з каменным каркам, шыю павярнуў. - А куды мы ў такім разе едзем? Не на маё пахаванне?

Мяркулаў штурхнуў яго плячом у плячо.

- Гэта вы самі выбралі. Я вам толькі што прапанаваў стаць суаўтарам лепшай, весялейшай п’есы. Кшталту вашай "Паўлінкі". Дарэчы, як у вас з ёй? Ведаю, што сустракаліся, я не пра тое… Вы праз ўсё жыццё правялі жанчыну, якая столькі разоў вас… - раскінуў ён рукі, як чалавек, які нечага не разумее. - Вось я чаго не магу ўцяміць, хоць і п’есы пішу. Можа, хоць пра гэта скажыце?

- Я ўсё пра ўсё сказаў, - далей ад Мяркулава адсунуўся, да самых дзверцаў прытуліўся Купала. - Пэўна, вы не чулі.

Да Саюза пісьменнікаў даехалі моўчкі.

- Ну, Кучар, што тут у вас?.. - спытаў Мяркулаў маленькага, да Качарыгі падобнага чалавечка, які ў Саюзе савецкіх пісьменнікаў адказваў за пахаванні, і той за галаву схапіўся: "Кашмар! Прыйшоў нейкі карла, зусім не падобны да нябожчыка, лёг у труну і сказаў, што з яе не вылезе, бо таварыш Сталін загадаў пахаваць яго замест таварыша Купалы. І за гэта даў ордэн".

- Рэспублікі Тува? - спытаў Мяркулаў, і Кучар вачамі залыпаў: "Якой Тува?.. "

У двары Саюза савецкіх пісьменнікаў, рассыпаннымі вакол скульптуры Сяргея Мяркурава "Думка", відавочна перадранай з радэнаўскага "Мысляра", стаялі савецкія пісьменнікі. Рускіх савецкіх было мала: драматург Трэнёў, якому, мусібыць, даручылі развітальнае слова сказаць; побач з ім вусаты, падобны да казака марыніст Новікаў-Прыбой, якога называлі Прабоем; публіцыстка Караваева, знакамітая не столькі тым, што яна напісала, колькі тым, што з Мікалаем Астроўскім, які "Як гартавалася сталь" напісаў, сябравала - і, пэўна, пра тое сяброўства распавядала кіраўніку габрэйскай секцыі Саюза пісьменнікаў Перацу Маркішу, які, быццам прадчуваючы, што Сталін яго расстраляе, глядзеў на Караваеву так, нібы яна разам з Мікалаем Астроўскім можа дапамагчы яму ўратавацца.

Асобнай купкай стаялі літаратары з братніх савецкіх рэспублік: татарын Ерыкееў, з якім не так даўно сустракаўся Купала ў Казані, летувіс Пятрас Цвірка, украінец Пятро Панч… Каля іх, як таксама "братні", пакурваў югаслаўскі паэт Радуле Стыйенскі. Чамусьці ён адзін з усіх убачыў Купалу, узняў руку з цыгарэтай, памахаў яму - і над галавой мармуровага мысляра німбам праплыў лятучы дымок.

Злева, пад круглай сцяной флігеля "дома Растовых", як называлі сядзібу Саюза пісьменнікаў, бо дом гэты апісаў у сваім рамане Леў Талстой, стаялі беларусы. Амаль усе былі ў вайсковай форме: старшыня Саюза беларускіх савецкіх пісьменнікаў Лынькоў, драматург Крапіва, паэты Глебка, Броўка, Танк. Не ў форме былі, ды ўвогуле былі як бы ні ў чым толькі трое расплывістых, як дым, як німб над галавой мяркураўскага мысляра, маладзёнаў. Нават не маладзёнаў, а хутчэй пераросткаў, дзяцей, якія спрабавалі выдаць сябе за дарослых, а на іх усе глядзелі і не верылі, што яны дарослыя, і яны праз тое злаваліся - гэткі ў іх быў выгляд. Хто былі гэтыя трое, Купала ці не ведаў, ці па смерці сваёй іх не пазнаваў.

Каля прыступкаў пры ўваходзе ў дом выдзялялася купка начальства: сакратары беларускага партыйнага ЦК Панамарэнка, Гарбуноў, намеснік старшыні Саўнаркама Крупеня. На прыступках стаяла спявачка Ларыса Перапёлка, якая нешта даводзіла пісьменніку Кузьме Чорнаму. Той ківаў галавой і разгублена паглядаў то на яе, то на Панамарэнку.

- Ну что, товарищ Купала, будем хорониться? - спытаў маленькі, падобны да Качарыгі чалавек з прозвішчам Кучар. - Я за это мероприятие ответственный, так что прошу следовать за мной.

Нешта ў гучанні слоў, прамоўленых Кучарам, падалося нязвыклым, напружыла слых. Купала не адразу ўсвядоміў, што тут нязвыклага, і толькі калі Кучар дадаў: "Пожалуйста…" - да Купалы дайшло, што гэта першы чалавек, які пасля ягонай смерці загаварыў з ім па-руску. Апошнія тры дні ўсе, нават Сталін пасля таго, як верш купалаўскі прачытаў, па-беларуску з ім размаўлялі, але Купала гэтага не заўважаў: гавораць і гавораць - як яшчэ людзям гаварыць?

- Калі ласка, прашу за ім... - як бы перадаў яго з рук у рукі Мяркулаў і рушыў да ўваходу ў дом, дзе стаяў Кузьма Чорны.

"Можа, гэта мне чуецца па-беларуску?.." - падумалася Купалу, але задумвацца не было калі, бо Мяркулаў падыходзіў да Чорнага, і Купала ўзмаліўся: "Божа!.. Ты ведаеш: я не найпершы Твой вернік, але і не апошні грэшнік. Нікога не забіў, нічога не ўкраў. Можа, некаму й зрабіў шкоду, але хіба несвядома. Свядома - не. Нават калі мяне, як Горкага, пасылалі за мяжу агітаваць эмігрантаў, каб яны вярталіся, я нікога не агітаваў. Казаў на вуха: не вяртайцеся. Я не прадаваў сяброў, не пісаў даносаў, толькі вершы. Ты даў мне дар паэта, а чалавеку, да якога зараз ідзе пасланнік д’ябла, каб забраць яго ў Цябе, дар празаіка. Ці не найлепшага ў Беларусі. Дык зрабі што-небудзь, каб яго не знішчылі, Госпадзі!.."

- Кузьма, - павярнуўся да Чорнага і голасна сказаў Панамарэнка, павітаўшыся з Мяркулавым, які падышоў да прыступак. - А чаму б табе не выступіць, не сказаць развітальнае слова? - І спытаў Лынькова: - Вы не супраць, таварыш Лынькоў?..

Дзверы нумара старшыні Саюза беларускіх пісьменнікаў Міхася Лынькова ў гатэлі "Масква" былі апошнімі дзвярыма, якія зачыніў за сабой у зямным жыцці Купала. І адбылася незразумелая, дзіўная рэч: да таго, як тыя дзверы зачыніліся, ён помніў усё, што было ў той вечар у гатэлі. А пасля - нічога.

Зусім не помніў, як ён, зачыніўшы дзверы на дзясятым паверсе, адразу апынуўся на першым. На доле. Нехта заўважыў, як з суседняга нумара выйшлі ўслед за ім двое мужчын, хуткім крокам дагналі яго і перакінулі цераз парэнчы, каля якіх чакаў яго трэці - але што гэта былі за мужчыны?.. Нехта распавядаў, што бачыў, як ён упіраўся, калі яго, як арыштанта, схапілі, пацягнулі ўніз - і паверхам ніжэй, на дзявятым, ён, вырваўшыся, кінуўся ў лесвічны пралёт.

Як яно насамрэч сталася?

Ён нічога не мог сказаць, бо нічога не памятаў.

Толькі сон.

У тым сне патэлефанавала жанчына. Ён ведаў яе, але забыўся імя. Яна папрасіла надпісаць кнігу. Ён спытаў, якую, і яна сказала, што тую, якая з вянком на вокладцы: "Ад сэрца". За якую сталінская прэмія. А каму надпісаць, калі імя не помніш? Не пытаць жа жанчыну, якую ведаеш, з якой, можа, нават блізкі быў, як цябе зваць? І ён не кнігу для яе ўзяў, а толькі вянок з вокладкі, бо яго можна было аддаць не надпісваючы. "Кнігу, - падумаў, - надпішу, калі імя ўспомню". Выйшаў з нумара ў калідор, падаў той жанчыне вянок, яна прытуліла яго да грудзей - і вянок у яе абдымках такі вялізны стаў, як надмагільны. "Калі такі вялікі вянок, дык якая ж тады кніга!" - усклікнула тая жанчына з забытым іменем і паляцела на вянку па калідоры. Ён пабег за ёй, каб падтрымаць, калі ўпадзе раптам, а яна перад лесвіцай спынілася: "Давай разам палятаем!" І ўсцягнула яго, хоць ён упіраўся, на вянок, які завіс над лесвічным пралётам. "Не помніш, хто я?" - абняўшыся з ім, спытала тая жанчына, і ён пачаў пазнаваць яе абдымкі, але не паспеў. "Ты нават забыўся маё імя!" - крыўдліва ўскрыкнула яна і, адхіснуўшыся, штурхнула ў грудзі…

І той сон, і ўсё, што было ў тым жыцці, засталося там, дзе засталося тое жыццё. За дзвярыма нумара старшыні Саюза беларускіх савецкіх пісьменнікаў Лынькова.

- Я не супраць, няхай Чорны выступіць з развітальным словам, - сказаў Лынькоў Панамарэнку. - Чаму я супраць павінен быць?..

"Бог пачуў, - з палёгкай выдыхнуў Купала. - І тут адно з двух: ці Ён беларус, ці я не такі ўжо грэшнік, як пра сябе думаю".

- А вы? - павітаўся Панамарэнка з Мяркулавым. - Скажаце слова ад органаў?

Панамарэнка быў прававерным бальшавіком, і якую-небудзь з гісторый пра тое, як ён ратаваў ад Сталіна беларускую нацыянальную інтэлігенцыю, гэтая інтэлігенцыя, можа быць, і пацвердзіла б, калі б магла. Калі б жывая засталася. Але ўсё ж іншым разам Панамарэнка, карыстаючыся прыхільнымі адносінамі правадыра, дазваляў сабе сякія-такія вольнасці. Гэтакія, якія нічым не пагражалі. Вось і цяпер сакратар беларускага партыйнага ЦК зразумеў, што Мяркулаў прыйшоў па Чорнага, але якая розніца, забярэ ён Кузьму да пахавання Купалы ці пасля? Калі б Панамарэнка ведаў, што камісар з’явіўся з асабістым даручэннем Сталіна, ён бы і не заікнуўся пра ягонае "слова ад органаў", але гэтага ён не ведаў, а Мяркулаў яму пра гэта не мог сказаць: Сталін нікога не караў.

- Хто-небудзь ад органаў што-небудзь скажа, - паціснуў камісар руку Панамарэнку, падумаўшы: "А ці не ўзяць гэтага Чорнага цяпер?.." - але тут на ганак выбегла ўскудлачаная жанчына, хутчэй за ўсё сакратарка некага з кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў: "Таварыш камісар, вас да тэлефона!" - і на пытанне Мяркулава: "Хто?.." - пажавала губамі і не змагла адказаць.

Мяркулаў скочыў на ганак.

- Можна мне перад тым, як у труну легчы, перадаць прывітанне вялікаму сыну братняга югаслаўскага народа таварышу Ёсіпу Броз Ціта? - заўпіраўся Купала, калі Кучар пацягнуў яго да ўваходу ў дом. І вырваўшыся ад Кучара, падышоў да Радуле Стыйенскага. - Вас не здзівіла, што я жывы?

- Я казачнік, - паціснуў руку беларускаму паэту югаслаўскі паэт. - Мяне б здзівіла, што вы мёртвы.

- Тады дапамажыце выжыць вунь таму чалавеку, - паказаў Купала на Чорнага. - Скажыце яму, каб схаваўся хоць у паволжскіх стэпах, хоць у беларускіх лясах, бо тут ён ненадоўга мяне перажыве.

Радуле зацягнуўся цыгарэтай, зірнуў у бок купкі начальства, дзе Мяркулаў нешта даводзіў Панамарэнку, і задуменна выдыхнуў дым.

- Мяркую, што ў стэпах і лясах яму таксама не выжыць. А вось у гарах... - сцішыўшы голас, нахіліўся ён да Купалы, але распавесці, як можна выжыць у гарах, не паспеў, бо Купалу павёў на прыступкі Кучар. "Опаздываем хорониться, товарищ Купала, опаздываем! Быстренько, быстренько!.." - нібы яны на цягнік, які на той свет адыходзіў, спазняліся.

Застаўленая вянкамі труна стаяла ў канфрэнц-зале Саюза пісьменнікаў, і ў ёй, склаўшы рукі на грудзях з ордэнам "Знак пашаны" і сумна гледзячы на жырандолю над галавой, ляжаў Качарыга. Па ягоным выглядзе не сказаць было, што ордэн, выдадзены яму Паскробышавым, ён лічыў дастатковай кампенсацыяй за тое, каб яго, Качарыгу, пахавалі замест Купалы. Вядома, гонар, пашана, але... Але невядома, як на тым свеце прымаюць савецкіх ордэнаносцаў, і Качарыга прыкідваў, якой можа быць дадатковая ўзнагарода, паабяцаная на развітанне Сталіным? Глядзеў на жырандолю над ім, думаў: "Можа, жырандоля?.." - і далей яму не думалася, бо жырандоля ў труну ўлезці магла хіба разабраная, а хто на тым свеце збіраць яе будзе? Дый не помніў ён, каб некага з жырандоляй хавалі. Са зброяй хавалі, з баявымі коньмі, нават з жонкамі, каб і на тым свеце каля мужыкоў круціліся. Але ж не з жырандолямі, навошта там жырандолі? Зрэшты, як і жонкі.

Ён успомніў жонку ў машыне. Як яна сядзела побач і як ганарылася, што ў яе гэтакі муж, у якога машына. Адна на ўвесь Саюз пісьменнікаў, калі не лічыць Купалы з Коласам. Хоць Купалу з Коласам можна і не лічыць, бо машыны яны за так займелі, а Качарыга на сваю зарабіў.

Ён шмат працаваў. Любы і кожны скажа, што не гультайнічаў. Пісаў, пісаў, пісаў.

А што яшчэ скажуць?

Цяпер - нічога. Пабаяцца.

А пасля?.. Калі яго не стане?..

Сёння, калі ён, самога сябе са страху не помнячы, выйшаў з кабінета Сталіна, дык першае, пра што падумаў, ачомаўшыся: "А мяне ж таксама баяцца! Лынькоў, Крапіва, Броўка, Глебка, Танк, Панчанка, Куляшоў - уся гэтая хеўра! Няхай не гэтак баяцца, як таварыша Сталіна, а на палову, на траціну, на чвэрць, але ж дрыжаць са страху! Дык якая розніца, што скажуць пасля? Калі цяпер калоцяцца!"

Ён здрыгануўся ў труне, страх з яго яшчэ не выйшаў, але гэта быў ужо не той густы, ліпучы страх, які цяжка заліваў яго, не даючы дыхаць, у кабінеце Сталіна, а нейкі іншы, як бы ўзнёслы. Дзяржаўны, сталінскі страх, які маглі адчуваць толькі дапушчаныя, набліжаныя - і сярод іх ён, Качарыга, якога будуць баяцца цяпер амаль гэтаксама, як.

І тут ён дапяў: вось яна, узнагарода, пра якую казаў правадыр! Гэта не нейкі там ордэн - хоць ордэн Леніна! Ці нават прэмія! З такой узнагародай нельга паміраць, не скарыстаўшыся ёй, таму ён ускочыў, нібы спружынай падкінуты, убачыўшы ў дзвярах Купалу: "Іван Дамінікавіч! Як я рады бачыць вас, Іван Дамінікавіч!" - і ў Купалы не ўзнікла ніякага сумневу ў тым, што Качарыга ў сваіх пачуццях зараз гэтакі шчыры, як ніколі.

- Калі ласка, кладзіцеся, - разгладзіў прымятую падушачку і замітусіўся, выбраўшыся з труны, Качарыга. - Бліжэй во сюды, улева, бо справа нешта муляе. Я ўсё жыццё любіў вас, Іван Дамінікавіч, ніхто вас не любіў болей за мяне, - ладкаваў ён Купалу ў труне. - А тое, што напісаў нешта на вас, дык калі б яны не хацелі, маглі б не чытаць, але яны хацелі, таму я і напісаў, так бывае, гэта інтуіцыя, вы самі ведаеце, бо яна ў вас, як ні ў каго, таму не разумею, навошта вы з Казані прыехалі, там ніхто б вас не чапаў, каму і хто патрэбны ў Казані, а вы ў Маскву захацелі, каб справіць юбілей, так што самі вінаваты, Іван Дамінікавіч. - І, паправіўшы на вянку, што навісаў над галавой Купалы, стужку з надпісам "Мне сняцца сны аб Беларусі", падаў руку. - Усё. Адпачывайце!

Рука павісла ў паветры.

- Праз хвіліну пачынаем, так што будзьце, таварыш Купала, гатовы! - зірнуўшы на гадзіннік, падхапіў Качарыгу пад руку і павёў да дзвярэй Кучар. - У вас няма радні ў Прапойску? Мая жонка з Прапойска, вы так падобны да... - не паспеў ён сказаць, да каго ў Прапойску падобны Качарыга, бо ў канферэнц-залу хутка ўвайшоў Мяркулаў: "Не спяшайцеся, таварыш Качарыга, паляжыце ў труне. Вы ў ёй файна выглядаеце. А вас, Іван Дамінікавіч, прашу ў кабінет старшыні на паседжанне камісіі па святкаванні вашага юбілею".

Купала выбраўся з труны, у якую зноў лёг, склаўшы рукі і тужліва ўтаропіўшыся ў столь, Качарыга.

