Гэй бэн гіном

- Вы па тэлескоп? - спытаў Купала. - Чаму вы думаеце, што ён ваш?.. Зрэшты, можаце забіраць, я цяпер без тэлескопа ўсё бачу. Нават зорку Акубенс, якой восенню амаль не відаць. Магічная зорка. Падвойная. Зорка прароцтваў і пранікненняў у мінулае.

- Вы пад ёй нарадзіліся.

- Вы гэта памятаеце? А вы пад якой?

- Таксама пад ёй.

- Таксама?.. Тады не дзіўна, што ў мінулае праніклі. Сядайце… Я ведаў, што прыйдзеце. Ці вы, ці нехта іншы… Але не думаў, што маім шляхам.

Віктар зразумеў, пра што ён.

- Так, амаль вашым. Хоць спрабаваў яго пазбегнуць.

- Не ўдалося?

- Так, не ўдалося.

Купала ўзяў цыгарку, запальнічку, закурыў.

- На жаль, нічым не магу дапамагчы. Немагчыма пазбегнуць непазбежнага.

- Але ж гэта не непазбежнае. Гэта выбранае.

- У вас быў выбар?

- Так. Як і ў вас.

- Смерць ці жыццё - гэта не выбар.

- А што гэта?

Купала прамаўчаў. Ці не захацеў адказаць, ці не меў адказу. Памаўчаўшы, спытаў:

- Вы прыйшлі мяне вінаваціць?

- Не. Цяпер - не. Але раней, у пару юнацтва…

- Калі хацелася мець ідэальных бацькоў?

- Так. Маці, якая б ні ў чым не схібіла, бацьку, які б не паддаўся, не зламаўся, не спакусіўся, а калі ўсё ж зламаўся і спакусіўся - зрабіў выбар паміж жыццём і смерцю.

Падняўшыся, Купала падышоў да вакна, доўга глядзеў у яго. Сказаў, не павярнуўшыся, і Віктар бачыў, як напружылася ягоная спіна.

- Недзе я ўжо чуў такое. Маўляў, быў у Купалы выбар… "Ён мог падацца ў эміграцыю, мог пакончыць самагубствам, мог сказаць "не" бальшавікам і ўпасці ў дол у Курапатах. Нічога такога ён не зрабіў", - хіснуўся Купала, нібы яму ўдарылі ў спіну. - Перапрашаю, што не апраўдаў надзей. І перапрашаю за банальнасць адказу.

Ён вярнуўся да стала, сеў.

- Я так разумею, што размаўляць нам болей няма пра што. Усё сказана. - І кіўнуў на пустыя бутэлькі пад сталом. - Можна было б выпіць, але і выпіта ўсё. Хіба падняцца на дзясяты паверх. Там госці ў старшыні Саюза пісьменнікаў, яны выпіваюць. Хочаце?

- Не.

- Чаму?

- Бо ведаю, што будзе, калі вы падымецеся на дзясяты паверх.

Купала дакурыў, пацягнуўся да пачка па новую цыгарку - пачак быў пусты. "У мяне тут схованка ёсць", - зноў прайшоў ён да вакна, засунуў руку пад падваконнік і дастаў цыгарку. Яна была зжаўцелая, ён закашляўся, закурыўшы, спытаў праз кашаль:

- Ведаеце, што будзе?.. Тады, можа, і мне скажаце? Бо ўсё адбылося гэтак хутка, што я не ўцяміў, як. Помню, як раней спрабаваў зарэзацца, а тут - заслона.

- Я не зазіраў за заслону і не ведаю, як. Ведаю толькі - што.

- Дык давайце падымемся. І ўсё ўбачыце. Потым раскажаце, мне цікава…

- Не!

- Чаму? Баіцёся ўбачыць маю смерць яшчэ больш банальнай за жыццё?

Ён сам сказаў тое, чаго не хацеў казаць Віктар.

- Адзін з маіх сяброў любіць паўтараць: "Невядомае - усё, што захочаш, а вядомае толькі адно". Праз невядомае ваша жыццё небанальнае.

- А якое? Пісаць і піць, піць і пісаць - што можа быць больш банальным?.. Хіба што насамрэч скончыць жыццё самагубствам, калі піць можаш, а пісаць ужо не! Ды калі яшчэ ў цябе некаханая жонка, калі ў цябе маці, якую ты кінуў адну паміраць, і каханая палюбоўніца, якая цябе раскахала!

Так мог сказаць толькі бязлітасны да сябе чалавек.

Віктар думаў, што Купала будзе апраўдвацца, шкадаваць сябе, а ён не апраўдваўся і не шкадаваў.

- Вы не шкадавалі сябе. Тады чаму ўсё ж не паспрабавалі…

Купала ўскочыў, кінуў недапалак у попельніцу, не патушыўшы яго.

- Яшчэ раз узяць нож і яшчэ раз успароць жывот? Каб сказалі, што вар’ят, і завезлі ў вар’ятню? Бо да таго дапіўся, што не хоча жыць? А я жыць хацеў! Думаеце, гэта проста - не захацець жыць? Праз што? Знайдзіце ў сабе адказ на гэтае пытанне: праз што? І калі знойдзеце, паспрабуйце! - дастаў ён з кішэні і паклаў на стол складны сцізорык. - Я выйду, каб вам не замінаць.

- Чакайце!

- Чаго чакаць? - пазногцем патушыў недапалак Купала, якога размова з Віктарам відавочна пачала раздражняць, і Віктар падумаў: "Яго раздражняў гэты свет. Ён баяўся, што будзе раздражняць і той. Таму не паспрабаваў…"

- Яшчэ спытаць хачу…

- Што?

Не пытаць жа: "Вы не паспрабавалі, бо пабаяліся…" - і Віктар ужо й не ведаў, што яшчэ спытаць, але яму не хацелася, каб Купала вось так, даўшы нож для самагубства, сышоў, нібы нож для паэта - самы важны інструмент, таму пра яго самая важная, апошняя размова, і ён спытаў:

- Вы больш не пішаце лісты да Бога?

Выходзячы, Купала спыніўся каля таршэра, пад якім паўтара года таму спала на падлозе Ганна.

