- Ён кажа тое самае, што казаў. Што ідэя вышэй за чалавека. І з гэтай ідэяй ён бурыў храмы, у якіх маліўся чалавек. Бога адпрэчваў. А сам хрышчоны! І дачку пахрысціў. На ўсялякі выпадак. У Данскім, употай.
"Цюк, цюк, цюк, цюк, цюк." - як акампанемент да слоў патрыярха, гукалася ў званах манастырскіх сабораў ціхае рэха над могілкамі, і Ціхан, нібы падстройваючыся пад рытм акампанементу, змяніў інтанацыю, тыцнуў пальцам у Кашкадамава.
- Гэты вырадак хрысціў! Святар з партыйным білетам! З пасведчаннем слугі д’ябла!.. Таму дачка ваша, - перавёў патрыярх палец у бок Сталіна, - калі вырасце і дазнаецца, якая нячыстая сіла далучала яе да вялікай таямніцы, новы хрост прыме! Тут, у Вялікім саборы, разам з дзецьмі сваімі!
"Цюк, цюк, цюк, цюк." - плылі і плылі ў зыркім месячным святле, нахіляліся да ног Купалы твары, людзі ў вайсковым і цывільным, і некаторых ён пазнаваў: маршал Блюхер, камандармы Убарэвіч і Якір, лётчык Чкалаў, рэжысёр Мейерхольд, паэт Клычкоў, пісьменнік Бабель, але большасцю людзі былі незнаёмыя: цюк, цюк, цюк, цюк, цюк.
Пра тое, што Сталін хрысціў дачку, Купала чуў. Ганна казала. Зацягнула яго сярод ночы ў Данскі манастыр, да сабора прывяла: "Мяне ў ім хрысцілі. Разам з дачкой Сталіна, які сябраваў з маім бацькам. Я ўжо вялікая была, усё помню. А праз дзесяць гадоў Сталін бацьку майго расстраляў. - І яна паўтарыла, але зусім інакш, чым толькі што сказала. - Усё помню".
У тое, што бацьку яе расстралялі, паверыць не цяжка было. А вось у тое, што Сталін дачку хрысціў, што Ганна разам з ёй хрысцілася...
"Не верыш і не вер, - ні ў чым не стала пераконваць яго Ганна. - Ідзі за мной, ўлюбёнае месца на старых могілках пакажу".
Яны прайшлі паўз Малы сабор амаль да жалезнай брамы ў сцяне паміж старымі і новымі могілкамі і звярнулі ўлева на зарослую дарожку, пасярэдзіне якой узвышалася над астатнімі помнікамі бронзавая постаць анёла. "Крылаты геній, - за руку падвяла Купалу да анёла Ганна. - Нават стоячы на каленях, схілены над магілай, ён узвышаецца над усім і ўсімі. Ведаеш, чаму?.. Бо гатовы ўзляцець! Бачыш?.. Калі мая маці аднойчы, моцна раззлаваная на бацьку, сказала яму, пры мне сказала, што ён сябруе са Сталіным на каленях, бацька прывёў мяне сюды. Каб я зразумела, што і на каленях стаяць можна па-рознаму. Што нават з каленяў можна ўзляцець. І я зразумела. Але не адразу. Зразумела пасля таго як бацькі не стала.
Яна пагладзіла анёла па крыле.
- Восень была. Кастрычнік. Я той дзень запомніла. Пад вечар Сталін быў у нас у гасцях. Наўмысна, мусіць, прыйшоў, ведаючы, што брат нашай маці тыдзень таму расстраляны разам са старэйшай дачкой. Яшчэ адна дачка, малодшая, і сын - на Лубянцы. А маці, таксама ўсё ведаючы, боршч Сталіну налівае. Зубы сцяўшы. Той кажа: "Які чырвоны! Я люблю, калі такі чырвоны. У белай талерцы." Маці сабралася нешта адказаць - бацька яе апярэдзіў. "Іосіф, у тваёй талерцы - кроў. Ты кроў хлябаеш. Смокчаш косткі людскія." Сталін не чакаў, лыжку ўпусціў, кіцель запырскаў. Узяў сурвэтку, белую такую, на ёй чырвоныя плямы выступілі. Выцерся і боршч даеў. "Смачны", - сказаў. Падняўся і пайшоў. А ўночы прыйшлі па бацьку. Як ён глядзеў на мяне, калі яго выводзілі! Маўляў, ну што я табе пра анёла казаў?
У Ганны выступіла і бліснула пад месяцам сляза. Яна скінула яе на надмагілле: "Дорага абыходзяцца палёты…"
Памаўчаўшы, падвяла Купалу да надпісу на пастаменце.
- Анёл гэты над грудком Ганны Трубяцкой. Мяне ў яе гонар назвалі. І маці мая з Трубяцкіх, якія род свой вядуць ад унука вялікага князя літоўскага Гедыміна. І брат яе, якога разам з дзецьмі знішчыў Сталін, ведаючы, што яны - наша радня. Потым і маці маю. Яна прасіць пайшла за бацьку, Сталін сказаў: "Правільна, што сама прыйшла."
Купала ўважліва ўгледзеўся ў яе напоўненыя месячным святлом вочы.
- Дык ты літвінка?
- Як сказаць. Продкі збеглі з Літвы пяць стагоддзяў таму. Але...
Ганна прытулілася да яго, абняла. Моцна, парывіста, як не абдымала раней.
"Не забывай, што ты крылаты. Што крылатыя ўзлятаюць нават з каленяў".
І пазней, па смерці, ён успомніў! На ўсё забыўся, а гэта ўсплыло. Успомніў, як тады, калі злятаў у лесвічны пралёт, мільганула думка, што, можа быць, і падаючы, узлятаюць, але гэтак хутка думка мільганула, як водблеск далёкай маланкі, якая недзе там, за небасхілам, і пра якую нават не скажаш, ці маланка яна…
- Дачку пахрысціў, а Хрыста адмяніў! - не спыняўся патрыярх. - Двурушнік! А што замест?.. Рай на зямлі?.. На Калыме! Мільёны! Мільёны людзей дзеля раю на зямлі ў зямлю закапаў! Святароў, хоць сам у семінарыі вучыўся, выразаў пад корань! Мяне, патрыярха... - перахапіла Ціхану горла, успомніў, відаць, як яго на Лубянцы токам катавалі, прыніжалі, змушалі сваё дзярмо есці, каб ведаў, хто ёсць ён сам, і што ёсць ягоная, Богам дадзеная яму ўлада перад уладай таварыша Сталіна, які раптам сказаў глуха: "Я сынам сваім ахвяраваў. Зрабіў тое самае, што Бог..." - і гэткага блюзнерства патрыярх ужо не стрываў, руку ўскінуў, хіснуўшыся: "Анафему маю ў самым пачатку вашай крыважэрнай улады ніхто не адмяняў! Не можа быць даравання бязбожнаму ўладару цемры часоў гэтых! Таму на крыж! На крыж, як разбойніка, каб пакутаваў, каяўся, маліўся і прасіў Госпада грахі дараваць!.."
Патрыярх страшны быў - і Купала ўспомніў ягоную цёплую і мяккую, нават пульхную руку. Як пірог, якім частаваў Ціхан яго і Брусава ў Вільні.
Як даўно яно было! Яшчэ на той вайне. Хоць любая вайна адна і тая.
Брусаў пасля вайны, расчараваўшыся ва ўсім, пра што з фронту ў "Рускія ведамасці" пісаў, пайшоў савецкай уладзе служыць. Уступіў у партыю, займеў грамату з удзячнасцю рабоча-сялянскага ўраду. Таксама браў, што давалі.
Але гэта не апраўданне. Тое, што грэх не на адным табе, на некім нават большы, цябе не апраўдвае.
- Каго на крыж?.. - стаяў, вылупіўшы вочы на патрыярха, Кашкадамаў. - Ты што... Ды мы цябе... - не знаходзіў ён слоў, азіраючыся і не разумеючы, чаму ўсе стаяць і маўчаць, нічога не робяць, не падключаюць ток, не раздзіраюць Ціхана на кавалкі, а той уперыўся ў яго:
- Што "мы цябе"? Хто - "мы"?.. Ты вырадак! Калі святаром быў, ты не толькі ў храме служыў. Яшчэ і ў ГПУ! У шостым, д’яблавым аддзяленні! Злыдню Тучкову, якому даручыла д’яблава ўлада "ліквідацыю" Бога, дапамагаў! А як толькі з’явіўся ўказ пра канфіскацыю царкоўных каштоўнасцяў, ты што зрабіў? Сваю ж царкву абрабаваў! І здаў не ўсё нарабаванае, не ўсё... Грабніцу святой Ганны памятаеш? - зірнуўшы на святую Ганну, якая дробна заківала, ступіў Ціхан да Кашкадамава, і вочы ў яго гэтак гарэлі, што той адхіснуўся. - Дзе медальён з рубінам? Дзе крыж залаты з алмазамі? Дзе ладанка з ніткай з плашчаніцы Хрыста?.. - наступаў і наступаў на Кашкадамава патрыярх. - Злодзей! Рабаўнік! Веру прадаўшы, краў і прадаваў золата! Праваслаўныя святыні! На крыжы тваё месца, разбойнік! Праклінаю! На крыж цябе, на крыж!..
"Вялікі Воз нагружаны цвікамі", - паглядзеў у неба Купала, і Сталін, які стаяў каля яго, сказаў голасам, які прагучаў нібы зверху: "Так. Але я зрабіў тое самае, што Бог".
Купалу здалося, што Сталін кажа не толькі пра сына, прынесенага ў ахвяру. Пра нешта яшчэ. Пра створаны ім свет.
Гэта міт, нібы ён ахвяраваў сынам. Не вызваліў яго з палону, не памяняў на палоннага нямецкага фельдмаршала: "Я салдата на фельдмаршала не мяняю". Але праўду казаў некалі ў Вільні Ціхан. "Няма нічога больш трывалага, чым міт, які ўсвядомлены мільёнамі людзей як рэальнасць. Яго немагчыма пабурыць..."
Гэтакім самым мітам можа стаць створаны Сталіным свет. І Сталін не сам-адзін яго ствараў, вунь колькі памагатых!..
"Гэта я, Госпадзі?.."
- У мяне крыжоў няма, - буркнуў у бок патрыярха палкоўнік Несцярэнка. - Лётчык толькі адзін прынёс.
- Які лётчык?
- Ну, можа, не лётчык. Блазен нейкі ў лётным шлеме. Так што хіба з двух бакоў.
Патрыярх не зразумеў: "Як гэта?.." - і палкоўнік, рукі раскінуўшы, стаў з ім спінай да спіны: "Вось так, спінай да спіны і прыбіць..."
Прапанова палкоўніка супярэчыла, мусібыць, уяўленням патрыярха пра раскрыжаванне, ён прамовіў няўпэўнена: "Так, пэўна, нельга. Да таго ж іх трое. Хіба зняць аднаго..." - "Каго? - спытаў Несцярэнка. - Купалу?.." - а таварыш Коган плечыкамі пацепнула: "Не разумею. Усе могілкі ў крыжах, у любога нябожчыка можна ўзяць", - на што святая Ганна сказала строга: "Гэта іх крыжы!" - і святы Серафім дадаў: "У кожнага - свой".
40
Іх абступіла цемра, і цемра сказала: "Цяпер у гэтай вежы на дзве смерці будзе болей".
У голасе Ганны не было страху, бо яна не ведала легендаў Крэўскага замка, у падзямелле якога прыйшла некалі, каб забраць Кейстута, паганская багіня смерці Мерцва, якая і засталася тут, дыханнем сваім змяртвяючы кожнага, хто спускаўся ў замкавыя лёхі. Не чула Ганна і пра замураваных у сценах замка крыжакоў, якія сталі прывідамі і нікога з тых, каго вырашыў замак забраць у вечнасць, з яго не выпускаюць, а ўцекачоў даганяе і згрызае замураваны ў кутняй вежы вогненны ваўкалак. Нічога гэтага не ведаючы, не помнячы, Ганна не спалохалася, а Віктару стала страшна. Не праз тое, што ён задыхнецца тут у абдымках Мерцвы, што застанецца недапісаным раман, не. Ён спалохаўся сваімі дзіцячымі страхамі, з якімі, паслухаўшы якую-небудзь страшную гісторыю пра замак, пра прывіды, якія ў замку жывуць, сніў іх, прачынаўся сярод ночы і ўжо да раніцы заснуць не мог - гэтак тыя прывіды тупалі ў садзе. Будзіў дзеда, які супакойваў яго: "Гэта яблыкі падаюць…" - і Віктар не еў, хоць яны смачныя, спелыя былі, паданкі, баяўся, што з’есць прывіда і сам прывідам стане.
Страхі гэтыя ўваходзілі ў яго па начах, калі замак ажываў, калі чуліся ў ім галасы, тупат коней, бразганне жалеза, рыпы ланцугоў пад’ёмнага маста, калі з’яўляліся на ягоных парушаных сценах цені князёў, калі ў лёхах замка чуліся стогны, а ў байніцах свістаў вецер і енчылі праклятыя душы забойцаў Кейстута, калі позніх падарожнікаў клікала ў незваротныя госці Мерцва, - і Віктар баяўся яе, баяўся вогненнага ваўкалака, прывідаў, баяўся дачкі млынара, у якую закахаўся жахлівы дух падзямелляў замка, куды той дух, чорная хмара, дачку млынара зацягнуў, баяўся чарадзейкі ў белай сукні, якая з’яўляецца ўночы на замкавых мурах, у якіх столькі камянёў, колькі людзей жыло і жыве ў Крэве, у кожнага камень свой, і чарадзейка час ад часу камяні з муроў скідвае: з высокай сцяны скіне - дарослы чалавек назаўтра ў Крэве памрэ, з малой - памрэ дзіця, - і Віктар баяўся, каб тая чарадзейка ягоны камень не скінула, не пераблытала ў цемры з іншым…
Паступова вочы прывыкалі да цемнаты, нешта забялела перад ім, ён працягнуў руку, па ёй слізнула гладкае, прахалоднае - змяя! Ён лавіў у маленстве змей, мядзянак, хапаючы іх каля самай галавы, але як у цемені ўбачыш, дзе ў гэтай змяі галава? Схапіў тое, што слізнула па руцэ, наўздагад, і Ганна сказала: "Бяры-бяры, самы час табе пераапранацца", - гэта быў пояс яе сукенкі. Ён падаў яго ёй на голас, адчуў, як дакрануўся пальцамі да яе рукі - і на момант дотыку ўсё ўбачыў так, нібы не было тут цёмна: Ганна стаяла перад ім, нацягваючы на сябе сукенку. Адняла сваю руку ад ягонай - і ён зноў аслеп.
Што гэта?..
- І што з жонкай Вітаўта пасля было? - мутна бялеючы ў цемрадзі, спытала Ганна, а ён стаў навобмацак шукаць яе рукі. - Што ты рукамі водзіш, як сляпы?
- Вазьмі мяне за руку.
- Яе, здаецца, жывой спалілі?
- Не. Уцякла разам з мужам. Можаш за руку мяне ўзяць?
- Уцячы са мной хочаш? Тут лесвіца… Бачыш? - узяла яна нарэшце ягоную руку, і ён убачыў каменныя прыступкі, лесвіцу, пра якую з дзяцінства ведаў, што нікуды яна не вядзе, абрываецца на першым паверсе, бо другога і трэцяга паверхаў не было, ад іх засталіся толькі дзве парушаныя сцяны. Да вайны Княская вежа амаль цэлая была, а ў вайну біла па замку руская артылерыя, страляючы па немцах, якія Кутнюю, паўднёвую вежу замка ператварылі ў дот.
- І шчасліва жыла?.. - ступіла Ганна на лесвіцу, і ён, баючыся яе ад-пусціць, ступіў за ёй. Туды, дзе нічога няма і быць не можа, бо там - паміж двух парушаных сцен - пустата.
- Так. Амаль да ста гадоў.
- Але я помню, што некага спалілі.
- Служанку яе Ягайла жыўцом спаліў. Пакаёўку, якая Вітаўту сваю апратку аддала, застаўшыся ў гэтым склепе.
Ганна спынілася.
- Чаму?
- Што чаму?
- Чаму яна пайшла на смерць за яго?
- Не ведаю. Бо пакаёўка. Гаспадыня загадала перапрануцца і застацца, пераапранулася і засталася.
- Так проста?
- А як?..
Ганна вызваліла руку, пайшла ўверх.
- Калі ўсё так проста, дык як ты раман пішаш?..
Без яе рукі Віктар зноў аслеп. Замёр, узіраючыся ў чарнату і не разумеючы, што адбываецца, чаму Ганна ў цямрэчы відушчая, а ён не, і нехта зверху, адтуль, дзе нікога быць не можа, бо там пустата ў парушаных сценах, сказаў: "Ёсць людзі, якія бачыць дарогу толькі тады, калі іх па ёй вядуць".
Голас быў знаёмы, але чый? У падзямеллі ён гучаў глуха, быў не такім, якім чуў яго Віктар некалі, - дзе і калі? Нешта з гэтым голасам звязанае важнае, ён сутаргава ўспамінаў, што? - і не мог успомніць, пакуль зверху не пачулася: "Са склепу на першы паверх сямнаццаць прыступак. Некалі вы іх, Віктар Паўлавіч, заплюшчыўшы вочы, прабягалі".
"Са склепу на першы паверх сямнаццаць прыступак." - гукнулася ў падзямеллі глуха, і ён успомніў! Гэта быў голас прывіда, як пераследваў яго праз усё жыццё, з’явіўшыся ў дзяцінстве.
Гэты быў ягоны прывід. У крэвічаў, старых і малых, апроч сваіх камянёў у мурах замка, былі яшчэ і свае прывіды. У замку іх было столькі, што на ўсіх хапала. Не ўсе яны былі страшныя, ягоны таксама надта ўжо страшным не выглядаў, але нікога Віктар гэтак не баяўся, як яго.
Начныя страхі заклёнамі і зёлкамі выводзіла з маленькага Віктара вядзьмарка Багучыха, але страхі не адпускалі - і тады Багучыха сказала, што іх трэба спалохаць. Гэтак спалохаць, каб яны, перапудзіўшыся, выскачылі з сэрца - усе страхі чалавечыя ў сэрцы чалавечым жывуць. Узяўшы Віктара ад бацькоў, якім сказала, што бярэ на ноч да сябе, яна завяла яго апоўначы ў замак. "Адсюль, - шаптала на вуха, нібы сама баялася, - страхі ў цябе ноччу прыходзяць, тут яны ноччу з цябе выйдуць. А каб ты не памёр ад іх, калі выходзіць будуць, на табе зёлкі. Чалавек звык жыць у страху, і калі раптам страх пакідае яго - чалавеку да смерці жудасна. Бо без страху жыццё адкрываецца яму зусім не такім, якім бачылася, калі баяўся. Вып’еш зёлкі - і ўсё ў свеце ўбачыш не гэтакім, якім яно табе здаецца, а такім, якім яно ўсё ёсць. І не разарвецца сэрца ад страху. Толькі да відна тут будзь, не ўздумай дахаты збегчы - ваўкалак дагоніць і загрызе".