- Падобна, што мая смерць адмяняецца, цябе замест мяне жыўцом пахаваюць, - паправіў падушачку пад галавой "вершніка без галавы" Купала, які, успомніўшы словы Сталіна пра Юду, з задавальненнем убачыў, як звычайна вяртлявыя вочы Качарыгі застылі і напоўніліся жахам, што страсянуў труну.

16

- Грачын казаў, што машыну прышле, - выйшла з лазенкі, страсаючы мокрымі валасамі, Ганна. - Каб ты не з усімі.

Яна рэдка называла Грачына бацькам. Часцей па прозвішчы.

- Што значыць не з усімі?

- Каб асобна ехаў. Уяўляеш, як ты асобна ўязджаеш у Крэмль? Не сёння, гадоў праз… Няхай нават праз дваццаць. Сакратаром ЦК. Грачын кажа, што гэта рэальна. Калі рабіць будзеш тое, што трэба рабіць. Без выкрутасаў, - закінула яна валасы за спіну. - Уяўляеш, якая гэта ўлада? Якія магчымасці? Людзі за такое прадаюць, забіваюць… А тут... - І нечакана скончыла. - А тут адграбеш дзярма лапатай. Сам запахнеш. Але якія магчымасці!

Ганна села да люстэрка, пачала прыхарошвацца. Ён прытуліўся да яе са спіны, паклаў рукі на грудзі - і адразу запульсавала ў ім, соладка працякло жаданне.

Так заўсёды бывае, калі з табой твая жанчына. Але здараецца такое не часта. Куды часцей твая жанчына з іншым, а ты з іншай жанчынай.

- Ты спакушаеш мяне? - апусціў ён рукі ніжэй, а яна нахілілася да люстэрка, акуратна нафарбавала адно вейка, другое: "Цябе Грачын спакушае. Што б ты ні казаў…"

Так, што б ён ні казаў. Хоць не аднойчы ўжо даводзіў, што не. І неяк яна спытала: "Дзеля чаго ты тады вярнуўся ў Маскву? Дзеля мяне? Дзеля мяне ты б вярнуўся раней, чым я паклікала".

Ганна паківалася з боку ў бок, разглядаючы сябе ў люстэрку, і ў каторы раз Віктара здзівіла, як плаўна, гнутка рухаецца яе цела. Нібы ў змяі.

Жанчына і павінна быць змяёй. І змяя сказала, звіваючыся, нацягваючы на сябе бліскучую скуру атласнай сукенкі: "Збірайся. Пара".

А магла не нацягваць скуру, магла сказаць: "Мы нікуды не едзем".

Магла. Але што б ні казала.

Каля ўваходу ў гатэль стаялі мікрааўтобус і машына Грачына. У мікрааўтобусе ўжо сядзелі касманаўт Рыленка і актрыса Южкова. Сесці пад іх позіркамі ў машыну было б... Ну нельга было сесці пад іх позіркамі ў машыну Грачына - і Віктар скіраваўся да мікрааўтобуса. Ганна пайшла за ім, але яе спыніў, падбегшы ад гатэля, таварыш у цывільным: "Вас няма ў спісе, Ганна Васільеўна". Тая ад нечаканасці як укапалася. "Я дачка Грачына!" - "Так, але ў спісе вас няма".

Ганна рэзка павярнулася, рушыла да грачынскай машыны, з якой выскачыў кіроўца, расчыніў дзверцы. Яна села: "Паехалі!"

Ад гатэля "Масква" да Палаца з’ездаў не тое што ехаць, ісці было ўсяго нічога, так што ні для чаго былі ні машына, ні аўтобус. За пару хвілін даімчалі да Троіцкай брамы, праз якую штурмавала некалі Крэмль войска гетмана Хадкевіча, а пазней ступіў Напалеон. Войска ягонае пехатой, а ён на кані. Асобна. Як сакратар ЦК.

Ганну ў Крэмль не прапусцілі. "На вас няма пропуску". - "Я да бацькі. Да Грачына!" - "Пропуску няма".

Віктар ніколі не бачыў на твары Ганны гэтакай разгубленасці. Ні раней, ні потым.

Потым казалі, што ў час з’езда на Генеральнага сакратара Камуністычнай партыі Савецкага Саюза рыхтаваўся замах і што Камітэт дзяржаўнай бяспекі яго прадухіліў. Усе разумелі, што замах, каб прадухіліць яго, прыдумаў Андропаў, і ўсе віншавалі яго з узнагародай, якую атрымаў ён пасля з’езда з рук Брэжнева.

"Каб ты ведаў, - сказаў Віктару ўчора Грачын. - Суслаў адсунуў убок тэчку з кампраматам на цябе, бо я за цябе паручыўся. І ў Польшчу з дэлегацый паехаць ён табе прапанаваў, бо я папрасіў, а яму патрэбны саюзнік. Я, а не ты. Так што не падвядзі ні сябе, ні мяне. А заўтра на з’ездзе будзь гатовы да таго, што тваім выступам у любы момант могуць дзірку заткнуць, калі нешта не так пойдзе. У Леаніда Ільіча фантазіі…" - "Якія?" - "Розныя".

Грачын не сказаў, якія? Але сказала Ганна. "Нібыта сысці Брэжнеў хоча. Заявіць на з’ездзе пра адстаўку. У Палітбюро згоды прасіў. Ды хто яго адпусціць? Калі кожны з іх сам сабе Брэжнеў за ягонай спінай". - "Выдумляеш". - "Не выдумляю. Што чула, тое кажу". - "Ад каго чула? Ад бацькі?" - "Не. Ад Смерці". - "Ад Смірцюкова?" - "Так. А Смерць выдумляць не стане".

"А што можа пайсці не так?" - спытаў Віктар Грачына пасля размовы з Ганнай. - "Ды што заўгодна. Усе разумеюць, што час Брэжнева злічаны, і нехта можа паспрабаваць…" - "Што паспрабаваць?" - "Паспрабаваць выявіць смеласць".

І Грачын уважліва на яго паглядзеў. Доўгім такім позіркам.

Сёння ці ў Грачына, ці ў Брэжнева нешта не так можа пайсці, а ў яго пайшло не так не сёння і не ўчора. Ад пачатку. Ад таго дня, калі ён вітальны верш напісаў, калі згадзіўся сам яго прачытаць, калі…

Калі вырашыў паспрабаваць выявіць смеласць.

Гэта ён дарэшты зразумеў у студыі на Шабалаўцы, дзе запісалі фанаграму выступу.

У той дзень, прыехаўшы з касманаўтам Рыленкам і актрысай Южковай (Посух хоць і не зусім, але ўсё ж прыслухаўся да ягонай парады) у Палац з’ездаў на чарговую рэпетыцыю, яны ўбачылі ў зале празрыстыя калоны. Пластыкавыя цыліндры, якія былі такімі чыста-празрыстымі, што калі б не каляровыя стужкі на іх, дык былі б незаўважнымі. Паміж імі бегаў, ускудлачваючы і без таго кудлатую галаву, узнерваваны каратканогі чалавечак, які адказваў за пастаноўку палітычнага спектакля пад назвай "Прывітанне савецкай моладзі XXVI з’езду КПСС", рэжысёр масавых прадстаўленняў Артур Дворкін.

- Хто прыдумаў галаграфію? Дэнеш Габар прыдумаў галаграфію! Ён савецкі фізік? Не савецкі! І што?.. Мне праз гэта адмяняць рэпетыцыю? Адмяняць галаграфію! Адмяняць з’езд?.. - падбег ён да Рыленкі, тыцнуўшы пальцам у бок сцэны. - Ідзі туды! Ты адзін у форме! Ды не сюды ідзі, туды! На авансцэнцу. Стань там!.. Дзе крыжыкам пазначана, стань. Бачыш крыжык? На ім і стой… Лазер давайце!.. Ну, бачыце? - павярнуўся ён да цэкоўскіх чыноўнікаў у сярэдзіне залы, калі ў цэнтральным праходзе паміж крэсламі ўзнік яшчэ адзін касманаўт Рыленка. - Два касманаўты Рыленкі вітаюць з’езд КПСС! І так ва ўсіх сямі праходах і па баках партэру. Дзевяць касманаўтаў, дзевяць паэтаў, дзевяць актрыс! У адным вобразе, у адным камсамольскім парыве! Гэта ідэя! І гэта відовішча, якое дэлегаты ніколі не забудуць! Усё забудуць, а гэта - не! Я ўбачыў такое шоў на Брадвэі - ашалеў! Мне там сказалі, што гэта самы якасны метад стварэння галаграм, які на сёння ёсць! Хто вінаваты, што ён амерыканскі? Я вінаваты, што ён амерыканскі? Скуль я ведаў, што ёсць савецкі, калі мяне толькі ўчора выклікалі?.. Дзе вы былі, таварыш… - падскочыў Дворкін да цэкоўца, які быў інструктарам аддзела навукі і якога Віктар не аднойчы за дні рэпетыцый бачыў, але прозвішча ягонага, як і Дворкін, не помніў… - дзе вы, таварыш, былі раней? Чаму толькі цяпер, калі ўсё гатова для рэпетыцыі з галаграмамі, вы мне заяўляеце, што нічога амерыканскага, нават нябачнага, - адбег Дворкін да празрыстага, якога без стужкі на ім і не відаць было б, пластыкавага цыліндра, у якім стаяў у сваёй форме з усімі сваімі ордэнамі і медалямі "другі", галаграфічны касманаўт Рыленка, гледзячы на якога Віктар успомніў "лётчыка", падумаўшы: "Можа быць, у антыкварнай краме тое самае было? А ніякае не трызненне, не сіла нячыстая?.." - нічога нават нябачнага, калі яно не савецкае, - вярнуўся Дворкін да інструктара, - на з’ездзе Камуністычнай партыі Савецкага Саюза быць не можа! Чаму да сёння магло быць, а ад сёння - не?

Інструктара, жыватастага чалавека ў глухім гарнітуры эмоцыі рэжысёра ніяк не закранулі. Ён не стаў яму адказваць, чаму тое, што да сёння можна было рабіць, ад сёння рабіць нельга, прагаварыў вяла: "Хочаце гэта паказаць, мяняйце ўсё амерыканскае на савецкае. Таварышы з інстытута оптыкі вам дапамогуць. Іх метад, між іншым, не патрабуе цыліндраў, так што дэлегаты не будуць галовамі аб пластык біцца. Паспееце падрыхтавацца, дык паспееце, не - без вашых фокусаў абыдземся. Тут Палац з’ездаў на Краснай плошчы, а не вар’етэ на Брадвэі. І каб увогуле ніякіх фокусаў не было, едзьце на Шабалаўку, запішыце фанаграмы выступаў. На тым усё".

І панёс інструктар свой жывот у свой кабінет.

- Я сыходжу! Сы-хо-джу! Едзьце самі на Шабалаўку, я не паеду! Я адмяняю рэпетыцыю! Я адмяняю з’езд!.. - крычаў рэжысёр Артур Дворкін у спіну інструктару ЦК КПСС, а той спыніўся, выходзячы: "Вось гэта вы, таварыш Дворкін, дарма".

У радыёстудыю на Шабалаўцы рэжысёр Артур Дворкін не паехаў. Калі сядалі ў аўтобус, яго спыніў чалавек у шэрым паліто, нешта яму сказаў - і Дворкін пайшоў з ім.

З выступоўцамі на Шабалаўку паехала Вера Леанардаўна, колішняя акторка МХАТа, кансультантка па сцэнічнай мове. "А навошта фанаграмы запісваць?" - спытала яе актрыса Южкова, і Вера Леанардаўна паглядзела на яе, як на дурніцу. Але сказала: "Каб вы не хваляваліся, што тэкст забудзеце… "

На рэпетыцыі з фанаграмамі рэжысёр Артур Дворкін быў ціхі і задуменны. "Ведаеце, я падумаў, што не трэба мудрыць. Людзі да чаго звыклі? Да таго, што нехта выходзіць на сцэну, нешта ці прамаўляе, ці спявае, ці паказвае - і сыходзіць. Навошта людзям галовы галаграміць? Таму давайце так: выйшлі на сцэну, прагаварылі і пайшлі… Вера Леанардаўна зараз з вамі папрацуе, каб артыкуляцыя з фанаграмай супадала - гэта не так проста, як вы думаеце."

Каб да іх глыбей дайшло, што ўсё не проста, той таварыш у шэрым паліто, які рэжысёра Дворкіна на размову забіраў, падышоў на рэпетыцыі: "Не бойцеся памыліцца. - І падвёў Віктара да мікрафона. - Паспрабуйце прачытаць не так, як напісалі." - "Як не так?" - "Хоць як. Напрыклад: "Тони, страна, как в море ледокол". Віктар прачытаў: "Тони, страна, как в море ледокол", - але ніхто, апроч яго і таварыша ў шэрым паліто, які быў побач, гэтага не пачуў, па залі пракацілася: "Плыви, страна, эпохи ледокол!"

Так што цяпер - што ні кажы…

Але і смеласць цяпер позна не выяўляць. Напісаны тэкст выступу на з’ездзе ён пакінуў Кручу, які пакляўся перадаць яго знаёмым заходнім журналістам. Круча нават сам прачытаць выступ па "варожым" радыё паабяцаў, так што…

- А раптам Круча пабаіцца? - нервовымі крокамі мераючы закуліссе Палаца з’ездаў і спыніўшыся каля грымёркі актрысы Южковай, спытаў самога сябе Віктар, уголас самога сябе спытаў, такой нечаканай была думка, і актрыса Южкова, якая гэтак нервавалася, што дрыжыкі ў руках не магла суняць, не зразумела. - "Хто пабаіцца?.. Каго?.."

Паэт Круча пабаіцца генсека Брэжнева! І гэбіста Андропава пабаіцца, і сціплага сакратара ЦК Суслава. Не перадасць нічога заходнім журналістам. І што тады выйдзе? Выйдзе, што ён, паэт Віктар Маргер, стрэліць з бясшумнага пісталета халастым патронам, а таварыш у шэрым паліто ўпакуе паэта Маргера так, нібы ён стрэліў баявым.

- Сцісні мне далоні, - цераз парог працягнула рукі з расчыненых дзвярэй грымёркі актрыса Южкова. - Моцна. Нечага я баюся, дрыжыкі суняць не магу. А праз гэта голас дрыжаць будзе.

Ён узяў яе далоні, сціснуў. Яна войкнула:

- Мацней! Яшчэ…

- Ніхто не пачуе твае дрыжыкі пад фанаграму.

- Таварыш Брэжнеў пачуе. Мы ж побач будзем.

Актрысу Южкову, як і касманаўта Рыленку, Брэжнеў таксама цалаваў. Усе тут Брэжневым пацалаваныя. І Брэжнеў пацалаваны ў адно месца ўсімі.

- Тупайце да пульта ў правай кулісе, вам адтуль на сцэну выходзіць, - падбег да іх рэжысёр Дворкін, якога пасля ўсяго можа Брэжнеў пацалаваць, а можа і таварыш у шэрым паліто. Зрэшты, як і кожнага.

Ад пульта ў правай кулісе, дзе была чырвоная кнопка супрацьпажар-най заслоны, які пры любой небяспецы імгненна аддзяляў сцэну ад залы: маўляў, гарыце вы гарам, абы мы ўратаваліся! - добра відаць была ўся сцэна з прэзідыумам з’езда. Брэжнеў, Андропаў, Суслаў, Грамыка, Гарбачоў, Ельцын, сакратар беларускага партыйнага ЦК Кісель, госць з Кубы Фідэль Кастра, Хонекер з ГДР, Жыўкаў з Балгарыі, Бабрак Кармаль з Афганістана, Чаушэску з Румыніі - чалавек сто, не меней. Уся камуністычная вярхушка ўсяго свету. І амаль пяць тысяч дэлегатаў з’езда ў зале.

Адной ракеты дастаткова з гор Афганістана.

На трыбуне, павярнуўшыся бокам да залы і тварам да Брэжнева, прамаўляў камсамольскі сакратар Посух. "Камсамол бачыць сваю задачу ў тым, каб выхоўваць у моладзі палітычную пільнасць, класавую нянавісць да ўсяго буржуазнага, усебакова выкрываць імперыялізм, ягоную ідэалогію, мараль, лад жыцця. Падручнікамі для камсамольцаў сталі вашы, дарагі Леанід Ільіч, кнігі "Малая Зямля", "Адраджэнне", "Цаліна".

Неяк Грачын сказаў Віктару, што да 70-годдзя Брэжнева Палітбюро вырашыла выдаць ягоныя ўспаміны. "Толькі няма чаго выдаваць, - развёў рукамі Грачын. І спытаў. - Напісаць не хочаш?" - "Што напісаць?" - "Мемуары генеральнага сакратара". - "Дык, мусібыць, запісаць, а не напісаць?" - "Кажу табе: напісаць. Якраз зараз падбіраюць людзей. Магу закінуць слова". - "А навошта мне гэта?.."

Тую размову Ганна чула, Грачын паківаў ёй спачувальна: "Кідай ты гэтага бульбаша, толку з яго не будзе", - а Ганна ўскінулася: "Ты сам толкам сказаў бы, для чаго яму чужыя ўспаміны пісаць!"

Брэжневу за тры кнігі ўспамінаў далі Ленінскую прэмію. Тым, хто іх пісаў, каму кватэру, каму ордэн, каму пасаду. Імёны не называліся - і ў рэстаране Дома літаратара кожны другі шаптаў па сакрэце, што гэта ён пісаў мемуары генсека. Але тыя, каму было што прашаптаць, маўчалі.

А па краіне анекдот хадзіў. "Ты маю "Малую зямлю" чытаў?" - пытае Брэжнеў Суслава. "Двойчы, Леанід Ільіч". - "Трэба і мне пачытаць"".