- Вы пра што? Калі пра вершы, дык гэта не лісты да Бога. І ні да каго. Гэта нашы шэпты ў вечную адсутнасць.

Такога адказу Віктар не чакаў. Так мог хто заўгодна адказаць, але не Купала.

Віктар збянтэжыўся, замітусіўся.

- Я прачытаць вам хацеў… - палез ён у кішэнь пінжака, дзе ляжаў нататнік з вершам, прысвечаным Купалу, а Купала кінуў: "Пасля прачытаеце!" - і выйшаў.

Толькі цяпер Віктар заўважыў справа ад таршэра дзверы, якіх раней не было. На дзвярах вісела шальдачка: "Лабараторыя". Ён падышоў, торгнуў лапезную пазалочаную, якую недзе ўжо бачыў, са змяінай галавой дзвярную ручку - дзверы не адчыніліся, з таго боку замкнёныя.

Узяўшы сцізорык, лёг у ложак. Вынуў лязо з тронак, правёў па ім пазногцем: як брытва. Лёгка можна ці жывот успароць, ці вены перарэзаць, ці горла… Засталося толькі адказаць самому сабе, па якой прычыне не захацець жыць?

Праз што?

Праз тое, што Ганна сышла?..

Праз тое, што Мацвеева з-за яго пасадзілі, а Цапмана завербавалі?

Праз тое, што пра ледакол эпохі напісаў?

Праз тое, што на партыйным з’ездзе выступаў?

Праз тое, што з Брэжневым цалаваўся?

Праз тое, што ў Польшчу паперадзе танкаў паехаў?..

Хто б пра ўсё гэта, калі б не было яго, Віктара Маргера, успомніў? Ні-хто! І праз тое, чаго без яго ніхто б не ўспомніў, успорваць жывот? Вены пераразаць?

Калі скласці ўсе прычыны ў адну, ці выйдзе тая, па якой можна не захацець жыць?..

Такой прычыны не выходзіла. Усё ў адно не складвалася. Не было гэтак балюча і гэтак сорамна не было, каб не стрываць.

Можа, таму не гэтак балюча і не гэтак сорамна, бо ён нежывы, як сказала яму недзе там, дзе Гімалаі, дзіўная жанчына з іменем Дзеві?

Калі ты нежывы, тады гэта прычына, каб не жыць. Бадай, адзіная.

Віктар адклаў ножык, падняўся, падышоў да тэлескопа.

На захадзе яшчэ дагарала вечаровая зара, а ўжо запальвалася над ёй зорка Арктур у сузор’і Валапаса. Вышэй на небе ў сузор’ях Ліры, Лебедзя і Арла разгараліся Вега, Дэнэб і Альтаір.

Зорку Акубенс у сузор’і Рака не разгледзець было, яна зорка вяснова-летняя, восенню ледзь заўважная. А вось сузор’е Вялікага Возу, хоць яно таксама вясновае, пасярэдзіне вясны ў зеніце, добра відаць і ўвосень. І найярчэй восенню ззяе ў небе Божы, Зорны, Птушыны, Млечны, як толькі ён ні называецца, шлях, па якім коціцца Вялікі Воз.

Запомніць назвы сямі зорак Вялікага Возу так, як яны пісаліся ў кнігах па астраноміі: Алькаід, Аліёт, Дубхэ, Міцар, Мягрэц, Мярак, Хвекда, - было цяжка. Гучалі яны чужынна, таму Віктар яшчэ тады, калі быў малы, прыдумаў для іх свае назвы. Ён заўважыў, ці яму гэтак здалося, што ў розныя дні тыдня кожная зорка свеціць па-рознаму. У панядзелак найярчэй зіхціць Алькаід, у аўторак Аліёт, у сераду Дубхэ… Так у крэўскім небе над дзедавай пуняй з саламянай страхой з’явіліся зоркі Панядзелак, Аўторак, Серада, Чацвер, Пятніца, Субота, Нядзеля.

Сёння найярчэй мігцела зорка Алькаід. Значыць, панядзелак.

На Вялікім Возе сядзелі і глядзелі на Віктара з другога боку тэлескопа, у якім, мусібыць, бачыўся ім Віктар меншым за макавае зерне, паэты-самагубцы. Уладзімір Маякоўскі, які застрэліўся, Сяргей Ясенін і Марына Цвятаева, якія павесіліся, Генадзь Шпалікаў і Аляксей Прасолаў, якія таксама павесіліся, Іван Ігнацьеў, які перарэзаў сабе горла, Галактыён Табідзе, які ў шпіталі выкінуўся з акна, Аляксандр Ром, Надзея Львова, Уладзімір Палятаеў, Віктар Гофман, Мікалай Дзяменцьеў, Юры Галіч, Яўген Лан, Лявон Аранзон, Вітальд Ахрамовіч, Ілля Габай, мадзьяр Ёжэф Аціла і паляк Рафал Ваячэк, грэк Карыатакіс Костас і гішпанец Альфонса Кастафрэда, француз Рэнэ Крэвель і мексіканец Хорхэ Куэста, чыліец Пабла дэ Рока, швед Хары Марцінсан - нобелеўскі лаўрэат, які закалоўся нажніцамі, амерыканцы Харт Крэйн, які ўтапіўся, Джон Барымэн, які кінуўся з моста на лёд, і Гары Кросбі, які застрэліўся разам з палюбоўніцай, Луцый Сенека і Стэфан Цвейг, якія скончылі жыццё разам з жонкамі, крэолец Эрык Роўч, які сплыў у адкрытае мора, немец Паўль Цэлан, які кінуўся ў рэчку з моста, японец Сіндзі Ока, які скочыў з даху, каб дазнацца, што бывае пасля смерці, ангельцы Джон Браўн, які перарэзаў сабе горла, і Томас Чатэртан, які атруціўся мыш’яком, італьянец П’етрадэла Вінья, які разбіў галаву аб сцяну, рымляне Марк Лукан і Лукрэцый, адзін з якіх перарэзаў вены, а другі кінуўся на меч, украінец Барыс Танэта, які павесіўся ў турме, літовец Юлюс Яноніс, які кінуўся пад цягнік, беларусы Сяргей Палуян і Рыгор Семашкевіч, які выгукнуў, кідаючыся з акна: "Любіце паэтаў!" - поўны воз паэтаў-самагубцаў, усім на Возе месца не хапала, і яны беглі за ім, пераскокваючы з зоркі на зорку.