Калі Багучыха, прамармытаўшы яшчэ нейкі заклён з малітвай, у яе і для чыстай, і для нячыстай сілы адны і тыя заклёны з малітвамі былі, пайшла, пакінуўшы Віктара аднаго пасярод замкавага двара, ён спалохаўся адразу. Так, што сэрца зайшлося ад страху, і каб яно не разарвалася, ён выпіў зёлкі. Лёг між камянёў, схаваўшыся за імі так, каб ваўкалак з Кутняй вежы яго не заўважыў, і глядзеў у неба.
Над замкам неба было зусім не такім, якім было над стогам каля Багушоўскага лесу. Там яно плыло велічна, было такое, нібы абяцала і яму, і дзеду, і ўсім, хто жыве і глядзіць у ягоную зорна-залатую плынь, цуд, свята ў Божым свеце, а тут калі і быў цуд, дык не святочны. Нерухома стаяў, увагнаны ў нябёсы над Кутняй вежай, Зорны Кол, а вакол яго шалёна круціліся, нібы ў віры, сузор’і, і кожнае спрабавала зачапіць, раскідаць, скінуць з неба сузор’е іншае, быццам яно ці замінала яму, ці займала ягонае месца. Ва ўсім небе, колькі бачыў яго Віктар ад Кутняй да Княскай вежы, ішла вайна! Ваяр, развярнуўшыся, дзіду за дзідай кідаў у Казла, Бык падымаў на рогі Барана, Змей перакульваў Малы воз, Вялікі і Малы Сабакі гналіся за Аратым, адзін з Касцоў біўся з Аднарогам, двое другіх змагаліся з Блізнятамі, Два Браты палявалі на Жорава, па Божым шляху ляцелі і скублі адно адное зорныя гусі, буслы, шпакі, ластаўкі, вогненнае пер’е разляталася ва ўсе бакі каметамі, астэроідамі, метэорамі, адны з якіх паглыналіся сонцамі, іншыя, выбухаючы, падалі на планеты, знішчаючы на іх жыццё, - неба грымела і палала, бліжэй да небасхілу наліваючыся крывёй, якой набракалі муры Крэўскага замка, набіралі чырвані тыя камяні, паміж якімі ляжаў нерухома, гледзячы ў крывавы вір нябёсаў, маленькі хлопчык.
На адзін з камянёў упаў месячны цень. І гэткім самым, як ягоны месячны цень, выглядаў прывід, што паўстаў перад Віктарам. Быў ён у ботах з ялавай скуры з хромавымі халявамі, у сініх з малінавым кантам галіфэ, у зелянковага колеру гімнасцёрцы, падпаясанай скураной дзягай з кабурой на правым баку, і ў сіняга колеру з крапавым аколышкам фуражцы. "Маёр Вырак! - адной рукой дастаючы з кішэні гімнасцёркі чырвонае пасведчанне з адціснутымі на ім мечам, сярпом і молатам, другой рукой выхапіў прывід пісталет з кабуры, і па па рухах ягоных відаць было, што гэта самае прыемнае з усяго, што даводзілася яму рабіць і тады, калі ён маёрам быў, і цяпер, калі стаў прывідам маёра. - Устаць! Не рухацца! У мяне загад расстраляць Віктара Маргера, сына ворага народа!.."
Твар прывіда плыў у месячным святле, як у рацэ, калі глядзіш на ваду з кладкі, але Віктар пазнаў яго па ўчэпістых, якія глядзелі, не міргаючы, рознакаляровых вачах і вузкім, як бы завостраным носе: гэты прывід быў тым чалавекам у ботах з ялавай скуры з хромавымі халявамі, у сініх з малінавым кантам галіфэ, у зелянковага колеру гімнасцёрцы, падпаясанай скураной дзягай з кабурой на правым баку, і ў сіняга колеру з крапавым аколышкам фуражцы, які прыехаў у чорным варанку, каб арыштаваць і завезці на суд "тройкі" ў Маладэчна бацьку Віктара.
- Да сцяны!.. - павёў пісталетам прывід. - Да бліжэйшай, каб не хадзіць далёка.
У яго бацькаў пісталет! Адкуль у яго бацькаў пісталет? Ён забіў бацьку? І цяпер з’явіўся, каб з ягонага пісталета забіць мяне?
Бліжэйшай сцяной была заходняя, на сутыку якой з паўночнай узвышалася Княская вежа, а недалёка ад вежы - пралом у сцяне, праз які Віктар па дзесяць разоў на дзень забягаў у двор замка, і можна было б паспрабаваць праз гэта пралом выскачыць, але ў ім стаялі, нібы чакаючы яго, прывіды крыжакоў. За спінай Віктара прагульвалася па паўднёвай сцяне, каб скінуць гэтай ноччу ягоны камень, чарадзейка ў белай сукні, ва ўсходняй сцяне разгараўся прывід вогненнага ваўкалака, не перакрыты шлях быў, калі не лічыць прывід маёра, які, расставіўшы ногі, стаяў перад Віктарам, толькі да паўночнай сцяны. Яна была вышэй за тры астатнія, занадта высокая, каб на яе ўзабрацца, хіба што па лесвіцы ў Княскай вежы, якая абрушаная на другім паверсе, але па яе абломках можна і вышэй ускараскацца, - мітусліва шукаў Віктар шлях да паратунку, і пакуль ён выбіраў яго, прывід стрэліў. Віктар бачыў, як пырснуў з пісталета агеньчык, як выляцела куля і, падляцеўшы да яго, завісла, як залацістая пчала, нібы вырашаючы, куды ёй далей ляцець - і, рэзка павярнуўшы ўлева, дзе стаялі ў праломе заходняй сцяны прывіды крыжакоў, паваліла аднаго з іх на цагляны друз.
Гэта быў бацькаў пісталет! Імянны пісталет бацькі, якім яго ўзнагародзілі за тое, што ваяваў з ворагамі, а не страляў сваіх! Вось і стрэліў пісталет так, як бацька б стрэліў, а прывід маёра Вырака, убачыўшы, што Віктар стаіць, як стаяў, падумаў, пэўна, што ўпершыню ў жыцці прамахнуўся, яшчэ шырэй расставіў ногі, каб лепш прыцэліцца - і Віктар нырнуў пад ягонае галіфэ, слізгануў між ног, пракаціўся па траве да Княскай вежы і скочыў у яе падзямелле. "Лаві яго! Лаві!" - кінуліся да вежы следам за ім усе прывіды, што жылі ў замку, крыжакі, чарадзейка, вогненны ваўкалак, душы забойцаў Кейстута, а ён у цемры нічога не бачыў і ніяк не мог знайсці лесвіцу, што вяла наверх, абдзіраў, шукаючы яе, далоні аб шурпатыя камяні сцен, нарэшце намацаў прыступкі і пабег па іх усляпую, памятаючы, як лесвіца ў сцяне закругляецца, і колькі ў ёй прыступак, вось тут яны павінна былі б скончыцца, бо далей лесвіца абваленая, а прыступкі ўсё не сканчаліся, і ён бег, бег, бег, дабег да сваёй школы, у падворку якой стаяў п’едэстал, з якога скінулі помнік Сталіну, да тэхнікума, насупраць якога стаяў помнік Леніну, да інстытута, у двары якога зелянеў пад зялёнымі дрэвамі помнік Герцэну, справа ад якога чарнеў, нібы вёў у пекла, уваход у качагарку, дзе Ганна сказала яму, што яна дачка ці Купалы, ці Берыі, пры якім служыў маёр Вырак, які арыштаваў бацьку Віктара і стаў прывідам, самым страшным з усіх, якія сніліся Віктару і якіх ён мог уявіць, прывідам дзяцінства, школы, тэхнікума, інстытута, прывідам усяго ягонага жыцця, якое вярнула яго туды, дзе пачалося, у Крэўскі замак, дзе яму зноў трэба бегчы ў цемры па лесвіцы, у якой няма прыступак, хіба толькі ў самым пачатку, толькі на першы паверх, але ён не мог успомніць, колькі іх, пакуль зверху не пачулася: "Са склепу на першы паверх сямнаццаць прыступак. Некалі вы іх, Віктар Паўлавіч, заплюшчыўшы вочы, прабягалі".
Так, прабягаў. Ён пасунуўся да сцяны, паклаў на яе далонь, адчуў знаёмую, не забытую праз гады шурпатасць камянёў і, кранаючы іх пальцамі, пабег "Адна, дзве, тры, чатыры, пяць, шэсць, сем, восем, дзевяць, дзесяць… тут праз адну можна пераскочыць… дванаццаць, трынаццаць, чатырнаццаць, пятнаццаць, шаснаццаць, сямнаццаць… тут, дзе некалі былі дзверы на першы паверх, павінен быць праём, але яго няма… а пад нагой яшчэ адна прыступка… як гэта?… ён добра памятаў, што лесвіца тут, абваленая разам са сцяной, канчалася, вышэй трэба было караскацца па яе абломках… можа, ён адзінаццатую прыступку не пераскочыў?.. яшчэ раз сямнаццаць… але праёма няма… і пад нагой зноў прыступка… васямнаццаць, дзевятнаццаць, дваццаць…" - на трыццаці ён перастаў лічыць, проста бег, бег і бег, не ведаючы, бо не бачыў, куды, усведамляючы толькі тое, што бяжыць уверх па лесвіцы без прыступак, што лесвіца ў замку, бо пад пальцамі шурпатая сцяна… ці гэта неба такое шурпатае, пабіла яго громам з маланкамі?.. - ткнуўся ён у спіну задыханай Ганны, схапіў яе за руку, і цераз плячо Ганны ўбачыў дырэктара антыкварнай крамы, які ў вялізнай зале з карцінамі і габеленамі на сценах сядзеў на крэсле, што нагадвала трон.
XLI
"У кожнага свой крыж", - паўтарыў святы Серафім, зірнуўшы на Кашкадамава, і над могілкамі скразануў лёгкі пошум. Да гэтага моманту нябожчыкі назіралі за ўсім, што адбывалася, не сказаць каб абыякава, але і без асаблівага інтарэсу - за сваё жыццё і смерць яны ўсялякага наглядзеліся. А тут зашапталіся. Мёртвым таксама цікава, хто першы ў чарзе з таго свету на…
"На які?.. "
- Быў суд! І ніхто не можа вырак суда адмяніць! - закрычаў Кашкадамаў, які пасля праклёну патрыярха стаяў знямелы, а цяпер трохі ачомаўся і зразумеў, як і ўсе, для каго вызваліцца месца на крыжы, калі зняць з крыжа Купалу. - Каюся! - нечакана, як падкошаны, упаў ён на калені перад Ціханам, стаў біцца галавой аб надмагільны камень. - Што злыдню Тучкову, ворагу царквы дапамагаў, што вас катаваў, мітрапаліта Сергія мучаў, грабніцу святой Ганны разрабаваў, што золата краў, каюся, каюся, каюся!.. - біўся ён аб надмагілле, і ўсе нябожчыкі з новых могілкаў глядзелі на Сталіна, а са старых - на патрыярха.
З рук Маякоўскага выслізнуў цвік, які даў яму Сталін, ён доўга шукаў яго ў траве на магіле, знайшоў, ціха сказаў як сабе самому: "Праблема. Ці выцягнуць два цвікі, ці ўвагнаць адзін?.."
Ціхан паківаў: маўляў, так. Праблема.
- Божая ўлада вышэй за царскую, - сказаў патрыярх, памаўчаўшы. - Але яна не для таго, каб царскую ўладу адмяняць. І Божы суд за царскі вышэй, але ён не адмяняе царскі. Таму як ёсць. - перахрысціў ён Купалу на крыжы, - так ёсць.
"Вымыў рукі..." - гэтак жа ціха, як самому сабе, сказаў Маякоўскі, і Ціхан рэзка ўскінуў галаву, ды адказаць не паспеў, бо раптам падляцела да яго: "За што? За што? За што?.." - закалыхалася перад ім Спагада, якую ён адпіхнуў раздражнёна: "Бог ведае!.." - а над Купалам адразу ж, каб апошні цвік увагнаць, нахіліўся палкоўнік Несцярэнка, стаў расціскаць ягоную, сціснутую ў кулак, левую далонь: "Ды што вы тут з апошніх сіл сціскаеце? - і, расціснуўшы кулак, убачыў апёк на далоні, пакінуты чырвоным рубінам. Разгубіўся, паклаў медальён на грудзі Купалу. - У яго і праўда стыгматы..."
- Гэта ў каталікоў! У неўротыкаў ды вар’ятаў стыгматы! - закалаціла патрыярха, а Купала нягнуткімі пальцамі, якія ледзьве не зламаў Несцярэнка, падняў вечка медальёна - і ў вочы яму глянуў Сталін. У зялёным, глуха зашпіленым фрэнчы, у чорна-бліскучых ботах. На чырвоным крыжы на тле белай эмалі.
- Госпадзі, даруй! Уратуй і памілуй! - перахрысціўся святы Серафім.
- Свят, свят, свят. - І накінуўся на святую Ганну. - Ты што яму дала? - а тая глядзела няўцямна: "У маім медальёне Хрыстос быў. Не ведаю, як... Хіба па смерці..."
Яна зірнула на Кашкадамава - той таксама выглядаў здзіўленым, толькі што не хрысціўся. "Так, калі я забіраў, таксама Хрыстос быў. - І пацепнуў плячыма. - Перамаляваў нехта".
Сталін прысеў каля Купалы, узяў медальён.
- Як вы думеце, хто? Купчыха?.. Пабаялася б... Ганна?.. Яна магла не пабаяцца. Але які сэнс?.. Які сэнс, як вы думаеце?..
Убачыўшы, як адрэагаваў Сталін, Кашкадамаў зразумеў, што, пацепнуўшы плячыма, зрабіў памылку.
- Гэта знак! Некалі, таварыш Сталін, так і будзе!.. - І зноў датумкаўшы, што ляпнуў не тое, стаў тлумачыць. - У сэнсе, што рускі народ вас, як Бога...
Але і ў гэтым адчуўшы двухсэнсоўнасць, Кашкадамаў змоўк, а Сталін перапытаў Купалу:
- Дык як думаеце?.. Які сэнс? І для каго яна гэта? Для сябе?.. Для вас?.. Для мяне?.. Тады скуль наперад ведала?..
Купала не знаходзіў, што адказаць. Ён чакаў чаго заўгодна, але не гэтага.
- Так, - сказаў Сталін. - Не пасма валасоў. - І вярнуў, пстрыкнуўшы вечкам, медальён. - Насіце.
Купала ўзяў медальён, сціснуў у левай руцэ: "Але які сэнс? І для каго яна гэта? - гукнулася ў ім рэхам. - Для сябе?.. Для яго?.. Для мяне?.. Тады скуль ведала наперад?.."
Раскрыжаваны Сталін у медальёне святой Ганны ўразіў яго не меней, чым той, якога прынёс у чырвонай пушачцы ў Саюз пісьменнікаў, як узнагароду Купалу, кур’ер з Крамля. "Лётчык". Але яшчэ больш уражаны выявай Сталіна на крыжы ў медальёне праваслаўнай святой быў патрыярх Ціхан. У яго быў гэтакі твар, такія вочы, што, здавалася, ён другім разам памёр.
- Пакайцеся, - сказаў патрыярх ледзь чутна. - Самы час.
Сталін цяжка, як чалавек, якому баляць ногі, падняўся.
- Я зрабіў тое самае, што Бог, - паўтарыў ён, гледзячы ў змярцвелыя вочы Ціхана. - Богу ёсць у чым каяцца?.. - І не пачуўшы ні слова ні ад патрыярха, ні ад каго-небудзь, усміхнуўся. - Тады і мне няма ў чым.
- Пераварочвайце крыж, - безнадзейна махнуў рукой Ціхан. - Пераварочвайце.
Ніхто ні са старых, ні з новых могілак не спяшаў падысці да Купалы, і толькі пасля таго як патрыярх нервова азірнуўся: "Ну хто?.." - невядома скуль, як з месячнага святла зляпіўшыся, з’явіліся трое расплывістых, якіх Купала з часу паніхіды ў Саюзе пісьменнікаў не бачыў, а яны раптам выскачылі паперадзе Кругляца, падбеглі і перавярнулі крыж. Прычым гэтак хутка, што Купала, сабраўшыся сказаць: "Пачакайце, адну руку не прыбілі..." - толькі рот паспеў раскрыць, ледзь не падавіўшыся травой з пяском.
Ён ляжаў тварам у зямлю, маўчаў - і нейкі час над ім маўчалі.
- Вы насамрэч збіраецеся мяне раскрыжаваць? - пачуўся нарэшце голас Сталіна. - Вы?.. Мяне?..
У голасе, якім ён гэта спытаў, адчувалася ўся немагчымасць такой дзеі, і Купала таксама адчуваў яе немагчыць, хоць, прыціснутаму крыжам, кінутаму тварам у зямлю, з ротам, забітым травой і пяском, адчуваць што-небудзь было яму ўсё цяжэй.
- Кладзіцеся, - глуха сказаў Сталіну патрыярх. - Я не магу адмяніць прысуд улады, вы не можаце адмяніць Божы прысуд.
- Вы не Бог... - пачаў Сталін, але чамусьці спыніўся. Можа быць, праз тое, што хвіліну таму сам раўняўся з Богам, а, можа, і не таму; магчыма, яму цікава стала, што ж будзе далей, хто ж асмеліцца на такое, і ён дагаварыў. - Але што ж, няхай так...
Ён сеў на крыжавіну, трохі пасунуўся ўніз, выцягнуў ногі, паклаўся спінай, раскінуў рукі - распластаўся на крыжы. У зялёным, глуха зашпіленым фрэнчы, у чорна-бліскучых ботах.
Які цяжкі быў Сталін! Быццам Вялікі Воз з цвікамі ўз’ехаў на Купалу - і ён ледзь здолеў павярнуць галаву ўбок, каб хоць трохі дыхаць. Немагчыма ўявіць было, што чалавек ніжэйшага за яго росту і не большых памераў можа быць такім цяжкім. Ці гэта грахі ягоныя такія?..