"Спаўняецца 50 год з таго дня, калі вы, дарагі Леанід Ільіч, уступілі ў Камуністычную партыю, - захлёбваўся ў шчасці напомніць Брэжневу пра тое, што ён грыб спарахнелы, Посух. - Нібы на чырвоным сцягу Айчыны, з’ядналіся ў вашым жыцці святыя сімвалы - молат рабочага, серп селяніна і зорка салдата. А ў нашых камсамольскіх сэрцах заўсёды б’ецца ваша маладое сэрца камсамольца, якім вы сталі ў 1923 годзе і застаецеся ім па сёння!" - выгукнуў Посух, і зала, ўзняўшыся хваляй, патанула ў авацыях.

У гэтым месцы павінны былі прагучаць вершы пра маладое сэрца камсамольца - і якраз у гэтым месцы "малады камсамолец" Леанід Брэжнеў паглядзеў на паэта Віктара Маргера. Павярнуў галаву да Посуха на трыбуне, а паглядзеў за трыбуну, за кулісу - на Віктара. Вачамі мудрай старой чарапахі, якая перажыла ўсіх, хто хацеў яе зжэрці.

Чарапаха пазнала Віктара і паківала яму лапай. Двухсэнсоўна неяк паківала: прывітальна - і не надта. Што ж ты, маўляў, вершы пра маё сэрца не напісаў?

Двойчы кіўнула. Туды-сюды, туды-сюды…

XVII

У кабінеце старшыні праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў Аляксандра Фадзеева сядзелі за сталом рускія савецкія і братнія савецкія пісьменнікі. Рускія савецкія - з аднаго боку доўгага, аточанага крэсламі стала, братнія савецкія - з процілеглага. І тыя, і гэтыія выглядалі трохі разгубленымі, бо не разумелі, дзеля чаго іх гэтак спешна сабралі? Апроч Фадзеева, тут былі ўсе сакратары Саюза, старшыні творчых секцый, камісій, яшчэ нейкія, невядомыя Купалу, людзі - усяго, разам з беларускімі кіраўнікамі і літаратарамі, чалавек трыццаць.

Фадзееў, які хваліўся аднойчы Купалу за чаркай, што падаўляў Кранштацкі мяцеж, сам выглядаў падаўленым. Вяла паздароўкаўшыся з Купалам, ён высунуў шуфлядку свайго старшынёўскага, прыстаўленага да агульнага, стала, стаў там нешта шукаць, прыпадняў тэчку - і Купала ўбачыў у шуфлядцы пісталет.

Да таго дня, калі Фадзееў завершыць свой зямны шлях самагубным стрэлам у сэрца, напісаўшы ў перадсмяротным лісце: "3 вялікай радасцю іду з жыцця, збаўляючыся ад подлага існавання…" - было яшчэ амаль пятнаццаць гадоў, але пісталет у шуфлядцы ўжо ляжаў.

Ружавашчокі і адзін з усіх, бадай, вясёлы Аляксей Талстой, з якім пяць хвілін падпісвалі яны летась на Усеславянскім мітынгу Зварот да народаў свету супраць вайны, а пасля пяць гадзін абедалі, абняў Купалу: "Рады бачыць жывым-здаровым! У госці заходзь, паабедаем!.." Потым спытаў Фадзеева, які яшчэ да вайны змяніў яго за сталом старшыні: "Не скажаш, чаго я тут?.."

"Не абедаць", - сказаў Фадзееў, і Талстой, без асаблівай любові глянуўшы на свайго пераемніка, рушыў у канец стала, дзе сядзеў чарнявы чалавек у кіцелі пракурора.

"Вось хто, гледзячы зараз на ружовага Талстога, скажа, што праз тры гады ён памрэ ад раку? - падумаў Купала. - Ніхто не скажа. Але так будзе. Усё будзе так, як ніхто не кажа. А так, як усе кажуць, не будзе".

Нядаўні Генеральны сакратар Саюза пісьменнікаў, а цяпер ваенны карэспандэнт газеты "Правда" Стаўскі, які фактычна кіраваў Саюзам пры сібарыце Талстым і даносіў Сталіну на ненадзейных Мандэльштама, Пастэрнака, Шолахава, падскочыў да Мяркулава: "Усіх, каго маглі, сабралі, нават з фронта і з эвакуацыі прывезлі…" - на што камісар паківаў галавой: маўляў, малайцы, - і падаў знак Фадзееву: "Пачынайце".

Купала пашукаў месца, дзе можна сесці, і, сам не ведаючы, чаму, не захацеўшы пераходзіць на беларускі бок стала, сеў побач з Маршаком, з якім апошні раз бачыўся ў Казані, праз якую той выпраўляўся ў эвакуацыю ў Алма-Ату - і была ў іх перад дальняй дарогай доўгая размова.

- Таварышы, - пачаў Фадзееў, падняўшыся за сваім, з пісталетам у шуфлядцы, сталом, у адным тарцы якога сеў Мяркулаў, у другім - Панамарэнка, - мне патэлефанаваў таварыш Сталін… - усе ўсталі… - перадаў прывітанне савецкім пісьменнікам. Найперш тым, хто на фронце, на першай лініі змагання з фашызмам. Асобна таварыш Сталін прасіў прывітаць нашых беларускіх сяброў, франтавікоў і партызанаў. А потым. - узяў паперку са стала, нібы не давяраў памяці, старшыня Саюза пісьменнікаў… - а потым таварыш Сталін спытаў, як мы збіраемся адзначыць юбілей народнага паэта Беларусі Янкі Купалы? Як паэта жывога, - зірнуў Фадзееў на Мяркулава, - ці як паэта мёртвага?..

Не заўважыць на твары кіраўніка пісьменніцкага Саюза пакутлівае намаганне зразумець, што стаіць за пытаннем Сталіна, было немагчыма, і такое ж пакутлівае намаганне правільна зразумець пачутае праступіла на тварах усіх савецкіх пісьменнікаў, якія стаялі, перамінаючыся з нагі на нагу, і калі Фадзееў сказаў: "Сядайце…" - ніхто не сеў. Нават Талстой, які не выглядаў надта заклапочаным праз тое, што адбываецца, заняты размовай з чалавекам у пракурорскім кіцелі.

- А сёння мы хіба не яго хаваем?.. - няўпэўнена падаў голас старшыня камісіі абароннай мастацкай літаратуры Ліберман, на якога Фадзееў зірнуў так, нібы той не цяміць, што кажа, і Ліберман тут жа паправіўся. - Хоць гэта, вядома, нічога не значыць.

У Фадзеева і без таго твар быў такі, нібы яму зуб мудрасці зараз вырываць будуць, а тут яшчэ Ліберман… Навошта было ўсіх збіраць? Таго ж Лібермана, Стаўскага, Талстога, Маршака... 3 фронту забіраць, з эвакуацыі цягнуць... Ён сказаў Сталіну, калі той патэлефанаваў: "Амаль нікога з праўлення няма, дык, можа, мы вырашым гэтае пытанне ўдвух з таварышам Мяркулавым..." - а Сталін зрабіў выгляд, нібы нават не зразумеў, пра што ён? "Як гэта вы будзеце кулуарна вырашаць тое, што вырашаецца калегіяльна?" Потым паклікаў да тэлефона Мяркулава, і той, узяўшы слухаўку, кіўнуў Фадзееву на дзверы. Фадзееў і так бы выйшаў, але камісар кіўнуў раней, чым гаспадар кабінета зрабіў крок да дзвярэй.

Спрактыкаваны апаратчык, палітработнік, які ўжо ў дзевятнаццаць гадоў быў інструктарам палітаддзелу і чакаў прызначэння на месца камісара палка, Фадзееў інтуітыўна адчуваў, што званок Сталіна - гэта нейкая праверка, тэст, але не мог вызначыцца з тым, як гэты тэст, праверку гэтую прайсці, якое прыняць рашэнне, каб яно аказалася правільным? Як не памыліцца, зрабіць тое, чаго чакае Сталін, адносіны якога да старшыні Саюза пісьменнікаў былі прыдзірлівыя, чаму "паспрыяў" Горкі, напісаўшы Сталіну, што ён, Фадзееў, спыніўся ў сваім развіцці, але выстаўляе сябе літаратурным правадыром. Потым Сталін сказаў на прыёме, якраз на тым, які ладзіўся ў дзень уручэння Купалу Сталінскай прэміі: "Ты, Аляксандр, не правадыр, ты - Мечык, які ў сабе Мечыка ненавідзіць, а правадыром ты толькі тады зможаш стаць, калі ў сабе Мечыка палюбіш", - што значыла: "Калі палюбіш у сабе нягодніка", - і тым самым Сталін даў зразумець не толькі тое, што прачытаў "Разгром", фадзееўскі раман, але і тое, з каго пісаў аўтар галоўнага героя. - "І тады, - дагаварыў Сталін, - Мечык у табе не застрэліцца".

Не "ў цябе" сказаў, што значыла б "у тваім рамане", у якім Мечык, галоўны герой, спрабаваў скончыць самагубствам, а "ў табе", што азначала…

- Што значыць нічога не значыць? - спытаў Лібермана, сядаючы, Мяркулаў, і следам за ім, хто адразу, хто яшчэ трохі паперамінаўшыся, селі ўсе. - Што вы маеце на ўвазе, таварыш Ліберман?

У старшыні камісіі абароннай мастацкай літаратуры Саюза савецкіх пісьменнікаў стаў гэтакі выраз твару, з якога павінна было вынікаць, што "нічога не значыць" значыць толькі тое, што нічога не значыць, а болей ён, дальбог, нічога на ўвазе не меў.

- Якія будуць прапановы? - пачакаўшы, пакуль пад пісьменнікамі крэслы рыпець перастануць, спытаў Фадзееў. - Можа, паслухаем спачатку беларускіх таварышаў?..

"Так, так, так, - дружна заківалі старшыні творчых секцый і камісій. - Беларускіх таварышаў спачатку паслухаем", - і пад гэтыя ківанні сакратар пісьменніцкага саюза спытаў сакратара партыйнага ЦК: "Што вы па гэтым пытанні можаце сказаць, таварыш Панамарэнка?"

Панамарэнка адкінуўся на спінку крэсла.

- Нічога. Пытанне не да мяне. Старшыня камісіі па пахаванні таварыш Гарбуноў.

Усе заўважылі, як здзівіўся Мяркулаў. Ён ведаў: Панамарэнку было што сказаць. У справе Івана Луцкевіча-Луцэвіча камісар бачыў два дакументы, падпісаныя сакратаром ЦК. І былі яны даволі, калі не сказаць цалкам, супярэчлівыя. У адным Панамарэнка называў Купалу небяспечным для савецкай улады нацыяналістам, прафашысцкім пісьменнікам, якога трэба неадкладна арыштаваць і аддаць пад суд, што азначала знішчыць, а ў другім пісаў пра яго як пра савецкага паэта-патрыёта, які варты высокай узнагароды: ордэна Леніна. На дакументах былі рэзалюцыі, з якіх вынікала, што і папера "пад суд", і папера "да ордэна" напісаныя як адказы на запыты з Масквы. Якімі былі запыты - гэткімі былі і адказы. Арыштаваць - дык арыштаваць, узнагародзіць - дык узнагародзіць.

Фадзееў не ведаў, хто такі таварыш Гарбуноў, таму паглядзеў на беларускіх таварышаў неяк касавата - і на ўсіх адразу: "Вы маглі б, таварыш Гарбуноў, ахарактарызаваць таварыша Купалу?"

- Спачатку трэба стварыць камісію па выкананні даручэння таварыша Сталіна! - выгукнуў, пакуль Фадзееў вылічваў, хто з беларусаў Гарбуноў, старшыня секцыі гісторыка-рэвалюцыйных пісьменнікаў Злічэнка, у адной пісьменніцкай групе з якім Купала ездзіў некалі ў Кіеў на экскурсію, і ў справаздачы пра тую паездку кіраўнік групы Злічэнка напісаў, што Купала дэманстратыўна не захацеў разам з усімі слухаць оперу "Запарожац за Дунаем", а пайшоў з украінскімі нацыяналістамі выпіваць і купацца ў Дняпры. - Потым ужо будзем слухаць характарыстыкі! - рашуча рассякаў рукой паветра старшыня секцыі гісторыка-рэвалюцыйных пісьменнікаў.

- І не тыя, якія сваімі напісаныя. Бо вядома, што свае напішуць. Святога намалююць. А вось я не разумею, чаму таварыш Купала, калі памёр, дык паводзіць сябе так, нібы ўжо ні за што не адказвае?

"Знайшоў сваіх…" - падумаў Купала, а Фадзееў паёрзаў на крэсле: "Мы і ёсць камісія, таварыш Злічэнка", - і тады Гарбуноў дастаў з кішэні складзены аркуш паперы, зірнуў на Панамарэнку, які згодна кіўнуў, і перадаў паперу Фадзееву.

- Таварышы, сябры нашы! Сёння мы сабраліся, каб развітацца з адным з найслаўных сыноў Беларусі, - разгарнуўшы паперу, стаў чытаць Фадзееў, і Купалу прыемна здзівіла, што ў Фадзеева, які нарадзіўся ў Кімрах і ніколі не жыў у Беларусі, такое файнае, не горшае, чым у Сталіна і Гітлера, беларускае вымаўленне. - Нямала магутных асілкаў-ваякаў, людзей вялікага розуму народжваў беларускі народ. Такім быў заснавальнік беларускага кнігадруку Георгі Скарына, такімі былі асветнікі-гуманісты Сімяон Полацкі, Васіль Цяпінскі, Багушэвіч, але нават сярод іх Янка Купала, з якім са слязьмі на вачах і болем у сэрцы мы назаўсёды развітваемся… - пакруціў над сталом паперыну Фадзееў. - Пачакайце… Гэта ж развітальнае слова. На пахаванні.

- Ну так, - сказаў Гарбуноў. - Характарыстыка.

Пра абсурднасць сітуацыі падумалі ўсе. Але адно - падумаць, іншае - сказаць. Сталін, дарэчы, ніколі не пытаў: "Што вы думаеце, таварыш..." Ну, там, таварыш Жукаў, ці таварыш Берыя. Бо ведаў, што яны думаюць. "Каб ды здох!" - думаюць яны. Таму пытаў: "Што вы скажаце, таварыш?.." Ну, там, таварыш Фадзееў, ці таварыш Панамарэнка.

- Гэта характарыстыка ЦК партыі? - палічыў не лішнім удакладніць Фадзееў у Панамарэнкі, які, таксама разумеючы, што гульню ў "жывога і мёртвага" Сталін прыдумаў не проста так, вырашыў адмаўчацца, але паколькі ён, седзячы побач з Фадзеевым, бачыў, што "характарыстыка" надрукаваная на бланку ЦК, яму нічога не заставалася рабіць, як сказаць: "Так". І тут жа старшыня камісіі абароннай мастацкай літаратуры Ліберман, палічыўшы, што гэта зручны момант, каб выправіць сваю памылку, падняўся з урачыстым тварам: "У такім разе таварыш Купала, безумоўна, жывы! І менавіта ў гэтым аспекце нам трэба падумаць пра юбілей, прадставіць юбіляра да ўзнагароды. Можа быць, да прэміі, да ордэна, да..."

То Гітлер прапаноўвае, то Ліберман.

Панамарэнка, адзіны з усіх прысутных, хто ведаў, чаму і як не стала Купалы, а таму вельмі сумняваўся, што Сталін захацеў раптам забітага ажывіць, каб юбілей ягоны справіць, усё ж вырашыў не выяўляць пакуль свайго сумневу, але і з юбілейнымі ўзнагародамі не спяшацца.

- Ды ўсё ў яго ёсць! - перапыніў ён Лібермана. І ордэн, і прэмія. І званне… Народны паэт! Што яшчэ можа быць?

- А двойчы! - сказаў, нават не перапыніўшыся, Ліберман.

Панамарэнка не зразумеў.

- Што двойчы?

- Двойчы народны! - з тварам, асветленым новай і, як яму, мусіць, здалося, вельмі ўдалай ідэяй, не перапыняўся Ліберман. - Двойчы народны паэт. Беларусі і Расіі. Як жывы сімвал вечнага братэрства.

Усе паглядзелі на Мяркулава, той сядзеў з індыферэнтным тварам: маўляў, вам вырашаць. "Ну, не зусім... - усё ж заўважыўшы нешта не надта жывое на індыферэнтным твары камісара. - не зусім жывы", - хацеў, мусібыць, сказаць драматург Трэнёў, які напісаў п’есу пра тое, як бальшавічка-жонка выдала на смерць белагвардзейца-мужа, спектаклі па якой трыумфальна прайшлі пад расстрэльныя залпы па ўсім СССР, але тут сярод беларускіх паэтаў, якія, сеўшы цеснай купкай, дасюль маўчалі, заўважылася ажыўленне, пра нешта яны перашапталіся, падняўся Пятрусь Броўка: "Мы, беларускія паэты, падтрымліваем прапанову таварыша Лібермана".

Панамарэнка, як па ім відаць было, ніякіх самастойных рашэнняў ад беларускіх паэтаў не чакаў, таму спытаў незадаволена: "Якую канкрэтна, таварыш Броўка, вы падтрымліваеце прапанову?" - і Броўка, убачыўшы рэакцыю Панамарэнкі, хоць і зрабіў паўзу, завагаўся, але ўсё ж не прамаўчаў: "Прапанову надаць Янку Купалу яшчэ адно званне народнага… двойчы народнага, беларускага і рускага, як сімвал вечнага братэрства".

Не ведаючы, што сказаць, каб не памыліцца, у адказ на гэткую неча-канку, першы сакратар беларускага партыйнага ЦК спытаў Мяркулава, які іранічна ўсміхаўся, седзячы насупраць: "Але ж у Расіі, па-мойму, няма такога звання?.." - а потым, зірнуўшы на рускіх савецкіх паэтаў, пасля на савецкіх паэтаў беларускіх, на Броўку, Глебку, Танка, як бы пажартаваў: "Калі яшчэ адно званне Купалу надаць, дык некаму з вас яно не дастанецца..." - і старшыня секцыі дзіцячых пісьменнікаў Маршак засмяяўся.