Куды ехаў Воз? Куды ён іх вёз?

У бясконцую адсутнасць. У мільёны, мільярды гадоў маўчання. Вось гэтая бясконцая адсутнасць з бясконцым маўчаннем жахала Віктара, а не сама смерць, калі ён думаў пра яе. Але людзі на Возе пра гэта ўжо не думалі.

"Не здолеў? - пыталі яны. - Страціў каханую, прадаў сяброў, здрадзіў паэзіі - і не здолеў? Маці пакінуў адну паміраць - і не змог. А Купала мусіў здолець? Павінен быў змагчы?"

"Табе ж Сюзана пісталет перадала, - пахмурна казаў Маякоўскі. - Чаму не застрэліўся?" - "Я страляўся. З вашага пісталета ў кватэры Кручы" - "Тады чаму жывы?"

Адказаць на пытанне: "Чаму жывы?" - было не прасцей, чым на пытанне: "Чаму мёртвы?" Не скажаш жа: бо Вензель фокус паказваў.

"П’яны быў? - спытаў Бажыдар, футурыст, якога за Маякоўскім не адразу Віктар заўважыў. - Я таксама аднойчы п’яны страляўся. У рускую рулетку гуляў. Адзін патрон у сямізарадным рэвальверы. Тыдзень піў і тыдзень страляўся. У панядзелак, аўторак, сераду, чацвер, пятніцу, суботу… Шэсць разоў круціў барабан - і ўсё біў баёк у пустое. А ў нядзелю мяне заклініла. Чамусьці падумаў, што ў сёмы раз, калі сямізарадны рэвальвер, без варыянтаў. Канец! Вядома, не, але чамусьці я так падумаў. І вырашыў, што нядзеля - выхадны. А пасля ўжо не змог… Адно - калі з варыянтамі, іншае - калі без. Пайшоў у лес і павесіўся".

"Правільна, - сказаў Ясенін. - Калі вешаешся, заўсёды ёсць варыянты. Ці вяроўка парвецца, ці выпадзе крук. Ці, калі ў лесе, сук зламаецца. І павесіцца лепш, чым застрэліцца. Без крыві".

"Затое сіні, як баклажан", - не згадзіўсяў Маякоўскі, і пакуль усе яны спрачаліся, як лепш засіліцца - скочыць з даху ці сплыць у мора, узрэзаць вены ці атруціцца, павесіцца ці застрэліцца - Віктар выглядваў, ці няма сярод іх Купалы, ці не да іх выйшаў ён у гэтыя, з таго боку замкнёныя, дзверы? Не ўбачыўшы, спытаў: "Скажыце, Купала з вамі?" - на што Табідзе, які добра ведаў Купалу, сказаў, азірнуўшыся па баках: "А што яму з намі рабіць? Ён жа не самагубца".

Значыць, не сам скінуўся. Тады, можа быць, усё ж варта падняцца на дзясяты паверх, каб паглядзець, як яно было?

"Магу сказаць, як было, - скочыў з Возу і пайшоў па зорках Табідзе. - Купала быў трохі нападпітку, у добрым настроі, бо яму нейкая жанчына патэлефанавала, каб сустрэцца, і калі выйшаў з нумара на дзясятым паверсе, уздумаў каўзануцца па парэнчах лесвіцы. Ну, такое юначае глупства. Хіснуўся і не ўтрымаўся. Наўрад ці гэта можна лічыць самагубствам. Тым больш, што, куляючыся, ён нагамі спрабаваў зачапіцца за парэнчы, таму і чаравік з адной нагі зляцеў. Сам я гэтага не бачыў, Берыя мне так казаў".

А Берыя бачыў?.. Хутчэй за ўсё ён гэта прыдумаў, каб у гібелі Купалы знайсці месца ягонаму чаравіку, які застаўся на лесвіцы, і які сведчыў пра тое, што Купалу скінулі. Купала ўпіраўся, бараніўся, але…

"Можа быць, Берыя прыдумаў, - згадзіўся Табідзе. І тут жа не згадзіўся: - А можа быць, і не".

У гэтых самагубцаў фантазіі… З маста не ў ваду, а на лёд кідаюцца.

Трэба ўсё ж падняцца і паглядзець.

Раптам у тэлескопе з’явілася, запалілася, як зорка, маці. "Сынок, ніхто ж мяне нікуды не скідваў, я сама памерла. Няма праз што табе вінаваціцца".

І зорка-маці пагасла.

Яна апраўдвала яго. Яна апраўдала б яго, калі б ён нават сякерай яе засек. Але больш ніхто не апраўдае.

"Я апраўдаю, - засвяціўся, як месяц, у тэлескопе бацька. - У тым свеце, дзе зараз мы з маці, за нас адказве Бог. А ў тым свеце, дзе ты, кожны адказвае за сябе. Мацвееў сам у КГБ напісаў, Цапман сам працаваць да іх пайшоў, а ты вінавацішся праз іх, як праз той кашалёк, які знайшоў на вакзале".

І бацька-месяц пагас.

Больш глядзець у небе не было на каго.

Калі няма на каго глядзець у небе, дык няма на каго глядзець і на зямлі.

Але які бацька хітры! Пра тое, што сын ягоны сам, як некалі Купала, "дрындушкі" пісаў, сам з гэтымі дрындушкамі на з’ездзе выступаў, сам у Польшчу ездзіў за Савецкі Саюз палякаў агітаваць, не сказаў.

Знік у небе.

Віктар адышоў ад тэлескопа, глянуў на яго, залацістага: што з ім рабіць? Чый ён? Ягоны, чужы? Купалы, Сталіна, Вензеля?.. Чыя гэта здзейсненая дзіцячая мара?

Купала сказаў: "Можаш забіраць". Але трэба яшчэ раз спытаць, калі вернецца. Каб не ўзяць чужое. Як той кашалёк, пра які ўспомніў бацька.