"Ну?.. Хто?.." - голасам, у якім не было ніякай надзеі на тое, што нехта на яго адгукнецца, зноў спытаў Ціхан, і нечакана Круглец, голас якога Купала пазнаў па віленскім вымаўленні, сказаў: "Мы можам. Я, Няжыла з Кумцом. Ён у нас Вільню забраў. Так што..."
- Так, мы можам, - сказалі двое ў адзін голас, мусібыць, Кумец з Няжылам, і праз хвіліну над Купалам зацюкаў малаток. Раз, другі, трэці… Купала ўсё чакаў, што скажа Сталіну крыж, але крыж не падаваў голасу.
Не чуваць было таксама, каб Сталін ці застагнуў, ці ўскрыкнуў, ён нават не зварухнуўся на крыжы. Толькі выдыхнуў нешта. Адно нейкае слова. Купала не расчуў, якое, яму здалося: "Смерць".
- Ды што Вільня! Ён жыццё ў мяне забраў! - раптам закрычаў нехта надрыўна, амаль істэрычна, і да крыжа, да твару Купалы падскочылі хромавыя, да бляску начышчаныя боты: - Малаток мне! Малаток! - і за хромавымі ботамі падбеглі боты кірзовыя, за імі чаравікі, большыя і меншыя, адны, другія, туфлі, мужчынскія і жаночыя, скураныя чорныя і скураныя карычневыя, жоўтыя, белыя парусінавыя, і ногі ў нейкіх анучах, абмотках, басанож, і лес чалавечых ног гусцеў і гусцеў, і над гушчаром гэтым мацнелі і мацнелі мужчынскія, жаночыя і дзіцячыя ўскрыкі, плачы, енкі, якія зліваліся, як у хоры, у адзіны стогн, што шырыўся далей і далей, уздымаўся вышэй і вышэй над дрэвамі, дамамі, саборамі, над крыжамі магіл і храмаў плыў і плыў у нябёсы, дзе слаўся без канца і без краю Божы Шлях, па якім каціўся і каціўся Вялікі Воз, нагружаны цвікамі, якія хтосьці - цюк, цюк, цюк - уганяў і ўганяў у Божае цела, у Божы свет, у якім цвікі бліскалі і выглядалі зоркамі…
- Смерды! - раптам выразна скрозь стогн і енк расчуў Купала голас Сталіна. - Пасля смерці грызці... смерды...
42
- Ёсць людзі, якія бачаць дарогу толькі тады, калі іх па ёй вядуць, - паўтарыў дырэктар голасам маёра Вырака, прывіда, ратуючыся ад якога, Віктар праз усё жыццё прабег, не ведаючы, куды бяжыць. Аказалася, у антыкварную краму, дзе ўсё тое, што было.
- Рады бачыць, вельмі рады бачыць вас, - падняўся з трону Вензель, каб пацалаваць руку Ганне. - Маглі б і запрасіць у Крэва, у свой замак, маглі б запрасіць, Віктар Паўлавіч, - паківаў ён Віктару. - Я ж вас у Маскве ў сваю краму запрашаў, а вы мяне нідзе і нікуды, і так выглядае, нібы я сам запрасіўся, праз што мне, паверце, няёмка, але. Але я пачуў, падслухаў, праўду кажучы, што вы казалі пра вялікіх князёў, пра Кейстута, Вітаўта, Ягайлу, і падумаў, што лепш адзін раз убачыць, чым сем разоў пачуць, а паколькі ў маёй краме не толькі антыкварныя рэчы, але і антыкварныя людзі з іх рэчамі і ўсім тым, што было ў іх жыцці, дык вось я і вырашыў, што вам цікава будзе паглядзець, як яно ўсё насамрэч было... вам жа таксама цікава гэта, панна Ганна, вы ж таксама літвінка, - прапанаваў ён Ганне крэсла побач з тронам, і тая сказала, сядаючы: "Я дзеля гэтага і прыехала з Масквы", - а дырэктар падсунуў да трону, толькі з другога боку яшчэ адно крэсла: "Сядайце, Віктар Паўлавіч, ці вы жадаце на трон?.."
Пакуль ён не спытаў пра гэта, Віктар ніякага жадання не меў на трон узбірацца, а тут раптам так захацелася, што ледзьве здолеў адмовіцца: "Дзякуй, не жадаю", - і сеў на крэсла, на якім яму здалося, што ён, як і Ганна, прыехаў у Крэва з Масквы дзеля таго, каб паглядзець відовішча, якое падрыхтаваў для іх дырэктар антыкварнай крамы, штукар, круцель, ці хто там ён яшчэ.
- Што спачатку? - спытаў дырэктар Ганну. - Пра тое, як Вітаўта ўратавалі? Ці як Кейстута задушылі? - І павярнуўся да Віктара. - Ці як вунію падпісвалі?
- Пра тое, як Вітаўта ўратавалі, - нагу на нагу закінула, ямчэй сядаючы, Ганна, і голас яе быў такі, нібы ніколькі не здзівіла яе ні зала ў парушаным замку, ні Вензель з ягонай прапановай, як быццам так яно ўсё і мусіла быць.
- Не меў сумневу! - нібы ў захапленні выгукнуў Вензель. - Сумневу не меў, што менавіта выратаванне Вітаўта паглядзець вы захочаце, бо ў гісторыі Крэўскага замка гэта найцікавейшае з усяго! Асабліва для тонкіх натур, - не паленаваўся ён на камплімент Ганне, пляснуў у далоні: "Пачынаем!" - і над узвышэннем у цэнтры залы, якое нагадвала тэатральную сцэну, запалілася святло, у якім замільгалі цені, паступова набываючы чалавечыя абрысы. - Вяртаемся ў жнівень 1382 года, у Крэўскі замак, дзе вялікі князь Ягайла зняволіў стрыечнага брата свайго князя Вітаўта, праведаць якога дазволіў ягонай жонцы Ганне разам з яе пакаёўкай Любоўю. Перад вамі пакой з каморай. Не цямніца, але і не царскія палаты. У каморы, пакуль нам не бачная, Любоў. Мужчына на ложку - Вітаўт, жанчына, якая на крэсле перад люстэркам расчэсвае валасы, Ганна. Глядзіце, як было.
ГАННА
Які Ягайла звер!.. Пачвара ён якая!
ВІТАЎТ
Мне гэты звер сказаў, што ён цябе кахае.
ГАННА
А мне сказаў, што любіць ён цябе.
Мой Бог!.. Ужо маршчынкі на ілбе…
ВІТАЎТ
Не, ты ў мяне заўсёды маладая!
(Юрліва.)
І болей не прыкідвайся такой:
"Даруй мне, Вітаўт! Сёння з галавой
Не тое штось…"
Што мне да галавы!..
ГАННА
Якія ўсё ж няўрымслівыя вы!..
Пералюбілі, пэўна, паў-Літвы
Ты і браты твае!.. Дзяцей панарабілі!..
Вы жонак хоць сваіх на пальцах палічылі?
Ці не хапае пальцаў?..
ВІТАЎТ
Ты ў мяне
Адзіная…
ГАННА
Ну, хто б сказаў іначай!..
Але ж усё - не так! Як цені па сцяне,
Сыходзім мы. І цені нашы плачуць…
Дачка таксама плача. Не кажу,
А яна плача. дзеці ж адчуваюць.
І слёз яе, што соллю высыхаюць,
Я не дарую гэтаму смаўжу!
(Падымаецца з крэсла, сядае на ложак.)
Каханы мой, адзіны, любы мой,
Я і сама сабе так адчуваю.
ВІТАЎТ, гладзячы Ганну па валасах.
Нібы не тое нешта з галавой?
ГАННА
Ды не жартуй ты!.. Так, нібы з табой
Апошні раз. І як нам быць, не знаю.
І што рабіць?.. Я так цябе кахаю!..
І так дачушку нашу я люблю!..
ЛЮБОЎ, выходзячы з каморы.
Што загадаеце, я тое і зраблю.
ГАННА
Сядзела б ты ў каморы!.. На вяроўцы
Цябе я не цягнула. Пакаёўцы
Што я магу ў вязніцы загадаць?..
ЛЮБОЎ
А я магла б не пакаёўкай стаць?
А вы, як пакаёўка, у каморы
Ці не маглі б тым часам пасядзець?
ГАННА
Ты нешта загаворваешся ў горы.
(Да Вітаўта.)
Пра што яна? Ты можаш зразумець?
ВІТАЎТ
Магу. Яна гатовая на смерць
За тое, каб пабыць. са мной... на тваім месцы.
ГАННА
Любоў, ты звар’яцела?..
(Да Вітаўта.)
Ці смяецца
Яна з мяне?..
(Да пакаёўкі.)
Ці нешта з галавой
Тваёй усё ж не так?..
(Сама да сябе)
Ці так?..
(Да Вітаўта.)
Ты, значыць, ляжаш з ёй,
А я ў каморы сяду?
(Да пакаёўкі.)
Ды крывёй
Ты захлынешся зараз тут, курвіна!..
ЛЮБОЎ
На тое ваша воля.
ВІТАЎТ
Ты нявінна?
ЛЮБОЎ
Нявінна, так.
ВІТАЎТ
І разумеет ты,
На што ідзеш?..
ГАННА
Ты, Вітаўт, не святы.
Я ведала. Але што так, пры мне!..
ЛЮБОЎ
Ды князь мяне і пальцам не кране.
АННА
Ты мне расказвай!.. Не кране мяне!
Кране!.. Але вунь цені на сцяне,
Як мы. І дзецям бацькі не стае.
ЛЮБОЎ
Шкада дзяцей мне.
ГАННА
Дзеці не твае!..
(Рашуча.)
Дык вось: кладзешся... голая ўстаеш.
Сваю апратку князю аддаеш,
А ён табе дае сваю апратку.
(Да Вітаўта.)
Я так сказала ўсё? Не зблытала парадку?..
(Ідзе ў камору.)
ЛЮБОЎ
Яна пераступіла праз сябе.
Цераз гардэчу ўсю. Праз рэўнасці завею.
Цераз усё, што ў ёй. Я праўда вар’яцею.
Вось як кахае, князь, яна цябе.
Даруй ты мне. я так кахаць не ўмею.
Але хачу. хоць як. але кахаць.
Ты можаш, князь, мяне пацалаваць,
Каб мне ў жыцці было з чым развітацца…
(Паўзмрок на сцэне… Стук у дзверы.)
ГОЛАС ПРОРЫ
Княгіня! Князь! Даволі! Час збірацца!
(Адчыняюцца дзверы.)
Выходзь, княгіня! Пакаёўка дзе?
ГАННА
Ідзе. А што ў цябе на барадзе?..
Ці муха, ці пчала ў цябе тут села?
Уджаліць зараз! Кыш ты!.. Паляцела…
(Выходзіць з пераапранутым Вітаўтам, дзверы зачыняюцца.)
ЛЮБОЎ адна.
Як дзіўна адчувае сябе цела.
Асобна ад мяне. Ці так, як я хацела,
Зрабіла я? Ці ўсё я так адчула?..
Калі ўсё толькі так, дык, пэўна, падманула
Сама сябе я. Калі гэты стан,
Які ўва мне, і ёсць усё, што Богам
Паслана можа быць, тады не так і многа
Бог можа нам паслаць. І калі больш нічога,
Калі ўсё гэта ўсё. то ўсё на свеце - зман.
Святло над сцэнай пагасла - і ні герояў на ёй, ні самой сцэны не стала. З хвіліну ўсе маўчалі.
- Цікава, - першым падаў голас рэжысёр пастаноўкі. Я сам не ведаў, іначай гэта ўяўляў… Як вам, Ганна Васільеўна? Вы задаволены?
Ганна сядзела, як каменная.
- Не магу зразумець, - сказала яна нарэшце. - Ганну разумею, а Любоў - не. - І павярнулася да Вензеля, у каторы раз перапытаўшы. - Хто вы, Назар Януаравіч? Хто вы такі?
Той усміхнуўся.
- Зараз, бадай, паштальён. Так, у нейкім сэнсе - паштальён. Лісты з мінуўшчыны дастаўляю. Вось і Віктару Паўлавічу, - дастаў ён канверт з кішэні, - прынёс. Каб не гадаў, чаму адзін з ягоных сяброў праз вас, Ганна Васільеўна, перад ім прабачаўся.
Ганна паднялася.
- Скуль нам ведаць, што сцэны, якія вы паказваеце, і лісты, якія прыносіце, не падробныя?
- А няхай Віктар Паўлавіч сам пабачыць, - падаў паштальён канверт Віктару. - І сам скажа: падробны ліст, ці не?
Віктар дастаў з канверта паперу. На ёй ягонай рукой быў напісаны тэкст ягонага выступу на з’ездзе. Тэкст, які ён пакінуў Кручы, каб той перадаў яго замежным журналістам. Тэкст, які ён не прамовіў, і пра які ніхто, апроч яго і Кручы, не ведаў.
Адкуль ён у Вензеля?..
- Што там? - спытала Ганна, але спытала, каб проста спытаць, яе зараз займала іншае. - Чаму яна так зрабіла? - глядела Ганна ў пустату, у цемрадзь, у якой зніклі, як іх і не было, героі адной з мільярдаў маленькіх чалавечых трагедый. - Дзеля чаго?
- Не магу сказаць, бо не ведаю, дарагая Ганна Васільеўна, - праводзіў іх уніз па нябачных прыступках нябачнай лесвіцы дырэктар антыкварнай крамы, ён жа дырэктар цырка, ён жа паштальён. - Меў надзею, што вы мне скажаце, але вось і вы... Зрэшты, калі вас гэтая гісторыя так моцна закранула, магу вярнуцца, пацікавіцца, - спыніўся ён ужо на выхадзе з замка. - Так, бадай, вярнуся, а вам шчаслівай дарогі ў Індыю!
- Самалёты ў Індыю з Крэва не лятаюць, - схаваў канверт у кішэнь Віктар, і Назар Януаравіч Вензель, падымаючыся па нябачнай лесвіцы, пракінуў зверху: "А некалі ляталі. Вы нават не ўяўляеце, колькі раней самалётаў з Крэва ў Індыю лятала!.."
Калі яны выйшлі ў двор замка, была ноч. Над руінамі велічна плыў Вялікі Воз. Каля паўднёвай сцяны прагульвалася жанчына ў белым з белым сабачкам. Каля ўсходняй сцяны разгараўся прывід вогненнага ваўкалака, каля заходняй тоўпіліся прывіды крыжакоў, каля паўночнай стаяў з пісталетам у руках прывід маёра Вырака. Жанчына ў белым падышла да яго: "Маёр, прагуляйце сабачку. Нешта стомленай сёння я сябе пачуваю". І калі маёр з сабачкам, які абгаўкаў крыжакоў, зніклі ў праломе заходняй сцяны, жанчына ў белым падбегла да Віктара і Ганны: "Каб вы ведалі: спачатку з’явіліся прывіды, а потым ужо людзі. І які прывід у чалавека ўсяляўся, такі і з’яўляўся ў свет чалавек. Пасля ён паміраў і зноў ставаў прывідам. Дык вось з якога прывіду з’явіўся маёр Вырак, усе ведаюць. А з якога з’явілася Любоў, не ведае ніхто. Я ў яе пыталася: чаму, дзеля чаго ты так зрабіла, сабой ахвяравала? Яна мне: "Вам не зразумець". Я тут амаль тысячу гадоў - і мне не зразумець. Ды вы праходзьце, пакуль маёр не вярнуўся. Вы не ўяўляеце, як ён абрыд тут усім са сваім пісталетам. Паназабівае мужчын, жанчын, дзяцей, а людзі думаюць на мяне, на крыжакоў, на ваўкалака..."
- Бачыце, - аднекуль зверху, нібы з-пад Вялікага Возу пачуўся голас дырэктара антыкварнай крамы. - Тут адзінае месца ў свеце, дзе жыццё такое, якое яно ёсць. Сапраўднае, без ніякіх падробак. Не нейкі там залаты пыл.
XLIII
Высокі, ці не ў тры чалавечыя росты крыж паднялі - і толькі тады ўбачылі, што ў Купалы не прыбітая левая рука. Пра яго ўвогуле забыліся, накінуўшыся на Сталіна, перад якім цяпер, калі ён не ляжаў пад нагамі, а ўзвысіўся, зноў адчулі трымценне. Таму завагаліся: не класці ж, каб прыбіць руку паэта, тварам у зямлю правадыра, - і маладзенькі чыгуначнік у форме інжынер-лейтэнанта, які прынёс з сутарэнняў крэматорыя рыдлёўку, каб крыж укапаць, успомніў, што ў крэматорыі і драбіны ёсць. Па іх збегалі, прыставілі, упёршы верхнюю папярэчыну ў падбароддзе Купалы, да крыжа. Чыгуначнік, падняўшыся, паспрабаваў, увагнаць цвік у Купалаву сціснутую далонь, той не лез, хлопец стукнуў мацней, урэшце ўдарыў з размаху, цвік сагнуўся - і, не ўтрымаўшы раўнавагі, чыгуначнік услед за малатком зляцеў з драбінаў. Ускочыў, схапіў малаток, сабраўся палезці зноў, але Несцярэнка яго апярэдзіў. Падняўшыся ўпоравень з Купалам, працягнуў яму руку: "Ведаеце, не кожны палкоўнік - паэт, але і не кожны паэт - палкоўнік. Бывайце!"
Каб такое сказаць, не абавязкова было па драбінах лезці. "Ці нечага я, - падумаў Купала, - не зразумеў?" Падаў руку з медальёнам: "Вазьміце. Зараз прыб’юць, не будзе як трымаць", - але Несцярэнка медальён не ўзяў: "Куды браць? На расстрэл?.. - злез і адкінуў, спыніўшы інжынер-лейтэнанта, драбіны. - Не прыбівайце, няхай сам адной рукой за папярэчыну трымаецца".
Мусібыць, яго ўсё ж моцна яго ўразілі Купалавы стыгматы.