Ён засмяяўся не праз жарт Панамарэнкі, якога й не чуў, распавядаючы на вуха Купалу пра свае дзіцячыя гады, пражытыя ў доме дзеда, казённага равіна Бера Гіцельсона на Бібкіным правулку ў Віцебску, горадзе, пра які думаў, што гэта габрэйская сталіца, бо дзед казаў, што ў Віцебску нават коні размаўляюць на ідышы. Успомніўшы гэта, Маршак і засмяяўся, а Стаўскі, якому відавочна не спадабалася ні прапанова Лібермана, ні двухсэнсоўная пазіцыя Панамарэнкі, раптам спытаў: "Свае антысавецкія фельетоны ўспомнілі, Самуіл Якаўлевіч? Ці з чаго вам смешна?.."

Усё як заўсёды…

"Усё як заўсёды, - мутарна падумаў Купала. - Вось для чаго Сталін загадаў Мяркулаву сабраць іх усіх? Каб яшчэ раз я паглядзеў, у якім свеце жыў?.."

Пытанне Стаўскага было зусім не смешнае. І не толькі таму, што вай-на, што нядаўні Генеральны сакратар Саюза пісьменнікаў Стаўскі быў на вайне карэспандэнтам газеты "Правда". Пытанне ягонае і без вайны было б небяспечнае - вунь як паглядзеў невядомы Купалу, нечым падобны да Сталіна чалавек у кіцелі пракурора.

Звычайна інтэлігентны Маршак ад падобных пытанняў ніякавеў, а тут, можа быць, праз тое, што блукаў ва ўспамінах дзяцінства, якія, што Купала па сабе ведаў, нагадваюць чалавеку пра найлепшае, што ў ім было… вось жа было - і куды падзелася?.. як і чаму ты ператварыўся ў таго, кім зараз ёсць?.. як стаў такім, якім ні за што не хацеў бы быць?.. і як цяпер глядзець на сябе такога адтуль, з дзяцінства, для якога ты гэтакі, якім стаў, чужы?.. - можа быць, праз гэта, а, можа, праз тое, што не толькі сёння, але і не так даўно ў Казані ён даверліва размаўляў з Купалам, спачувальна казаў яму: "Я ведаю, колькі ў вас паэтаў расстралялі, і, ведаеце, мяне таксама маглі расстраляць, у апошні момант Сталін з расстрэльнага спісу выкрасліў, а сяброў маіх за нейкія прыдуманыя контррэвалюцыйныя сувязі, якія нібыта былі ў іх са мной, знішчылі, і мне так было страшна, балюча, сорамна, я нават пра самагубства падумваў, толькі, ведаеце, наўрад ці я змог бы, як вы, харакіры зрабіць…" - невядома, з якой прычыны, але Маршак раптам падняўся, павярнуўся да Стаўскага: "Гэта зусім не смешна. Нічога з таго, што тут адбываецца, не смешна. Так, я пісаў у маладосці, як і цяпер пішу, фельетоны. І ў белагвардзейскай газеце падчас грамадзянскай вайны, пра што ўсе ведаюць, іх друкаваў. А вось пра тое, як цяжка мне было разабрацца ў тым, што адбываецца, як няпроста было зрабіць выбар, вырашыць, з кім быць? - не ведае ніхто. Але я зрабіў яго, выбар. Я з вамі, тут, а не ў эміграцыі ў Парыжы. І Купала тут, з намі, а не з немцамі ў Мінску, - сеў Маршак і дагаварыў, сеўшы. - Што само па сабе кажа пра тое, мёртвы ён ці жывы".

Выступ Маршака, эмацыйны ўсплёск, з якім ён прамаўляў, быў для гэтага кампраміснага чалавека такім незвычайным, што ніхто не ведаў не толькі, што сказаць, але што й падумаць. "Я не разумею, як тое, што ён з намі, даказвае тое, што ён… Ён, калі мы ў Мінску… калі мы ў Кіеве былі…" - паспрабаваў нешта сказаць і заблытаўся, зноў успомніўшы экскурсію ў Кіеў, Злічэнка, а ўсе астатнія, чакаючы рэакцыі ці Мяркулава, ці Панамарэнкі, маўчалі.

Купала добра помніў той стан, у якім пакідаў Мінск, памятаў трывогу, адчай - і думку, якая мільгнула: а, можа, застацца?.. І думка тая, што ён таксама добра помніў, мільгнула не толькі праз тое, што маці з Мінску не хацела ехаць, не адно праз страх за яе. За сябе таксама. А калі зусім шчырым перад самім сабою быць, дык найперш за сябе.

Але што было б далей?.. Гэта цяпер ён ведаў, калі ўжо й ведаць няма патрэбы, усё, што будзе наперадзе, а тады пра тое можна было толькі гадаць. Немцы, дый не толькі немцы, свае таксама, як і тады, у 20-я, калі палякі ў Мінск прыйшлі, не далі б яму спакойна жыць… Потым з імі, са сваімі, эміграцыя… Толькі ўжо не тая эміграцыя, на якую пасля рэвалюцыі спакушалі яго Гіпіус з Меражкоўскім, угаворвала княгіня Магдалена Радзівіл. Зусім не тая. Можа быць, быў бы зараз жывы, але як бы жыў? Як ганаровы сябар Імперскай палаты літаратуры?..

- Дзіцячы пісьменнік не па-дзіцячаму выступіў, - пачуўся чыйсьці нетаропкі, трохі хрыплаваты голас, і чамусьці Купала, яшчэ не ўбачыўшы, хто прамаўляе, падумаў пра чалавека ў кіцелі пракурора. І не памыліўся.

- Але калі таварыш Маршак мяркуе, што выступіў на карысць таварыша Купалы, - нетаропка доўжыў той, апрануты ў пракурорскі кіцель, чалавек, які сядзеў у самым канцы стала, і было відаць, што не толькі Купала, а ніхто, нават Талстой, які сеў побач з ім, не ведае, хто ён такі, - дык, па-мойму, у гэтым ён памыляецца. Але не памыляецца ў іншым: у інстынктах, або, калі заўгодна, у філасофіі. У такой, - пстрыкнуў пальцамі "пракурор", - жыццёва-пабытовай філасофіі, зыходзячы з якой прымаюць рашэнні людзі. Найперш слабыя. А паколькі, як сведчыць Святое пісанне, і гэта адзінае сведчанне ў ім, якому я веру, слабыя ўсе, дык можам лічыць, што ўсе мы, за рэдкімі выключэннямі, прымаем рашэнні, зыходзячы менавіта з гэтай самай жыццёва-пабытовай філасофіі. Нават тады, калі лічым, што выбар, які мы робім, - уважліва паглядзеў "пракурор" на Маршака, - прадыктаваны нам нейкай іншай, значна вышэйшай за нашу пабытовую філасофію ідэяй, усё адно любое наша рашэнне абумоўленае найперш тым, наколькі яно для нас бяспечнае ці небяспечнае. Няхай сабе яно як бы й не звязанае з бяспекай, з тым, пагражае нешта табе, твайму жыццю, - ну, скажам, у якую краму лепш па хлеб схадзіць, - ці не пагражае, падсвядома ў гэтым прысутнічае не толькі хлеб, але і асцярога за жыццё. - Тут ён, адчуваючы, што занадта ўдаўся ў філасофію, у якой не ўсе пісьменнікі падкаваныя, вырашыў выказацца прасцей. - Я ўсё, зразумела, спрошчваю, але чалавек падсвядома ўзважвае: колькі трэба вуліц перайсці, па якіх машыны імчаць, ці ёсць скрыжаванні па дарозе ў тую краму, ці ў гэтую… Дык вось уявіце чалавека, - гэтак жа ўважліва, як толькі што на Маршака, зірнуў "пракурор" на Купалу, - на скрыжаванні вайны. У горадзе, які вось-вось будзе заняты немцамі. І які мае досвед жыцця ў гэтым жа горадзе, некалі занятым палякамі. Што яму рабіць дзеля бяспекі? Адыходзіць з Чырвонай арміяй? Мінулым разам ён не адышоў - і застаўся жывы. Яго не расстралялі, не арыштавалі. Нават сімвалам сяброўства з акупантамі паспрабавалі зрабіць… Нешта ён праз тое страціў, але захаваў жыццё. А значыць, рашэнне, якое прыняў, выбар, які зрабіў, быў правільны. Вось і праз гады, калі ўжо не палякі, а немцы ўваходзілі ў Мінск, у якім не толькі ягоная маці, але і шмат хто з блізкіх яму людзей застаўся, ён падумаў… Вось пра што вы падумалі, таварыш Купала?.. Не тады, зараз?.. Пра тое, што калі б засталіся ў Мінску, былі б жывы?

Так, ён падумаў якраз пра гэта. Яшчэ падумаў: "Ды пайшлі вы з вашымі юбілеямі! Праз гэта таіцца, хавацца? Ды яшчэ па смерці, калі ўжо ведаеш усё, што наперадзе… Вунь Маршак, які хоць і не ведае, што наперадзе, і то не стаіўся". І Купала ціха, але выразна сказаў: "Так, падумаў, што калі б застаўся ў Мінску, быў бы жывым".

- Та-а-к… - пагрозліва ўстаючы, працягнуў Панамарэнка, і тут жа: "Так, так, так - говорит пулемётчик, так-так-так - говорит пулемёт…" - праспяваў нехта ў расчыненым акне, і ўсе, павярнуўшыся да вакна, убачылі дзіўнаватага чалавека ў лётным шлеме з чырвонай зоркай, які, адным, зялёным вокам падміргнуўшы Мяркулаву, а другім, карычневым, Панамарэнку, сказаў: "Кур’ер з Крамля. Узнагарода для таварыша Купалы", - і пакуль Мяркулаў намагаўся ўспомніць, дзе ён гэтага разнавокага бачыў, кур’ер з Крамля, паклаўшы на белае падваконне чырвоную пушачку, як ніадкуль з’явіўся, так у нікуды знік.

Пушачка была такой чырвонай, нібы распаленай, здавалася - вось-вось запалае. Яна нагадвала тыя футаральчыкі, у якія звычайна кладуць для ўручэння зоркі герояў. Фадзееў неяк няўпэўнена ўстаў, асцярожна, нібы апячыся баяўся, узяў пушачку, вярнуўся да стала, падняў вечка. Здрыгануўся, быццам напраўду апёкся, пушачка выпала з ягоных рук - і ён абамлела сеў. На стале перад ім ляжаў крыжык з раскрыжаваным Сталіным. У фрэнчы, у галіфэ і ў ботах.

- Стаяць! - схапіўшы крыжык, малпай скочыў у вакно Мяркулаў, Купала ніколі не падумаў бы, што такі грузны чалавек можа гэтак скочыць. - Стой!.. - яшчэ раз крыкнуў камісар, а потым з двара пачуўся стрэл, і нехта грузна ўпаў. Усе кінуліся да вокнаў: пасярод параднага двара дома Растовых курыўся пыл над паваленай на камісара, з рук якога выпаў пісталет, скульптурай мысляра, на патыліцы якога свяціўся чырвонай зоркай лётны шлем.

18

- Дэлегатаў і гасцей XXVI з’езда Камуністычнай партыі Савецкага Саюза вітае савецкая моладзь, ленінская піянерыя і ленінскі камсамол! - разнёсся пад дахам Палаца з’ездаў голас дыктара, і першым за супрацьпажарную заслону ступіў да трыбуны касманаўт Рыленка, за ім актрыса Южкова, за ёй Віктар… "Смела наперад! Спілуйце кайданкі! Скіньце скрываўлены царскі ланцуг!" - успомніўся юначы верш Брэжнева, які Віктар усё ж пераклаў (бо чаму не?), але Суслаў ідэю Посуха прачытаць верш па-беларуску не ўхваліў: "Вы на з’ездзе пісьменнікаў пераклады ягоных вершаў чытайце. А на з’ездзе партыі скажыце пра ягоныя партыйныя кнігі. Узнёсла скажыце, як песню праспявайце". І Посух праспяваў пра "Малую зямлю".

"Мы пройдем сквозь шторм и дым. Станет небо голубым. Не расстанусь с комсомолом, буду вечно молодым…" - з песняй і сцягамі пацяклі ручаінамі ва ўсе праходы залы Палаца з’ездаў піянеры і камсамольцы, лепшыя з лепшых, адабраныя на піянерскіх сходах, на камсамольскіх будоўлях, на заводах і фабрыках, у інстытутах і калгасах, у арміі і на флоце, і так доўга, як у тыя хвіліны, пакуль набліжаліся яны ад уваходаў у залу да сцэны, пакуль Віктар падыходзіў па сцэне да трыбуны, пакуль стаяў за ёй, чакаючы, калі ручаіны перастануць цячы, застынуць, зледзянеюць, - ніколі гэтак павольна, так доўга не цягнуўся час…

- Трэба ўстаць, Леанід Ільіч… Нашу змену прывітаць… - пачуў Віктар за спінай голас Суслава, а за голасам пачуўся хруст, з якім пачаў падымацца Брэжнеў: вось хруснулі ў локцях рукі, якімі абапёрся ён на стол, вось у плячах захрусцела, вось адно калена хруснула, другое: "Так, Міхаіл Андрэевіч, трэба падняцца…" - і ў скронях Віктара запульсавала: "Трэба падняцца! Так, трэба падняцца! Над самім сабой, над страхам! Трэба сказаць, трэба сказаць, трэба сказаць!.. Не можа чалавек, які ледзьве падымаецца, кіраваць краінай. Яму трэба сысці, пакуль ён сам гэта разумее. Калі перастане разумець, тады будзе… А што будзе? Тое самае, што ёсць. Бо ўжо не ён кіруе. Смірцюкоў сказаў Ганне, што на гэтым з’ездзе дарагі Леанід Ільіч хацеў заявіць пра адстаўку, але тыя, хто за ім, супраць. Бо надта дарагі… А раптам плюне і заявіць? Што тады?.. Тады выйдзе, што паэт Віктар Маргер прапанаваў генеральнаму сакратару ЦК КПСС сысці з пасады - і той сышоў!"

Віктару ніводнага разу не падумалася раней пра такую магчымасць. А тут падумаў - галава кружанулася. Так, што яго хіснула. І хоць рэжысёр Дворкін сто разоў казаў: "Калі сталі за трыбуну, ні ў якім разе не паварочвацца да прэзідыума! Толькі ў залу глядзець, толькі на дэлегатаў!" - Віктар павярнуўся да Брэжнева, які падняўся і пляскаў камсамольцам з піянерамі: "Сыдзі! Сыдзі! Сыдзі!.. "

Брэжнеў глядзеў паўз яго. У залу. На дэлегатаў. І так на іх глядзеў, што Віктар на заклад мог са Смерцю пабіцца: не сыдзе! Бо хто яго, калі сыдзе, гэтак вітаць будзе?..

Як цягнецца час! Здаецца, яны столькі на сцэне, колькі Брэжнеў ва ўладзе, а яшчэ нават касманаўт не выступіў… І Южкова ўсё калоціцца, дрыжыкі суняць не можа.

Віктара не калаціла. Ніякіх дрыжыкаў. Ён быў напружаны, але спакойны. Як заўсёды, калі трэба было сабрацца, каб прыняць рашэнне.

"Але ж ты прыняў яго. Напісаў тое, што вырашыў сказаць. Аддаў напісанае Кручу. Папрасіў перадаць замежным журналістам. Можа быць, Круча ўжо аддаў ім. І яны чакаюць, пакуль…"

Ён уявіў Кручу з журналістамі. Як ён нервуецца, а яны пытаюць: "Што?.. Выступіў?.. Сказаў?.."

Трэба сказаць. Бо калі не сказаць тут, дык што тады казаць там?..

Чакай, а для чаго трэба?

Дзеля каго?

Вось яно. Ключавое.

Для чаго і дзеля каго?

Дзеля народа? Для Радзімы? Дык калі з тым, што народ, яшчэ можна неяк мірыцца, дык з тым, што Радзіма, ну ніяк! Нездарма адзін з паэтаў-эмігрантаў ваўчыцай яе назваў.

Але праблема не ў ёй. Ваўчыца, не ваўчыца... Як каго карміла... Праблема ў ім. У тым праблема, што ўсё, што ён зрабіў, каб стаяць на гэтай сцэне за гэтай трыбунай, усё, для чаго і зараз стаіць ён тут, і збіраецца сказаць тое, што напісаў, - дзеля сябе. І калі не збярэцца сказаць, калі не скажа, дык дзеля сябе таксама. Нічога дзеля Брэжнева, Суслава, Андропава, для Палітбюро ЦК, нічога для дэлегатаў, нічога для журналістаў, нічога дзеля Кручы, Шкляра, Вышэнскага, Ружэвіча, Ахметавай, Бычыка, Пімена, Бура, Барады, нічога для Саюза пісьменнікаў, дзеля народа, савецкага ці нямецкага, нічога для Радзімы, дзеля Ганны нічога, усё - дзеля сябе.

Каб падняцца.

Успоміў, як на Шыпку падымаўся. Як цяжка было ісці ўверх па схілах гары, узыходзіць шляхам, якім узыходзілі ўсе. І як лёгка ўзляцеў ён у вышыню з Арлінага гнязда, з якога ўзлятаць, падымацца, здавалася, ужо не было куды.

Праз тое ўзляцеў, што арол?

Не. Праз выпадак.

Але чаму той выпадак менавіта яму Бог паслаў? У Вірсава забраў і яму аддаў. Бо Вірсаў не гэтакі гнуткі, на вузкай лесвіцы ветэрана з мыліцамі не падхапіў бы? Не скарыстаўся б выпадкам?..

Скарыстаўся б. Вірсаў казаў: "Я магу ўсё, што могуць усе".

Стоп. Недзе тут тое, што ён шукае… Ён ветэрана падтрымаў для сябе? Ну, не для Брэжнева ж, не для Жыўкава, не для Палітбюро. Савецкага ці балгарскага… Але і не для сябе. Хіба ён думаў, што калі не дасць ветэрану ўпасці, дык ветэран яго падыме вышэй за Арлінае гняздо? Што выйдзе так, як выйшла? Не. Ён не даў ветэрану ўпасці, каб ветэран не ўпаў. Ён зрабіў гэта дзеля ветэрана - больш ні для каго і ні для чаго.