Кашалёк той дзевяцігадовы Віктар знайшоў пад акенцам касы на чыгуначным вакзале. Ніколі капейкі нідзе не знаходзіў, а тут - кашалёк. Трох рублёў, што ў ім былі, якраз не хапала на тэлескоп, грошы на які ён ужо амаль два гады збіраў капейку да капейкі. І ён не аддаў кашалёк касірцы, каб вярнула таму, хто згубіў. Але і ў краму па тэлескоп адразу не пабег, бо ўчора быў там і сказаў, што пакуль тры рублі не стае. Дык дзе ты іх сёння ўзяў?

Кашалёк быў жаночы, з шарыкавай зашчапкай, і Віктар уяўляў, як тая жанчына, якая яго згубіла, шкадуе пра прапажу. Можа, плача, бо ездзіла на кірмаш, які быў побач з вакзалам, прадаць тварог, масла ці яйкі, а выйшла, што толькі на дарогу патрацілася. А, магчыма, яна падумала, што кашалёк укралі, напісала заяву ў міліцыю, якая цяпер кашалёк шукае, і Віктар сто разоў яго перахоўваў. Закідваў сенам у пуні, засоўваў пад цэбры ў склепе, закопваў пад мосцікам на левым беразе рэчкі, што працякала за хатай, ноччу ўставаў і закопваў на правым, дзе толькі ні хаваў - паўсюль міліцыя знаходзіла, здымала з кашалька адбіткі пальцаў і вяла злодзея ў турму. Урэшце ён пайшоў на вакзал, падкінуў кашалёк туды, дзе знайшоў, пад акенца касы, з якой высунула галаву касірка: "Ты што там падкінуў?.." - і яго звінавацілі, што кашалёк украў, а жанчына, якая згубіла кашалёк, сказала, што ў ім было не тры рублі, а трыццаць.

Злодзей!

Ён, нічога не ўкраўшы, злодзей! Злачынца!..

З гэтым нельга жыць! У гэтакім несправядлівым свеце з такімі подлымі людзьмі!..

Знайшоўшы ў пуні вяроўку, ён залез на драбіны, накінуў вяроўку на бэльку, доўга завязваў, бо не ведаў, як, ды яшчэ і рукі калаціліся, вузел на пятлі, а калі завязаў і надзеў пятлю на шыю, зарыпелі дверы - і ў пуню ўвайшоў бацька. "Ён жа падумае, што я стаяў тут у пятлі і чакаў, пакуль нехта ўвойдзе, каб паказаць, што хацеў павесіцца!" - пранізала думка, і Віктар скочыў з драбінаў, забыўшыся, што канец вяроўкі, накінутай на бэльку, не прывязаў, паляцеў разам з сэрцам, якое гэтак ударыла пад рэбры, нібы, каб не загінуць, паспрабавала вырвацца з грудзей, але не здолела, сціснулася, падскочыла пад горла, не даючы яму, імгненна напоўненаму жахам, апошнім крыкам закрычаць - і ён зляцеў на рукі бацькі.

"Давай дамовімся так, - вынес яго бацька, бо Віктара ногі не трымалі, з пуні ў двор, сеў з ім на прызбе. - Я нічога не кажу пра гэта маці, а ты, калі зноў такое надумаеш, кажаш пра гэта мне. Я пісталет дам, з ім самагубства будзе выглядаць больш па-мужчынску, чым з вяроўкай".

Ні тады, ні пазней Віктар так і не асмеліўся спытаць бацьку, што той падумаў, убачыўшы яго на драбінах з пятлёй на шыі і не прывязаным да бэлькі другім канцом вяроўкі?..

Цётцы, з кашалька якой Віктар нібыта ўкраў грошы, ні бацька, ні маці не паверылі, але, каб яна не звягала, маці пачала ўгаворваць бацьку аддаць ёй 27 рублёў, а той адрэзаў: "Няхай наш астраном са сваіх аддае!" - і Віктар застаўся без тэлескопа…

"Калі хочаш мець сваё, абыходзь чужое, - казаў яму потым бацька. - Абыходзь чужое, калі хочаш мець сваё".

Купала не вяртаўся.

Бо навошта? Сказанае сказалася. А выпіць не было чаго.

Выпіць можна і не з Купалам. З Барадой. Бурам, Кручам, Шклярам, Каралевічам, Стральцом, Кавалём… З тымі, каго ён любіў.

Ён і Купалу любіў, іначай не мучыла б яго так Купалава жыццё і Купалава смерць…

Ці праз Купалу ён любіў сябе?

Думка такая ўзнікала ў ім і раней, але цьмяна, а цяпер, у чаканні Купалы, раптам падумалася пра гэта з ясным болем. І ці не сябе ён любіў праз Кручу, Бура, Шкляра, Каралевіча, Стральца, Каваля?.. І праз Ганну, якая падзялілася з ім жыццём, і праз маці з бацькам, якія далі яму жыццё, ці не любіў ён сябе?..

Калі яно так, тады гэта прычына, каб не захацець жыць.

Зрэшты, тады ты і нежывы…

Вось яно! Вось пра што казала яму недзе там, дзе Гімалаі, жанчына з іменем Дзеві-Марыя! Што ён мёртвы!..

Але калі ты мёртвы, як можна хацець жыць?..

І раптам ён не захацеў! Так не захацеў, як у дзяцінстве, калі вешаўся, узненавідзеўшы гэты свет з гэтымі людзьмі, сярод якіх у яго нікога не было! А цяпер яшчэ ён узненавідзеў і сябе разам з імі - і гэтак не захацеў жыць, што стрываць не змог! Выбег у калідор, дзе нікога не было, узбег на дзясяты паверх, дзе таксама не было нікога, з разбегу перакуліўся цераз парэнчы, паляцеў разам з сэрцам, якое гэтак ударыла пад рэбры, нібы, каб не загінуць, паспрабавала вырвацца з грудзей, але не здолела, сціснулася, падскочыла пад горла, не даючы яму, імгненна напоўненаму жахам, апошнім крыкам закрычаць - і загушкалася разам з ім на нечым мякка-спружыністым, як на свежым стозе ў скошаным лузе…

Ён упаў грудзьмі, убачыў унізе нацярушанае сена, на якім стаяў, раскінуўшы рукі, каб яго злавіць, бацька, перавярнуўся, нічога не цямячы, на спіну: над ім стаяла адміністратарка, над галавой якой вісела шыльда: 4 паверх.

Кінуўшыся з жыцця ў смерць, ён прыляцеў туды, дзе быў.

- А каб сетку не павесілі? - дапамагаючы яму выбрацца з тонкай, празрыстай, амаль нябачнай сеткі, спытала адміністратарка. - Што б вы цяпер рабілі, калі б мы не павесілі сетку?

Віктар не ведаў, што б ён цяпер рабіў. Можа быць, не калаціўся б так, гледзячы ўніз і ўяўляючы сябе на мармуровай падлозе.

"Міліцыю не выклікайце", - папрасіў ён адміністратарку, і тая сказала, праводзячы яго ў 414-ы нумар: "Я і не збіралася. Бо што здарылася? Нічога. Нейкі нешчаслівы гэты нумар. Хто ў ім ні пасяляецца - ідзе ўверх і ўніз кідаецца. Вам, можа, выпіць прынесці?"

Яму не хацелася выпіваць. Яму хацелася легчы, заплакаць і шкадаваць сябе. Можна было б і з выпіўкай, але ён не любіў п’яныя слёзы.

- Не, дзякуй.

- Не, дык не. Хоць звычайна выпіваюць, - сказала яна так, нібы ў гатэлі, у якім яна працуе, штодня нехта кідаецца ў лесвічны пралёт, а потым выпівае. - Дарэчы, вы, калі пасяляліся, пакінулі на стойцы ключы ад машыны. Вось, вазьміце…

Ніякія ключы Віктар не пакідаў, машыны ў яго не было, але адміністратарка не стала пытаць, ці ёсць у яго машына, паклала ключы на стол і пайшла.

Ён лёг.

Не плакалася.

І не шкадавалася.

За што сябе такога, які ён ёсць, шкадаваць? За тое, што жыў не так, як мог бы жыць?

А як?..

Чым даўжэй думаў, як бы мог жыць іначай, тым больш шкадаваў не сябе, а маці і бацьку, Ганну, Кручу і Бура, Шкляра і Каралевіча, Стральца, Каваля… Яны з ім жылі не з такім, якім ён быў насамрэч, і выходзіць, што іх падмануў? Абхітрыў, надурыў?.. Яны думалі, што ён жывы, а ён…

І што з гэтым рабіць?

Дзеві-Марыя казала, што ён можа ажыць. Толькі яна не ведала, як. І Віктар не ведаў. Але цяпер яму здалося, што ведае.

Ён сеў і доўга глядзеў на ключы ад машыны, якой у яго не было… Узяў іх, сунуў у кішэнь разам са сцізорыкам Купалы, яшчэ раз агледзеў нумар. Чамусьці вока зачапілася за найдрабнейшае, за адарваны гузік на падлозе, і ён падняў яго, таксама паклаў у кішэнь. Зірнуў на дзверы з лапезнай пазалочанай ручкай і ўспомніў, дзе іх бачыў: у антыкварнай краме 300-й секцыі.

Віктар торгнуў ручку - замкнёна. Уставіў у замок ключ з нумарам 414, які даў яму Вензель, крутнуў - дзверы адчыніліся ў прыёмную дырэктара крамы, дзе сядзела жанчына ў зялёнай блузцы з доўгімі і чорнымі, як смала, валасамі і жаўтаватымі, нібы ў савы, вачамі. Сюзана. "Пачакайце, не зачыняйце, мяне папрасілі паставіць на стол шампанскае, - занесла яна ў нумар дзве поўныя бутэлькі, вярнулася з дзвюма пустымі і расчыніла дзверы ў кабінет дырэктара. - Вас чакаюць".

- О, якія госці! - гэтак, нібы век не бачыліся, падхапіўся з-за століка, за якім сядзеў з Купалам, Ганнай і вельмі падобнай да яе, толькі старэйшай жанчынай, Вензель. - Ведаеце, - рушыў ён, трохі прыкульгваючы, хоць калі хадзілі па Краснай плошчы, не кульгаў, насустрэч Віктару, - мне нядаўна падумалася, што калі я займаюся і лабараторыяй, і антыкварнай крамай, дык няхай яны будуць адна ў адной, не трэба будзе губляць час на дарогу. Вы праходзьце, праходзьце, я ж вам казаў, што ў мяне ўсялякі антыкварыят. Не толькі мэбля з посудам, але і людзі, якія на мэблі гэтай спалі, сядзелі, з посуду таго елі. І ўсе вам знаёмыя, так што будзьце як дома.

Віктар стаяў у дзвярах слупом. За тым самым столікам з тымі самымі кубкамі і тым самым імбрыкам на ім, на той самай капапе, на якой сядзеў ён з Ганнай, упершыню частуючыся дзіўным напоем Вензеля, зноў сядзеў ён з Ганнай, а побач на ложку, не падобным да антыкварнага, на звычайным шпітальным ложку - Купала з жанчынай, падобнай да Ганны, толькі старэйшай, і ў ёй нельга было не ўгадаць маці Ганны малодшай, якая тулілася да яго, Віктара Маргера, і глядзела на яго так, нібы ніколі не сыходзіла ні да касманаўта Рыленкі, ні да чалавечага абрэзка Нячаева. "Наперад, наперад, я ж вам сказаў, што тут з большага ўсе свае, не бойцеся…" - павёў яго пад руку Вензель, і адбылася ўжо не проста дзіўная, а неверагодная рэч: спачатку Віктар бачыў, як ён падыходзіць да століка, за якім сядзеў ён на канапе з Ганнай, а побач на ложку Купала з яе маці, на блузцы якой - чамусьці менавіта гэтая драбяза здалёк яму кінулася ў вочы - не хапала гузіка, які намацаў ён у кішэні, каб падысці і эфектна, бо ўжо было зразумела, што адбылося ў 414-м нумары, Ганне старэйшай гузік аддаць, але пасярэдзіне шляху зрок пераключыўся, і ён, Віктар Маргер, які ўвайшоў у лабараторыю, ці раптам сам памяняўся, ці яго нехта памяняў, як штукар у цырку, з тым Віктарам Маргерам, які сядзеў з Ганнай, і ўжо седзячы з ёй, ён усё выразней бачыў, як да іх паўз кніжныя паліцы з кнігамі і без, этажэркі з партабакамі і запальнічкамі, ордэнамі і медалямі, шафы, на якіх і ў якіх стаяла розная драбната са шкла, крышталю, каменя, срэбра, золата, паўз шпітальныя, якіх тут раней не было, ложкі з нейкімі міргаючымі прыладамі паміж імі падыходзіць, нешта намацваючы ў кішэні, таксама ён, Віктар Маргер пад руку з Вензелем, які кажа яму: "Вы сядайце, сядайце, зараз я вам усё патлумачу…" - і Віктар Маргер сядае на зэдлік насупраць яго, Віктара Маргера на канапе, і так падае Ганне старэйшай: "Калі ласка, вы згубілі…" - адарваны гузік, быццам па гузік гэты і кінуўся Купала ў лесвічны пралёт.

Віктар гэтак, каб жанчыне было няёмка, ніколі б не зрабіў.

- Такі вось фокус! - выключыў Вензель зеленаватага колеру прыладу, што міргала агеньчыкамі і падавала ціхія, як спадарожнік з космасу, сігналы на тумбачцы каля ложка, дзе сядзелі Купала са старэйшай Ганнай, якая, узяўшы гузік, усміхнулася: "Дзякуй..." - і ўсмешка яе была гэткай жа летуценнай, як у дачкі: такую жанчыну Купала не мог не пакахаць. - Цапман так усё наладзіў што і ў ложак не трэба класціся, у ложку можна нечым іншым займацца, - паспрабаваў як бы пажартаваць Вензель, а Віктар Маргер, які падышоў і сеў на зэдлік, падаўшы жанчыне гузік, згублены ёй у 414-м нумары гатэля, спытаў: "Які Цапман?.."

"Ён не я, калі Цапмана не ведае. Ён не я. Але што тут адбываецца, хто б мне сказаў?.. "

- Усе ўжо ўсё ведаюць, я ўсім распавёў, засталося толькі вам, - наліў Вензель свайму апошняму госцю свой напой з дзіўных зёлак. - Калі вы абодва загінулі ў аварыі, Ганна палічыла сябе вінаватай, што вы загінулі, бо кіроўца, які аварыю падстроіў, быў кіроўцам яе бацькі, у чым яна, вядома, ніяк не вінаватая, але так яна палічыла, і падзялілася з вамі ў нашай лабараторыі сваім жыццём. У ёй столькі жыццёвай сілы, што хапіла на вас дваіх, і яшчэ для самой хапіла. І здарылася, калі вярнуліся вы з таго ў гэты свет, нечаканая для нас рэч: адна і тая жыццёвая сіла, якой вы ажыўляліся, спарадзіла аднолькавую памяць і свядомасць, і вы - ды яшчэ пры вашым знешнім падабенстве - сталі як бы адным чалавекам у двух, але былая свядомасць аднаго ўсё ж замінала свядомасці другога, уздзейнічала на яе, і кожны з вас быў не самім сабой. Гэта было надзвычай цікава, і мы вырашылі нічога не мяняць, паназіраць, што з вамі будзе, хто каго ў вас пераможа, і назіралі, кантралявалі, пакуль не прыйшоў у лабараторыю Цапман і катэгарычна не ўспрацівіўся эксперыменту, заявіўшы, што гэта можа прывесці вас да драмы, да трагедыі. Я сказаў яму, што мы спынім экперымент, калі ён знойдзе тэхнічны спосаб вярнуць вас абодвух самім сабе, што было б яшчэ цікавей за ажыўленне, - і ён спосаб знайшоў. Вынайшаў! Таму вы сёння тут. Тыя, якімі былі. Не хітруючы, скажу, што страшэнна хочацца паназіраць за вамі далей, паглядзець, як будзеце звыкацца з жыццём, якое пражылі не самі сабой, але для гэтага ў нас хапае аб’ектаў. Як Іван Дамінікавіч сказаў, пакуль мы тут, чакаючы вас, выпівалі, куды цяжэй нам будзе знайсці таго, хто самім сабой жыццё пражыў. Калі ўвогуле гэта магчыма.

- Так, - падняўся Купала. - Са мной тое самае было. Але гэтага можна пазбегнуць. І я мог бы расказаць, як, але нам пара, - дапамог ён падняцца старэйшай Ганне, якая абняла Ганну малодшую: "Мы файна пагаварылі, будзь, дачушка, шчаслівай у сабе самой", - а Купала спытаў Віктара: "Вы чаму без тэлескопа? Тэлескоп ваш, ваш..." - і яны, узяўшыся за рукі, пайшлі, нават не азірнуўшыся на парозе…

Зараз яны зойдуць у нумар 414, вып’юць шампанскае, потым паміж імі здарыцца нешта такое, праз што Ганна пакіне Купалу, і ён падымецца на дзясяты паверх да старшыні Саюза пісьменнікаў Лынькова, куды яна патэлефануе яму: "Я да цябе вяртаюся…" - і ён адразу развітаецца з усімі, з кім быў, выйдзе ў калідор, а там.

А там - цёмна. Заслона.

Вершы ў вечную адсутнасць.

- Я, бадай, таксама пайду, - падняўшыся з зэдліка, паляпаў сябе па кішэнях Маргер маскоўскі. - Так, ключы тут. А вось гэта не маё, - паклаў ён сцізорык на столік. - Хочаш мець сваё, абыходзь чужое. Хораша нехта сказаў, - пацалаваў ён у шчаку Ганну, і ўжо адыходзячы, дадаў, азірнуўшыся на Віктара. - Шкада, што я - не ён. Ці ён - не я.

Яны ўсе разам, Ганна, Віктар і Вензель прайшлі за маскоўскім Маргерам у самы канец антыкварнай крамы да "Масквічка", які быў так адрамантаваны на Лубянцы, што зіхцеў, як новенькі, і Віктар раптам адчуў, што яму шкада развітвацца з чалавекам, у якім пражыў ён калі не ўсё, дык і не малое для чалавечага веку жыццё, прычым, такое, лепшага за якое ў яго можа не быць. Чаму ён вырашыў, што ў тым жыцці ён быў не самім сабой, калі, можа быць, ён такі і ёсць? Ён глядзеў, як рассоўваецца дальняя сцяна крамы ці сцяна лабараторыі, у якой людзей могуць рабіць такімі, якімі захочацца лабарантам, мёртвых жывымі і жывых мёртвымі, і яму ўсё болей хацелася забраць у свайго двайніка ключы, сесці ў машыну і ехаць, ехаць, ехаць, пакідаючы за сабой Маскву, Мінск, Варшаву, Калькуту, Польшчу і Індыю, Еўропу і Азію, гэты і той свет…

Але машына была чужая.

- Ты вярнулася да мяне? - спытаў ён Ганну, а яна, пацалаваўшы яго ў лоб, як цалуюць нябожчыка, села ў машыну і сказала кіроўцу: "Вярнулася… Дзякуй, што звазіў у Вавукі, дзе я зразумела: ён забіў цябе ў сабе".

І яны паехалі.

Усё яшчэ не цямячы, што адбылося, Віктар кінуўся следам, чапляючыся за машыну і слізгаючы, падаючы, нібы з лесвіцы: "Ганя!.."

Ганна азірнулася - і вочы ў яе былі такія, нібы яна не пазнавала яго.

"Красная плошча ў пажары, - сказаў Вензель. - На машыне яны могуць праскочыць, а вам лепш у іншы бок. Выйдзіце праз гатэль - і наўпрост да Беларускага вакзала, можаце яшчэ паспець на цягнік да Крэва". - "У Крэва не ходзяць цягнікі, там няма чыгункі." - "Раней хадзілі. А тое, што было раней, можа быць і цяпер, - адступіў назад Вензель, калі Віктар зрабіў жэст, каб развітацца. - Я з вамі не развітваюся, я не развітваюся ні з кім і ніколі…"

Віктар выйшаў з антыкварнай крамы-лабараторыі - сакратаркі ў прыёмнай дырэктара не было. Прайшоў у 414-ы нумар - Сюзана з Люцыяй сядзелі за сталом і пілі шампанскае.

- Нас папрасілі нагадаць вам, каб вы забралі тэлескоп, - ніякавата замітусіліся яны адна перад адной, але замітусіліся напаказ, ім зусім не было ніякавата. - І вось яшчэ чыйсьці нататнік з вершам. Пэўна, ваш. Купала сказаў, што не ягоны, ён ні лістоў да Бога, ні дрындушак даўно не піша.

Сучкі!

Віктар прайшоў да вакна і засунуў нататнік за падваконне.

Забраўшы тэлескоп, спусціўся на ліфце.

"Высяляецеся? - спытала адміністратарка. - З вас 27 рублёў". - "А з Луцкевіча колькі? Я і за яго заплаціць магу".

Адміністратарка дастала з сейфа за яе спінай стос тэчак з паперамі, доўга перабірала. "Такога ў нас не было… Быў Луцэвіч. Ён за ўсё заплаціў".

Чалавек з прозвішчам Луцкевіч, пазначаны ў данясенні начальніка 3-га ўпраўлення НКВД СССР Гарлінскага на імя Берыі і Сталіна як пастаялец 414-га нумара, у гатэлі "Масква" не пражываў. За ўсё заплаціў Луцэвіч.

Над вуліцай Горкага, колішняй Цвярской, плыў дым. Гэтая вуліца вяла ад Беларускага вакзала наўпрост да Крамля. Віктар рушыў у зваротны бок - дым плыў за ім.

На Пушкінскай Віктар прыпыніўся, пастаяў і павярнуў на Цвярскі бульвар. На лаве пад помнікам Герцэну ў двары літінстытута, захутаная ў жоўтую хустку, падобная да позняй восені сядзела Марыя Аляксандраўна. "Жыццё ў тым, што знікае, - сказала яна, убачыўшы Віктара. - У тым, што знікае".

Памаўчала, павярнуўшы галаву да качагаркі.

- Вось і Мацвееў знік.

- Яго пасадзілі.

- Яго выпусцілі. А ён вярнуўся і знік. Калі няма качагаркі, без патрэбы качагар.

Віктар пацалаваў ёй руку і пайшоў на вакзал.

У першым акенцы касы Беларускага вакзала сядзела тая касірка, якая высунулася некалі з гэткага ж акенца чыгуначнай касы ў Смаргоні, спытаўшы: "Ты што там падкінуў?.." Гэтым разам, нічога ў Віктара не пытаючы, нават не ўзяўшы ў яго грошы: "Дваццаці сямі рублёў дастаткова, вось вам яшчэ рэшты тры рублі", - яна падала яму квіток у плацкартны вагон, які аказаўся апошнім у цягніку. З вокнаў ягоных ужо махалі Віктару дзяцюк у чорным берэце з чырвоным вымпелам і ў чорнай куртцы, з-пад якой віднелася цяльняшка, дзядзька ў пінжаку з дзіркай на локці, мужык і кабета, якія бачылі Віктара па тэлевізары, а з тамбура тая ж правадніца, з якой прыехалі яны ў Маскву, крычала: "Хутчэй, хутчэй, адпраўляемся!" - і цягнік рушыў, Віктар ледзьве паспеў ускочыць на падножку апошняга вагона.

"Нехта едзе туды, нехта едзе сюды..." - сустрэў яго дзядзька ў пінжаку з дзіркай на локці, і яны селі, як даўнія знаёмыя, з ім, з марскім пехацінцам, відавочна расчараваным, што няма Ганны, з мужыком і кабетай, якія бачылі Віктара па тэлевізары.

Правадніца, сабраўшы квіткі і раздаўшы бялізну, пайшла па вагоне: "Каму чаю?"

- Я без чаю не скучаю, - сказаў марскі пехацінец, але гэтым разам не выліў са шклянкі чай, каб наліць гарэлкі, і дзядзька ў пінжаку з дзіркай на локці не паставіў чаркі, і мужык з кабетай не дасталі закуску, бо, мусібыць, усё, што ў іх было, яны прагулялі, пакінулі ў гасцях, таму сядзелі і глядзелі ў вакно.

Яны не ведалі і не думалі пра тое, што маглі не сядзець і не глядзець. Што вылічальныя машыны казалі пра верагоднасць іх з’яўлення ў свеце як пра нулявую. Яны проста жылі. Туды едучы, гулялі, а едучы сюды, успаміналі.

"А што мы ў вакно глядзім, калі ёсць тэлескоп?" - спытаў марскі пехацінец, якому, калі не да маладзіц заляцацца, дык трэба было нешта рабіць, і яны да поўначы, пакуль не пачало хіліць у сон, па чарзе глядзелі ў неба.

"Якая прыгажосць! Якая веліч! Вось жа стварыў Гасподзь!.. - выдыхнуў, змяніўшыся і ў твары, і ў рухах, і ў голасе, пехацінец, перадаючы тэлескоп Віктару. - І мы сярод усяго…"

Па небе на захад, дзе дагарала вечаровая зара, плылі дымныя аблокі, сярод якіх ляцеў вянок з распраўленай на ветры белай стужкай і чырвоным, які не разабраць было, надпісам на ёй. У вянку, азіраючыся на ўсход, дзе разгаралася полымя, сядзела жанчына, а за вянком скакалі ў дымных аблоках на гнядым, на чорным і на белым конях тры вершнікі.

Стомлена падумаўшы, што засынае і ўжо бачыць сон, Віктар выбачыўся перад спадарожнікамі і лёг. Пад ім мерна пастуквалі колы цягніка, і на постук колаў спачатку разрывіста, торгана, шукаючы памер, а потым усё болей зладжана накладвалася рытміка верша, пакінутага ў 414-м нумары гатэля "Масква". Помнілася ягоная музыка, ягоная незразумелая, "Гэй бэн гіном", назва, але самога верша Віктар не помніў. Не помніў нават, ці гэта ён яго напісаў.

Прачнуўся ён у Крэве - адзін у вагоне. І вагон быў адзін, адчэплены ад цягніка. "Як мы тут?.. - спытаў правадніцу. - Сюды не ходзяць цягнікі, да Крэва няма чыгункі", - а тая сказала: "У вас квіток да Крэва".

Ён выйшаў з вагона, які, адчэплены, мог быць як апошнім, гэтак і першым. Прайшоў да Юр’евай гары, на якой, калі гара называлася Ярылавай, было паганскае капішча і стаяў, выразаны з векавечнага дуба, Купала. Бог сонца, агню і святла, якога аднойчы на Ярылавай гары не стала. У Крэве казалі, што яго спалілі, але ніхто не помніў, не ведаў, хто і чаму?..

Над гарой плыло неба, пад гарой цякла рака. Цераз раку ляжала кладка, на якой стаялі жанчына і хлопчык. Яны адбіваліся ў вадзе разам з небам, і жанчына пыталася ў хлопчыка, на ягоны адбітак паказваючы: "Хто гэта?.. Ну, скажы, хто?.." - а ён кідаў у ваду каменьчыкі і глядзеў, як разыходзіцца кругамі вада.

У падножжы гары ляжаў крыж. Вялікі, больш чым у чалавечы рост. "Мне не падняць." - сказаў ціха, нібы здалёку, хлопчык, але Віктар яго пачуў. Узваліў крыж на спіну, панёс на гару. Чым вышэй узыходзіў, тым несці было цяжэй. І раптам трохі, але палягчэла. Віктар азірнуўся: канец крыжа, што цягнуўся па зямлі, то прадзіраючыся скрозь кустоўе, то захрасаючы між камянямі, прыпадымаў, наколькі мог, хлопчык. Той самы, які стаяў на кладцы над ракой, кідаў у ваду каменьчыкі - і вада разыходзілася кругамі да берагоў, як неба да даляглядаў над Юр’евай гарой.

ЭПІЛОГ

Праз чвэрць стагоддзя, калі гатэль "Масква" руйнавалі, каб пабудаваць на ягоным месцы гэткі самы гатэль "Масква", за падваконнем 414-га нумару знайшлі нататнік. У нататніку быў верш на першай старонцы.

ГЭЙ БЭН ИНОМ

Цела на захад, а кроў выцякае на ўсход.

Мёртвы народ сам сябе ўжо не помніць жывога.

Гэта такая трагедыя - мёртвы народ.

Гэта такая камедыя мёртвага Бога.

Ён у царквах, у касцёлах - у храмах памёр.

Думалі - храмы, а выйшла, што склепы і труны.

І ні пры чым ні чума, ні халера, ні мор,

І ні пры чым ні варагі, ні скіфы, ні гуны.

Час і манюк, і прарокаў да кучы грабе,

Перамяшаліся ў пыле свае і чужыя,

Мёртвы народ ажыўляе самога сябе -

І аніяк ён самога сябе не ажывіць.

Бог беларускі! Я чую тваё: "Папрасі!.."

Можа, абрынешся градам, пяском з камянямі,

Громам ударыш ці вогненны знак падасі,

Страшны свой суд, ажывіўшы, учыніш над намі?

Можа, запаліш у нас пад нагамі зямлю,

Каб мы суда пабаяліся болей, чым смерці…

Бог беларускі!

Цябе я і ў смерці люблю!

Б'ецца і б'ецца ўва мне тваё мёртвае сэрца!

Ні чый гэта верш, ні чый гэта нататнік, ніхто сказаць не мог. Пад вершам было напісана: "Ніколі Ён не паміраў..." - і больш ніякіх запісаў у нататніку не было.

Чэрвень 2016 - лістапад 2020,

Мінск, Смаргонь, Крэва, Масква, Вільня, Нью-Ёрк, Лунд.

1. З верша К. Бальмонта.

2. Тэкст, пазначаны курсівам, А. Бахарэвіча і Я. Максімюка.

3. Верш Мікалая Глазкова.

4. "Хлопчык і лётчык", верш Янкі Купалы.

5. Верш Ю. Улодава.

6. Свамі - гуру, святы (санскрыт).

7. Саці - абрад спальвання жонкі па смерці мужа.

8. Ян Хрысціцель, іўр. ( ליבטמה ןנחויтой, хто ачышчае вадой); белар. Купала.

што ты ўратуеш нас ад чорнай смерці,

на часткі край наш разарвеш, на чвэрці

і вернеш да халопства, да ярма!..