Сталі рыхтавацца да расстрэлу. Да Несцярэнкі падышоў паэт Васільеў, пяць гадоў таму расстраляны і пахаваны ў магіле незапатрабаваных прахаў: "Палкоўнік, дасцё пралетарскага пісьменніка Горкага стрэльнуць? Ён напісаў, што я вораг. Мяне праз гэта расстралялі, дык маю права на сатысфакцыю". - "Тады двубой, калі сатысфакцыя, - разважліва сказаў Несцярэнка. - Яму таксама зброю дам… Аляксей Максімавіч, даць вам пісталет?"- "Не, - адмовіўся Горкі. - Я страляць не ўмею". - "Нічога вы не ўмееце, - уздыхнуў палкоўнік. - Ні цвік увагнаць, ні стрэліць. А столькі, калі людзей паслухаць, натварылі ўсяго…"
Крыж трымалі так, што Сталін вісеў тварам да новых могілак, да крэматорыя, а Купала - да могілак старых, да Малога сабора, таму не мог бачыць, а толькі чуў, што адбывалася за ягонай спінай. "Адыдзіце, таварыш Васільеў, вы не запісаны. Таварыш Коган, калі ласка, да сцяны, - казаў Несцярэнка. - І вы, таварышы святыя Ганна і Серафім, не трэба мне паказваць вашы партбілеты, да сцяны. Валяр’ян Уладзіміравіч, вы сюды, да Сяргея Міронавіча… Аляксей Максімавіч, не цягнуць жа мне вас. Тое, што я Васільеву стрэліць у вас не даў, не азначае, што вы памілаваны. Ды адыдзіце вы, Васільеў!.. Трохі ўлева, Уладзімір Уладзіміравіч, я побач з вамі стану..."
На хвіліну ўсё сціхла, потым пачуўся - прычым жывы, не мёртвы, абуты ў падкаваныя боты - тупат дзясятка ног. Прыгавораны да расстрэлу і прызначаны ягоным выканаўцам палкоўнік Несцярэнка скамандаваў: "Аддзяленне, стой! Зброю да бою!.." - і тут узляцеў, празвінеў, як малы звон на Малым саборы, голас Коган: "Павел! Я хачу папрасіць вас, Павел! Калі ўсё скончыцца, прачытайце верш!.." - "Які?.." - "По стране красавица идёт… Так идёт, что ветви зеленеют, Так идёт, что соловьи чумеют, Так идёт, что облака стоят!.." - "Мяне забілі, я не помню." - "Успомніце! Гэта я так ішла, Павел! Гэта я..." - "На руку! Цэлься!.. Плі!" - дакамандваў Несцярэнка, і за спінай трэснула, грымнула залпам, і нешта стала валіцца, падаць з гэтакім гукам, як увосень у намоклыя лапухі даспелыя яблыкі падаюць.
"Так идёт, что ветви зеленеют,
Так идёт, что соловьи чумеют,
Так идёт, что облака стоят!.." - глуха пачаў, калі рэха залпу скацілася на старыя могілкі, Васільеў, і не дачытаў, заплакаўшы.
Некалі паэт Павел Васільеў перапісаў гекзаметрам усім вядомыя "шэсць умоваў таварыша Сталіна". Выйшла эпіграма, Купала помніў пачатак: "Ныне, о муза, воспой Джугашвили, сукина сына…" Потым хадзілі чуткі, што Горкі, які ў сваім нашумелым артыкуле "Літаратурныя забавы" назваў Васільева палітычным ворагам, палічыў сябе вінаватым і прасіў за яго, але Сталін пакінуў паэта, якому было ўсяго дваццаць сем, у расстрэльным спісе.
"Так ідзе, што воблакі стаяць."
- Вось і не стала антысавецкай нацыяналістычнай арганізацыі, - не звярнуўшы, як здалося Купалу, ніякай увагі на лірычныя дэкламацыі ў час расстрэлу, задаволена сказаў Сталін. - Малайчына палкоўнік. Самога сябе расстраляць не кожны здольны. Хаця… Вы ж спрабавалі, Іван Дамінікавіч, скончыць самагубстам. Я таксама, між іншым. Даўно, калі яшчэ ў семінарыі вучыўся. Кожны нармальны чалавек, аднойчы ўцяміўшы, у якім свеце ён жыве, самагубствам спрабуе скончыць. Ці падумвае пра гэта. Але сілы волі, духу не хапае. Мне ў той час не хапіла. І я падумаў: калі нехта некага забівае, дык ці не робіць ён тым самым найвялікшую паслугу таму, каго забіў?.. Хто ўжо не будзе мыкацца да старасці ў несправядлівым, подлым свеце. У здрадах, прыніжэннях, крыўдах, хваробах. І не памрэ старым, бездапаможным ідыётам, абмачыўшыся ад страху праз тое, што памірае… Вы што маўчыце?
- Думаю. Тады, выходзіць, не толькі палкоўнік, але і Берыя малайчына.
- Калі забіў мяне?
- Калі вас забіў.
- Так. Калі забіў, малайчына. Тым больш, што ў яго не было ніякай патрэбы мяне забіваць.
- А мяне?..
Купалу ўжо ўсё адно было, хто і чаму яго забіў, ён іншым быў заняты, спрабаваў разгадаць пасланыя яму сілай нячыстай, кур’ерам з Крамля, "лётчыкам", і чыстай сілай, святой Ганнай, знакі, дый наперад ведаў ён, што адказу ад Сталіна не пачуе, таму не збіраўся пытацца, але размова так склалася, што пытанне само вырвалася: "А мяне?.." - і Сталін уздыхнуў:
- Вам гэта цікава?
- Як сказаць... Цяпер ужо не надта. Але ўсё адно больш, чым некаму.
Сталін памаўчаў, як бы ўзважваючы, адказаць ці не?..
- Ну, што ж... Калі мы вырашылі арганізаваць партызаншчыну ў Беларусі і прызначылі вашага добрага знаёмца Панамарэнку начальнікам партызанскага штабу, я паклікаў яго да сябе. І між іншым спытаў. жартам спытаў, я з ім даўно жартую: ты што гэта, Панцеляймон, найпершага беларускага нацыяналіста ленінскім ардэнаносцам і сталінскім лаўрэатам зрабіць парэкамендаваў? Вось я - найпершы савецкі нацыяналіст, але ж не ардэнаносец і не лаўрэат. Скажы, пытаю, Панцеляймон, ты б мяне ў сталінскія лаўрэаты парэкамендаваў, калі б ведаў, што я нацыяналіст, няхай сабе і савецкі? А пра Купалу ты ведаў, нават дакладную пісаў: "Падлягае арышту і суду як вораг народа". Дык для чаго ты мне перад вайной яго падсунуў? Каб падставіць мяне? Сталін, маўляў, нічога не разумее? У людзях, у кадрах не разбіраецца?.. Так вось я пажартаваў, а Панцеляймон, пэўна, падумаў, што гэта не жарты. І, перапудзіўшыся, вунь да тых хлопцаў пабег... Бачыце іх?.. А яны яму, думаю, сказалі, каб ён сам з гэтым разбіраўся. Ды вы не ў той бок гледзіцё, да мяне павярніце галаву. Вунь туды, дзе гэты Васільеў плача. Не ведаў гэтую Коган, убачыў толькі пасля смерці, а стаіць і плача. Уражлівы такі. Ведаеце, за што яго расстралялі? За тое, што ён, п’яны, прыпеўкі спяваў. "Как-то по лесу я шла, А в лесу прогалина, Я присела и прочла Шесть условий Сталина". А ён думае, што за эпіграму гекзаметрам. Ну, вядома, калі за гекзаметр, дык ён ахвяра. А за прыпеўкі... Ну, бачыце цяпер?..
Купала, павярнуўшы, наколькі здолеў, галаву да Сталіна, убачыў спачатку плячо ў фрэнчы і руку на папярэчыне крыжа, а пасля - крайком вока - Берыю з Мяркулавым, якія, тулячыся да манастырскай сцяны і як бы хаваючыся пад ёй, ішлі ад крэматорыя.
Сталін засмяяўся. Коратка, адным смяшком, але засмяяўся. І дзіўна было чуць гэты смех на крыжы.
- З’явіліся! Пасля расстрэлу прыйшлі. Баяліся, што іх таксама… Між іншым, нацыяналісты. Толькі грузінскія. Берыя дык увогуле…
Хто Берыя ўвогуле, Сталін не дагаварыў, бо крыж хіснуўся, яго падцягнулі да выкапанай яміны, паставілі ў яе і пачалі прысыпаць… "Пачакайце, - раптам уваткнуў рыдлёўку ў зямлю інжынер-лейтэнант, прайшоў кругам і, паглядзеўшы на выцягнутага, з закінутай на папярэчыну крыжа рукой, Купалу, на прагнутага ў каленях, бо яму ногі, калі прыбівалі, не выпрасталі, і праз тое ён выглядаў яшчэ меншым, амаль карлам, Сталіна, сказаў нерашуча: "Усё ж трэба было б неяк ушанаваць… Не Дысмас з Гестасам…"
Патрыярху, мусіць, не спадабалася, што імёны разбойнікаў, якіх з Хрыстом раскрыжавалі, чыгуначнік назваў так, як іх звычайна каталікі называюць, ён пракінуў раздражнёна: "Дык маліцеся на іх!" - і равеснік інжынер-лейтэнанта, малады чалавек у мундзіры з пагонамі правінцыйнага сакратара крыкнуў са старых могілак: "Каб ушанаваць, можна хросным ходам вакол манастыра прайсці! З раскрыжаванымі! З патрыярхам, са святымі! Калі такое было?.." - на што патрыярх Ціхан перахрысціўся: "Не было і не будзе, я не пайду!" - а Берыя, падышоўшы, узяў яго пад руку: "Пойдзеш!"
Вось што яму да гэтага хроснага хода? Будзе ён ці не будзе, з патрыярхам ці не. Нічога, апроч таго, што можна ўладу паказаць. Нават мёртваму.
Усе, апроч Ціхана, прапанову правінцыйнага сакратара ўспрынялі з імпэтам. Бязбожнік Кашкадамаў тут жа ўспомніў, што ён таксама святар і мае права хросны ход павесці, калі патрыярх не хоча. "Толькі хто крыж панясе? Яго ж не падняць аднаму?"
"Мы можам, - сказаў Няжыла. - Я і Кумец з Кругляцом. Бо, можа быць, Купала..."
"Бог, ваш бог! - загарэўся ўжо ідэяй, убачыўшы ў ёй нешта такое, што можна скарыстаць, Кашкадамаў. - Бярыце крыж!"
Кумец з Кругляцом разламалі драбіны, прыбілі да бакавін папярэчыны. Выйшлі яшчэ два невялікія крыжы, якімі можна было падпіраць папярэчыну крыжа вялікага. Віленскія пакутнікі яго паднялі: "Мы гатовы".
- Талковыя, - здзівіўся Кашкадамаў. - А ў такой даўніне жылі. Толькі крыж павярніце! Што гэта вы яго - вашым богам наперад?
- Можам і вашым, - сказаў Няжыла. - Калі Вільню нам верне.
Рушылі да выхаду з могілак, на Данской павярнулі ў абыход манастыра налева. Паперадзе віленскія пакутнікі з крыжам, Сталіным і Купалам на ім; следам Берыя пад руку з патрыярхам Ціханам і сакратаром беларускага партыйнага ЦК Геем, за імі Мяркулаў з Кашкадамавым, маршал Тухачэўскі з маршалам Блюхерам, камандармы Убарэвіч і Якір, лётчык Чкалаў з пісьменнікам Бабелем, рэжысёр Мейерхольд з паэтам Клычковым, архіепіскап Амвросій і ягоны пляменнік Бантыш-Каменскі, архімандрыт Данскога манастыра Ісідар і генерал-аншэф Нарышкін, манахіня Агнія і губернатар Акінфаў, секунд-маёр Баскакаў з незаконнай дачкой Кацярынай і законнай дачкой Соф’яй, гаспадар рэстарацыі "Яр" Аксёнаў і ганаровы грамадзянін Аляксандраў, князь Баграціён і ротмістрша Дэмбская, княжна Гарчакова і двойчы лаўрэат дзяржпрэміі СССР Гарушына, паэт Павел Васільеў і дырэктар Эрмітажу Васільчыкаў, генерал-пракурор Шахоўскі і купецкі сын Жыгалкін з падпалкоўніцай Алягеўскай, протаіерэй Дабрагурскі і фрэйліна Дзмітрыева, паэт Майкаў і стольнік цара Арчыла Вахтангавіча Мацвей, капітан Забіякін і ледзі Суханава-Падкалзіна, гісторык Ключэўскі і акадэмік АН БССР Кайгародаў, заводчык Дзямідаў і архітэктар Басэ, масон Зіноўеў і мецэнат Засіма, камергер Нарышкін і заслужаная настаўніца РСФСР Назарава, генерал-маёрша Ізвольская і паручнік Войска Данскога Ілавайскі, дуэлянт Навасільцаў і карлік графа Зубава Якубоўскі, прэм’ер-маёр Сабакін і член Прэзідыума Замаскварэцкага Савета, паліткамісар палка імя Валадарскага Смірноў, імератынскі князь Яшвілі і дачка юрыста Юрасоўская, секунд-маёр паліцыі Ішуцін і падпалкоўнік ГРУ Каменскі, князі (чатыры) і княгіні (сем) Абаленскія, князі (шэсць) і княгіні (шэсць) Гарчаковы, князі (восем) і княгіні (шэсць) Урусавы, князі (пяць) і княгіні (пяць) Хаванскія, князі (сем) і княгіні (сем) Чаркаскія, князі (чатыры) і княгіні (дзевяць) Шахаўскія, князі (дзесяць) і княгіні (дзевяць) Шчарбатавы, князі (восем) і княгіні (сем) Валконскія, князі Дадыян і Дадыянавы (восем) з княгінямі Дадыян і Дадыянавымі (восем), князі (пяць) і княгіні (сем) Вяземскія, князі (дзевятнаццаць) і княгіні (дзевятнаццаць) Галіцыны, князі (дваццаць адзін) і княгіні (дваццаць дзве) Даўгарукія, штаб-лекар Меч і раб божы Міхаіл, выпускнік Марскога кадэцкага корпуса, афіцэр Чырвонай арміі Нахімаў і хатняя настаўніца Мікалаева, пападдзя Гур’ева і жонка обер-дырэктара Гусятнікава, мешчанін Кекішаў з маладзіцай Мясновай, генеральша Молер і купецкая ўдава Нахоткіна, сенатар Небальсін і фур’ер лейб-гвардыі Ізмайлаўскага палка Пісараў, сын архіварыуса Няспанаў і пратапрасвітар Нікольскі, ротны абозны Шустаў і мануфактур-саветніца Чарокава, памешчык Агонь-Даганоўскі і камер-фрэйліна Акулава, служачы Маскоўскага камісарыяцкага камітэта Шостка і асэсарша Шніткіна, артыстка імператарскіх тэатраў Чарняўская і карнэт Чаркаскі, купчыха Царавіцінава і баярын Хрушчоў, жонка контр-адмірала Хітраво і граф Фон Гротэ дэ Бука, юнкер Фон Брумер і жонка паручніка Фаміна, палкоўніца Фабр і калежскі асэсар Угрумаў, правізар Лук’янаў і царэвіч Леон, вахмістр Бухвостаў і барон Бюлер, дырэктар Румянцаўскага музея Веневіцінаў і прафесар медыцыны Веніямінаў, баранэса Вольф і доктар Геральдштэйн, статс-дама Глебава-Страшнёва і князь-кампазітар Галіцын, манахіня Зачацьеўскага манастыра Алімпіяда і член РСДРП Арэхаў, кавалер-дама Гарчакова і тэатрал-аматар правінцыйнага маштабу князь Імерэтынскі, обер-правіянтмайстар Кіслінскі і штабс-капітанша Кленус, першая жонка Казлова-малодшага Хамутова і другая жонка Казлова-малодшага Талстая, крыгс-цалмайстар Скрыпіцын і сталінскі сокал Рыбко, прыдворны обер-гафмейстар Куракін і заслужаны артыст РСФСР Ларын, цётка Тургенева Цяплова і цётка Пушкіна Сонцава, купцы Пярвушын і Прасцякоў, генерал ад інфантэрыі Левачоў і прапаршчык Мінскага пяхотнага палка Левашоў, ревалюцыянер Траяноўскі і брыгадзір Сувораў, ардынарны прафесар Камароўскі і нехта Коста Анастасій, на надмагіллі якога напісана, што ён пражыў 64 гады, а больш не напісана нічога, - і ўсе гэтыя людзі, даўнія і нядаўнія нябожчыкі меркавалі, што яны абыдуць манастыр і палягуць у свае магілы, але тут да старшыні таварыства аматараў крэмацыі Кашкадамава, які, пазбегнуўшы раскрыжавання, стаў яшчэ больш актыўны, чым раней, раптам падскочыў, узяўшыся як ніадкуль, не падобны ні да нябожчыка, ні да жывога, чалавек у лётным шлеме з чырвонай зоркай, нешта Кашкадамаву сказаў, махнуўшы рукой у бок Серпухаўскага вала, і Кашкадамаў, стаўшы паперадзе віленскіх пакутнікаў, з Данскога правулка, дзе ў абыход манастыра трэба было зноў павярнуць налева, павёў хросны ход на Серпухаўскі вал. "Цераз Маскварэцкі мост на Красную плошчу!" - закрычаў старшыня таварыства аматараў крэмацыі, на што "лётчык" паківаў задаволена, а Купалу, які пазнаў у ім "кур’ера з Крамля", чамусьці падумалася, што з гэтага паходу на Маскву не ўсе нябожчыкі ў свае магілы вернуцца.
"Ну і што?.. Затое прагуляемся, - сказаў Сталін. - Вас калі-небудзь па Маскве на руках насілі?"
Ва ўзбуджаным голасе ягоным было чаканне. Амаль радаснае. Мусібыць, ён успомніў, як яго ў маўзалей неслі. А потым выносілі. І цяпер падумаў, што вернуць.
44
Нельга было Віктару пакідаць Крэва. Трэба было хоць пастухом там застацца, хоць прывідам, хоць валуном у замкавай сцяне, але не пакідаць. Ні ў Мінск не сунуцца, ні ў Маскву.
Застаўся недапісаным раман пра Купалу, і ён адчуваў, ведаў, што нідзе, апроч Крэва, ён яго не дапіша. І паэма пра Крэва, якую ён пачаў, засталася недапісанай.
Раніцай, яны яшчэ не паспелі выспацца, прыбегла запыханая сельсавецкая сакратарка: "Ганна Васільеўна! Там вам… - І выдыхнула тое, з чым бегла: - Звоняць! З Масквы! Каб вы ў Маскву ехалі!.."
З Масквой не мела Крэва ніякіх зносінаў ад часоў князя Андрэя Курбскага, які збег у Крэўскі замак ад Івана Грознага, таму сакратарку, якая папрасілася: "Я ў вас трохі прысяду, нейкія ў каленях дрыжыкі", - можна было зразумець. "Хто званіў?", - спытаў Віктар, хоць мог не пытаць, ясна было, хто званіў, і сакратарка зноў выдыхнула: "Крэмль!"