Не дзеля сябе. І тое, што ён зрабіў не дзеля сябе, дзеля іншага, вярнулася яму з лішкам.

Але гэта банальна. Біблейшчына.

А што не банальна? Што не біблейшчына? Хрыстос хіба ўзважваў, вагаўся, сказаць ісціну, якая Яму адкрылася, ці не сказаць?..

Во куды яго занесла! На з’ездзе антыхрыстаў да Хрыста.

"Паважаныя дэлегаты з’езда, дарагі і любімы Леанід Ільіч! - пачаў прамаўляць напісаны яму тэкст касманаўт Рыленка. - Ад атрада савецкіх касманаўтаў, ад стваральнікаў нашай касмічнай тэхнікі, якая ўзняла Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік вышэй за ўсе краіны ўсяго свету, прыміце прывітанне XXVI з’езду КПСС… з космаса!.." - выгукнуў Рыленка так, як навучылі яго рэжысёр Дворкін з колішняй акторкай МХАТа Верай Леанардаўнай, і ўсе дэлегаты з’езда гэтак узвіліся з крэслаў, нібы ў космас узляцелі, каб вітаць адтуль дарагога Леаніда Ільіча, і ўсе піянеры, усе камсамольцы разам з іх заводамі, калгасамі, фабрыкамі, інстытутамі, разам з арміяй і флотам, разам з камсамольскімі будоўлямі грымнулі "ура!.."

"Задралі! - казаў яму, калі выпівалі пасля адной з рэпетыцый, Рыленка. - Я Герой Савецкага Саюза, касманаўт, палкоўнік, а нейкі сутэнёр са старой курвай мяне шыхтуюць, як навабранца! Стань тут, павярніся гэтак, разяўся так! Ты ведаеш, чыёй яна палюбоўніцай была, Леанардаўна? Яжоўскай! Сталінскага падручнага палюбоўніцай! Ты бачыў, што ў яе грудзей няма? Ён выразаў! Прыраўнаваў і адрэзаў! Ці, можа, гэтую страшылку пра Яжова прыдумалі, проста высахлі грудзі ў курвы. А яе ў Крэмль! Таксама, відаць, нейкі былы палюбоўнік па старой памяці прыцягнуў… Я што: не мог прыйсці і прачытаць тое, што ты мне напісаў, сам? Без курвы Леанардаўны, без дэбіла Дворкіна? Ці гэта я дэбіл? Я касманаўт! Герой Савецкага Саюза!.."

- Твой выступ не я пісаў, - перапыніў яго Віктар, і Рыленка здзівіўся:

- Хіба?.. А ўсе кажуць, што ты. І мне, і Южковай… Усім. Нават Леаніду Ільічу.

- Што Леаніду Ільічу?

- Ягоныя ўспаміны пісаў. Таму цябе і ўзялі на з’езд. А потым паставяць на камсамол. У Палітбюро адны дзяды, дык яны вырашылі ў камсамоле амаладзіць кадры. - І Рыленка засмяяўся. - Во логіка.

- Хто так кажа?

- Усе. Апроч цябе.

Героем Савецкага Саюза Рыленка стаў яшчэ да таго, як стаў касманаўтам. Выпрабоўваў нейкі найсакрэтны самалёт, той пачаў падаць, але Рыленка яго не кінуў. Не катапультаваўся. Віктар спытаў: "Чаму? Стаць героем хацеў?" - і Рыленка сказаў, наліваючы каньяк: "Не думаў пра гэта. Палётнае заданне было: падняць і пасадзіць самалёт. Я падняў і пасадзіў".

Гэта з ім, з Рыленкам, падумаўшы, што калі герой і ў касманаўты запісалі, дык здароўе ў яго такое, што народзіцца дзіця, пажыла пару гадоў Ганна. І гэта яна, мусібыць, прыцягнула яго ў Крэмль. Па старой памяці.

"А заўтра смерць цябе спаткае, ніхто не ведае, якая…" - спяваў, наліваючы каньяк, Рыленка, і калі Віктар спытаў: "Чаму ты выбраў працу такую, на якой рызыкуеш жыццём?" - пацепнуў плячыма: "А хто ў мяне пытаўся? Паклікалі, праверылі, сказалі: "Падыходзіш!" І што мне адказаць на гэта было? Што не? Калі ўсе рваліся ў касманаўты. Калі ўсіх у нашым палку адсеялі, а мяне паклікалі. Заўважылі. Вось і цябе заўважылі ў тваім палку. Паклікалі, праверылі, сказалі: "Падыходзіш". Гэтак з усімі, хто падыходзіць. А з тымі, хто не падыходзіць, інакш. Так што давай вып’ем за тое, што падышлі. І за рызыку. Я люблю рызыкаваць. Для мяне жыць - гэта ў адкрыты космас выходзіць. Таму я і падышоў. А чаму ты падышоў, не ведаю. У адкрыты космас не выходзіш. Чым ты рызыкуеш?.. Тым, што старому пердуну Брэжневу не спадабацца можаш? Кашчэю Суславу? Палітбюро?.. Анекдот пра гэтых мухамораў ведаеш? Што такое чатыры нагі на сорак зубоў? Кракадзіл. А сорак ног на чатыры зубы? Палітбюро. Чаму не смяешся?.. А, чуў… Тады пра генсека. Наш, касмічны анекдот, ты не мог чуць. Паляцеў Брэжнеў у космас. І забыўся вярнуцца… Ты чаму не смяешся?.."

Бо нічога смешнага. Бо чаму ты, Герой Савецкага Саюза, касманаўт, палкоўнік Рыленка, чалавека, якога гэтак не любіш, так горача вітаеш? Актрыса Южкова дык хоць любіць - ажно калоціцца. У гэтай зале, можа быць, адна яна і любіць усімі любімага Леаніда Ільіча.

Актрыса Южкова калацілася і тады, калі ў гатэлі завяла Віктара ў свой нумар. Не пытаючыся, ці хоча ён заходзіць, узяла пад руку і завяла. Яны вярнуліся з Дома мод, дзе яму прымяралі касцюм, які шылі на выступ, а ёй сукенку. Такую строга-шэрую, якая толькі і можа пасаваць ідэйнай камсамолцы. Там безліч вісела сукенак, адна шыкоўна-шаўковая, святочная, і актрыса Южкова спытала: "А можна мне гэтую?" Ёй хуценька, яе ведалі і любілі, падалі тую сукенку: "Калі ласка! Прымерайце!" - і калі яна выйшла з прымяральні, дырэктарка Дома мод прыцмокнула: "Шык! Галівуд! Можаце не здымаць. Толькі гэта не для выступу".

Актрыса Южкова зняла сукенку, як толькі яны ўвайшлі ў нумар. І ўся ў дрыжыках, пацягнула яго ў ложак… Потым, калі перастала дрыжаць, паднялася, зноў сукенку прымерала. "Я прыгожая? Не горшая за Ганну?.."

Так, яна была прыгожая. Гэтакая маскоўская Мэрылін Манро. Але... Але яна дрыжэла, а ў ім - ніякіх дрыжыкаў. Такіх, як з Ганнай…

Потым яна папракала яго ў няшчырасці. "Ты не шчыры быў са мной. Навошта, калі не шчыра? Ты і вершы пішаш так, як кахаеш? Чытаеш ва ўсякім разе так. Як ледакол пра лёд. Я гэта заўважыла, Веры Леанардаўне сказала. Яна згадзілася. "Толькі што я, - спытала, - магу зрабіць? Нельга навучыць шчыра прамовіць тое, што напісана не шчыра". А ты ж сам пісаў… Тады скажы мне: навошта табе ўсё гэта? Дзеля чаго?.."

"Шаноўныя таварышы дэпутаты! Дарагі і любімы Леанід Ільіч! Дазвольце мне ад імя работнікаў кіно і тэатра, ад імя мастакоў, музыкаў, ад імя ўсіх дзеячаў савецкай культуры прывітаць вас і пажадаць плённай працы XXVI з’езду нашай роднай камуністычнай партыі!.." - выпіраючы грудзямі Мэрылін Манро са строга-шэрай, якая толькі і можа пасаваць ідэйнай камсамолцы, пашытай у маскоўскім Доме мод сукенкі, шаўкова-шыкоўным голасам пачала прамаўляць актрыса Южкова, адвярнуўшыся ад залы да прэзідыума, да Леаніда Ільіча, чым адразу парушыла ўсе рэжысёрскія ўстаноўкі Дворкіна, але да канца вытрымала ўсе ўстаноўкі былой актрысы МХАТа, старой курвы Веры Леанардаўны, якая за сваё жыццё гэтак высахла, што ў яе не было ніякіх грудзей, калі толькі яна не паклала ў ліфік пару гранат.

"Ведалі б вы, - казала Вера Леанардаўна, калі Віктар пасля адной з рэпетыцый праводзіў яе дахаты, і яна запрасіла яго на каву, - колькі ўва мне нянавісці да гэтай улады, гэтай партыі, гэтай краіны! Мне тры гады было, мы жылі ў сваім доме на Палянцы, калі яны сваю рэвалюцыю прыдумалі, і з таго часу я столькі ператрывала! Бацьку забралі, расстралялі, маці саслалі ў Казахстан, яна там памерла. Мяне Маркелаў, не Мяркулаў, а Маркелаў, генерал, ведаеце такога? - замуж узяў, таму не чапалі, а пасля і яго арыштавалі. Я ўжо ў тэатры была, дык уявіце!.. Жонка ворага народа ў тэатры, у які Сталін ходзіць! Хацелі выгнаць, за мяне Якаў Баярскі заступіўся. Дырэктар МХАТа, ведаеце такога? Ён з Беларусі, з вашых мясцін. Я ў яго на дачы жыла, бо жыць не было дзе, дом у нас забралі. Ён разам з Яжовым, такога вы мусіце ведаць, дачу наймаў, дык там у гасцях хто толькі ні бываў! А пасля галоўнага энкэвэдыста Яжова звінавацілі ў гомасексуалізме, і ён назваў Баярскага… ну, сваім каханкам, дык Якава, як і Яжова, расстралялі, яшчэ й Мейерхольда разам з ім, а мяне як толькі ні цкавалі, ні прыніжалі - лесбіянка, маўляў, сука, калі ў кампаніі з гомасексуаламі, ды яшчэ з ворагамі... І вось мне за семдзесят, я старая і нікому не патрэбная, як наш касманаўт кажа, курва, а тут мне прапануюць - бо школа, такой школы цяпер няма! - узяць групу, падрыхтаваць да выступу на з’ездзе. Дык я і ўзяла. Вазьму, думаю, пару гранат, пранясу як-небудзь на рэпетыцыю, схаваю, а на з’ездзе ці кіну, ці разам з сабой падарву…"

- Павярніся! Павярніся! - шаптаў з-за кулісы і пальцам актрысе Южковай гразіў рэжысёр Дворкін, які праз дзень пасля таго, як таварыш у шэрым паліто запрасіў яго праехаць з ім на Лубянку, сядзеў у гатэлі ў нумары Віктара і даводзіў, што СССР - гэта адна срань ад Хабараўска да Брэста, і што наваляла гэтай срані ад Брэста да Хабараўска сраная КПСС, у з’ездзе якой, у стварэнні антуражу сходкі старых засранцаў яны з Віктарам маюць сраны гонар браць сраны ўдзел. І вось гэты рэжысёр з ягонай трупай, у якой адна актрыса Южкова шчырая на сцэне, як у ложку, гэтыя людзі, якія не баяцца выходзіць у адкрыты космас, але баяцца сказаць тое, што думаюць, бо адкрытая праўда страшней за адкрыты космас, таму яны хаваюцца ад яе за анекдотамі і, ведаючы праўду пра срань ад Брэста да Хабараўска, узнёсла вітаюць тых, хто гэтай срані наваляў. І так не толькі тут, так паўсюль: на заводах і фабрыках, у інстытутах і калгасах, у арміі і на флоце, на камсамольскіх будоўлях, на ўсіх будоўлях камунізму, у ЦК камсамола і ЦК КПСС, у ЦК ленінскай піянерыі - скрозь і ўсюды фальш, як пусты фанцік на каляднай ёлцы, з якога даўно нехта дастаў і ўпотай з’еў цукерку.

Вось чаму трэба прамовіць тое, што ён напісаў. І не памыліцца ні ў слове, ні ў руху. Асабліва напрыканцы. Сказаць, павярнуўшыся да прэзідыума: "Час зірнуць у вочы праўдзе: не можа выконваць абавязкі кіраўніка краіны чалавек, які проста не мае на тое фізічных сіл", - і павярнуцца да залы…

Не раз і не два прамаўляў ён свой выступ перад люстэркам, шукаючы дакладную інтанацыю, вывяраючы кожны рух і ўяўляючы залу, людзей, якія будуць яго слухаць. Так, яны дэлегаты партыйнага з’езду, большасць з іх яшчэ тыя морды, але ж людзі. І трэба звярнуцца да іх даверліва. Гэтак даверліва, каб хто-небудзь з іх не стрымаўся, пляснуў - яны ж усе будуць сядзець і думаць пра тое ж! Пра што ім яшчэ думаць? Пра народ, пра краіну? Наўрад ці. На з’езд яны прыпруцца не дзеля народа, не дзеля краіны, а дзеля сябе.

Зрэшты, як і ён.

Апошняя думка была зараз лішняй. Дэструктыўнай, як сказаў бы камсамольскі сакратар Посух, і Віктар адкінуў яе. Ён не дзеля сябе. Ён падае руку інвалідам.

"Вунь яны…" - уважліва паглядзеў ён у залу. І ў ёй убачыў, у зале ўба-чыў, а не дома ў люстэрку, што не: ніхто не плясне. Ні камуністы ў крэслах дэлегатаў, ні камсамольцы, што замёрлі ў праходах паміж крэсламі. А калі й запляскаюць, дык каб спыніць яго, не даць дагаварыць. Каб утапіўся ён разам з санкамі, на якіх, разагнаўшыся, скочыў з высокага берага, як з трампліна, на тонкі лёд.

Яму сем гадоў было. Сем з паловай. Ён праваліўся ў палонку, рака разам з санкамі, вяроўка на якіх блытанула ногі, цягнула пад лёд, сябры, што каталіся на каньках, кінуліся ўрассыпную, нехта з берага крычаў: "Не падыходзьце да яго, ён вас з сабой пацягне!.." - а ён тануў і думаў: "Ну чаго я з санкамі прыпёрся? Усе з канькамі, а я з санкамі…"

Дзякуй Богу, бацька якраз з працы йшоў. Звычайна ён пазней дахаты вяртаўся, а тут, як пасля казаў, нібы нехта штурхануў яго: "Напрацаваўся, досыць на сёння. Ідзі, цябе дома чакаюць". І бацька ланцуг нёс, каб Цэзара навязваць. Усе вяроўкі Цэзар, напалову аўчарка, напалову воўк, перагрызаў, дык бацька выкаваў ланцуг. Не надта доўгі, але яго хапіла, каб, лёгшы на лёд, кінуць канец ланцуга ў палонку.

"Ну, не ведаю, - казаў бацька, які ўсё цвеліў маці, што тая ходзіць да царквы, дома па тры разы на дзень моліцца. - Можа быць, і ёсць ён, Бог. Ці нешта такое. Колькі разоў збіраўся ланцуг выкаваць! А сёння не збіраўся - і скаваў. Ёсць нешта такое…"

З бацькамі таксама праблема. Калі бацька, які сам з характарам, нікому ні ў чым і ніколі не спусціць, сына-ворага як-небудзь перажыве, дык маці… Хоць яна і казала, як Бычык: "Вырашай, сыне, сам. Табе жыць". Але казаць - адно, жыць - іншае. Вось яна ідзе да суседзяў, ці прыходзіць на працу ў сваю бухгалтэрыю, а ад яе адварочваюцца, як у тэатры ад Веры Леанардаўны. І цкуюць, прыніжаюць, нехта кідае ў спіну, калі яна выходзіць: "Во, сука, нарадзіла!.. "

Думаць пра гэта, уяўляць такое было невыносна, але яно ўяўлялася, пра гэта думалася і думалася. Бо ён ведаў, што будзе менавіта так, а не інакш. І ён нічым і ніяк не здолее бацькам дапамагчы.

Яму таксама чакаць дапамогі няма ад каго. Ён будзе, як у палонцы. "Не падыходзьце да яго, ён вас з сабой пацягне!.." Хіба Грачын кіне ланцуг. А, можа, і не, бо ён каваў яго, каб навязваць, а не ратаваць.

Думка пра Грачына прыйшла разам з адчуваннем, нібы пра нешта ён забыўся. І не мог успомніць, пра што?.. Тэкст помніў. Не забыўся, што пасля выступу трэба павярнуцца і пайсці. Абавязкова адразу павярнуцца і пайсці са сцэны. Роўненька паўз прэзідыум… А дзе Грачын? І Віктар павярнуўся, бо не мог успомніць, ці бачыў Грачына ў прэзідыуме? Няма яго, ці ён яго не заўважыў? Але як мог не заўважыць? Той звычайна сядзеў у першым шэрагу. З левага боку, - крутнуў Віктар галаву ўлева: Грачына не было! На ягоным месцы ў першым шэрагу бліжэй да левага краю сядзеў дырэктар антыкварнай крамы.

Не можа такога быць! Што ж сталася?.. Таму і Ганну ў Крэмль не пусцілі, што Грачына ў Крамлі няма? Няма на з’ездзе, ці ўжо няма ў ЦК? Суслаў нездарма пытаўся, ці бывае Андропаў на лецішчы Грачына, і што яны там за размовы вядуць?..

Але ж Андропаў тут.

У кулісе з левага боку, за некалькі крокаў ад крэсла сакратара ЦК КПСС, на якім сядзеў дырэктар антыкварнай крамы, стаяў рэжысёр Дворкін і гразіў кулакамі. Спачатку левым, пасля правым, потым абодвума. Выгляд у Віктара быў, мусіць, такі, што старая чарапаха ў акулярах, якая сядзела ў прэзідыуме наўпрост перад ім, адсунула ўбок нейкія паперы і запытліва тузанула, гледзячы на яго, галавой: маўляў, нешта здарылася?

Што?..

XIX

Пра "кур’ера" з Крамля, пра мысляра ў шлеме, пра Сталіна на крыжы, пра тое, кім і для чаго быў гэты знак пададзены, думаць Купала не стаў. "Процьма часу, вечнасць наперадзе. Надумаюся яшчэ".

- Я ўсё ж вырашыў, што не па-беларуску яно будзе, калі цябе замест мяне пахаваюць, - вярнуўшыся ў канферэнц-залу, падаў ён, каб з труны дапамагчы выбрацца, руку Качарыгу, які схапіўся за яе так, што не вырваць, стаў цалаваць: "Дзякуй, Іван Дамінікавіч! Дзякуй, дзякуй, дзякуй!" - і, не знаходзячы іншых слоў, бо ўсё ж моцна, мусібыць, яго страсянула, стаў казаць тое самае, нібы яно на мазгах ягоных са страху запісалася, што казаў, калі першы раз з купалаўскай труны выбраўся: "Калі ласка, кладзіцеся, бліжэй во сюды, улева, бо справа нешта муляе… Я ўсё жыццё любіў вас, Іван Дамінікавіч, ніхто вас не любіў болей за мяне, а тое, што напісаў нешта на вас, дык калі б яны не хацелі, маглі б не чытаць, але яны хацелі, таму я і напісаў, так бывае, гэта інтуіцыя, вы самі ведаеце, бо яна ў вас, як ні ў каго, таму не разумею, навошта вы з Казані прыехалі, там ніхто б вас не чапаў, каму і хто патрэбны ў Казані, а вы ў Маскву захацелі, каб справіць юбілей, так што самі вінаваты, Іван Дамінікавіч, маглі б увогуле ні ў Казань, ні ў Маскву не ехаць, жывым бы засталіся, бо каму б я тады напісаў на вас?.. Немцам?.. Гітлеру?.. Дык я па-нямецку пісаць не ўмею…"

Купала ўспомніў, як Гітлер прапаноўваў яму стаць народным паэтам Рэйху, і спытаў, уладкаваўшыся ў труне.

- Паслухай, Качарыга, а што ты са сваім ордэнам рабіць будзеш?

- Як што?.. Насіць.

- А калі насіць не будзе на чым?

- Чаму не будзе на чым? Новы пінжак сабе я заўсёды куплю.

- А калі ўжо не зможаш купіць?

Па твары Качарыгі можна было беспамылкова ўгадаць, што ён не ўяўляе, як гэта ён не зможа купіць пінжак?

- Калі памру, ці што?.. Ну, паколькі з узнагародамі не хаваюць, недзе мой ордэн ляжаць будзе.

- Дзе?

- Дзе-небудзь.

- Для чаго і для каго?..

Прыадчыніліся дзверы, Качарыга азірнуўся на іх - яму відавочна хацелася пайсці.

- Ні для каго і для чаго, - нібы самому сабе адказваючы, доўжыў Купала. - Дык што ў такім разе ўзнагарода?..

Качарыга ўжо разумеў, пра што гаворка, і хоць яна не падабалася яму, бо падабаўся ордэн, сказаў:

- Сон на кургане. Так?..

Ён не дурны быў. Подлы, але не дурны, і гэткая, не дурная подласць, як пераканаўся, пажыўшы на свеце, Купала, самая подлая.

- Так. Ці "На Куццю", ці "Безназоўнае". Паэмы, вершы… Толькі тое, што напісаў. Што Бог напісаць даў. Вось што ўзнагарода. Астатняе, - тыцнуў ён пальцам у ордэн Качарыгі, - дзірачка ў пінжаку.

"Ну, дзірачкі ў мяне не відаць пакуль…" - зірнуўшы на лацкан пінжака Купалы, дзе віднеўся след ордэна, падумаў Качарыга, і хацеў спытаць: "А з Казані ў Маскву вы па ўзнагароду Бога прыехалі?.." - але ўляцеў, насцеж расчыніўшы дзверы, Кучар: "Таварышы, таварышы, па месцах, па месцах, паніхіда, паніхіда, ад труны, ад труны, калі ласка, вунь туды, за вянкі, далей, далей, таварыш Качарыга…"

У канферэнц-залу ўвайшоў, паціраючы пабітыя мармуровым мысляром бакі, Мяркулаў, следам за ім Панамарэнка з Гарбуновым, а за імі - адзін за адным - пацягнуліся савецкія і братнія пісьменнікі, чацвёра з якіх, Лынькоў, Крапіва і Глебка з Броўкам, аддзяліліся ад астатніх і сталі ў ганаровую варту.

Твары іх былі жалобнымі і ўрачыстымі. Такімі, якімі павінны быць твары людзей, якіх першымі паставілі ў ганаровую варту на пахаванні дзяржаўнага ўзроўню. Паперадзе ўсіх.

"Гэтаксама яны і на банкеце дзяржаўнага ўзроўню выглядалі б, - падумаў Купала. - У нас банкеты, як хаўтуры, і хаўтуры, як банкеты: адны і тыя людзі з аднымі і тымі ж тварамі адно і тое кажуць. На хаўтурах нават весялей, бо ніхто не зайздросціць нябожчыку".

- Таварышы, сябры нашы, - напусціўшы на твар жалобную ўрачыстасць і дастаўшы з той жа кішэні тую самую паперыну, якую прад’яўляў Фадзееву і ўсёй "камісіі па выкананні даручэння таварыша Сталіна" як характарыстыку на Купалу, пачаў паніхіду Гарбуноў. - Слаўных асілкаў-ваякаў, людзей вялікага розуму народжваў беларускі народ. Такім быў заснавальнік беларускага кнігадруку Георгі Скарына, такімі былі асветнікі-гуманісты Сімяон Полацкі, Васіль Цяпінскі, Багушэвіч, такімі сёння з’яўляюцца Якуб Колас і Янка Купала.

Як у свой час Пушкін у рускай літаратуры, Янка Купала ў беларускай з’явіўся роданачальнікам беларускай мовы, якой жыве цяпер уся беларуская культура, - усё вышэй, нібы спадзеючыся, што яго пачуе сам Усявышні, узносіў голас сакратар беларускага партыйнага ЦК, а Купала гадаў: "Вось калі б я не скрэмзаў, а прачытаў даклад, напісаны гэтым чалавекам для майго выступу ў Казані, ляжаў бы я цяпер у труне, ці не?.." - і нехта мяккім, спагадлівым голасам шапнуў над ім: "Не. Ты быў бы цяпер са мной".

Купала падняў вочы і ўбачыў над сабой жанчыну ў белых строях і чырвоным шаліку. Яна сядзела ў вянку, як на арэлях, калыхалася - і белая сукня з чырвоным шалікам развіваліся, як сцяг.

Не, гэта была не тая жанчына-сон, якая лятала на вянку з вокладкі кнігі "Ад сэрца" і штурхнула яго ў лесвічны пралёт гатэля "Масква". Гэтую ён не сустракаў ніколі. Яна была не падобная ні да адной - і ў той жа час нагадвала ўсіх жанчын, якія былі ў ягоным жыцці. І ён ведаў, помніў імя гэтай жанчыны, якой штодня, штоночы яму не ставала, а яна з’явілася толькі цяпер. Калі ўжо не трэба нічога, калі позна.

Яе звалі Спагада.

Ён не стаў пытаць, з чым яна прыйшла, чаго яна хоча? "Ты позна з’явілася, мне ўжо нічога не трэба, - сказаў ён, штурхнуўшы вянок, які адхіснуўся і вярнуўся. - Позна! - піхнуў ён зноў. - Позна!.. Позна!.. Позна!.." - раз за разам штурхаў ён вянок, адпіхваў жанчыну, што звалася Спагадай, якая гушкалася на вянку, як на арэлях, і чым мацней ён штурхаў, чым далей адпіхваў яе ад сябе, тым бліжэй яна вярталася, схілялася да яго - і ўрэшце заплакала над ім, зашкадавала: "Ясік, Янка, Яначка, як жа цябе намучалі, накрыўдзілі, як жа ўсе жылкі з цябе павыцягвалі, як жа з цябе наздзекваліся, як жа ты натрываўся, бедны мой Ясік, любы мой Янка, родны мой Яначка…"

Ён натрываўся, гэта праўда.

- Хто такая?.. - нахіліў, наколькі змог, пабітую мысляром спіну Мяркулаў да Панамарэнкі, за якім стаяла, нервова цярэбячы букет палявых кветак, спявачка Перапёлка, і калі Панамарэнка, азірнуўшыся, адказаў: "Артыстка наша, зараз выступаць будзе..." - камісар зразумеў, што жанчыну на арэлях ніхто, апроч яго і Купалы, не бачыць, і яму стала так не па сабе, што яго ажно хіснула: раптам здалося, што з Куйбышава ён прыехаў у Маскву мерцвяком, якога ажывілі ў 1-й лабараторыі.

- Дык прамовіце слова ад органаў? Ці ад драматургаў?.. - спытаў Панамарэнка, і камісар, падумаўшы, што ўсё ж зашмат гэты партызан сабе дазваляе, пракінуў, каб адчапіцца: "Пазней нехта ад нашых скажа..."

Услед за Перапёлкай, якая паклала ў ногі Купалу палявыя кветкі, адзін за адным прамаўлялі савецкія і братнія пісьменнікі, апошні з якіх, Радуле Стыйенскі, пашкадаваўшы, што "перастала біцца сэрца паэта, песні якога, як хвалі сіняга мора, перахліснуліся далёка за межы яго радзімы", раптам павярнуўся да Чорнага: "Але жывыя ягоныя паплечнікі, сябры, і адзін з іх - Кузьма Чорны, якога камандуючы Народна-вызваленчай арміяй таварыш Ёсіп Броз Ціта запрашае… - ступіў Радуле бліжэй да Мяркулава з Панамарэнкам... - запрашае ў горы Югаславіі, каб геніяльны беларускі пісьменнік апісаў гераічную барацьбу югаслаўскіх партызанаў з нямецкім фашызмам, і з гэтай просьбай таварыш Ёсіп Броз Ціта звяртаецца да свайго старэйшага брата, правадыра ўсіх часоў і народаў таварыша Сталіна!.." - скончыў узнёсла, як на ўрачыстым сходзе, Стыйенскі, а Купала прыпадняў руку ў труне і паказаў югаслаўскаму паэту вялікі палец.

З хвіліну ўсе стаялі, як бы не ведаючы, што далей рабіць? Пляскаць Стыйенскаму? Крычаць славіцу Сталіну? Віншаваць Чорнага?.. "Ну, арыштуй цяпер Кузьму ў беларускіх лясах ці паволжскіх стэпах!" - пераможна глядзеў на Мяркулава Купала, хоць і ведаў, што Чорны перажыве яго не надоўга, памрэ праз два гады, чатыры месяцы і 22 дні, запісаўшы ў дзённіку ў дзень смерці: "Божа, напішы за мяне мае раманы…" - але гэта ўжо не залежала ні ад Сталіна, ні ад Панамарэнкі, ні ад Мяркулава, які крануў за плячо Гарбунова: "Працягвайце, таварыш Гарбуноў."

- Наш дарагі, наш любы Янка Купала, - ступіў на месца югаслаўскага паэта-казачніка Радуле Стыйенскага беларускі драматург і байкапісец Кандрат Крапіва, які гадоў дзесяць таму напісаў п’есу пра тое, як сябар сябра прадаў, і так хітра напісаў, што п’есу паставілі ў дзяржаўным акадэмічным тэатры, дзе на банкеце пасля спектакля аўтар п’есы шаптаў Купалу: "Нас датуль, Іван Дамінікавіч, прадаваць будуць, пакуль мы адзін аднаго будзем прадаваць, пакуль у адзін беларускі кулак не сціснемся", - а калі Купала спытаў: "У кулак з дуляй?.." - Крапіва ўсміхнуўся: "Гэта, Іван Дамінікавіч, сюжэт для новай п’есы, я абавязкова яе напішу..." - але пакуль п’есы пра беларускі кулак ён не напісаў, а напісаў толькі пра дулю, якую ўсе беларусы для некага ў кішэні трымаюць і самі яе з’ядаюць. - Мы, твае малодшыя сябры і вучні, абяцаем табе, што традыцыі высокага служэння народу, якія ты нам перадаў, будзем свята ахоўваць у беларускай літаратуры і перададзім іх наступнаму пакаленню, якое прыйдзе нам на змену, - пакланіўся Купалу Кандрат Крапіва, і як толькі ён скончыў прамову, адзін з трох расплывістых маладзёнаў, якіх усе заўважылі яшчэ ў двары Саюза пісьменнікаў і якіх праз іх расплывістасць ніхто распазнаць не мог, неяк так бокам-скокам, на дзіва спрытна праслізнуў скрозь апошнія шэрагі ў першыя: "Я!.. Я скажу ад пакалення, якое прыйдзе на змену.."

Гарбуноў, заступіўшы яму дарогу, зірнуў на Панамарэнку, які, мяркуючы, што гэта нехта з людзей Мяркулава, кіўнуў: "Няхай скажа…" - і Гарбуноў саступіў. "Слова мае таварыш… - нахіліўся ён да расплывістага, які сказаў нешта яму на вуха, на што Гарбуноў, зноў на Панамарэнку зірнуўшы, здзіўлена плячамі пацепнуў… - Слова мае таварыш Расплывісты.

- Хто?.. - даволі гучна спытаў Мяркулаў, і Панамарэнка падумаў, што, можа, дапусціў памылку, дазволіўшы Гарбунову даць слова невядома каму, але таварыша Расплывістага было ўжо не спыніць.

- Вось мы тут робім жалобныя твары, кажам кранальныя прамовы, - пачаў ён такім голасам, якім кажуць не на хаўтурах, а на сходах ці ў судах. - Думаем, што хаваем Янку Купалу. А хаваем мы сёння не яго. - І выгукнуў. - Хаваем мы сёння Каяна Лупаку!..

Сярод першых асобаў узнікла лёгкае замяшанне.

- Каго мы сёння хаваем?.. - разгублена паглядзеў на Купалу ў труне Гарбуноў, які меркаваў, што развітальнае слова прамаўляе чалавек ад органаў, а таму не ведаў, як на пачутае рэагаваць, і ягонай разгубленасцю скарыстаўся яшчэ адзін з расплывістых.

- Можна быць у жыцці падонкам і пісаць знакамітыя кнігі? - падскочыў ён да Кузьмы Чорнага, нібы той і ёсць падонак, які піша знакамітыя кнігі. - Безумоўна, так. Але тут, - кіўнуў ён на нябожчыка, - яшчэ і іншае. Пісьменніку можна выбачыць здраду калегаў і таварышаў, можна выбачыць здраду ідэалаў, але нельга выбачыць здрады літаратуры. Бо здрада літаратуры аўтаматычна стаўляе аўтара па-за літаратурай. Пісьменнік тады знікае, а з’яўляецца ідэолаг, агітатар, голем, Каян Лупака.

Ці быў у Купалы іншы выбар? Канечне, быў. Ён мог падацца ў эміграцыю, ён мог пакончыць самагубствам, ён мог сказаць "не" бальшавікам і ўпасці ў дол у Курапатах. Нічога такога Купала не зрабіў. Ён здрадзіў не толькі ідэалам сваёй маладосці і сваім маладым калегам, якія падалі з кулямі ў патыліцы ў ямы ў Курапатах, але і здрадзіў літаратуры. Ён перастаў быць паэтам, а стаў агітатарам або яшчэ кімсьці значна горшым… [2]

- Што ён сказаў?.. Кім стаў Купала?.. - спытала Чорнага спявачка Перапёлка. - Каінам? Чаму Каінам?..

"Каян! Каян! Лупака! Лупака!.." - закрычаў, прабіраючыся наперад, трэці расплывісты, які, крутнуўшыся вакол вянка, на якім калыхалася Спагада, паўстаў над труной.

- Так! Зваць гэтага чалавека Каян Лупака. Той, ранейшы, з іншым імем, хацеў памерці; Каян Лупака хацеў жыць. Каян Лупака прыняў правілы гульні без агаворак ці хаця б унутранага супраціву - бо не мог інакш, для таго ён і быў створаны замест таго, ранейшага, іншага. Гэта быў зусім новы чалавек, злеплены іншымі людзьмі са смалы і дзёгцю, скалочаны з драўляных страхаў, склеены са старых газецін… Калі ён ішоў, чулася, як шалясціць на ветры папера, што вылезла з-пад шва, і пранізліва паскрыпваюць яшчэ не прыгнаныя добра адна да адной часткі. А калі ён пачаў пісаць вершы - яны таксама рыпелі: "ну-у" і вохалі: "вох-вох" [2].

Купала слухаў прамовы расплывістых, стараючыся спакойна трымаць складзеныя на грудзях рукі. Ён не ведаў гэтых людзей, калі гэта ўвогуле былі людзі, калі былі яны жывыя, і яму павінна было быць усё адно, што яны пра яго кажуць. Каян дык Каян, Лупака дык Лупака… Тым больш, што па смерці ён нічога не мог ім адказаць.

Так ён думаў. Але нават са складзенымі на грудзях рукамі адчуваў ён сябе інакш… Гэтак, як пачуваўся ў кабінеце Сталіна, калі той казаў яму пра салаўёў, якія кніг панапісваюць, за мяжой атабарацца, вучэльні ўсялякія там пасканчаюць, на розных мовах рулады выдаваць навучацца - "…і ведаеце, як вас назавуць? Каян Лупака!"

Думанне і адчуванне не супадалі. У адчуванні была крыўда. І яна пе-рамагала думанне. "Во яно як. Калі б застрэліўся, зарэзаўся, было б ім добра. Быў бы для іх паэтам. А застаўся жыць, дык не. Застаўся жыць, дык нейкі Каян."