Грачын зноў умешваўся ў ягонае жыццё.
- Ты ў фантазіях тут жывеш! У выдумках! У казках! А жыццё ў рэальнасці. І трэба вяртацца ў рэальнасць, каб жыць, а не выдумляць, што жывеш! - нечакана, бо яму здавалася, што пасля таго, што ўбачыла, адчула, яна сама хоча тут яшчэ пабыць, усхадзілася Ганна, калі ён сказаў, што нікуды з Крэва не паедзе. - І мы ў Індыю сабраліся!
- Што мне рабіць у тваёй Індыі?
- Такая ж яна мая, як і твая! Ты не хочаш, каб у нас дзеці былі!
Гэта быў аргумент, які яго зламаў. Яна ўбіла сабе ў галаву, што Індыя - месца, дзе здарыцца дзіва, а супраць дзіва не можа быць аргументаў. Дый не скажаш тваёй жанчыне, якая марыць нарадзіць табе дзіця, што не хочаш, каб яна дзіця табе нарадзіла.
Па дарозе заехалі ў Смаргонь, і ён пазнаёміў яе з бацькамі. "Твой дзе ваяваў?" - спытаў Ганну бацька, і калі пачуў, што нідзе, не зразумеў: "Як гэта? Як тады ён партыяй кіруе?"
"Нейкая яна надта гарадская, - сказаў бацька, ужо развітваючыся. - Порткі, калі абсярэшся, не памые". А маці сказала: "Дык не трэба абсірацца".
Маці Ганна спадабалася. "І лытка ня брыдка, і кумпяк сабе так. Ды яшчэ і не дурная". Спытала Ганну, не стрываўшы: "А пра дзіцятка думаеш?" І калі яны ўдзвюх, без бацькі і Віктара, пагаварылі пра гэта, маці дастала з куфра даматканую крэўскую посцілку. "Тры шлюбныя ложкі ёй засцілаліся: бабулі маёй, маці маёй і мой. Засцялі свой, замову, я табе напішу яе, на зачацце прачытай - і не трэба будзе на край свету па дзіця ехаць".
Ганна настолькі сур’ёзна ўсё гэта ўспрыняла, што Віктар спытаў: "Дык, можа, у Крэва вернемся? Там яшчэ і ложак, які гэтай посцілкай засцілаўся, стаіць". Яна сказала: "Дома ў Маскве засцелем".
Які ў яго ў Маскве дом?..
Ён тут, ягоны дом, дзе маці ў запеччы ціха, каб ніхто не пачуў, сказала, што ў бацькі рак і што ён не хоча, каб нехта пра тое ведаў, каб яго шкадавалі. "Нават я нібы не ведаю, але дачка Гэльчына, помніш Гэльку, яна ў бухгалтэрыі са мной працавала, а дачка яе ў шпіталі цяпер медсястрой, сказала мне, і я табе кажу, бо ты ў Маскве, дык, можа, там гэта лечаць, бо ні ў Смаргоні, ні ў Мінску, я пыталася, не…"
- Нікуды я не паеду! - адрэзаў бацька, калі Віктар, развітваючыся, доўга не выпускаў яго з абдымкаў: "Слухай, чорт стары, у цябе ж медаль "За абарону Масквы", дык давай хоць паглядзіш, што абараняў", - а бацька вырываўся з абдымкаў: "Ты бабу сваю абдымай, каб я ўнука дачакаўся!.." - і падазрона зыркаў на маці.
Квіткоў у купэйныя вагоны, нават у мяккія, у якія, бо дарагія, амаль заўсёды квіткі можна было набыць, ні на адзін цягнік да Масквы не знайшлося, толькі ў плацкартныя. Ганна пайшла да начальніка вакзала, той сказаў: "Адно месца". - "Ты едзь, а я днямі…" - прапанаваў Віктар, але Ганна не захацела зноў шукаць яго ні ў Смаргоні, ні ў Крэве: "Разам паедзем! У плацкартным. Гарбаты пап’ем з народам, пагаворым, пабачым, чым і як народ жыве".
Народ пачаў жыць, як толькі крануўся цягнік, і правадніца, сабраўшы квіткі і раздаўшы бялізну, пайшла па вагоне: "Каму чаю?"
- Я без чаю не скучаю, - схадзіў у прыбіральню, дзе выліў прынесены правадніцай чай, дзяцюк у чорным бярэце з чырвоным вымпелам і ў чорнай куртцы, з-пад якой віднелася цяльняшка. І дастаў з чамаданчыка паўлітэрак гарэлкі. - Каму яшчэ выліць і наліць? Марская пяхота частуе!
- Калі ўсе п’юць, тады ўсе чай бяруць, бо так шклянак не дам, - сказала правадніца, а дзядзька ў пінжаку з дзіркай на локці, які сядзеў побач з марскім пехацінцам, паставіў на стол паходныя, пластыкавыя, якія вымаліся адна з адной, чаркі і прадэкламаваў: "Если водка будет восем, всё равно мы пить не бросим, передайте Ильичу: нам и десять по плечу!"
- А вам, - спытаў марскі пехацінец не так Віктара, як Ганну. - Вы дакуль едзеце? Да Смаленска ці да самай Масквы?.. - І калі Ганна, нават не зірнуўшы на Віктара, махнула рукой: "Налівайце!" - падняўся са шклянкай: "Люби меня, как я тебя, и будем вечно мы друзья!"
- А мы вас ведаем, вы ў Маладэчне ў нас выступалі. Пасля ў Маскве, мы па тэлевізары бачылі, - падселі да іх з бакавых месцаў мужык з кабетай, па выглядзе сямейная пара. - Наша дачка ў Маскве ў балетным тэатры. Во, - паказала фотаздымак кабета, - як схуднела. Дык мы яе падкарміць. - І мужык паставіў на стол яшчэ адну пляшку, а жонка ягоная расклала на сурвэтцы яйкі, памідоры, гуркі…
У Віктара была адна даўняя знаёмая, акторка на пенсіі, якая любіла ў цягніках чай піць і размаўляць з народам. Далёка яна не ездзіла, грошай столькі не мела, каб далёка ездзіць. Купляла квіток да першай станцыі, Барысава ці Маладэчна, заходзіла, як толькі пачыналася пасадка, у вагон, даставала мяшэчак з ядой: яйкі, соль, памідор з гурком, - раскладвала ўсё на сурвэтцы і, дачакаўшыся спадарожнікаў, замаўляла на ўсіх чай. Праваднікі звычайна лаяліся: "Яшчэ цягнік не рушыў! Які чай!" - але кожны раз яна кожнага з іх неяк угаворвала, частавала спадарожнікаў, пагаварыўшы з якімі: як завуць, хто, куды і чаго едзе? - на першай станцыі выходзіла і доўга глядзела ўслед апошняму вагону.
Неяк Віктар, ён не помніў ужо, да чаго, распавёў гэтую гісторыю Ганне, яна сказала: "Сумна. І да слёз шкада".
Але цяпер ёй было весела.
"Ой сівы конь бяжыць, на ім сіва грыва, ой спадабалася, ой спадабалася мне тая дзеўчына", - заспяваў пад Смаленскам бацька дачкі, якая схуднела ў Маскве ў балетным тэатры, а за Смаленскам марпех пачаў клеіцца да Ганны. Віктар прапанаваў яму выйсці ў тамбур, той выйшаў: "Ды ты што, мужык? Ты б хіба да такой не клеіўся? Я ж так, каб весялей было".
Каб весялей было, Ганна вярнула Віктара ў Маскву. Калі мыліся пасля цягніка, сказала: "Я ўся пахну народам. - І, прачытаўшы замову на зачацце, засцяліла ложак крэўскай посцілкай. - Давай паляжым".
Паляжалі нядоўга - зазваніў тэлефон. Тэлефанаваў Грачын. Пагаварыў з Ганнай, тая перадала трубку Віктару. "Ганна кажа, што вы ў цягніку не спалі ўсю ноч, але нічога. Пару гадзін перадыхніце - і да мяне. Я хачу з чалавекам адным цябе пазнаёміць. На перспектыву".
І скончыў размову.
І так заўсёды.
Калі хоча і што хоча пачынае - калі хоча і што хоча сканчае.
- Вось яна, рэальнасць, - раздражнёна кінуў трубку Віктар. - Запрашае, як загадвае. Нібы я служу ў яго. І чаму сёння? Чаму нельга заўтра?
- Таму што бацька хоча сёння.
Яна так гэта сказала, нібы апроч таго, што хоча яе бацька, ніхто і нічога не можа хацець, і раздражненне выплюхнула вонкі.
- Ці мала чаго ён хоча! Бацька, бацька! Хто ён, твой бацька?
- Сакратар ЦК!
- Я ведаю, што сакратар! Але хто ён? Цясляр? Будаўнік? Што ён збудаваў? Камунізм? Дзе? У 300-й секцыі?
Ганна зрабіла выгляд, нібы страшэнна здзівілася.
- Не падабаецца камунізм 300-й секцыі? Чаго ж ходзіш туды?
- Я туды хаджу? Ты мяне туды цягаеш! Каб не ты, я б і не ведаў, што ёсць такі камунізм!
Яна стала рукі ў бокі - як заўсёды перад скандалам.
- Каб не я, ты дасюль ездзіў бы толькі плацкартам, спяваў бы з п’янтосамі пра сівага каня і спаў бы ў качагарцы!
- А мне нармальна было ездзіць плацкартам з п’янтосамі! І ў качагарцы спаць файна было!
- Дык і ездзі! І спі! Але заўтра. А сёння да бацькі. Бо заўтра ён увесь дзень заняты. А нам трэба дазнацца, на якім мы свеце? Што з нашай Індыяй?
- Навошта табе Індыя, калі ёсць посцілка?
- І посцілку з сабой возьмем.
Посцілка Індыю не адмяняла.
Віктару не хацелася ехаць да Грачына не таму, што не спаў усю ноч. Праз тое, як Грачын запрасіў яго, ехаць не хацелася. Не жадаў ён бачыць Грачына, а тым больш знаёміцца на перспектыву ні з кім не жадаў.
Якая перспектыва?.. У якім-небудзь крэсле, трасучыся, што яго з-пад цябе вырвуць, усё жыццё прасядзець?
Ганна скінула рукі з клубоў: пэўна, перадумала, бо разам да бацькі ехаць, скандаліць, - і Віктар сказаў спакайней:
- Нічога з Індыяй і пазней не станецца. Сёння я збіраўся крэўскія рукапісы прагледзець.
- А што з тваімі рукапісамі стацца можа?
- Усё, што заўгодна. Згубіццца могуць. Згарэць.
- Рукапісы не гараць. Зрэшты, у цябе ёсць пара гадзін. Ідзі ў свой кабінет, глядзі. І не псіхуй.
"Што гэта я сапраўды?.." - дастаў ён з валізы тэчку з рукапісамі, прайшоў у пакой, адведзеным яму пад кабінет, сеў за стол - следам увайшла Ганна з паперкай, што дала ёй маці.
- А хто напісаў гэтую замову?
- Ніхто.
- Як гэта ніхто? Нехта ж напісаў, калі яна напісаная.
- Ну, народ…
- Народ… Народ у плацкартным вагоне. "Люби меня, как я тебя, и будем вечно мы друзья". А тут: "Вы, замочкі, адмыкайцеся, царскія вароты, адчыняйцеся…" - І яна, не пытаючыся, ці не замінае яму, легла на канапу ў кабінеце, бо і канапа, і кабінет, як і ўсё ў гэтым доме, і ён разам з усім належалі ёй. - "Гара, разыдзіся, камень, раскаціся… Вада, разліся, дубок, развейся…" Маці сказала, каб на памяць вывучыла.
Ён узяўся за рукапісы.
Шэра-кардонная тэчка з рукапісамі была старая, зашмальцаваная, з адным адарваным матузком, замест якога Віктар, пракалоўшы дзірачку ў кардоне, прывязаў шнурок. Даўным-даўно гэтую тэчку прынесла з бухгалтэрыі маці. На вокладцы тэчкі было напісана "І959. 2 квартал".
У другім квартале 1959 года, вясной, у красавіку ён пазнаёміўся з Лёляй. На танцах у раённым Доме культуры. Лёля была дачкой вайскоўца, маёра. Яна хадзіла ў балетную студыю, вучылася ў рускай школе і смяялася, калі Віктар чытаў ёй беларускія вершы. Казала: "Вы, як амерыканскія індзейцы".
Тады ён і напісаў сваю першую паэму, для якой маці прынесла тэчку "І959. 2 квартал".
Паэма была рамантычная. Пра каханне паэта, якім пагарджае прыгожая, але пустагаловая лялька. Маці, калі чытала, плакала.
Ён плакаў разам з ёй: "Яна яшчэ пашкадуе!.."
Маці гладзіла яго па галаве: "Вядома, пашкадуе… Яшчэ як…"
Як чыста ў ім было. Як скрозь слёзы светла…
Цяпер цёмна - хоць ты плач.
У тым, што адбылося ў Крэве, нешта яго бянтэжыла. Не тое, што ўбачыў ён, што паказаў яму ў замку штукар Вензель. Яго бянтэжыла тое, што ён глядзеў гэта нібы не ўпершыню.
"Замочкі, адмыкайцеся…"
Віктар адгарнуў вокладку, здзіўлена ўтаропіўся ў першую старонку рукапісу. Ён не помніў, калі і як з’явіўся, адкуль узяўся напісаны на ёй тэкст.
Ганна круцілася на канапе. Мармытала замову на зачацце. Ён падышоў:
- На, пачытай…
- Я не люблю чытаць рукапісы. І пішаш ты так, што не разабраць. Надрукуеш - прачытаю.
- Я не ведаю, ці буду друкаваць.
- Чаму?
- Бо не ведаю, ці маё гэта.
Яна прыпаднялася, узяла рукапіс.
- Як гэта, ці тваё? Тваёй рукой напісана.
- Прашу цябе: прачытай. Хоць самы пачатак. І прашу: уголас. Каб я чуў, што ты чытаеш.
Ганна зірнула на яго здзіўлена, ямчэй села на канапе, пачала чытаць.
"1382 год. Крэва, замак. Пакой у Кутняй вежы. Не цямніца, але і не княскія палаты. Ложак, стол, крэсла. Пры пакоі камора.
На ложку Вітаўт. На крэсле Ганна расчэсвае валасы.
ГАННА
Які Ягайла звер!.. Пачвара ён якая!
ВІТАЎТ
Мне гэты звер сказаў, што ён цябе кахае.
ГАННА
А мне сказаў, што любіць ён цябе.
Мой Бог!.. Ужо маршчынкі на ілбе…"
Яна ўстала з канапы, села да стала, пачала перабіраць спісаныя аркушы паперы.
- Чакай, гэта ж нам Вензель паказваў… Дык ты, выходзіць, напісаў, а ён паказаў? Вы дурылі мяне?
- Так, гэта нам паказваў Вензель. Дырэктар антыкварнай крамы, дырэктар цырка, паштальён. І яшчэ ён, мусібыць, драматург. Бо што да мяне, дык я не помню, пісаў я гэта ці не пісаў?
- Не разумею.
- Я таксама. Толькі мы рознае не разумеем. Ты не разумееш, як я, напісаўшы гэта, магу не помніць, што я гэта напісаў. Але так бывае. Здараецца, што я знаходжу напісанае і ні па чым не магу пазнаць, што яно напісана мной. Толькі па почырку. Бо гэта было мной не напісана, а запісана. Як дыктант. Гэтак, думаю, Моцарт, Бах запісвалі сваю музыку. Такую музыку, як "Рэквіем", нельга напісаць, можна толькі запісаць, па-чутую.
Ганна перапыніла яго.
- Ты хочаш сказаць, што ты геній? Ці што вар’ят?
- Не ведаю. Ёсць слова, якое прыблізна вызначае гэткі стан. Ён называецца натхненнем, хоць насамрэч гэта стан трансу. Гэта ненармальна, так, але так ёсць. Толькі нават, калі яно так, дык хто і як дазнаўся, што я гэта запісаў? Ведаць гэта мог толькі той, хто дыктаваў.
- Ты хочаш сказаць - Бог?
- Я хачу сказаць, што нікому рукапіс гэты не паказваў. А па ім нам паказалі спектакль. Вось чаго я не разумею… І вось што думаю. Магчыма, калі я запісваю дыктанты, дык ствараю не ўяўны, а рэальны свет. Дакладней, не ствараю, ён ужо створаны тым, хто дыктуе, а я пераношу яго з аднаго вымярэння ў іншае. З паралельнага свету ў наш. Ну, як мы з маскоўскім Віктарам Маргерам, светамі памяняўшыся, перанесліся.
- Дык ты - гэта ты, ці ты - гэта ён?
- Не ведаю! Але думаю, што ўсё, што мы з табой перажылі, што паказваў нам Вензель у Маскве і паказаў у Крэве, усё яно з таго, паралельнага, прыдуманага мной свету, перанесенае ў свет рэальны. Толькі так ва ўсім гэтым можна нешта ўцяміць, а інакш…
- Але дырэктар антыкварнай крамы Назар Януаравіч Вензель не падобны да Бога!
- Так! Не падобны. І яго не было, ён не з’яўляўся ў маім жыцці, пакуль я не спакусіўся, пакуль не напісаў пра ледакол эпохі! - І ён грукнуў кулаком па стале. - Які да д’ябла ледакол!
Ганна адхіснулася і паглядзела на яго, як часцяком глядзела, з жалем - ён не трываў гэты яе пагляд.
- Дык цябе д’ябал спакушае? Можа, гэта ён і вершы табе дыктуе?
- Можа быць. Мы ўсе думаем, што талент ад Бога. А ён, можа быць, ад д’ябла! Навошта Богу нашы вершы?
- А д’яблу нашто?
- Не ведаю.
- Таму і блытаешся…
- У чым?
- У тым, ці Бог табе вершы дыктуе, ці ты іх для д’ябла пішаш.
Віктар пагартаў рукапісы, у яго дрыжалі рукі, і Ганна не прамінула заўважыць: "У цябе рукі дрыжаць".
- Вось я напісаў пра Купалу, - знайшоў ён тое, што шукаў. - "Ягоныя вершы - тлумачэнні Богу: хто ён такі і чаму ён гэтакі, які ёсць. Ён разумеў, што Бог і без яго пра яго ўсё ведае, але думаў: а раптам не? І тлумачыў, тлумачыў, тлумачыў - пісаў, пісаў і пісаў… "
- І ліст таварышу Сталіну - тлумачэнне Богу?
- Ліст таварышу Сталіну ён напісаў, калі ўжо яго не было!
- Каго не было? Сталіна?
- Купалы! Яго не стала не тады, калі не стала Івана Луцэвіча. Ён памёр тады, калі ў ім памёр Купала. І ліст Сталіну ён напісаў мёртвы! Разумееш? І я баюся, што таксама мёртвы буду пісаць, калі ўжо мёртвы не пішу!
- І пра ледакол ты мёртвы напісаў?..
Калі б Ганна не стамілася ў цягніку, калі б выспалася, яна, мусіць, не сказала б таго, што далей сказала. Спынілася б. Але яна стамілася і не выспалася, таму ўспомніла, як ёй абрыдлі ягоныя рэфлексіі - і не спынілася:
- Ведаеш, у мяне сяброўка ёсць. Яшчэ са школы. Ты з ёй не знаёмы, яна ў Варшаве жыве. За паляка замуж выйшла. Дык яна паляку свайму, някепскаму, дарэчы, мужу здраджвае не таму, што ёй гэтага хочацца, а дзеля таго, каб пасля перажываць. Ёй у асалоду пасля перажываць, што яна блядзь!
Жаласлівы пагляд Ганны стаў пагардлівым - гэтага ўжо было не стрываць.
Яна ведала, куды страляла.
І пацэліла.
Віктар згроб са стала рукапісы, ускінуў пад столь - лісты разляцеліся па ўсім пакоі; ён нагамі, бегаючы ад дзвярэй да вакна, расфутбольваў іх па кутах: "Пару гадзін перадыхніце - і да мяне!.. На ледаколе!.. Які да д’ябла ледакол!.. Які ледакол!.. Які да д’ябла!.. Які раман пра Купалу! Які да д’ябла пра Купалу раман! Якія да д’ябла вершы!.. Якія паэмы, калі ўсе раманы, вершы і паэмы напісаныя!.. "Замочкі, адмыкайцеся, царскіявароты, адчыняйцеся…" Ва ўсе часы адны і тыя тры сюжэты!.. Ён хоча, яна не дае!.. Яна дае, ён не хоча! Ці не можа!.. Ён і яна хочуць і могуць, але ім замінаюць!.. І тады гэта Шэкспір!.. "Рамэа і Джульета!.." І ўсё!.. Усё напісана!.. А тое, што я пішу, проста спосаб абазначыцца, вылучыцца. Уладкавацца - іншых спосабаў я не ведаю! Нічога болей не ўмею!.. І не хачу ўмець, давай скончым гэта, Ганя!.."
Знясілены, ён сеў на канапу, на месца, дзе сядзела Ганна, паклаў падушку на калені, на падушку галаву, на галаву рукі. Сплёўшы і сціснуўшы пальцы, паўтарыў здушана, скрозь слёзы: "Давай скончым гэта, Ганя. Давай як-небудзь гэта скончым!.."
Ганна паднялася з-за стала:
- Што? Што скончым?.. - Пачала збіраць паперы, прамаўляючы, як сама сабе, раздражнёна: - Ён не хоча ва ўладу. Ён не хоча ў літаратуру. У што тады ён хоча? У дзярмо?.. - І спытала: - Ты ў дзярмо хочаш? Каб я табе порткі прала?.. - Дастала аркуш з-пад крэсла. - Ну, твой жа почырк? Ты пісаў!.. - І, сеўшы на падлогу, стала чытаць уголас: "Калі гэты стан, Які ўва мне, і ёсць усё, што Богам Паслана можа быць, тады не так і многа Бог можа нам паслаць… І калі больш нічога, Калі ўсё гэта ўсё… то ўсё на свеце - зман".
Яна ўскочыла.
- Ты пра сябе гэта напісаў! Пра нас! Калі пра сябе, пра нас, тады ўсё зразумела. А так - не!
- Што - не?
- Дзеля чаго яна жыццём ахвяруе?.. Дзеля чаго Ганна рызыкуе, зразумела. Дзеля Літвы! А дзеля чаго Любоў? Каб царскія вароты расступіліся?.. Дзеля гэтага? - скамечыла і кінула Ганна ў твар яму, ён якраз галаву падняў, выцягнуты з-пад крэсла аркуш рукапісу. - Гэта не вартае жыцця!
Яно так прагучала, нібы не толькі тое, дзеля чаго прынесла сябе ў ахвяру Любоў, але і тое, чым ён, Віктар, займаецца, тое, што піша, а значыць, усё, што ў ягоным жыцці ёсць, не вартае жыцця.
Тады што ў ягоным жыцці жыцця вартае?..
Нічога.
Так балюча ўдарыць можа толькі жанчына, якая помсціць.
За што?..
Ён падняўся з канапы, каб пайсці, каб сказаць, сыходзячы: "Тады разам нам, Ганя, рабіць у гэтым жыцці няма чаго", - а яна раптам гэтак паглядзела, як глядзела на Юр’евай гары, выструньваючыся на цырлачках, каб убачыць тое, што бачыць ён, і раптам кінулася да яго, прыціснулася, як да той гары, каб адчуць магніт пад ёй, які так прыцягвае, што праз усё жыццё не адпускае, і ў паглядзе гэтым прачыталася, і ў тым, як яна прыціснулася, адчулася, ясна зразумелася: "За Крэва!.." Яна помсціла не яму, а Крэву, якое паспрабавала ўжо забраць яго ў яе - і можа яшчэ паспрабаваць.
- Тады што ў маім жыцці майго жыцця вартае, Ганя? - спытаў ён замест таго, што збіраўся сказаць. - Я ў Крэве з вялікімі князямі жыў. З крэўнай раднёй. А ў Маскве мне жыць з кім? З тваім бацькам? З Брэжневым, з Андропавым? Хто мне яны? Ці, можа, жыцця майго вартае тое, што яны даюць?
І яна адказала, бо ў яго было Крэва, а ў яе была Масква:
- Так! Нам жыць з тым, што яны даюць! І паехалі, пакуль даюць, браць.
XLV
Гэтай дарогай Купала ўжо аднойчы йшоў - толькі з процілеглага боку. Ад Краснай плошчы да Данской. Па Васільеўскім спуску на Вялікую Ардынку, з яе на Люсінаўскую і на Серпухаўскі вал. Ганна так павяла яго, калі вярнуліся з Горак і пайшлі ў манастыр. Сказала, што гэта вуліцы яе дзяцінства, на якіх ёй заўсёды добра.
- Іосіф Вісарыёнавіч, як вам там? - спытаў Берыя, калі выйшлі на Серпухаўскі вал і стала відавочна, што "хросны ход" скіроўваецца да Крамля. - Нармальна?..
Сталін хмыкнуў.
І праўда. Знайшоў, пра што спытаць.
А ўвогуле: пра што гаварыць на крыжы?..
- Я чаму спытаў? - не адчапляўся ад Сталіна Берыя. - Я тут падумаў: гэта добра, што вы на крыжы! Хто на крыжы, той ажывае!
- Раўней нясіце! - падскочыў да віленскіх пакутнікаў Мяркулаў, які таксама вырашыў выявіць клопат пра Сталіна. - І павярніце, правадыр павінен уперад глядзець!
Кумец з Кругляцом яго нібыта й не пачулі, а Няжыла сказаў: "Іншым разам і назад глянуць варта".
Ад Серпухаўскага валу да Краснай плошчы бліжэй было б прайсці па Шабалаўцы, але ці то ў Кашкадамава былі тыя ж вуліцы дзяцінства, што і ў Ганны, ці "кур’ер з Крамля", які як раптам з’явіўся, гэтак раптам і знік, сказаў яму не спяшаць - прайшлі Серпухаўскі вал і павярнулі на Люсінаўскую…
Над Масквой світала. Па Люсінаўскай вуліцы, названай так па імені нейкай рэвалюцыянеркі, якую звалі Люсі, паўзлі першыя палівачкі. Першыя аўтобусы падбіралі першых пасажыраў. Маладзіца ў васільковай сукенцы не паспела ўскочыць у аўтобус, кіроўца крануўся, а яна забегла наперад і стала перад ім, рукі раскінуўшы: ці вазьмі, ці задушы!
- Нехта возьме, - сказаў Сталін, якому, як выглядала, не хацелася маўчаць. - А нехта задушыць. У кожнага ў руках хай невялікая, як у кіроўцы аўтобуса, але ўлада. Тым усе і жывуць.
"Цікава… Я гляджу ўперад, ён глядзіць назад, а бачым адно і тое."
- А вы як да ўлады? - не перапыняючыся, спытаў Сталін. - Любіце?
- Не, - адразу адказаў Купала. - І не любіў ніколі.
Адказаўшы, падумаў, што адказ ягоны можна зразумець па-рознаму, а Сталін, перамаўчаўшы, прамармытаў на гэта: "Тым больш."
Кіроўца адчыніў дзверы, маладзіца ў васільковай сукенцы скочыла ў аўтобус.
Не скарыстаў кіроўца ўладу.
Ці скарыстаў?
- Што тым больш?..
- Што мы розныя. Я любіў уладу, вы - не. А разам на адным крыжы. Як вы думаеце, чаму?
- Так выйшла
- А як так выйшла?
- Выпадкова.
- Не. Не выпадкова. Мы на адным крыжы, бо рабілі адно і тое. Я з гэтага боку - вы з таго. Гэтак і вісім, - з нейкім, як здалося, задавальненнем скончыў Сталін. Потым дадаў, калі паўз храм Узнясення Гасподняга за Серпухаўскай брамай праходзілі: - Нездарма Няжыла крыж не паварочвае. Яго хоць так нясі, хоць гэтак… Ці вы пра гэта не думалі?
Не раз ён пра гэта думаў.
Успомнілася лета ў Акопах. Сухое, спякотнае. Ды хіба толькі тое спякотнае!.. Колькі ён вінаваціўся перад сабой, перад светам. Балюча, пакутліва. Але што мог зрабіць? Што можна зрабіць на крыжы?
- Думаў. Але што я мог зрабіць на крыжы?
- Зноў апраўданні, - чмыхнуў Сталін. - Па-мойму, я прастудзіўся. І не ўзяць насоўку. Вось прыбіваюць рукі і не думаюць, што насоўку будзе не ўзяць.
З храма выйшла манашка. З вядром. Пэўна, прыбіральшчыца. Толькі чаму манашка, калі храм не дзейнічае - у ім даўно ўсялякія канторы.
- Ва ўсіх і ў кожнага апраўданні, - доўжыў Сталін. - Толькі іх і чуў… Тады скажыце: калі ёсць яны ў вас, чаму не могуць быць у мяне?
Манашка пачакала, пакуль з ёй параўняўся крыж, укленчыла, потым лёгка падхапілася і пайшла з хросным ходам. Нешта ў хадзе, у постаці яе падалося Купалу бачаным, знаёмым… Але не павярнуцца на крыжы, не разгледзець манашку было.
- Шыю не скруціце, - сказаў Сталін. - Можа, яшчэ вешаць будуць.
З Люсінаўскай выйшлі на Вялікую Ардынку - вуліцу, па якой пачыналася дарога з Масквы ў Залатую Арду.
- Тут блізкага мне чалавека, - казала Ганна, калі ўпершыню вяла яго па Вялікай Ардынцы і спынілася каля Іверскага правулка, адкуль добра відаць быў храм Іверскай іконы Божай маці, - з якім мы ў гэтым храме павянчацца ўпотай збіраліся, забілі. Мастака. Ён па Маскве ў шаліку сіне-бела-чырвоным хадзіў. Яму казалі, што на шыі ў яго царскі сцяг, а ён казаў, што французскі шалік. Пасля карціну намаляваў. "Залатая Арда". На ёй цары ўсе маскоўскія і Сталін у шапцы хана Узбека, што стала шапкай Манамаха. Дык за дзень да вянчання на яго машына наехала. Выйшаў раніцай сабаку выгуляць. І разам з сабакам… Я да Берыі кінулася: за што вы жаніха майго?!. А ён: "Гэта былая каханка ягоная, якой ён машыну купіў, на яго наехала". Ну, нібы насмерць яна ўзраўнавала, калі пра мяне дазналася. Так што сам, маўляў, вінаваты… Сталін потым казаў: "Не трэба каханкам купляць машыны! Вунь Маякоўскі застрэліўся, а каханка ягоная за катафалкам на машыне ехала, якую ён для яе купіў".
"Я не купляў." - паспрабаваў пажартаваць Купала, і Ганна сказала: "Не надта ўдалы жарт".
Так. Не надта.
Потым, ужо каля Данскога манастыра, спытала: "А ў цябе была хоць адна каханка, якая хацела цябе забіць?" І калі ён адказаў, што такіх, дзякуй Богу, не было, зноў спытала: "А за што тады Богу дзякаваць?.. "
Шалёная яна ўсё ж.
- Некалі ў Данскім манастыры, - падаў голас Няжыла, - наша войска стаяла. Па гэтай дарозе вялікі гетман Хадкевіч на Крэмль яго вёў. Вунь там, над Кліменцеўскім астрогам, - махнуў ён рукой наперад, - зусім блізка ад Крамля літоўскія сцягі былі ўзнятыя. Нашы коні падковамі ў крамлёўскую сцяну білі. Увайшоў бы гетман у Крэмль - і Масковія стала б Літвой. Еўропай. А так Ардой, Азіяй засталася.
Сталін заварушыўся на крыжы.
- Скуль вы пра тое ведаеце?
- Кнігі па гісторыі чыталі, - сказаў Круглец. - Не кароткі курс ВКП(б).
Сталін на гэта прамаўчаў, а Ціхан, які крочыў, унурыўшыся, раптам ускінуў галаву.
- Патрыярх Гермаген уратаваў Маскву. Заклікаў паўстаць "супраць літоўскіх людзей". На заклік ягоны Мінін з Пажарскім апалчэнне сабралі - і пагналі літву з палякамі! З Крамля, з Масквы, са святой.
- Байкі! - не даслухаўшы, запярэчыў Круглец патрыярху. - Яны шаблі ў руках ніколі не трымалі, вашы Мінін з Пажарскім. Ваяводаў знайшлі!.. Ды ў муку вялікі гетман тое апалчэнне перамалоў бы, калі б не князь Трубяцкі! Літвін з роду Гедымінавічаў, а выступіў на баку Масквы, здраднік.
"Ды які ён здраднік?.. Які літвін?.. І якая Арда?.. Нас з магіл паднялі, каб такое слухаць?.." - зашапацелі ззаду, упершыню выявіўшы нязгоду з тым, што адбывалася, нябожчыкі, князі з генераламі, купцы з чальцамі Прэзідыума Замаскварэцкага Савета, а жаночы голас спытаў высока: "Чаму гэта ён здраднік, калі ягоны бацька быў ваяводам Івана Грознага? Калі дзяды і прадзеды ягоныя царам служылі?.."
Ганны голас! Ён не памыліўся, пазнаўшы яе ў манашцы. Але што яна, жывая, робіць сярод мёртвых?.. І ўсё нутро ў ім сцялася: "Ці яе таксама?!."
- Павярніце, - сказаў ён уніз. - Павярніце крыж…
Няжыла паглядзеў на яго: "Навошта?.." - "Я прашу вас: павярніце…"
- Не трэба! - устрапянуўся Сталін, які паўсюль хацеў быць першым, а на крыжы, відаць, першым быць не надта хацеў, але Кумец з Кругляцом ужо рушылі кругам адзін на месца другога, дапамагаючы Няжылу павярнуць крыж, працэсіі за якім канца-краю не было відаць. Нябожчыкі займалі ўсю вуліцу разам з ходнікамі, ішлі, ніяк не замінаючы жывым, працякаючы скрозь іх, скрозь набітыя імі аўтобусы, скрозь грузавікі і легкавікі, адзін з якіх раптам рэзка звярнуў да ўзбочыны, дзе, трымаючы сабаку на ланцужку, стаяў у карычневым пінжаку з сіне-бела-чырвоным шалікам чалавек, які, пэўна, сабаку таго выгульваў, і паспрабаваў адскочыць за слуп каля аўтобуснага прыпынку, але не паспеў, легкавік прыплюшчыў яго разам з сабакам да слупа, і той чалавек, нават не ўцяміўшы, што з ім сталася, аддзяліўся ад гурмы жывых, скрозь якіх працякалі нябожчыкі, далучыўся да тых, хто скрозь жывых працякаў, і пайшоў побач з баронам Бюлерам, не зважаючы на лямант, які ўсчаўся на аўтобусным прыпынку, азірнуўшыся толькі на сабаку, што коратка ўскуголіў, адляпіўся ад слупа і пабег услед за гаспадаром.
Гэтак хутка ўсё.
Купала быў агаломшаны. Гісторыя смерці, пра якую распавяла Ганна, увачавідкі паўтарылася. Толькі загінуў на ягоных вачах не хтосьці іншы, не невядомы яму мастак, з якім Ганна пад вянец употай збіралася, а ён сам. Купала. Ён ніколі не насіў гэтакіх шалікаў, але шалік - адно, што было не ягонае. І яшчэ сабака.
За стырном легкавіка, прадваеннага "КІМ-10", сядзела модна апранутая кабета, з якой нічога не сталася. Нават капялюшык з яе не ўпаў. Яна выйшла з машыны, атрэсла спадніцу і пайшла па ходніку насустрач Хроснаму ходу, які працякаў скрозь яе, а яна праходзіла скрозь яго, скрозь заводчыка Дзямідава і архітэктара Басэ, масона Зіноўева і мецэната Засіму, камергера Нарышкіна і заслужаную настаўніцу РСФСР Назараву, генерал-маёршу Ізвольскую і паручніка Войска Данскога Ілавайскага, нікога з іх не заўважаючы, не спыняючыся, толькі папраўляючы раз-пораз, нібы на ветры, капялюшык.
Купала пазнаў яе. Гэта была Лізавета. Стрыечная сястра Ганны. Лектарка музея Леніна ў Горках.
- Супрацоўніца трэцяга аддзела трэцяга ўпраўлення - казаў, нібы агучваў нямое кіно, Берыя. - Тое, што вы зараз бачылі, мусіла стацца з вамі ў Горках. Ганна павінна была прывезці вас у музей, а ўсё астатняе даручалася Лізавеце. Таму яна і выпраўляла вас з музея на лецішча. Ноч, дарога, падпітыя паэт з акторкай… Ён кінуўся машыну спыняць, каб падвезла… Сам вінаваты.