- І ніводзін з іх ні праз гэта, ні праз што заўгодна іншае не застрэліцца, жывот сабе не ўзрэжа, - пачуўся чыйсьці Голас з высокага, разнасцежанага вакна, у якім над дахам суседняга дома віднеўся краёк неба з нізкай, што на даху, захінаючы комін, ляжала, ружовай аблачынкай, з якой, здавалася, і гучаў Голас. - І не таму, што грэх. Проста час, які ў іх жыве, іншы. Не такі, які жыў у табе.

Голас гучаў спагадна, калісьці Купала ўжо чуў яго, і зараз яму хацелася яго чуць, таму ён сказаў, каб Голас не змоўк:

- Так, падобна, што яны жывуць у іншым часе.

- Іншы час жыве ў іх, - паўтарыў сваё Голас. - Час увогуле толькі ў людзях, больш ні ў чым і нідзе яго няма, вось што трэба пра час ведаць. Толькі таму ён твой. І ты ўжо ведаеш пра тое, а яны - не. Хоць, начытаўшыся кніг, мяркуюць, што ўсё зразумелі і пра твой час, і пра цябе. Але паглядзеў бы я на іх, калі б апынуліся ў тваім часе на тваім месцы. Каб Сталін паклікаў: "У вас няма жадання напісаць вершы пра партыю?.." Ці каб Гітлер спытаў: "Сталінская прэмія для вас нармальна, а Гітлераўская - не?"

Купала не зусім зразумеў, што сказаў яму Голас пра час, і паўтарыў тое, што разумеў:

- Яны ў іншым часе жывуць. - Пасля дадаў, бо Голас прамаўчаў: - І кнігі пішуць іншыя.

- Але якая кніга можа перадаць жах часу?.. - запытаў, зноў пачуўшыся, Голас. І сам адказаў: - Ніякая, бо час не ў кнігах, а ў людзях, і жах ягоны знікае разам з імі. Вось ты знік - і не адчуваеш у сабе жаху, бо часу ў табе не стала. А помніш, як страшна было?..

Так, ён помніў. І моўчкі спытаўся ў Голаса, ведаючы, што той пачуе яго: "Так, я помню, як жыў ува мне страх. Але ці апраўдвае мяне тое, што ён ува мне жыў?.. Можа быць, яны пра гэта?"

- Яны пра сябе, - адказаў Голас, і болей, як ні хацеў Купала пачуць нешта большае ў адказе, не сказаў нічога.

Па тварах людзей, якія прыйшлі развітацца з Купалам, было відаць, як цяжка да іх даходзіла тое, што казалі расплывістыя таварышы, бо сэнс прамоўленых імі слоў ніяк не вязаўся з сэнсам дзеі, з жалобай, з вечным развітаннем, і намагаючыся ўцяміць, што ж адбываецца, усе глядзелі то на Панамарэнку, то на Мяркулава, які стаяў каля труны і ледзь заўважна, але ўсміхаўся, таму не адзін Чорны падумаў: "Яны задаволеныя, што Купалы не стала..." - а спявачка Перапёлка зноў не стрывала: "Ды што ж гэта такое... Як так можна... Гэта здзек, святатацтва..." - і аслупянела, калі трэці расплывісты торкнуў пальцам, як скальпелем, Купалу ў грудзі, нібы ўзрэзаць хацеў:

- Гэх, Каян Лупака! Ці адчуваў ты ў нутры сваім драўляным цьмяны, ціхі боль, ці, хутчэй, цень ампутаванага болю, які застаўся ў табе ад таго, ранейшага, знішчанага? Ці адчуваў нейкі рэцыдыў сораму? Той, на месцы якога ты з’явіўся, ставіўся да жывога зусім інакш. Але ж Каян Лупака не вінаваты ў тым, што піша. Ён жа вам не Купала які-небудзь... [2]

- Хто-небудзь... што-небудзь... - ледзь не ў адчаі глядзела на ўсіх артыстка Перапёлка, і тут ужо не толькі яна, але і сакратар ЦК Гарбуноў не вытрываў, спытаў Кабулава: "Таварыш камісар, гэта вашы людзі?.." - на што той, крутнуўшы галавой: "Не! - тут жа дадаў задаволена. - Але не горшыя за нашых".

"Іншы час жыве ў іх", - рэхам прагучала ў вушах Купалы, калі паднялі і панеслі труну, паварочваючы яе насупраць высокага вакна, у якім з даху суседняга дома сплывала ружовая аблачынка, адкрываючы комін, прываліўшыся спінай да якога сядзеў і ўсміхаўся "кур’ер" з Крамля.

"Д’ябал хаваецца за Богам..." - згадаліся некалі чутыя словы, але ніяк не ўспаміналася, хто, калі і дзе іх яму сказаў?

20

- Чорт, чорт! Д’ябал!.. Дэбіл! І ты, і бацька твой! І маці твая дэбілка! - крычаў рэжысёр з прозвішчам Дворкін на гукарэжысёра з прозвішчам Дэблікаў, які праз прозвішча сваё, пэўна, і стаў дэбілам, і які спрабаваў сказаць нешта ў сваё апраўданне, але Дворкін чуць яго не хацеў. - Хто так працуе? Толькі дэбілы! Толькі дэбіл, а не гукарэжысёр мог уключыць фанаграму выступу Маргера на апладысментах Южковай! І толькі дэбіл можа вярзці, што ніхто нічога не заўважыў! Я заўважыў! І ўсе заўважылі, каму трэба. Маргер толькі пачаў, а яму ўжо пляскаюць! Ты хто? - перакінуўся Дворкін на Віктара. - Леанід Ільіч? Генеральны сакратар, якому пляскаюць яшчэ на падыходзе да трыбуны? Ты чаму зад дэлегатам выставіў, калі я сто разоў казаў, каб ніхто не паварочваўся? Бо Южкова павярнулася? Дык у яе хоць ёсць на што паглядзець! - пляснуў Дворкін па азадку Южковай, тая ўскінулася: "Вы што?.." - і гукарэжысёр скарыстаўся момантам, каб апраўдацца. "А што я?.. Маргер спінай да мяне, ад мікрафона адвярнуўшыся, стаіць, я не бачу, не чую: чытае, не? Брэжнеў яму галавой ківае. Значыць, думаю, Маргер пачаў чытаць. А ты кулакамі махаеш, бо злуеш, што я з фанаграмай спазняюся. Я і ўключыў без паўзы пад апладысменты. Бо калі ён разяўляецца, а яго не чуваць, дык яно яшчэ горш, чым голас на апладысментах. Тады відаць, што фанаграма. А нам што казалі? Што трансляцыя на ўсе краіны свету! І каб ні ў якім разе відаць не было, што пад фанаграму! Дык і не было відаць…"

Віктар слухаў іх і не чуў, што яны казалі. Як не пачулі тое, што ён хацеў сказаць, Брэжнеў, Андропаў, Суслаў, Грамыка, Гарбачоў, Ельцын, сакратар беларускага партыйнага ЦК Кісель, госць з Кубы Фідэль Кастра, Хонекер з ГДР, Жыўкаў з Балгарыі, Бабрак Кармаль з Афганістана, Чаушэску з Румыніі - увесь свет. Ніхто і нідзе яго не пачуў, бо ён, паэт Віктар Маргер, які ў сваім выступе на XXVI з’ездзе Камуністычнай партыі Савецкага Саюза хацеў сказаць… ды якая розніца, што ён сказаць хацеў, калі не сказаў нічога! За хвіліну да выступу ён раптам запанікаваў праз тое, што не ўбачыў у прэзідыуме з’езда сакратара ЦК КПСС таварыша Грачына, на якога разлічваў як на заступніка, абаронцу, без якога ён застанецца сам-насам з усімі, хто ў прэзідыуме, хто ў зале, і хто за імі ў шэрых паліто. "За счастье не окончена борьба, И мы готовы и к труду, и к бою! Отечества великая судьба Для всех нас стала личною судьбою!.." - разнеслася па Палацы з’ездаў, па Маскве, па Савецкім Саюзе, і пасля таго, як скончылася фанаграма, ён не выйшаў, як збіраўся, на край сцэны, каб прапанаваць сысці з яе Генеральнаму сактарару ЦК КПСС таварышу Брэжневу, які, з хрустам падняўшыся, перагнуўся над сталом прэзідыума і раскінуў рукі для абдымкаў, не пайсці ў якія пад авацыі залы ніяк не выпадала, як не выпадала адвярнуцца ад мокрага, вусны ў вусны пацалунка, і ён, цалуючыся, скасіў вочы ў левы край стала, дзе толькі што на месцы Грачына бачыў ці то дырэктара антыкварнай крамы, ці то дырэктара цырка, і дзе цяпер ніякага дырэктара не было, а быў сакратар ЦК таварыш Грачын, які стаяў і разам з усімі пляскаў, - вось як і каму ўсё гэта расказаць?..

Потым ён чытаў у публікацыях па праблемах зроку, што такое можа быць, што на нешта можаш глядзець і гэтае нешта, ці кнігу на стале, ці чалавека за сталом нейкія імгненні не бачыць, што здараецца гэтак у хвіліны моцнага псіхалагічнага напружання і найчасцей тады, калі ўпэўнены, што ўбачыш тое, што чакаеш убачыць, і што прычына тут не ў вачах, а ў мазгах, бо вочы - гэта вынесеная за чэрап частка мазгоў, з якімі ў цябе нейкая праблема, але хто ў такое паверыць?..

З мазгамі праблема?.. Магчыма. Але пасля ўсяго, што сталася, хто паверыць, што праблема з мазгамі, з тым, што, не ўбачыўшы Грачына, яны, вынесеныя наперад, запанікавалі, і што калі б не гэтае панічнае імгненне, не зацямненне зроку, ён сказаў бы тое, што напісаў і пакінуў Кручу? Хто потым будзе такое слухаць, калі цяпер, ідучы ўздоўж стала прэзідыума, за якім пляскалі яму сакратары ЦК, члены Палітбюро, з-за якога выйшаў і за кулісай паціснуў руку, абняў яго Грачын: "Малайчына! Без выкрутасаў!.." - ён сам не ведаў, ці стаў бы на край сцэны? Ці хапіла б яго на гэта, калі б нават былі ў яго заступнікі і абаронцы?..

Адбылося тое, што адбылося: стаў выпрабоўваць самалёт - і не выканаў палётнае заданне.

Не касманаўт Рыленка. Не Герой Савецкага Саюза.

Ён упадаў у адчай. Трэба было выйсці з гэтага стану, з некім пагаварыць, але з кім? З Кручам? Вось з кім менш за ўсё ён хацеў бы зараз сустрэцца, дык гэта з ім. Тады да каго пайсці, каму паспавядацца? З кім пасядзець за чаркай - яму захацелася, моцна захацелася выпіць. Не з Рыленкам жа, які, адсунуўшы ўбок Дворкіна: "Ты чаго да яго прычапіўся?" - павёў Віктара з грымёркі актрысы Южынай, дзе Дворкін адразу, як толькі сышлі са сцэны, пачаў разбор палётаў. І не таму з Рыленкам быць не хацелася, што ён з космасу вітаў тых, каго не любіць, Віктар сёння таксама іх павітаў, а таму, што не той ён чалавек, якому можна паспавядацца.

Тады каму?

Не было каму. Ці ні ўпершыню ў жыцці Віктар ясна зразумеў, адчуў, балюча, пранізліва ўсвядоміў, што няма ў яго нікога, апроч яго самога. З касманаўтам Рыленкам можна было б пасядзець за чаркай і пагаварыць пра многае, нават пра Ганну, і шмат з кім яшчэ можна было б пагаварыць пра многае, але пра тое, у чым сорамна было прызнацца сабе самому, пагаварыць не было з кім.

Хіба што з Ганнай?

Так, з Ганнай.

Трэба яе знайсці. Зараз жа, адразу… Дзе яна? У гатэлі? Дома? На лецішчы?..

Ён успомніў, што каля пульта за сцэнай вісіць тэлефон, падбег, стаў нервова круціць дыск, але нумар не набіраўся, пасля першай жа лічбы доўгі гудок зрываўся ў гудкі кароткія, нібы занята… - чым яна ў такі дзень можа быць занятая?.. - і нехта сказаў за ягонай спінай: "Гэта ўнутраны тэлефон, у горад праз дзявятку". Віктар азірнуўся: у кулісе каля пульта стаяў чалавек у шэрым паліто. Нібы чакаў яго, нібы ведаў, што ён падыдзе да тэлефона.

"Давайце ў буфет зойдзем, там у мяне буфетчыцы знаёмая, - прапанаваў ён Віктару. - Чаго-небудзь па знаёмстве нам накапае. - І спытаў Рыленку, які чакаў іх каля дзвярэй грымёркі актрысы Южковай. - Вы не супраць, калі я забяру вашага сябра?"

- Супраць, - нечакана сказаў Рыленка. - Але што з таго, што я супраць? Нічога. Проста супраць і ўсё, - махнуў ён рукой і пайшоў.

Віктара ўжо спрабавалі вербаваць. Адразу пасля таго, як ён стаў лаўрэатам прэміі Ленінскага камсамола. "Не думайце, што без нас вы лаўрэатам сталі. Без нас у вас нічога б не было. А з намі будзе ўсё. Прэміі, званні, пасады. Адмовіцеся - згубіце тое, што маеце. Згубіце ўсё".

Ён тады выстаяў. Што ні абяцалі, як ні ціснулі, ні палохалі - не спакусіўся на абяцанкі, не паддаўся ціску, страху. І ад яго адчапіліся. Але, відаць, не назаўсёды.

У буфеце, дзе буфетчыца "па знаёмстве" наліла ім грузінскага каньяку 25-гадовай вытрымкі, чалавек у шэрым паліто, распрануўшыся, паказаў чырвонае пасведчанне Камітэта дзяржаўнай бяспекі. "Я раней не прадстаўляўся, бо не ведаў, як у нас з вамі далей усё пойдзе… Палкоўнік Рутневіч Алег Дзмітрыевіч… Так, па прозвішчы відаць, што ваш зямляк. І хачу перад вамі прабачыцца за маіх мінскіх калегаў. Яны проста не разумелі, якога ўзроўню вы паэт. Якога маштабу. Цяпер зразумеюць, - схаваў ён пасведчанне ў кішэню пінжака і падняў кілішак. - Віншую, Віктар Паўлавіч! Сёння вы сталі першым паэтам краіны!"

Сказаў бы ён гэта пры Кручы, які зараз глядзіць на замежных журналістаў, а яны глядзяць на яго…

Пра гэта нават думаць не хацелася!.. Віктар выпіў, каньяк мякка аблізаў губы, цёпла працёк па горле. Файны каньяк. Вось што б і дзе ён зараз піў, калі б…

- Тое, што я сёння прадэкламаваў, адносінаў да паэзіі не мае, - паставіў ён кілішак. - А за выпіўку дзякуй. Па знаёмстве тут наліваюць файны каньяк.

- Без знаёмства тут не наліваюць ніякага, - паставіў свой кілішак Рутневіч. - І вось што я хачу вам сказаць па знаёмстве. Неяк у нашым архіве я знайшоў дзённік Усевалада Мікалаевіча Мяркулава - быў такі, калі памятаеце, намеснік наркама дзяржаўнай бяспекі СССР Выпадкова знайшоў, шукаў іншае. Пачаў чытаць і зачытаўся. Цікава. І што цікава для вас? Ён піша, як прысутнічаў пры размове Сталіна з адным паэтам. Народным. З якім?.. Ну, дапусцім, з Купалам. І загаварылі яны пра іншага паэта, пра якога Мяркулаў, які не толькі прысутнічаў, але і ўдзельнічаў у размове, пажартаваў, што той не Пушкін. І ведаеце, што Сталін на гэты банальны жарт сказаў? Што не Пушкін, бо яго не прызначылі Пушкіным. А прызначылі б, быў бы Пушкін. І калі народны паэт, ну, дапусцім, Купала запярэчыў: маўляў, можна міністра прызначыць міністрам, а Пушкіна прызначыць Пушкіным нельга, ён нарадзіўся паэтам, Сталін згадзіўся, што так. Нарадзіўся паэтам. Але не Пушкіным. Пушкіным ён быў прызначаны. Хоць замест яго мог быць прызначаны нехта іншы. Напрыклад, Дзяржавін, сказаў Сталін. Прозвішча нават больш падыходзіць, чым Пушкін… Ці вы мяркуеце, - спытаў таварыш Сталін народнага паэта, - што Купалам вы сталі, бо нарадзіліся Купалам? Гэта мы вас Купалам зрабілі. Мы вас ім прызначылі, хоць маглі прызначыць іншага, - узяў Рутневіч кілішак, які па знаёмству зноў напоўніла буфетчыца. - Разумееце, Віктар Паўлавіч?..

Віктар зразумеў. Чаго тут было неразумець? І сказаў, выпіўшы, бо ўсё яшчэ хацелася выпіць: "Але, каб прызначылі Пушкіным, трэба ўсё ж напісаць хоць бы маленькія трагедыі", - на што новы ягоны знаёмец, зямляк з Камітэта дзяржаўнай бяспекі раптам засмяяўся. "Гэта пры цары. А пры таварышы Брэжневе, як і пры таварышы Сталіне, не абавязкова. Дрындушкамі абысціся можна. А трагедыі без вас прыдумаюць. Хоць маленькія, хоць вялікія".

Апошнія словы ён прагаварыў ужо не смеючыся. Падсунуўся з крэслам да Віктара: "Мы ведаем пра вашу размову з Суславым. Ён сказаў таварышу Андропаву пра тое даручэнне, якое хоча вам даць". - "Пра якое?" - "Пра польскае. Менавіта таму мы, а не праз вашыя грахі юнацтва, як, можа быць, вы падумалі, і вырашылі пазнаёміцца з вамі бліжэй. Уважлівей прыглядзецца. Гэта ж нармальна?.." - "Ну, не ведаю. Ніякага даручэння я пакуль не маю". - "Калі будзеце мець, позна будзе. Ці мала што можаце выкінуць у Варшаве. - І раптам гэтак проста, як пытаюць, ці ёсць запалкі, каб прыкурыць, палкоўнік Рутневіч спытаў: - Вы ж і на з’ездзе збіраліся нешта такое выкінуць? Прызнайцеся, што хацелі. Але ці перадумалі, ці не змаглі".

Наўрад ці ён проста ўгадаў. Аднекуль яны гэта ведаюць. Ад Кручы?.. Можа, нездарма жонка Стругавога кажа, што Круча з КГБ не вылазіць? Але калі так, калі б Круча перадаў ім тое, што абяцаў перадаць журналістам, Рутневіч зараз гаварыў бы з ім не пра Польшчу.

Выбачай, Круча.

Палкоўнік гэты - панцяршчык. На панты бярэ. Паглядзець на рэакцыю хоча. Ну, глядзі…

- Мне таварыш Суслаў сказаў, што дасье маё ў таварыша Андропава, і што ў таварыша Андропава ніякіх заўваг і ніякіх пярэчэнняў… - пачаў ён, і Рутневіч рукі ўскінуў.

- А я хіба пра заўвагі? Пра пярэчанні? Калі б былі заўвагі і пярэчанні, выступалі б вы на з’ездзе? Паручыўся б за вас таварыш Грачын перад таварышам Суславым, а таварыш Суслаў перад таварышам Андропавым? Так што ніякіх пярэчанняў. Я так... як з паэтам, з вамі. Здагадкі ўсялякія, фантазіі... Люблю маленькія трагедыі… Але я не Пушкін, - зноў замяяўся ён, выводзячы размову з той напружанасці, якая ў ёй узнікла. - Сябар Міцкевіча... У вас жа таксама сябры ў Варшаве. Для нас вельмі важна, Віктар Паўлавіч, якой выйдзе Польшча з палітычнага крызісу. У любым выпадку яна застаецца нашай, але якой? Гэта будзе залежаць ад таго, што мы зробім, каб яна засталася нашай. Ад нашых дзеянняў. І перш чым пайсці на рашучыя. ну, скажам, на такія, як у Чэхаславакіі... я вам кажу гэта, каб вы зразумелі сур’ёзнасць сітуацыі і вашай місіі, мы вырашылі зрабіць некалькі папярэдніх крокаў. У тык ліку і вось такі крок… ці, як назваў яго таварыш Андропаў, ход мастацкай дыпламатыі. І нам трэба ўяўляць, дакладна ведаць, што нам чакаць ад нашых мастацкіх дыпламатаў? У гэтым спісе вашых калегаў, рэкамендаваных нашымі калегамі, - ледзь заўважна ўсміхнуўшыся свайму выпадковаму жарту, дастаў ён з кішэні пінжака, з іншай, не з той, з якой даставаў пасведчанне, складзеную ў чатыры столкі паперыну, - ёсць людзі, цесна звязаныя з Польшчай. Напрыклад, - разгарнуў ён паперыну, - Танкевіч… Ці Брылец…

- Яны ў складзе дэлегацыі?

- Так. Рэкамендаваныя. І мы хацелі б, каб вы ахарактарызавалі гэтых таварышаў. Не толькі названых, - паклаў Рутневіч паперу на стол, - а ўсіх. Бо раптам нехта з іх закліча замагацца за нашу і вашу свабоду! Walczyć o twoją i naszą wolność!

Вось яно!

Віктар сам наліў сабе кілішак, выпіў…

Так было і ў першы раз. "Мы ж вас не ў сексоты вярбуем. Не даносы пісаць. Аналітычныя запіскі. Якія тэндэнцыі бачыце ў сучаснай культуры? Як ацэньваеце дзейнасць яе вядучых прадстаўнікоў?.. Што тут кепскага?.."

Яму ад бацькі, якога праз даносы ледзь не расстралялі, перадалася нянавісць да сексотаў. Гідлівасць да іх. Ні да каго не было ў ім большай нянавісці і гідлівасці.

Ганна казала, што гэта паталогія. Можа быць. Але ён уявіць не мог, як сядае за стол, бярэ чысты ліст паперы і піша не верш, не паэму, а данос. На чыстым лісце паперы.

- Я не пайду да вас сексотам.

Рутневіч паглядзеў на яго, нібы не разумеючы, пра што ён.

- Вас ніхто ў сексоты і не кліча. Вас клічуць, наколькі я зразумеў, ва ўладу. А ўлада - гэта і таварыш Суслаў, і таварыш Андропаў. І ЦК КПСС, і мы.

Віктар падняўся.

- Ці мы зменем тэму, ці я пайду.

- Сядзьце! - рэзка кінуў Рутневіч - і тут жа змяніў інтанацыю. - Хоць можаце і пайсці. Але я ў такім разе змушаны буду дакласці, што вы катэгарычна адмовіліся ад супрацоўніцтва. Па палітычных матывах.

З гэтым пайсці нельга было, хто ведае, якія ён матывы прыдумае? - і Віктар адсунуў крэсла, ступіў да Рутневіча.

- Па якіх палітычных матывах?.. Майго бацьку па даносе ледзь не расстралялі. Цудам жывы застаўся. Але ў іншых, у мільёнаў іншых цуда не сталася. У мільёнаў! А тыя, хто падвёў іх, абылганых, пад расстрэл, балявалі. Без ніякіх пакутаў сумлення, бо ў іх, сучараў, было апраўданне! Адно-адзінае: па палітычных матывах! А якія палітычныя матывы ў сукі? У мярзотніка? У кончанага стукача? - рызышоўся, выпіўшы, Віктар, і Рутневіч таксама падняўся, абхапіў яго за плечы: "Добра, добра, Віктар Паўлавіч, супакойцеся. Які ў вас аднак характар… - І дадаў ціха, як бы даверліва, спрабуючы пасадзіць Віктара на месца: - З такім характарам маглі і выступіць".

Нешта ўсё ж ён ведае. Тады тым больш нельга, каб дакладваў пра нейкія палітычныя матывы. Трэба сесці, супакоіцца.

- Выбачайце… Вы мяне, Алег Дзмітрыевіч, не зусім зразумелі. Танкевіч народны паэт. Брылец народны пісьменнік. Абодва аўтарытэтныя літаратары. Абодва старэйшыя за мяне, абодвух я паважаю… - і Рутневіч, не даўшы яму дагаварыць, тыцнуў у паперыну:

- Вось вы іх і ахарактарызавалі! І за што ці ім, ці некаму вас ненавідзець?

- Дык вам жа не гэта трэба!

- А што? Я хіба сказаў вам, што не гэта? Прапанаваў даносы пісаць? Гэта вы самі прыдумалі пра даносы. Вашага бацьку, які двойчы за вайну прайшоў праз штрафбат, па даносе ледзьве не расстралялі, а майго праз данос гэтак катавалі, што ён звар’цеў. Між іншым, капітанам НКВД быў, свае катавалі. А ён Сталіна любіў. Так, як не любяць Бога. І стукнула яму ў галаву, што ён Сталін. Кароў, авечак, ды любы статак гоняць з поля, а ён стаіць, парад прымае. Як мне гэта, малому, было? Ну, думаю, вырасту, я вам... І вось вырас. І разам з імі служу. Бо ўсё даўно іншае, Віктар Паўлавіч. Інакшае. І яшчэ, Віктар Паўлавіч, выбачайце за ўзнёслыя словы, Радзіма. Абавязак. Вось я з вамі пра што... І вы мне тут гонар паказваеце. Калі Польшча адыдзе на захад, нашы ворагі прыйдуць на ўсход. Да самых межаў Беларусі. Мы не можам гэтага дапусціць. І вы, дэлегацыя беларускіх дзеячаў культуры, можаце ў гэтым паспрыяць, дапамагчы. Вось вам што даручаюць як паэту, які...

- Прызначаны?

- Так! Прызначаны!.. Мы пра гэта хіба не гаварылі, пра дзённік Мяркулава я вам не казаў?..

Такога ўсплёску эмоцый ад палкоўніка КГБ, хай сабе ён трохі нападпітку, Віктар не чакаў. Радзіма, абавязак… Калі за выпіўкай гэтак узнёсла прамаўляюцца такія словы, дык той, хто іх прамаўляе, ці кончаны нягоднік, ці шчыры ідыёт…

На ідыёта зямляк ягоны не выглядаў. Але і на нягодніка таксама. Ва ўсякім разе на кончанага.

- Добра, - адсунуў кілішкі Рутневіч. - Больш пакуль не выпіваем. Можна было б яшчэ пагаварыць, але вас, пэўна, дачка Грачына чакае. Дарэчы, ведаеце, чаму бацькі яе падчас вашага выступу не было, толькі пад канец з’явіўся? Адзін дэлегат з Навасібірску вырашыў смеласць выявіць, прапанаваць Генеральнаму сакратару партыі пайсці на пенсію. Якраз перад вашым выступам рваўся ды трыбуны. А ён даўні сябрук Грачына, - ва ўпор глянуў, проста стрэліў позіркам Рутневіч. - Дык Леанід Ільіч і папрасіў Грачына сябрука супакоіць. Так што не ўсё ў нашым чалавечым свеце, Віктар Паўлавіч, так трывала, як часам здаецца. Але пакуль, калі ласка, - палез ён у кішэню пінжака, дзе чаго толькі ні было, можа, быў і пісталет бясшумны, - запрашэнне на банкет. На дзве асобы. - І спытаў весела, нешта ўсё ж у ім праглядвалася такое, што калі й дазваляла прыняць яго за нягодніка, дык не за кончанага: - Можа быць, земляка свайго возьмеце? Не запрасілі мяне, Віктар Паўлавіч, на банкет з нагоды закрыцця з’езда. Служу верай і праўдай, а не запрасілі. Вы бывалі, дарэчы, на крамлёўскіх банкетах? Сотні людзей - і ва ўсіх вочы лопаюцца ад нянавісці ды зайздрасці адно да аднаго. Калі праўду казаць, дык са сваёй буфетчыцай у буфеце лепш.

XXI

- Бачыце: спачатку лопаюцца вочы, потым праз вачніцы, праз рот, праз вушы пачынае выкіпаць кроў, галава адкідваецца назад, шво чэрапа разыходзіцца і запальваюцца мазгі, бачыце зеленаватае полымя? - не гледзячы ў круглую адтуліну печы, перад якой пасадзіў Купалу, падрабязна распавядаў пра тое, што ў печы адбывалася, дырэктар крэматорыя, які, знаёмячыся, назваўся палкоўнікам Несцярэнкам, а Спагада прасіла, за спінай стоячы: "Не глядзі, Янка, не глядзі…" - і далонькай спрабавала засланіць яму вочы. - Такім зеленаватым полымем толькі мазгі гараць, усё астатняе звычайна, як дровы, - голасам экскурсавода казаў палкоўнік Несцярэнка, і Купала адводзіў руку Спагады, не мог адарвацца ад жахлівага відовішча, якое магнетычна прыцягвала. - Верхняя частка тулава прыпадымаецца, скрыжаваныя рукі раскідваюцца… Во, вы ажно адхіснуліся. Сапраўды, здаецца, нібы жывы згарае… У геене вогненнай… Нас палохаюць, што па смерці ў ёй гарэць будзем, а мы пры жыцці ў ёй гарым… Прагарае грудная клетка, пачынае гарэць сэрца. Шкілет дагарае, але захоўвае форму, пакуль не дагараць вантробы… Лёгкія, страўнік, ныркі, печань… Чамусьці печань апошняя спапяляецца. Прычым, і ў цвярэзнікаў, і ў п’янтосаў, хоць у апошніх мусіла б раней згараць, праспіртаваная… Вы як, дарэчы, да гэтага? Можам у маім кабінеце вас памянуць.

На прапанову палкоўніка Купала ніяк не адрэагаваў. Маўчаў. Сядзеў і глядзеў на прах. На попел. На тое, што засталося ад жыцця.

- Што ж, пасядзіце, - сказаў палкоўнік. - Гэта ўражвае, я вас разумею.

Купалу ўспомнілася, як у Сеніцы, куды пераехалі ягоныя бацькі, калі яму гадоў сем было, захварэў іхні сабака. Дні тры праскавытаў, бедны, і як Янка з маці ні даглядалі яго, чым і як ні лекавалі, спруцянеў. А ў суседа якраз гусі задралі лапы ад нейкай заразы - і ён павёз іх пад вечар за вёску, каб спаліць. Кінулі на воз і спруцянелага сабаку. Выкапалі яміну, наклалі дроў, і калі ўзялося полымя - сабака ўскочыў і пабег. На ім гарэла поўсць, з яго кавалкамі злятала спаленая скура, а вогненны сабака бег, бег і бег, пакуль не ўпаў клубам агню на сваім падворку.

- Ты глянь, - выдыхнула маці. - Мёртвы, спалены, а вярнуўся…

Пазней Янку і малому, і даросламу не аднойчы снілася, што і гусі ўскрылілі - і ляцелі, вогненныя, рассыпаючы іскры, у вечаровых нябёсах.

"Мусіць, я не памру, пакуль не вярнуся на свой падворак", - падумаў Купала, гледзячы ў печ, дзе, астываючы, сівеў ягоны попел, які ўскідваўся раз-пораз, нібы намагаўся ўзляцець, і ападаў бяссільна. "Рассыпаючы іскры ў вечаровых нябёсах…"

Падняўшыся, ён адчуў, што хістка стаіць на нагах. Вогненнае відовішча моцна ўразіла яго.

- Трэба неяк на свой падворак вяртацца, - сказаў ён дырэктару, які не зразумеў: "Што?.."

"Позна... позна... позна... - ціха заплакала Спагада, якая, з’явіўшыся на пахаванне, ужо не пакідала Купалу. - І гэта праз мяне, праз мяне, бо я позна прыйшла да цябе, бедны мой, бедны, бедны..."

- Чуеце? - спытаў дырэктар. - Так бывае. Попел, калі астывае, плача. А вось тут попел ужо астылы, - павёў ён позіркам па сценах, у якія былі ўмураваныя шыльдачкі: "Большевик-чекист товарищ...", "Член ВКП(б), стойкий большевик...", "Один из старейших деятелей большевистской партии..."

Прозвішчы стойкіх бальшавікоў нічога Купалу не казалі. Апроч аднаго: "Усевалад Мяркулаў".

- Зарэзервавана, - сказаў дырэктар на здзіўлены позірк Купалы. - Яго расстраляюць і ў гэтым крэматорыі спаляць у снежні 1953-га. Разам з Берыем.

- А Берыя дзе? - спыніўся Купала каля шыльдачкі, на якой надпісу не было, але дырэктар крутнуў галавой: "Не. Таварыш Берыя не рэзерваваў. Не верыць. Зрэшты, як усе, пакуль мазгі не загарацца".

Крэматорый на Данской, куды прывезлі Купалу з Саюза пісьменнікаў, месціўся ў былым храме святых Серафіма Сароўскага і Ганны Кашынскай, збудаваным на колішніх гародах Данскога манастыра. Храм быў двухпавярховы. Верхні паверх, царкву Серафіма Сароўскага перарабілі ў рытуальную залу, а ў сутарэннях храма, у царкве Ганны Катынской паставілі на месцы алтара прывезеную з Нямеччыны крэмацыйную печ.

Выйшла тое, што трэба.

"У нас раз - і з пекла ў рай, - жартаваў дырэктар, прапаноўваючы Купалу паглядзець, як ён будзе згараць. - Зручна і хутка. Для мужчын вашай камплекцыі час у дарозе займае гадзіну і дзесяць хвілін. Жанчыны згараюць хутчэй. Хоць жывуць даўжэй. Вашы ўсе жывыя?.."

Так. Ягоныя ўсе жывыя. І Уладзя, і Паўліна, і жанчына з імем Спагада, і дама з Кацельніцкай з імем святой.

Вось што яго найбольш здзівіла. Ён меў столькі фантазій, але ўявіць не мог, што ў самым канцы шляху, там, дзе супадаюць жыццё і смерць, супадуць імёны святой і грэшніцы. Што ён згарыць, што яго спаляць у храме яе імя.

На іх апошняе спатканне яна прыйшла нервовая. З парогу кінула: "Хачу выпіць!" І калі выпілі, спытала: "Ты ведаеш святую Ганну, якую пры цару Аляксею Міхайлавічу кананізавалі?" Ён адказаў, што каталік, таму праваслаўных святых не ўсіх ведае, але гэтую - так, бо яна адзіная святая, якая падпала пад анафему за тое, што двума пальцамі хрысцілася, а пасля зноў была прызнаная святой. "Дык вось і я святая была, а цяпер пад анафему падпала, - сутаргава абняла яго Ганна. - І святой мяне зноў наўрад ці прызнаюць. Хоць двума пальцамі перахрышчуся, хоць трыма". Ён сказаў іранічна, падумаўшы пасля, што дарма так сказаў: "Можа, цар зміласцівіцца…" - і яна паднялася: "Толькі не гэты! Пайду я, нельга мне тут!"

Ён трымаў яе, яна рукі заломвала: "Ты разумееш, што гэта канец?.." Дайшло да істэрыкі: "Госпадзі! Якога д’ябла, на якое ліха ты прыпёрся? Клікалі цябе?.." І калі ён сказаў, што клікалі, істэрыку з яе як рукой зняло. Села, закурыла і спытала: "Хто?.."

Яны пазнаёміліся тры гады таму, калі яму ўручалі ордэн. Быў банкет, і на банкеце яна падышла да яго. Уся бліскучая, пад руку са старшынёй прэзідыума Вярхоўнага Савета Калініным: "Віншую!" Ён падумаў: "Што за краля такая, якая пад руку з усесаюзным старастам?.." - а яна, выпіўшы шампанскага, спытала: "Праводзіце мяне дахаты?.. "

"Гэтая актрыска шалёная, - шапнуў яму, калі выходзілі, Асееў, ягоны добры знаёмец, паэт, вершы якога ён любіў і перакладаў. - На яе спектаклі Сталін ходзіць, так што глядзіце…"

Што глядзець?..

Быў люты, было па-лютаўску зімна, і нават пытацца не трэба было, ці можна зайсці, каб сагрэцца. "Ты згарыш у маіх палымяных абдымках".