Купала прадчуваў нешта такое, калі Ганна запрасіла яго ў Горкі. І, пэўна, так і было б, калі б не Рэйнбат-Рэзвая-Марозава, якая не дала Лізавеце выправіць іх на лецішча. "Куды ў дождж ды на ноч гледзячы?.. "
- Так, - агучыў тое, пра што Купала падумаў, Мяркулаў. - І так было б найлепей. Вам ордэн Леніна далі. Прынялі рашэнне на Сталінскую прэмію вылучыць. Дык каму ў галаву прыйшло б, што... - І ўбачыўшы, як здрыгануўся Купала на крыжы, Мяркулаў жорстка, нібы за нешта адпомсціў, скончыў. - Але і ў гатэлі выйшла не горш. Зноў віно, жанчыны. Гэта Лізавета патэлефанавала ў нумар, дзе вы гасцявалі, і сказала, што вас Ганна чакае… А яна чакала не адна.
Не адна.
Нешта з таго, што, здавалася, назаўсёды замглілася, пачало праясняцца. Ён успомніў, як выйшаў з нумара ў калідор і ўбачыў кіроўцу, які вазіў іх у Горкі. Яшчэ падумаў: Ганну ў гатэль прывёз?.. Але ж машына не Ганны была, ён не купляў ёй машыну.
Гледзячы з крыжа, Купала шукаў і не знаходзіў Ганну сярод безлічы манашак, а яна ўжо прабралася наперад, ішла, адцясніўшы Берыю, побач з патрыярхам, і калі ён убачыў яе, каменьчык на медальёне наскрозь прапёк левую далонь, якую ён расціснуў: "Лаві. І скажы мне, што гэта такое?.."
Вусны ягоныя перасохлі, ён ледзьве вымавіў гэтыя некалькі слоў.
Правая рука Ганны была занятая, левай злавіць ці спрыту ў яе не хапіла, ці яна й не збіралася лавіць - і медальён булькнуў у вядро з вадой.
- Так, - глухавата, голасам, падобным да голаса крыжа, сказаў Сталін. - Я б таксама ведаць хацеў. Што гэта значыць, калі гэта ты?
Ганна падняла вочы да Купалы, апусціла, зноў падняла.
- Я ўставіла яго ў медальён, каб... каб ты зразумеў, хто цябе... каб не падумаў... - Яна заплакала. - Я не сама.
Госпадзі! Здрада за здрадай, здрада за здрадай. Праз усё жыццё і нават праз смерць.
"Што не сама?.. " - можна было ўжо й не пытаць, бо якая розніца, што?.. Хоць, мусіць, трэба было б спытаць, каб не плакала, але вусны гэтак ссохлі, што не разамкнуліся - і яна зняла з-пад чорнай накідкі белую хустачку. Намачыла яе ў вадзе, паклала на крыжавіну, якую ўзяла ў Кумца, падняла: "Папі."
46
- Вітацца са мной не хочаш? - паціснуўшы вялаватую руку Віктара, спытаў Грачын. - Дарма. Я сур’ёзныя пытанні для цябе вырашыў. Ажно тры. Першае: месца ў ЦК прафсаюзаў. З пасадай не ніжэй чым загадчык аддзела. Другое: ты не проста ў складзе групы, ты зацверджаны кіраўніком беларускай дэлегацыі ў Польшчу. І трэцяе: вы з Ганнай едзеце ў Індыю. Усё, як ты прасіў.
- Я не прасіў нічога.
- Ну, добра, прасіла Ганна. А ты не сказаў, што не хочаш. Ва ўсякім разе, - прыжмурана зірнуў на яго Грачын, - у Індыю. Так што збірайцеся. Пашпарты можаце ўзяць у замежнай камісіі Саюза пісьменнікаў. З вамі Ружэвічы ляцяць, каб гэта дэлегацыяй выглядала. А то прыпішуць турызм за дзяржаўны кошт.
Паслаць дачку ў Індыю, каб нейкія індыйскія цудадзеі дапамаглі ёй дзіця нарадзіць - гэта па-любому турызм за дзяржаўны кошт. Хоць з Ружэвічамі, хоць без.
Зрэшты, член дэлегацыі - не такая тэма для плётак, каб яе смакаваць. А вось кіраўнік дэлегацыі…
Грачын на дачы быў не адзін, у яго гасцяваў ягоны сібірскі сябар. З рускай, лапатай, барадой і беларускім прозвішчам Яцук.
- Андрэй Мікалаевіч, - прадставіў яго Грачын. - Чалавек, які за ўсё стаіць прынцыпова. І за ленінскую лінію ў партыі, і за сваю бараду.
Барада Яцука, беларускі прадзед якога яшчэ ў царскія часы быў сасланы ў Сібір, здзівіла: барадатага сакратара абкама партыі Віктар бачыў упершыню.
- Хто змагаецца, той перамагае, - казаў, калі селі абедаць, Грачын. - Андрэя Мікалаевіча змушалі пагаліць бараду яшчэ тады, калі ён інструктарам райкама быў. А ён: Маркс барадаты, Энгельс, Ленін з бародкай. Чаму мне нельга? Яму: ты не Ленін! А ён: так, не Ленін. Але Уладзімір Ільіч нідзе не казаў, як вы мне кажаце, што камуніст з барадой - поп. У статуце партыі не напісана, што камуніст не можа быць з барадой. І ў кожным кабінеце, дзе яго пясочылі, ён цытаваў першы артыкул Статуту: членам КПСС можа быць любы грамадзянін Савецкага Саюза, які прызнае праграму партыі, актыўна ўдзельнічае ў будаўніцтве камунізму і… Што там, забыўся, далей?.. Сплочвае партыйныя ўнёскі. А пра бараду ні слова. Гэта ўсіх на вілы падымала, да ЦК дайшло. Суслаў яго выклікаў: ды пагаліся ты! А ён яму… Як ты яму?.. Вось вы ў галёшах ходзіце, а я ў барадзе. У кожнага свае звычкі. Ні ваша звычка, ні мая для партыі не шкодныя. І калі вырашалася, быць ці не быць яму ў абкаме, а, можа, і ў партыі, яго Леанід Ільіч падтрымаў: для камуніста галоўнае тое, што ў галаве, а не тое, што на ёй расце. - І тут Грачын засмяяўся, Віктар упершыню пачуў, як бацька Ганны смяецца: хэкне і кашляне, кашляне і хэкне. - А ён Леаніду Ільічу за тое аддзячыў, у адстаўку прапанаваў падаць!.. За тваю галаву і характар, Андрэй Мікалаевіч, - падняў Грачын чарку. - За характар і галаву! - І выпіўшы, дадаў, кашлянуўшы і хэкнуўшы. - Ён, дарэчы, вершы піша. Усе беларусы вершы пішуць, ці што?..
- Усе, - засмяяўся Яцук, і смех ягоны быў густы, як ягоная барада. - Хоць хапіла б аднаго Купалы.
- Тады і Пушкіна аднаго хапіла б, - сказала Ганна. На што Грачын, закусваючы, крутнуў галавой: "Не. Расія - вялікая".
Яцук шырока раскінуў рукі.
- Во такая… "От Перми до Тавриды, от финских хладных скал до пламенной Колхиды". Расія ўпёрлася ў Пушкіна, як у сцяну, за якой нібыта больш і няма нічога. А за сцяной Міцкевіч у Польшчы, Бёрнс у невялікай Шатландыі, не кажучы ўжо пра Хаяма ці Нізамі. Нельга ў сцяну ўпірацца, трэба ламаць сцяну. З догмаў выбірацца, у якіх мы закарэлі.
Грачын, закусіўшы фінскім сервелатам з 300-й секцыі, паклаў відэлец.
- Ты не надта… Рэвалюцыянер. Веліч Расіі не ў прасторы. Пушкін пісаў, што Расія - душа свету. Вось у чым яе веліч.
Яцук зірнуў на Віктара:
- Пушкін такое хіба пісаў?.. - І працягваў, не чакаючы адказу, бо яму, мусібыць, захацелася павыглядаць эрудытам, кожнаму мужчыну, няхай ён нават у гадах, хочацца перад прыгожай жанчынай, хай нават яна дачка сябра, некім павыглядаць. - А вось Нізамі пісаў такое. Толькі не пра Расію. Ён пісаў, што душа сусвету, дух зямлі - Іран. А Пушкін пераклаў. Хоць, можа, і не Пушкін, не помню. Але ў нас так: ніхто, апроч Пушкіна, нічога вялікага напісаць, талковага сказаць не мог і не можа. І далей у нас: ніхто, апроч Леніна, Сталіна, Леаніда Ільіча… Давай моладзь спытаем: хіба не так?
Моладзь маўчала. Віктар маўчаў, моцна здзіўлены тым, што пачуў ад Грачына пра Яцука. Не пра ягонае змаганне за сваю бараду, а пра тое, што ён прапанаваў Брэжневу ў адстаўку падаць. "Дзе?.. Калі?.." - шукаў Віктар зручны момант, каб спытаць пра гэта, а Ганна, па якой відаць было, што ў палітычных дэбатах, усчатых Яцуком, ёй няўтульна, чакала моманту, каб перавесці размову на іншае. І спытала, не дачакаўшыся:
- Тата, а куды мы едзем?
- Як куды? У Індыю.
- Ясна, што ў Індыю. Але куды? Да каго?
- Да Індзіры Гандзі, - зноў густа засмяяўся Яцук. - Бо ў нас няма нікога, апроч дарагога Леаніда Ільіча, а ў Індыі няма нікога, апроч дарагой Індзіры Гандзі. - І падняўся. - Пара мне, Васіль Дзям’янавіч, праз дзве гадзіны самалёт. Лятаю і лятаю над вялікай Расіяй. Туды-сюды, сюды-туды. І калі з неба глядзіш, бачыш трубы завода новага, думаеш: нешта ўсё ж мяняецца. А на зямлю спусцішся: той самы дым над трубамі. Усё, як было. Ну ды што ж… Дадому далячу, а далей відаць будзе. Як там у Купалы? - павярнуўся ён да Віктара.- "Сілен, княжа, караць, галаву сілен зняць, не скуеш толькі дум ланцугамі". Я люблю Купалу. У бацькі майго ўсе старыя кнігі ягоныя былі, а мне Машэраў, пакуль жывы быў, новыя дасылаў. Там ужо не толькі вершы. Артыкулы, выступы… - І раптам, кінуўшы вокам на Ганну, змяніў тэму. - А ты на з’ездзе свежа выступіў. З энергіяй, з напорам. Як вецер. Дарэчы, калі я Андропаву пра дым над трубамі сказаў, ён мне на гэта: "Дык ўсё ў свеце дым". Таксама вершы піша. Пасля кажа: "Дым плыве, куды вецер дзьме. Вы супраць ветру?" Не, кажу, я за вецер, - падаў Яцук руку Грачыну. - Ты мяне не праводзь, з дзецьмі пабудзь.
"Трэба пагаварыць з ім, трэба пагаварыць…" - падняўся Віктар услед за Яцуком. - "Давайце я вас правяду". - "Праводзь, калі Васіль Дзям’янавіч не супраць. Ён казаў, што ты раман пра Купалу пішаш, мне цікава", - абняўся з Ганнай Яцук: "Эх, якая красуня! Уся ў маці і нават прыгажэйшая!" - а Грачын, зыркнуўшы падазрона на Віктара, плячыма пацепнуў: "Чаго мне супраць быць? Пагаварыце, як паэт з паэтам".
Паехалі на машыне Грачына. "З гаража табе, Андрэй Мікалаевіч, гэбіста пашлюць", - сказаў Грачын. Нібы ягоны кіроўца не з гаража прысланы і не гэбіст.
- Дык пра што раман? - спытаў Яцук, калі селі ў машыну. - Пра каго, зразумела, але пра што? Пра Купалаву смерць? Я, між іншым, таксама цікавіўся: сам ён, ці яго…
- Не сам.
- Адкуль ты ведаеш? У архівах, я глядзеў, пра гэта нічога. Ніякай зачэпкі, ніякага намёку на тое, што з ім расправіліся. І я думаю, што не. Што гэтага не было.
- Я без архіваў ведаю, як было.
- Як гэта?
- Як бы ніяк, але ведаю. З вамі хіба так не бывае?..
Віктар паехаў праводзіць Яцука не для таго, каб разбірацца ў гібелі Купалы. Зараз яму трэба было разабрацца ў сабе - і здалося, што Яцук можа дапамагчы ў гэтым. Калі ён, дзіўны партыец, якога могуць скінуць з вяршыні ўлады, казаў на дачы Грачына пра краіну, якая ўпёрлася ў сцяну, пра тое, што трэба сцяну ламаць, выбірацца з догмаў, Віктар думаў: "Я мусіў, я павінен быў сказаць гэта на з’ездзе!" І цяпер спытаў:
- Як вы думаеце: з вамі расправяцца?
Такога працягу размовы Яцук, пэўна, не чакаў. Маўчаў, не адказваў. Мусібыць, узважваў: ці ўдавацца ў такую размову?
Паўза зацягвалася. Віктар разумеў: калі Яцук наўпрост зараз не адкажа, дык ніякай гаворкі не будзе. А яму вельмі хацелася з гэтым барадатым, падобным да папа чалавекам адкрыта пагаварыць.
- Вы ўзважваеце, ці варта пра такое размаўляць з паэтам, які на з’ездзе партыі свежа, як вы сказалі, падлізаў яе кіраўніку? Дык вось я хацеў выступіць, як вы. Але не здолеў. Не хапіла мяне на гэта. Спалохаўся ўлады. І цяпер гэта мая сур’ёзная праблема, разумееце?
Яцук маўчаў. Віктар пашкадаваў, што купіўся на ягоныя словы, на ягоную бараду, за якую змагаўся абкамаўскі сакратар з усёй партыяй, а Яцук, не адказаўшы на пытанне Віктара, сам спытаў:
- Дык ты пра гэта раман пішаш?
Ён адыходзіў ад размовы.
- Не толькі, але…
- Пра гэта, значыць. Што ж, вечная праблема… Свабода і ўлада, мараль і ўлада… І гэта праблема Купалы, праз якую яго не стала. Рана ці позна яна паўстае перад кожным. І кожны сам яе вырашае. Так - ці інакш.
- Пакуль я ніяк яе не вырашыў.
- Калі сам не вырашаеш, вырашаюць за цябе. Вунь Грачын сказаў, што ты ідзеш у прафсаюзы. На немалую пасаду. Вось гэта і ёсць вырашэнне. З прафсаюзнага ЦК у ЦК партыйнае дарога нядоўгая. Васіль Дзям’янавіч сам яе прайшоў, так што ведае, што робіць.
- А мне што рабіць? Вось вы…
- Што я?.. Пачакай…
Яцук пашукаў па кішэнях, знайшоў пігулкі, паклаў адну пад язык, рас-смактаў. Кінуў кіроўцу: "Спыніся на хвіліну, мы пройдземся… Прыціснула…"
Выйшлі з машыны, пайшлі ўздоўж дарогі.
- Кожны раз, калі вып’ю, сэрца разыходзіцца. І каму ні кажу, хоць Грачыну, хоць Брэжневу, давайце гарбату пап’ем, ніхто слухаць не хоча. Андропаў толькі, але ён увогуле не п’е. У яго іншыя магчымасці кроў разагнаць. Навошта піць, калі можаш з’есці, каго хочаш… - прыпыніўся Яцук, азірнуўшыся на кіроўцу, які ехаў за імі. - А за што са мной павінны расправіцца?
Ён, пэўна, асцерагаўся грачынскага кіроўцы, які калі не Андропаву, дык Грачыну ўсё дакладзе, таму і не падтрымаў размову, пачатую ў машыне.
- За выступ на з’ездзе.
- Я не выступаў на з’ездзе.
- А дзе?
- На банкеце пасля з’езда. Ці на прыёме, як яго назваць… Выпіў і сапраўды выступіў. Як выступаюць на п’янках. Падышоў да Леаніда Ільіча, павіншаваў яго з паспяховым з’ездам і параіў сысці. Бо наступны з’езд можа быць не такім паспяховым. Ты ж ведаеш, што ён сам збіраўся падаць у адстаўку? Грачын табе пра гэта казаў?
Можа, трэба было пайсці на прыём?.. Па спаленым запрашэнні…
- Казаў. Ведаю.
- Ведаеш. Дык вось і ў мяне сур’ёзная праблема. Пытанне да сябе самога, на якое не магу сабе самому адказаць. Калі б Грачын не прапанаваў мне на з’ездзе выступіць і я не разлічваў на ягоную падтрымку, калі б не ведаў я, што Брэжнеў сам хоча папрасіцца ў адстаўку, сказаў бы я тое, што сказаў яму, ці не? Прапанаваў бы сысці? Нават па п’янцы?..
Яцук пацёр адной рукой грудзі, другой палез у кішэню, хацеў, мусібыць, дастаць яшчэ адну пігулку, але перадумаў, махнуў рукой.
- І яшчэ… Я зрабіў гэта не толькі таму, што перакананы ў неабходнасці сыхода Брэжнева. У піку Грачыну я гэта зрабіў, які спачатку ўгаварыў мяне на з’ездзе выступіць, а пасля адгаварыў. І, пэўна, вырашыў, што я - куды вецер паверне. Дык вось не! Але каму я даводзіў, што не? Грачыну? Брэжневу? Суславу з Андропавым, якія былі побач, усё чулі і цяпер ціснуць на Брэжнева, каб мяне з ЦК, з партыі?.. Я даводзіў гэта сабе! Дзеля сябе я ўсё гэта казаў, дзеля свайго гонару. Як і бараду дзеля гонару нашу, на якога ражна яшчэ яна мне патрэбная, адны нязручнасці з ёй…
Яцук казаў пра тое самае, што адчуваў Віктар, стоячы на сцэне Палаца з’ездаў. Ці амаль пра тое, калі не зважаць на бараду, якой Віктар не меў.
Няма барады - няма праблемы.
- Цяпер глядзі… - цягнула выгаварыцца Яцука, як і Віктара каля Вечнага агню выгаварыцца цягнула, але ён не змог, нават перад Ганнай не змог, а Яцук перад ім, амаль незнаёмцам… Зрэшты, перад незнаёмцам лягчэй, гэтак перад выпадковым спадарожнікам выгаворваюцца… - Вось ты не сказаў тое, што хацеў, і ў цябе праблема. А я тое, што хацеў, сказаў, няхай і не там сказаў, дзе хацеў, і ў мяне таксама праблема. І не толькі таму, што Брэжнеў не сышоў, што Суслаў і Андропаў з Грачыным угаварылі яго застацца… Дарэчы, мы з ім, з Грачыным, можна сказаць, сябруем, дык вось як гэта? Мне ён прапануе сказаць Брэжневу, каб падаў у адстаўку, а Брэжнева ўгаворвае не падаваць. Што вынікае з гэтага?
- З гэтага вынікае, што ўгаворваючы Брэжнева не сыходзіць, Грачын усё ж хацеў, каб ён сышоў, бо разлічваў на ягонае месца. І вас, выходзіць, падстаўляў.
Віктару здалося, што Яцук упершыню паглядзеў на яго не як на зяця Грачына. Але ўсё ж сказаў:
- Не падстаўляў, а, так скажам, скарыстоўваў.
- Гэта не адно і тое?..
Яцук падняў каменьчык з дарогі, падкінуў на руцэ… Відаць было, што ён не надта хацеў паварочваць размову ў гэты бок.
- Ну, няхай сабе адно… У цябе ёсць сябры?
- Ёсць.
- Колькі?
- Не лічыў. Можа, тузін.
- Няхай тузін. Ях вучняў у Хрыста. Дык будзь гатовы, што адзінаццаць з іх цябе ці скарыстаюць, ці прададуць.
- Хрыста прадаў адзін.
- Так, адзін. І гэта неверагодная рэч у чалавечай гісторыі здрадаў. Фенаменальны вынік. Можна сказаць, сусветны рэкорд. Хоць ёсць яшчэ рэкорд абсалютны. Вось ты ў Індыю едзеш, дык там Буду не прадаў ніхто. І не таму, што ён не хацеў быць Богам, а таму што першымі ягонымі вучнямі былі звяры. Алень, лань, слон, не помню, хто яшчэ. А звяры не прадаюць. Толькі людзі.
Яцук казаў, як пропаведзь чытаў. Гэты сакратар абкама мог быць святаром.
- Буда хоць і не хацеў, але Богам стаў.
- Бо людзі Бога захацелі.
Так. Багі ёсць толькі таму, што іх хочуць людзі.
- Выходзіць, нават Бог не ведае, кім стане. А можа Бог людзей прадаць?
- У якім сэнсе?
- Ну, адступіцца ад іх… Рукой махнуць. Гарыце вы гарам. У геене вогненнай.
Яцук кінуў каменьчык над дарогай так, як над вадой кідаюць, каб ён паскакаў. Але няўдала, каменьчык адразу адляцеў на ўзбочыну, і падобны да папа партыйны сакратар уздыхнуў:
- Дык ён і адступіўся. І мы гарым. Таму і дым над трубамі.
Кіроўца, які ехаў за імі, дагнаў, паказаў на гадзіннік…
Сеўшы ў машыну, Яцук выпіў яшчэ адну пігулку. Па дарозе маўчаў. Калі прыехалі ў аэрапорт, дзе іх машыну прапусцілі на ўзлётнае поле, і дзе Яцук, мусібыць, падумаўшы, што калі не кіроўца, дык Віктар іх размову можа Грачыну пераказаць, пачаў здаваць назад.
- Ты, зямляк, усё ж трымайся Грачына. Брэжнеў хворы, зусім кепскі, яму нядоўга засталося. Ад сілы паўгода. Ці, можа, год. Яго таму і ўгаварылі не рабіць ніякіх заяваў. Каб з’езд не напружваць, каб не было размоў у партыі, што яго прыбралі. Бог прыбярэ - і ўсё нармальна. На ягонае месца, вядома, Андропаў меціць, але і ў Грачына шанец ёсць. А, значыць, і ў цябе. Скарыстайся ім. Адзін шанец ты ўжо правароніў, гэта другі. Трэцяга можа не быць.
- А які быў першы?
- Такі самы, як і ў мяне. Выступ на з’ездзе. На ўвесь Савецкі Саюз, на ўвесь свет!.. Ну, пасядзеў бы, пакуль Брэжнеў жывы. Але яно таго варта. Такое варта жыцця! А цяпер табе трэба моцна думаць, як яго пражыць. І прапанова Грачына - не горшы варыянт. Пры ўладзе больш магчымасцей зрабіць тое, пра што ты не сказаў. Так што глядзі… Хто вышэй стаіць, той далей бачыць. - І, развітваючыся, Яцук пляснуў Віктара па плячы: - Калі ў геене вогненнай не згарыць!
XLVII
Кумец і Няжыла з Кругляцом спыніліся. Усе спыніліся і глядзелі, як Ганна, намачыўшы хусцінку, падала яе на крыж Купалу і як ён піў. Спачатку ротам ваду з хусцінкі выціскаючы, а потым, успомніўшы, што ў яго адна рука не прыбітая, рукой.
Калі папіў, яго раптам заліхаманіла. Маці яму мокрай хусцінкай губы мачыла, твар выцірала, калі яго, малога, невядома скуль і з чаго ўзяўшыся, гарачая ліхаманка біла. Два тыдні амаль. Бацька думаў, што памрэ, ксяндза паклікаў. А маці нічога не думала: ночы не сплючы, на грудзях калыхала. І выкалыхала.
Адна яна не здрадзіла яму. Ні ў чым і ніколі. А ён яе ў агні кінуў.
"А мой ты гаротны!.. - падляцела і злавіла хустачку, якую выпусціў ён, калі яго заліхаманіла, Спагада. - До ўжо грахі сабе выдумляць, тут без цябе грэшных хапае. - І кінула хусцінку ў твар Ганне. - На!.. Атруты нальюць і яшчэ вады пададуць, каб запіць!"
Ганна нічога ёй не адказала. Церабіла хустачку. Раптам пабялела, хіснулася, але ўстаяла, не ўпала, і Купала скрозь крыж, скрозь дрэва адчуў, як нешта моцна-моцна ўдарыла, спынілася і зноў забілася ў чалавеку за ягонай спінай.
Сэрца?..
Малы Маскварэцкі мост прайшлі моўчкі.
- Даўно мы тут не былі, - прадыхнуў, калі ступілі на Вялікі мост, Кумец, які дасюль маўчаў. - Пад гэтым мостам нашы коні стаялі. Мы схавалі іх на ўсякі выпадак… Эх, якія коні! Помніш, Няжыла? Помніш, Круглец?.. Я і свайго гнядога, Ястраба свайго помню і помню вашых Ластаўку і Сокала. Як смала, чорную, і як снег, белага. Ястраб! - раптам грукнуўшы тарцом свайго крыжа ў насціл маста, пагукаў Кумец, і ў адказ яму ледзь чутна, быццам з далёкай далечыні, данеслася іржанне.
Пачуўшы яго, віленскія пакутнікі спыніліся на хвіліну, Няжыла сказаў: "Яны чакаюць нас…" - і ўсе рушылі далей.
- Коней нам Альгерд падараваў, - распавядаў, пакуль ішлі па Вялікім мосце, Кумец. - Мы ў дружыне ягонай служылі. Яшчэ тады, калі ён княжыў у Віцебску і дапамагаў Смаленску ў бойках з Масквой. Потым замірыцца з ёй надумаў, паслаў нас на перамовы. З партрэтам ягоным, на якім стаяў ён з пададзенай для поціску рукой. Партрэт у залатой раме - роўна пуд золата! Князь Іван, які ў Маскве княжыў, раму залатую забраў, партрэт Альгердаў спаліў, а нас у цямніцу кінуў. І нас там катавалі, пакуль валадарыць у Маскве не стаў князь Сямён, які сказаў, што лепш сабак карміць, чым літоўскіх паганцаў, і загадаў зацкаваць сабакамі.
Патрыярх зыркнуў на Кумца:
- Дык вы, выходзіць, не віленскія, а маскоўскія пакутнікі?.. Святыя паганцы? - І плюнуў. - Цьфу! Нават спрачацца не хачу!
- А што аспрэчваць? - стомлена спытаў Сталін. - Тое, што нехта выдае сябе за сведку гісторыі, зусім не значыць, што ён кажа праўду. Гісторыя сведчыць, што найбольшыя хлусы якраз яе сведкі. Вось што могуць сказаць гэтыя святыя пакутнікі, якія ўкралі пуд золата?
- Мы не кралі! - страсянуў крыж Няжыла, а Сталін з’едліва здзівіўся:
- Праўда?
- Праўда! - сам ужо ўвесь страсянуўся, ледзь крыж не кінуўшы, Няжыла, гэтак яго абурыла з’едлівае здзіўленне Сталіна, і не адзін Купала, пэўна, падумаў: "Колькі ні страсай паветра - нічога не дакажаш тым, хто хоча думаць, што ты ўкраў".
- Што могуць засведчыць людзі, якія забілі вас, Іван Дамінікавіч? Тое, што зрабілі гэта па загадзе? Забілі, бо загадаў крыважэрны.
- Дык так і было! - у адзін голас выгукнулі, прыпыніўшыся, Берыя з Мяркулавым, а Сталін зноў нібы здзівіўся: "Няўжо?.." І зноўку Купалу падумалася, што гэтае з’едлівае "няўжо?" нічым не пераб’еш.
- Гэта даўняя завядзёнка, - гнуў сваё Сталін. - Дзеля свайго апраўдання выдумляць тырана! І чым ён страшней, тым лепш. Маўляў, мы не былі б такія, калі б не ён такі. Хоць насамрэч ён... хоць я даў вам магчымасць быць такімі, якія вы ёсць. Вызваліў ад цяжкой і стамляючай неабходнасці быць іншымі. І за гэта вы мяне...
"Ура!.. - пакацілася з Краснай плошчы па брукаванцы Васільеўскага спуску. - Ура! Ура!.."
Па Васільеўскім спуску пад воклічы "ура!" рухалася насустрач ім такая шчыльная людская плынь, што нябожчыкі, выходзячы на плошчу, ледзьве працякалі скрозь яе, і Няжыла з Кумцом і Кругляцом з цяжкасцю падаваліся за Кашкадамавым, які мкнуўся да маўзалея, да трыбуны, дзе стаялі, як звычайна на святы, хоць ніякага свята сёння не было, людзі ў капелюшах, але віленскія пакутнікі не сталі таўчыся ў цеснаце, і, як Кашкадамаў ні цягнуў, ні штурхаў іх улева, да Крамля, павярнулі правей, падняўшыся з крыжам на адзінае не занятае на ўсёй Краснай плошчы месца: лобнае.
48
Развітаўшыся з Яцуком, чалавекам, з якім невядома на якую перспектыву пазнаёміў яго Грачын, на грачынскую дачу Віктар не вярнуўся. Папрасіў кіроўцу падкінуць да электрычкі і паехаў у Маскву.
Апроч як у кватэры Ганны, ад якой не меў ён ключа, начаваць яму ў Маскве не было дзе. Але ў яго быў ключ ад качагаркі ў падвале дома Герцэна, узяты некалі на памяць пра Літаратурны, якому дастаўся дом Герцэна, інстытут.
Змяркалася. У вечаровым святле інстытуцкага двара сядзела на лаве каля флігеля жанчына. Віктар і ў прыцемках адразу пазнаў яе па постаці: гэтак яна сядзела тут, на лаве каля флігеля, у якім жыла, калі ён вучыўся ў інстытуце. А калі скончыў, яна жыла ўжо ў іншым месцы, з Цвярскога бульвара перасяліўшыся на Малую Грузінскую вуліцу.
Яна была ўся ў сабе, гэтая не прыгнутая ні нялёгкім жыццём, ні няпростым часам, жанчына, якой было пад восемдзесят, палову з якіх яна пражыла ў гэтым доме, і ёй тут было што ўспомніць. Болей, чым яму.
Ён пазнаёміўся з ёй у першую восень сямідзясятых гадоў. Двор быў засыпаны лістотай, дворнічыха падмятала яе каля ўваходу ў флігель, спыніла Віктара, калі ён бег, спазняючыся на лекцыі, не ведаючы яшчэ, што ў гэтым інстытуце можна не толькі спазняцца на заняткі, але і не хадзіць на іх: "Малады чалавек, вы ўмееце рамантаваць тэлевізары?"
Гэта была не дворнічыха. Віктару казалі, што ў флігелі гэтага дома жылі шмат якія, уключна з Мандэльштамам і Платонавым, літаратурныя знакамітасці, і дасюль жыве ўдава Платонава, але ён не падумаў, убачыўшы яе з мятлой, што гэта яна. Марыя Аляксандраўна Кашынцава з графскага роду Шарамецьевых.
Рамантаваць тэлевізары Віктар умеў: скончыў тэхнікум, дзе яго навучылі гэтаму. Але як яна гэта ўгадала - па двары штодня прабягалі дзясяткі студэнтаў?
Яны зайшлі ў двухпакаёвую з адгароджаным закутком, які называўся трэцім, "зялёным", бо быў абклеены зялёнымі шпалерамі, пакоем, дзе стаяў старэнькі тэлевізар. Марыя Аляксандраўна змяла з яго пыл: "Даўно не працуе. Я і не глядзела яго, але чаго ён так стаяць будзе? Калі ён зроблены, каб паказваць, няхай паказвае, усе павінны рабіць сваё".
Віктар зрабіў сваё, тэлевізар стаў паказваць, а Марыя Аляксандраўна, час ад часу запрашаючы Віктара на каву, стала расказваць пра тое, чаго нельга было ўбачыць у тэлевізары.
"Платонаў адну аповесць напісаў для аднаго, як ён казаў, чалавека. Толькі для аднаго. Для Сталіна. І Сталін тую аповесць прачытаў. Хацеў пасадзіць аўтара, але гэта было б банальна, і ён пасадзіў нашага сына. Пасля адпусціў, але сын захварэў на сухоты і ўжо дома памёр. Пакуль ён хварэў, бацька глядзеў за ім, не адыходзіў, так любіў, падхапіў сынавы сухоты і памёр таксама. Ніколі і нічога не пішыце, Віктар, для аднаго чалавека".
- Мацвеева чакаю, - сказала Марыя Аляксандраўна, калі ён падышоў да яе. - Кран капае. Ведаеце, што самае жахлівае ў жыцці? Усю ноч не спаць, слухаючы, як капае кран, і разумець, што ты нічога з гэтым не можаш зрабіць. А кран, як на галаву: кап-кап-кап-кап… Дзе гэты Мацвееў?.
Сына страціла, мужа пахавала, а самае жахлівае, калі ўночы капае кран.
Мацвееў быў чалавекам, які прывёў некалі Віктара ў качагарку: "Тут можна жыць асобна ад СССР".
Ён не любіў СССР Казаў, што па біялагічных законах такой краіны не мусіла быць.
Кім ён быў?.. Хто яго ведае, кім ён быў, Мацвееў. Ясна, што антысаветчыкам, але ж антысаветчык - гэта яшчэ не ўвесь чалавек. І не ўвесь чалавек - біёлаг, хоць, гледзячы на Мацвеева, можна было падумаць, што біёлаг - гэта і ёсць увесь чалавек. За антысаветчыну яго пасадзілі ў псіхушку, пасля выпусцілі, але ў біёлагі ўжо не бралі - і ён падаўся ў качагары.
У дзённіках Платонава, якія дазволіла паглядзець Марыя Аляксандраўна, Віктар прачытаў: "Чалавек сам сябе не ведае, уведаць яго мусіць пісьменнік". І вось Віктар стаў пісьменнікам, але ўведаць Мацвеева не здолеў. Неяк сказаў яму пра гэта, Мацвееў развёў рукамі: "Значыць, ты пісьменнік так сабе. А вось Кліментаў ведаў мяне ўсяго".
Ён называў Платонава ягоным сапраўдным прозвішчам. Не псеўданімам.
Чаму? Бо лічыў яго сапраўдным чалавекам? Сапраўдным пісьменнікам?..
Платонаў, калі жыў тут, час ад часу падмятаў двор каля свайго пад’езда, праз што займеў мянушку "дворнік" і прыдуманы пра яго літаратурны анекдот. Мацвееў усім той анекдот расказваў - і толькі ў ім называў Платонава ягоным літаратурным псеўданімам, бо інакш анекдот было не зразумець. "Бяжыць па зімовай Маскве хлопчык, які шкло ў вакне пабіў, а яго даганяе дворнік. "Ну чаму я жыву ў гэтым праклятым халодным горадзе, дзе за мной дворнікі ганяюцца? - думае задыханы хлопчык. - Чаму б мне не жыць на якой-небудзь трапічнай выспе, не сядзець пад пальмамі на Кубе..." А ў гэты час на Кубе пісьменнік Хемінгуэй сядзіць пад пальмай і, знемагаючы ад спёкі, разважае: "Што я раблю ў гэтым трапічным пекле? Чаму я не ў Парыжы на Манпарнасе, чаму не п’ю прахалоднае віно ў кавярні La Closerie des Lilas, паблажліва слухаючы, што мне расказвае пра літаратуру пісьменнік-марксіст Жан-Поль Сартр?.." А тым часам на Манпарнасе ў кавярні La Closerie des Lilas сядзіць пісьменнік-марксіст Жан-Поль Сартр, п’е прахалоднае віно і думае: "Што я забыўся сярод гэтых буржуяў, у свеце, які не мае сэнсу, калі ёсць Масква, дзе пісьменнік Андрэй Платонаў стварае сапраўдную літаратуру…" А ў гэты час дворнік Платонаў даганяе хлопчыка, які пабіў шкло, і думае: "Даганю - заб’ю…""
- Ён быў сапраўдным, але жахлівым! - то гаротна, то весела ўспамінаючы жыццё, ускліквала Марыя Аляксандраўна. - Проста жахлівым, як і ўсе пісьменнікі.
Час ад часу Марыя Аляксандраўна падмятала, узяўшы гэтую звычку ў мужа, двор каля свайго пад’езда, але "дворнічахай" яе ніхто не называў.
Усё жыццё яна таксама хацела быць пісьменніцай. Калі Платонава не стала, збіралася мемуары напісаць, ды нічога не напісала.
"Бо графіня, - казаў Мацвееў. - А што і дзе напісалі графіні? Графы напісалі, графіні - не".
- Мой выпадак, - сказала Марыя Аляксандраўна, знаёмячыся з Ганнай, пра якую яшчэ не ведала, што яна з роду Трубяцкіх. І Ганна не зразумела, а Віктар зразумеў, пра што яна. Незразумела толькі было, як яны, блакітна-кроўныя, адно адное распазнаюць?..
"Жахлівага" мужа Марыя Аляксандраўна, падобна было, не кахала. А калі і кахала, дык не надта. Не казала пра гэта, але падобна было. А Мацвеева любіла. "Я на два гады ўзрост змяніла, каб у рэвалюцыйны дзевяцьсот пяты нарадзіцца, дзень народзінаў памяняла, каб з’явіцца на свет у дзень свята ўсіх працоўных, мяне ідыёткай сацыялістычная рэвалюцыя зрабіла, а вы, Мацвееў, адразу ідыётам, сацыялістам нарадзіліся, як жа вас не любіць можна?.." - казала яна і падлівала яму лішні апалонік супу, падкладвала лішнюю лыжку кашы.
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги