Хроніка дзетдомаўскага саду

У той дзень я выбраў не лепшую дарогу, тую, па якой хадзіў у дзяцінстве. Хто ці што павяло мяне на тыя сцежкі, якія даўно ўжо зараслі і зарубцаваліся? Да гэтага ж я старанна абыходзіў іх. Але тут выйшаў з хаты, нагрузіўся вудамі, спінінгамі, ракалоўкамі, прыжмурыўся, гледзячы на вясенняе сонца, і апамятаўся ўжо ў дзетдомаўскім двары, каля сваіх дубоў. I так хораша стала мне на душы, што я дараваў ім усё: лістапад, доўгія вечары восенню, калі я звычайна пазніўся ў сталовую, магутнасць іх шырокай кроны. Гэта ж колькі лісця яны неслі на сабе і як яно дружна ападала, дзень і ноч. А мне трэба было зграбаць яго да апошняга. Я дараваў і свайму дзетдомаўскаму сябру Мысу Пожні, які каварна падсунуў мне, тады навічку ў дзетдоме, гэты ўчастак з дубамі.

Дырэктар нашага дзіцячага дома быў чалавек ваенны і таму любіў парадак: каб усё было як у танкавых войсках, і кропка, хоць сам служыў у пяхоце-матухне. Ён сам размераў, разбіў тэрыторыю дзіцячага дома на ўчасткі: сто гаўрыкаў, гвардыі радавых, неабучаных — сто ўчасткаў. Мяне на той час яшчэ не было тут, а шапялявы Мыса — Міша Пожня — быў ужо. Яму па жэрабю і пашанцавала на гэтыя дубы, а да мяне яны перайшлі з-за маёй дурасці. Пчалінай радасцю вызвоньвала вясна, калі эвакуатарша Палескага дзетпрыёмніка прывезла мяне сюды. Галапузы Мыса Пожня стаяў дзяжурным на варотах, не адыходзячы ад іх, ён і абдурыў мяне.

— Слямбой,— адразу ж выказаў ён сябе і сваю загану.— Законам забаронена.— I зачыніў перад нашым носам веснічкі.

— Хлопчык, нам у канцылярыю...— пачала было эвакуатарша.

— Законам забаронена, слямбой,— няўмольна адрэзаў Мыса, прыгледзеўся да мяне.— Новенькі?

— Старэнькі,— сказаў я,— але ні разу не пераніцаваны. Усяленскую смазь хочаш?

— Не-е,— Мыса на ўсякі выпадак усё ж адступіў.— Я цасавы, законам забаронена. Так не трэба. Так на так мозна. Памяняць не гледзячы магу. Бас на бас.

— Пакажы свой баш.

— Глядзі,— і Мыса паказаў на дубы.— Харосыя дубы.

— Вялікія.

— Высэзныя. А там во свінюснік...

— Вялікі свінюшнік, харосы,-— усё ж калупнуў я Мысу, але ён як не пачуў мяне.

— Дрэнны, гразны, і парасяты рохкаюць. Мяняем? Я бяру свінюснік, ты — дубы.— Мыса адчыніў веснічкі, і я, не трымаючы ў галаве, у якую багну ўлез, ступіў на дзетдомаўскі падворак, зрабіў усё ж на хаду ўсяленскую смазь Мысу, але так і не зразумеў, чаго ён рагоча, а не кідаецца біцца са мной.

Зразумеў гэта я крыху пазней, калі надышла восень.

А цяпер была вясна, яшчэ пакуль без лістоты на дрэвах, але ўжо з маладою травой, з бухмата-браклымі пупышкамі, мякка-блакітным глыбокім небам, якое і заманіла мяне ў дзяцінства, пад гэтыя дубы, да гэтага старога будынка былой маёй роднай хаты, якую я заўсёды да гэтага старанна абыходзіў, таму што лічыў сябе вінаватым перад ёю. Не здолеў дапамагчы ёй захавацца...

Гэта здарылася неяк вельмі нечакана, як усё на свеце здараецца. Нечакана памёр Мар'ян Іванавіч Знавец, пасярод лета, у ліпені. Я памятаю той дзень, нібыта ён сёння яшчэ доўжыцца.

Да Мар'яна з'ехаліся ўсе яго дзеці, унукі. I ў прасторнай раней хаце — Знавец ды яго жонка — адразу ж зрабілася цесна. Я ж са сваім сынам таксама жыў у той хаце. З дапамогаю Мар'яна і яго жонкі хуценька сабраўся, нагрузіў свае транты ў лодку і па рэчцы Пятлянцы паплыў да дубнякоў, дзе ўжо даўно прымерыўся паставіць палатку, ды ўсё ніяк не наважаўся пакінуць хату, таму што вельмі ж халоднае было тое лета. Бег берагам, праводзіў мяне Мар'янаў сабачка. Барбос, гэта калі мы з ім ладзілі, а калі лад не браў нас — Балбес. Але ўсё ж больш Барбос.

Палатку мы з сынам паставілі на стромым, зарослым асакою беразе, дзе Пятлянка рабіла крук, выгіналася лукам, страляючы ў неба гонкімі асінкамі, каржакаватымі дубамі, і вада ад жоўтага жвіру была мядова-мяккай, напеўна-самотнай. Я ведаў, што песенны сум гэтай вады вельмі даспадобы ляшчам і язюкам, у вірах не зводзіцца язёвая плотка, як з жывіцы і сонца адлітая. Але злавіць такую плотку тым летам мне так і не давялося. Ужо наступным ранкам, росным і халодным, адчуваючы сябе няўтульна і нязвыкла на новым месцы, правалэндаўшыся з паўгадзіны, я толькі-толькі вывудзіў амаль што кілаграмовага ляшча, калі прыбег Гарык, унук Мар'яна, задыханы, моўчкі сеў на кручы. Я адразу ж адчуў: нешта здарылася, але распытваць Гарыка не стаў, падсеў да яго, паспешліва, без радасці зняў ляшча з кручка, пусціў у росную асаку. Было вельмі ціха, зябка, нейкая вінаватая цішыня і прахалода. Яны абвалаквалі цела, і я адчуваў, як увесь напяты ад гэтай цішыні і прахалоды дрыжыць ужо Гарык. I гэтая яго ўзбуджанасць і дрыжыкі перадаліся і мне, нібыта мы зліліся ў нешта адзінае, у той жа час штосьці і перашкаджала гэтаму зліццю. Я прытуліў Гарыка да сябе, абняў яго за плечы.

— Ну, чаго ты, супакойся. Баба дома? — спытаў я, каб толькі не маўчаць.

— Баба кароў пасе,— адказаў мне Гарык неяк праз сілу, нібыта перамагаючы штосьці ў сабе.

— А маці дзе? Усё ў яе добра?

— Маці дома. Усё добра...

— Што ж здарылася?

— Нічога,— сказаў Гарык і заплакаў.— Нічога з намі не здарылася.— Слёзы стылі ў яго на вейках, а гаварыць ён адмаўляўся. Гэта была яго першая смерць, і ён бараніўся маўклівасцю. Гарыку было ўсяго ж толькі восем гадоў, і яму, пэўна, здавалася, што ўсё яшчэ можна перайначыць, не трэба толькі памінаць смерць, не трэба прызнаваць тое, што адбылося, і ўсё будзе добра. А мо ён спадзяваўся на мяне, на цуд, які сыходзіць заўсёды ад чужога чалавека. Ён нічога не скажа, а я, чужы яму, пачую, і ўсё будзе — як і раней. Устане яго дзед і скажа яму: «Ну, што, сукін кот, чарвякоў накапаў, дуем на рыбалку». Я прыціснуў да сябе худзенькае, але раптам па-мужчынску акрэплае цельца Гарыка. Ён вылузнуўся з маіх абдымкаў, адбег убок і з адчаем, мне здалося, і з нянавісцю да мяне ціха прашаптаў:

— Дзед памёр.

Я ўсхапіўся на ногі. Цяпер гэтае дзіцячае жаданне цуду ахапіла мяне. Цяпер трэба было бараніцца ўжо мне, нешта рабіць, каб пазбавіцца праўды гэтых двух слоў: «Дзед памёр». Заглушыць іх, спыніць іх рух, каб яны не ўвайшлі ў кроў, свядомасць. I я распрануўся да плавак, скіраваў да палаткі, узяў мыла і ўвайшоў у халодную ад халоднага лета і ад таго, што была яшчэ раніца, ваду. Пачаў купацца, цвяроза адчуваючы, што раблю нешта недарэчнае, ненармальнае, грэшнае нават: атрымлівалася так, што я змываў з сябе памяць аб Мар'яну. А Мар'ян, як і што б там ні гаварылі, даводзіўся мне бацькам, быў нашым дзетдомаўскім бацькам. Вада холадам пакусвала ногі, колка ахапіла грудзі. Я паспешліва намыльваў галаву, даваў нырца і зноў намыльваўся. Гарык стаяў на беразе абыякавы і бездапаможны, чакаў мяне. А я ніяк не мог выйсці з рэчкі. Выйсці — значыць гаварыць нешта. Слоў жа ў мяне не было. Я не знайшоў іх і тады, калі мы ўжо ішлі па дарозе ў вёску.

На Мар'янавым двары было цесна ад людзей. Была там і жонка яго, паспела прыгнаць кароў. Плакала, прыгаворваючы, нібыта трызнячы:

— А я гляджу, ніхто не сустракае мяне... I Мар'янка з варот не выходзіць. Што ж ты не выйшаў, Мар'янчык, што ж ты не выйшаў?..

— Падаюць франтавікі, падаюць. Косіць іх, як жыта,смерць,— гаманілі паміж сабой вяскоўцы.

— Гэта ж толькі пенсію выправіў, толькі б жыць. Не паспеў у руках патрымаць тую пенсію...

I зноў я быў не здольны перамагчы сябе, адчуваючы, што раблю нешта бязглуздае, глупства нейкае, пераступаю праз вызначаны, хоць і невядома кім, але ўсё ж вызначаны звычай і парадак, замест таго каб зайсці адразу ў хату, як водзіцца сярод людзей, я папрасіў у зяця Мар'яна, падпалкоўніка, брытву і люстэрка і пачаў галіцца, саромеючыся сябе, саромеючыся свайго твару ў люстэрку.

— На маіх руках, лічы, памёр,— гаварыў зяць Мар'яна, стоячы каля мяне,— шчасліва памёр. Дай бог кожнаму. Выйшаў на двор, па дровы, упаў, і ўсё...

Я даў веры гэтаму «ўсё» толькі на другі ці трэці дзень, пасля пахавання і памінак ужо, калі вяртаўся разам з Гарыкам да сябе ў палатку і недзе на паўдарозе нас заспела навальніца і на зямлю абрынуўся такі лівень, што вадою ссякала лісце з дубоў...

Пасля смерці Мар'яна Іванавіча Знаўца, на сённяшняе маё разуменне, дык і не такой ужо нечаканай, пачалося паміранне і ўсяго іншага, таго, чым ён жыў, што жывіла яго сэрца, якое так раптоўна спынілася. Сэрца франтавіка, гаспадара. Першым пачаў сыпацца будынак дзіцячага дома, дырэктарам якога быў Мар'ян. Вось чаму я сёння і асцерагаюся дарогі, па якой хадзіў у дзяцінстве. Пры той дарозе стаіць мая хата, абадраная, разбітая, разваленая, як з бежанцаў выйшла. Падлога ўзадрана, павыдзіраны рамы, замест дзвярэй як ротам зеўраюць праломы халодных калідораў, дыхаюць нежыццю і запусценнем. На сценах калідораў непрыстойныя і брыдкія малюнкі і надпісы, летапіс вясковага кахання. Я абмінаю, не хачу глядзець на сваю хату мо яшчэ і таму, што, як Гарык некалі, спадзяюся: калі я гэтага не бачу, значыць, гэтага няма. Няма і няма. Але сёння я мімаволі апынуўся каля сваёй хаты, скалечанай не вайною, не пажарам, а забыццём, а мо і здрадніцтвам. На нейкае імгненне я забыўся пра гэтую здраду, гэта калі параўняўся са сваімі дубамі, згадаў іх, не паспеў яшчэ суаднесці, адчуць сувязь паміж мной і тымі руінамі, што былі наперадзе, не адчуў ні віны, ні смутку, гледзячы на іх. Іншае кінулася ў вочы. Бярозы, што раслі каля плота. А каля гэтых бяроз, шырока расставіўшы ногі, стаяў сярэдняга росту, каржакаваты мужчына, у рост яму на абламаным сучку бярозы — поўненькае праз край вядро з бярозавікам. Адстоены ўжо ў вядры да празрыстасці, бярозавік капаў на кірзавыя сорак апошняга размеру боты мужчыны.

Мне стала шкада, што так дарэмна прападае бярозавік, і так захацелася хоць глыток яго, што аж зубы занылі. Я ўспомніў, што толькі з-за бярозавіку я і прыехаў сюды, у вёску, у няўчассе, калі яшчэ ні ягады, ні грыба і цяпла сапраўднага няма... За якой даўнінай усё гэта, у магазінах у той час, здаецца, не прадавалі яшчэ нічога салодкага, толькі хлеб, і то не кожны дзень, і ў лесе мін і снарадаў ляжала больш, чым сёння цукерак у тых магазінах, больш, чым расло кветак. Мы, хлапчукі-пастухі, пілі гэты бярозавік бочкамі, каб спатоліць смагу і ў запас, выбіралі самыя тоўстыя бярозы, якія раслі на лясных палянах, на сонечным прыпёку. То быў хоць і строгі, але вясёлы час. Мы раслі не на малацэ, а на бярозавіку, на бярозавай кашы. I ніколі не хварэлі. I гэтай вясной мне захацелася апынуцца ў тым часе, вярнуць яго, акунуцца ў яго, каб ён зноў напоўніў горкай слодыччу дзяцінства, паехаць на бярозавік, як ездзяць на кумыс ці нарзан. Чамусьці верылася: пап'ю я гэтага бярозавіку тыдзень-два — і да мяне вернуцца былая бесклапотнасць, дзіцячая радасць і лёгкасць. Прыгожы падман. Але як цяжка ўстояць перад такім ашуканствам, ашуканствам, якім ты атручаны з дзяцінства. Мне іншым разам нават здаецца, што, пакуль існуюць такія падманы, жывём і мы. Але бярозавік у тую вясну паказаўся мне горкім. Не тыя, пэўна, пайшлі бярозы, падумаў я, дзіцячыя паўсыхалі, а з новых капае новы, невядомы мне бярозавік, я не прывык да яго. Але тут, каля дзетдома, роднай сваёй хаты, мне здалося, што я нарэшце знайшоў тое, што шукаў, адзіную маю бярозу, якая адорыць мяне дзяцінствам. Прыгадаў, што гэта я пасадзіў яе тут, толькі вось якую. Хапатліва прабег вачыма па беластволай шарэнзе дрэў. I брыдка стала маім вачам. На кожнай бярозе вісела па ацынкаваным вядры, нібыта па ваду да калодзежа ішлі бярозы. Госпадзі, ды каму ж столькі патрэбна вады, слана паіць. I хто гэта, хто наважыўся, паквапіўся на дзетдомаўскія сіроцкія бярозы? Мы ж пасадзілі іх у Дзень Перамогі. Мы ветру не давалі дыхнуць на іх, па тры разы на дзень давалі ім піць, палівалі, люта зайздросцілі тым, чые дрэвы раслі хутчэй, за вушы цягнулі ў неба свае. Партызанскай алеяй паіменаваў гэтыя бярозы Мар'ян Іванавіч Знавец. I хутчэй адпадзе ў мяне рука, чым я здолею падняць яе, параніць хоць адно дрэўца. Не здолею я пракаўтнуць і кроплі іх бярозавіку. Гэта ж кроў.

Мужчына тым часам зняў вядро з сучка, нахіліўся, выцягнуў з халявы чорны штык-цясак. Я здрыгануўся і агледзеўся, мімаволі шукаючы месца, дзе б схавацца: у якую б небудзь шчыліну, акоп, траншэю, бліндаж, за вугал хаты. Але ногі няўмольна неслі мяне, здавалася, прама на вастрыё гэтага штыка-цесака. Я бачыў яго ўвесь цалкам і вельмі востра, за выключэннем толькі таго, што было заціснута ў кулаку мужчыны. Бачыў сур'ёзную заклапочанасць мужчыны, што напружанай зморшчынкай прарэзала яго лоб, яго толькі што паголены, шырокі і, на першы погляд, добразычлівы падбародак. I ён не мог не бачыць мяне, не мог не чуць, што я іду. Але я, пэўна, не існаваў для яго. Мужчына крышачку падаўся наперад, хіжае, шчупаковае цела цесака ўпілося ў бярозу, выкрышыла амярцвелы сукравічны накіп, а потым ужо і забурэлую плоць дрэва. Мне стала балюча, і боль быў не такі, які можна адхіліць, які бывае пры суперажыванні. Гэта быў мой боль. I чым глыбей цясак уваходзіў у дрэва, тым больш пакутаваў я, тым пранізлівей балела мне. Я ведаў гэты боль, перажыў яго некалі, і таксама ад нямецкага штыка-цесака. Стругаў лучыну, каб распаліць печ. Хваёвы асмолак ніяк не паддаваўся. Я ўзяў цясак аберуч, пальцы правай рукі якраз сышліся на лязе. Увагнаў цясак у асмолак, адчуў, як тоненька, нібыта ад гадзючага джала, расстругваецца скура на сярэднім пальцы. Толькі і клопату было — адхапіць руку, зняць яе з цесака, расціснуць пальцы і адштурхнуць асмолак. Але я не здолеў, не мог зрабіць гэтага. Смешна, недарэчна, але я нават пачаў націскаць на цясак з яшчэ большай сілай, як у здранцвенні, утрапенні нейкім: брэшаш, фашысцкая сука, мяне табе не ўзяць, ты ўжо здыхляк. Не той ужо дзень на зямлі. I сонца вунь якое. Ды каб пры такім сонцы мне чагосьці баяцца, вужака ты дохлы, гад падкалодны. Але і пад сонцам нямецкі штык, які, пэўна, што добрая п'яўка, пацягнуў рускай крыві, штык, які я знайшоў у траншэі за нашым гародам, помсціў усяму свету за свайго гаспадара, які, магчыма, ужо даўно сатлеў, быў ён бязлітасны і да мяне. I я, ледзь стрымліваючы агіду і слёзы, усё глыбей і глыбей уганяў яго ў дрэва і ў свой уласны палец, паспяваў пры гэтым скрозь боль прыкідваць, ці далёка яму яшчэ застаецца да сухажылля і костак. А менавіта да сухажылля і костак пракрадвалася лязо. I красціся яму заставаліся міліметры. Мне не шкада ўжо было пальца, я ўжо бьгў гатовы ахвяраваць ім, але ў той жа час верыў: будзе жыць мой палец. Я апярэджу цясак; раней, на імгненне, але раней, я адшчыпну лучыну. А па лучыне ўжо скрозь сцягнутыя сутаргай пальцы, не затрымліваючыся на жывіцы, прасочвалася кроў. I асмолак, нібы напалоханы гэтай крывёю, не вытрываў, шчоўкнула, адскочыла лучына, бразнуў, выпаў з анямелых пальцаў цясак, грымнуў на падлогу. Застагнала пада мной лаўка. Здранцвенне прайшло, насланнё кончылася. Я нагою адштурхнуў цясак к печы. Засмяяўся, як ён круціцца, што вужака, адлятаючы ад мяне, лізнуў языком кроў, што бегла з пальца.

Мужчына зачысціў і паглыбіў надсек на бярозе, і бярозавік пабег амаль што цурком, буйнымі і крыху мутнаватымі кроплямі, падобнымі на ваду, якая толькі пачынае кіпець. Я быў побач ужо з мужчынам і глядзеў яму між лапатак, дзе пад счарнелай ад даўняга поту сарочкай набраклі тугія бугры мускулаў. Ён адчуў мой позірк, азірнуўся і таксама стрэліў у мяне цёмнымі пад дугамі чорных броў вачыма, нібыта хацеў мяне ў нечым апярэдзіць, напалохаць і прагнаць. У той жа час і нейкая прыкрасць была ў яго вачах: ну, чаго, маўляў, прычапіўся, пайшоў прэч. Усё тут сёння маё, я тут гаспадар. Але я не спяшаўся размінуцца з ім. Упарта, як і стругаў некалі лучыну, глядзеў яму ў вочы. Што хацеў я ўбачыць за звужанымі іх зрэнкамі, за чорным іх донцам — гэта я ведаў, ведаў, пэўна, і ён, таму што бачыў, мусіць, мяне і раней, увялі яму ўжо ў вушы, што я адсюль, з гэтай во хаты. Калолі яму вочы мае землякі, не раз папікалі: куды ён улез, на што замахнуўся. Памяць ніхто яшчэ не здольны ні прадаць, ні купіць, хай будзе ў яго куча грошай, гара золата і вазы пшаніцы. Я хацеў пабачыць, ці скалоў дакор усёй вёскі вочы гэтаму чалавеку, які спрабаваў перажыць памяць, купіць памяць, у душу яго зазірнуць. Але нічога пэўнага, нічога цікавага, як ні імкнуўся, я не адчуў і не ўбачыў. Толькі тое, пра што ведаў і раней, што бачыў ужо не адзін раз на тварах іншых, падобных яму, чаму я парою нават спачуваў. Адвечную мужыцкую стомленасць і тугу і тое, як з гэтай тугі нараджаецца злосць, якую цяжка ўжо і розуму падначаліць. I ён не хаваў гэтай злосці, не зводзіў з мяне сваіх вачэй і адначасова прасіўся, маліў мяне пайсці, пакінуць яго: нічога ж няма ганебнага і сорамнага ў тым, што ён жыве іменна тут. Ён жа мужык, гаспадар, а які мужык, гаспадар адмовіцца ад зямлі, што добра родзіць, ад саду, які даўно тут пасаджаны. Перш чым брацца судзіць яго, зразумець трэба. Гэта ж колькі ў яго дзяцей. I ён не п'янчуга які-небудзь, не бяжыць з капейчынай, што завялася ў кішэні, як іншыя бягуць, у магазін па чарніла, не лянуецца ён і рабіць, і рукі яго, рукі... Во, зірні толькі на гэтыя хаты. Адна пад цынкам ужо і з блакітнымі аканіцамі. А дзве другія, ці псуюць яны гэты сад, гэтую зямлю, ці не пасуюць яны жыццю?

I я глядзеў туды, куды ён загадваў мне глядзець. Сапраўды, усё было прыгожа. Усё было б прыгожа, калі б там, каля фундаментаў гэтых хат, не ляжалі ўпокат ссечаныя яблыні, якіх яшчэ не паспелі сцягнуць, схаваць ад майго і людскога вока. Мае яблыні, Мысы, Мар'яна Іванавіча, маіх сяброў-дзетдомаўцаў, гвардыі радавых і ўжо абучаных. Дзетдомаўскі наш сад. I ці толькі дзетдомаўскі. Мы ж атрымалі гэтую зямлю ў спадчыну ад першых пагранічнікаў, якія першымі ўступілі тут у бой і загінулі ў тым баі. Ад іх мы атрымалі ў спадчыну і гэты дом, што стаіць літарай «Г», іх хата стала нашай хатай. Каму ж, у чые рукі мы перадалі ўсё гэта? Чаму ж развал і разруха пануюць над нашай хатай, разбураны, па цаглінцы раскіданы печы, што сагравалі нас, пабіты вясёлыя вокны, узадрана падлога, што спявала нам? Паздзіраны шыфер з даху. Хто вінаваты ў гэтым, хто дапусціў такое, чаму я саромеюся сябе, калі іду міма сваёй хаты? Вельмі рана памёр Мар'ян Іванавіч, а я не здолеў абараніць, адстаяць сваю хату. Не змог адстаяць, дык павінен хоць расказаць, як усё было. I няхай як атрымаецца: было не было, магло быць. Як гэта пачыналася, як складалася, прыдумка з болем скручвалася.

На дзядоў Сноўдала выйшаў недзе апоўначы. Побач гула начная дарога, фары машын, што праносіліся міма, білі яму, праўда, у бок, але даставалася і вачам. А вочы яго ўжо былі немаладыя. Наракаць на іх яшчэ не наракаў, што трэба, бачаць, а чаго не бачаць вочы, тое адчувае ён носам. Але тут яго адразу падвялі і вочы, і нос. Хаця ён і адчуваў: хтосьці тут ёсць, а распазнаць не мог і пачуць не мог — хто. Нешта шэрае і як бы сатканае з туману. Сноўдала пастаяў, паслухаў: небяспекі, здаецца, няма. Да машын ён даўно ўжо прызвычаіўся, смуродна толькі ад іх, але што ім да яго. Увесь час равуць, нібыта ў іх бясконцы гон, адкуль толькі сіла ў іх такая бярэцца. Множацца, множацца дзень і ноч без перадыху, вялікія і малыя, гоняцца адна за адной. Але чагосьці ім не хапае. Сноўдала, калі яшчэ быў малады, калі першы толькі раз убачыў іх, намагаўся зразумець: чаго ж. Але так і не зразумеў, плюнуў і пачаў грэбаваць імі. I цяпер ён стаяў задам да іх, ловячы вушамі, што адбываецца там, наперадзе. А наперадзе, як уяўлялася яму сёння і як падказвала яму спрадвечная яго памяць, якая належала не толькі яму, увабрала ў сябе ўсё, што было тут спакон веку, тады, калі ён сам быў менш шарсцінкі на целе свайго прабацькі, быў толькі гукам, які пранізваў стагоддзі трубным рыкам свайго прапрадзеда, кропляю расы, сцяблом травы, подыхам ветру, які бласлаўляў і аплакваў яго будучае нараджэнне і жыццё,— па ўсім гэтым яму здавалася, што наперадзе вёска. Таму ён і знерухомеў, не ад спалоху, а хутчэй ад здзіўлення напружана набычыўся. Ён наогул не ведаў, што такое страх, таму што сам быў для іншых страхам. Каго яму баяцца, калі ён сам бадай усемагутны. Не кожнае дрэва можа ўстаяць перад ім, не тое што звер ці чалавек. Цар звяроў і ўсяго існага на зямлі цар, махіна, якую не збіць з ног, не звярнуць з дарогі, усё жывое саступае яму, расступаецца, бяжыць прэч, хаваецца ў норы і схованкі. Але гэтая ўсемагутнасць адначасова сведчыла і аб тым, што ён недзе і бездапаможны. Сноўдала ў мностве сваіх жыццяў на ўласнай скуры спазнаў гэтую сваю сілу і бяссілле, горка і соладка паплакаў, праклінаючы сваю долю.

У гэтым жыцці яго не раз забівалі. А недзе з паўвека назад забілі, здавалася, назаўсёды. На зямлі, якой ён валодаў з такога часу, што не хапала і памяці, ён застаўся адзін. Ён заўсёды ведаў і помніў аб гэтым, як ведаў і помніў чалавека, які павінен быў яго забіць, таму што часта бачыў таго чалавека ў лесе, і той зычыў яму, калі выпадалі суровыя зімы, дапамагаў выжыць. Але вось надышла тая адметная памятная зіма, калі ён застаўся адзін. Аплакваючы ўжо яго, нема вылі ваўкі. А ён, бязглузды, спачатку нават быў рады іх жалобнаму завыванню: адзін, адзін і нікога, нікога ва ўсім белым свеце, хто мог бы падужацца з ім. Ён мог ісці, куды вядуць вочы, і ніхто б не заступіў яму дарогі. Уся зямля была яго, усе балоты, лясы, паша. Толькі не было нікога, каму зубр мог бы сказаць пра гэта, хто мог бы парадавацца гэтаму разам з ім. Хаця спачатку ён і не адчуваў ні ў кім патрэбы, жыў самім сабой, сваёй свабодай. Гэта ўжо крыху пазней ён засумаваў, прыбіўся да ласёў, бачыў нешта блізкае, роднае паміж сабой і ласямі. Ласі, як і ён, таксама любілі ласавацца пупышкамі дрэў і маладымі галінкамі, сенам, травою. Але ласі не прызналі, пагрэбавалі ім, як ён пазней будзе грэбаваць машынамі. Пасля таго ён сышоў з воч ласёў, зашыўся ў глыб пушчы, дзе жылі ваўкі, ворагі ласёў. Ваўкі чакалі яго пагібелі, чакалі, калі ён акалее сам. Ён зразумеў: дачакаюцца, прыйдзе гэты час. За яго выключнасцю і свабодай хавалася не жыццё, а смерць. Смерць жа таксама любіць адзіноту і хоча быць заўсёды вольнаю. I Сноўдала адчуў, што ён носіць у сабе сваю ўласную смерць. I як гнула плечы гэтая ношка: кожны крок, здавалася, апошні, таму анікога ўжо следам за ім, няма каму ступіць у яго след, хоць шыю скруці, азіраючыся назад, хоць вочы праглядзі, углядваючыся наперад: нічога і нікога. А калі ўсё гэта так, то навошта тады і ён. I Сноўдала ўжо адчуваў павеў смерці над сваёю галавой. Ён ужо не радаваўся, што жыве, што займаецца новы дзень, узыходзіць на небе сонца, плыве па ім воблака, ідзе снег, бадзёра прабівае цела мароз. Усё гэта было хутчэй сумна, чым радаспа. Так ён адсумаваў студзень, акасцянеў за той студзень, збілася ў каўтун барада яго, звалялася ў лямец поўсць, а ён не меў ахвоты нават пашавяліцца і жвачку ўжо адвык жаваць. Менавіта тады ён і ўзбунтаваўся, пайшоў шукаць сваю смерць, якая, ён ведаў гэта, даўно ўжо сама шукала яго. Ружжо Барталамеуса Шпаковіча даўно ўжо квапілася на яго жыццё, прагла яго крыві. Але да таго часу ён лёгка абдурваў гэтае ружжо, уцякаў ад яго. А цяпер выйшаў на яго сам, таму што несла яно яму не толькі смерць, але і вызваленне, збаўленне ад адзіноты. Адраджэнне. Ружжо не ведала жалю, біла напавал, да поўнага забыцця. Але ў чалавеку, не, не ў Барталамеусе, у семені яго чалавечым, што раскідана па ўсім свеце, было закладзена сумленне, тое, што не дазваляе нічому знікнуць бясследна, канчаткова. Тое, што можа стрэліць і ў таго, хто страляе, каб адрадзіць забітага. I Сноўдала, прадзед яго, ішоў на такі стрэл, на смерць і адраджэнне. Ён сам знайшоў Барталамеуса, адкрыўся яму, замёр, чакаючы таго ўдару, што збівае з ног. Але ў апошнюю хвіліну занатурыўся, яму здалося, што Барталамеус цэліць не туды, куды трэба. Ён, само сабой, не прамахнецца, але і напавал не ўкладзе яго, і забыццё будзе цяжкім і хрыпліва доўгім. I Сноўдала, лёгкі і малады, уламаўся ў асіннік, прашыў яго наскрозь, паспеў удыхнуць яшчэ, перапоўніцца яго салодкім і горкім пахам. Куля апякла скуру, выблыталася з грывы, скавытнула над вухам і толькі надала Сноўдалу бадзёрасці. Ён зноў адчуў, што хоча жыць, жадае жыць, жаваць маладыя галінкі асінніку, клейкія і салодкія пупышкі ліпы, што так гоняць сліну, прагне дажыць да таго часу, калі гэтыя пупышкі набракнуць і выбухнуць лістом, паспытаць таго ліста і толькі тады выйсці насустрач кулі. Але ён уявіў сабе ўвесь той круг блуканняў у адзіноце, праз які прайшоў ужо, пагарду ласёў, адчуў, як зацята чакаюць падлы ваўкі; зразумеў, што не вытрывае больш такіх пакут, сваё ён ужо адпакутаваў. Але не хацелася ж вось так адразу і беспаваротна і паміраць. Ён павінен абысці, гуляючы з Барталамеусам апошнюю сваю гульню, усю пушчу, абабегчы ўсе логавы ваўкоў, нагнаць на іх страху, напалохаць напаследак ласёў, паслухаць і пасмяяцца з іх, як яны рагамі ломяць сухастой, мяцеляць, віхураць снег, узнімаючы вецер, самому дыхнуць тым ветрам. I пасля гэтага толькі. Пасля гэтага. Пасля...

Сноўдала, як звычайна, накатам бег па пушчы, што была знаёмая яму да апошняга дрэва, да апошняй лагчыны, бег сваімі сцежкамі, па якіх не раз вадзіў статак, па сцежках, што заводзілі ў такую глухамань, пра якую ведаў толькі ён ды яго сяброўкі, калі ён пасля асенніх боек ішоў туды разам з імі. Але цяпер ён чамусьці не мог пазнаць гэтых сцежак. Нешта перамянілася не то ў ім, не то ў пушчы, ён не мог зразумець. Перамянілася, скранулася, як перакулілася ўсё адразу пасля стрэлу. Ён падумаў, што гэта з-за раны, але болю не адчуваў, патыхала, біла ў нос смаленай поўсцю. А дрэвы, неба, сонца, снег выглядалі неяк зусім інакш, чым раней. Ён нават спыніўся, збіўся з нагі, прыглядаючыся да свету, які так імгненна перайначыўся, крайком вуха прыслухаўся, як ломіцца па яго следзе скрозь пушчу Барталамеус, раздзьмуўшы ноздры, дыхнуў гэтым светам, уцягнуў, увабраў яго ў сябе — пах яго застаўся нязменным. А вось колер быў інакшы. Свет як пафарбаваўся раптам, ён не быў ужо больш аднакаляровым, барвовым зрабіўся, нібы аплавіўся крывёю снег, і сонца пачырванела, як і ў яго падмяшалі крыві, і неба пасвятлела ад блакіту, забялілася аблокамі, і дрэвы, асабліва макаўкі іх, раней аднатонныя, раптам зрабіліся, як неба і сонца, блакітнымі і ружовымі. Сноўдала шалёна затрос галавой — столькі святла, столькі фарбаў не маглі ўвабраць яго вочы: як, чаму ён не бачыў гэтага раней, стаў відушчым толькі тады, калі прыйшоў час паміраць, да чаго ж хораша, што ён нарадзіўся на гэтай зямлі і ў гэтай пушчы, якая ж яна добрая і прыгожая. А ён хадзіў, глядзеў сабе пад ногі, капыціў снег, здабываючы сабе корм, смертна біўся з іншымі, да сябе падобнымі, і нічога не бачыў і не разумеў да самай апошняй хвіліны. I зноў жа няма каму расказаць пра ўсё гэта. А Барталамеус, пакуль ён з ружжом, не здольны што-небудзь зразумець. Во каб ён быў пад тым ружжом, мо і паразумнеў бы. Адчуваючы свежую чужую кроў, ён, Сноўдала, таксама не вельмі што бачыў і разумеў, засціла вочы гэтая кроў яго перамогі, яго сілы і моцы. Цяпер, калі ён зведаў усё гэта, яму не цяжка будзе перахітрыць Барталамеуса, пакінуць яго з носам. Але ён, Сноўдала, не будзе хітраваць з ім. Ён толькі апошні раз абяжыць пушчу.

I Сноўдала пабег, не адрываючыся далёка ад Барталамеуса, але і не падпускаючы яго блізка, каб ён мог стрэліць. Калі ж адчуваў, што Барталамеус ужо стаміўся, сцішваўся, адпачываў і сам, распаляў і злаваў Барталамеуса, даводзячы яго да шаленства. I тады бег далей, пакуль сам не завальваўся. Дазволіўшы сабе апошні адпачынак, Сноўдала адчуў, што вочы адмаўляюць яму, усё вакол як у тумане, зразумеў, што прыспеў час заканчваць іх гульні з Барталамеусам. Барталамеус ужо азвярэў ад гэтых гульняў; калі ён выходзіў з хаты як паляўнічы, мо і палічыў сустрэчу з ім, са Сноўдалам, за паляўнічае шчасце і як за шчасцем у азарце кінуўся за ім, цяпер жа ён гоніцца за ім раз'юшаны, з крывавымі чорцікамі ў вачах. I нічога на свеце не існуе для яго больш, акрамя той жаданай хвіліны, калі куля з прагавітым прычмокам увап'ецца ў яго, Сноўдалава, цела, праніжа сэрца і пенным струменем лінецца гарачая кроў. Сноўдала зрабіў некалькі кругоў вакол Барталамеуса і бачыў яго вочы — свае вочы, калі ён наносіў свайму пераможанаму саперніку апошні ўдар. Зацвяліў ён ужо Барталамеуса і сам сябе зацвяліў, змучыў. I зацвеленасць, змучанасць гэтая напалохала Сноўдалу. Ён прыгадаў, што бачыў ужо ўсё гэта, даўно ўжо ўсё гэта было, стагоддзі назад. Вось так, як сёння Барталамеус за ім, ганяўся ўжо на яго зубрынай, звярынай памяці чалавек за чалавекам. Мноства людзей за адным чалавекам. I той, што ўцякаў, быў, як і ён, Сноўдала, апошнім у родзе. Апошнім яцвягам, і звалі яго таксама Сноўдалам. I пагоня была таксама доўгай, праз лясы, рэкі і балоты. Спачатку здавалася, што яцвяг, яго даўні цёзка, гуляе з тымі, што гоняцца за ім, у хованкі, так лёгка бег ён, даваў нырца ў непраходныя, здавалася б, зараснікі, ведаў пушчу, у якой нарадзіўся, якая належала яму, да апошняй купіны. Толькі вось адзенне яцвяга было ў крыві, у крыві было і адзенне загоншчыкаў, і крывавыя чорцікі скакалі ў іх вачах. I нічога на свеце яны не бачылі, не бачылі і самога свету. Адно гэтага апошняга яцвяга, што застаўся яшчэ жывы, схаваны балотамі. Яцвяга, якога трэба было дагнаць і забіць. Да гэтага яны ўжо забілі яго сына і жонку. Цяпер прыспеў яго час. Ён, пэўна, ведаў, што яму не ўцячы, але ўсё ж на штосьці спадзяваўся, таму што хацеў жыць. Развітваючыся са сваёй зямлёй, са сваім небам і пушчай, ён на бягу кратаў, гладзіў рукамі векавечныя дубы, абдымаў іх, звярынымі сцежкамі вёў за сабою пагоню туды, дзе былі пепраходныя балоты, куды асцерагаўся забрысці і сам звер, куды ведалі дарогу адны толькі зубры, таму што яны прыходзілі туды паміраць, каб ні адно вока не бачыла іх смерці, каб і ваўкі не расцягвалі іх костак.

Яцвяг добра ўжо апярэдзіў пагоню, быў ужо на краі балота і, здавалася, уратаваўся. Спыніўся каля вады і багны, што дыхала смуродам і туманам, якую не маглі скаваць і самыя лютыя маразы, якая гарэла сама па сабе, калі выпадала спякотнае лета: балота падсыхала, вады ў ім менела, і ад смуроду дохла ўсё жывое. Вось і тады і браў сваё агонь. Яцвяг стаў вызваляць смурод з багны, нібыта цвяліў нячыстую сілу, што засела ў той багне, зашоргаў у балота, у жабер палкаю. Ускаламучаная вада, што адстойвалася месяцамі, злосна ўспенілася, запыхкала атрутнымі бурбалкамі, а яцвяг у крывавым сваім адзенні, ускудлачаны, што лесавік, пасміхваўся толькі ў чорную як смоль бараду і падскокваў ад радасці. Нарабіўшы смуроду, што і самому дыхаць ужо было немагчыма, адышоўся ад балота, выкрасаў агонь, запаліў паходню з бяросты і зноў ступіў у ваду, ужо, можна сказаць, недасягальны для пагоні. Тая бралася бокам, абыходзячы балота, пэўна, ведала, што яно непраходнае. I зубр парадаваўся ўжо за чалавека, з якім у яго было адно імя. Але тут адбылося нешта незразумелае: Сноўдала-яцвяг закрычаў, павярнуў на сябе пагоню. Сноўдала-зубр здзівіўся, і так яму зрабілася прыкра, што ён аж затрубіў. I пагоня пайшла на гэтыя два галасы, абмінула зубра і скіравала на яцвяга. А той няспешна адступаў, зацягваючы яе ўсё далей, далей у балота, і сам усё глыбей і глыбей заходзіў у ваду, трымаючы над галавой паходню. Недзе пасярэдзіне балота вада абціснула яму ўжо грудзі, пагоня прыпынілася. Яцвяг адчуў гэта, зрабіў два крокі, вады паменела, яна цяпер ледзь даставала яму да каленяў. Ён павярнуўся да ворагаў тварам, закрыўляўся, загукаў, падахвочваючы іх ісці далей. I ворагі з перасцярогай, але пасунуліся за ім, ваяўніча размахваючы аголенымі мячамі, спяшаючыся паспытаць імі яго цела. Ён ухіляўся ад іх, хапатліва, па-рачынаму сунуўся да берага, на сухое. I дапяўся да сухога, выцягнуў з абдымкаў багны пагоню і пабег скачкамі па палянцы да дуба, што самотна стаяў на астраўку. Пад пераможныя ўжо крыкі сваіх ганіцеляў дабег да дуба, шырока размахнуўся і кінуў паходню ў багну. Імгненна схапілася, зашугала па вадзе полымя. Пагоня замерла, забылася і пра яцвяга. А той стаяў, уціснуўшыся плячыма ў дуб, пасміхаўся людскому спалоху і агню, што высвеціў яго з ног да галавы, надаў чырвані і барвы яго акрываўленаму адзенню. Яцвяга засеклі моўчкі, бязгучна, ён толькі ўскінуў да грудзей, склаў крыжам рукі, выпнуў грудзіну. Першымі і ўпалі на зямлю гэтыя яго складзеныя крыжам рукі; потым пакацілася і галава з маленькім застылым ва ўсмешцы ротам, маленькімі і з той жа ўсмешкай вочкамі, слізганула па дубе, акрывавіла яго і ўпала пад ногі, якія не паспелі і сагнуцца. Самому яцвягу, тулаву яго ўпасці на зямлю так і не далі, паднялі на мячы, узнялі ў неба. Шугала полымя, трубіў зубр, правіў трызну па апошнім яцвягу, адначасова і па яго ворагах, якім ужо было наканавана загінуць у гэтым топкім балоце.

Плакаў крывавымі слязьмі дуб, жоўкла, курчылася і трашчала ў агні лісце.

Да гэтага дуба, каля якога некалі загінуў апошні яцвяг, да якога і сёння, адчуўшы, што кончыўся век, імкнуцца зубры, і павёў Барталамеуса Сноўдала. I тыя паўкіламетра, што засталося бегчы да дуба, даліся яму вельмі цяжка. Ён жа быў апошнім, на ўсю пушчу адзіным зубрам. Ён загіне, і доўга-доўга ніхто больш не прыйдзе сюды па смерць сваю. Мо наогул ніхто ніколі не прыйдзе больш сюды. Ён, адроджаны, забудзе дарогу ці пракляне гэтае месца. I ўласнае адраджэнне, у якое ён верыў, якое прадбачыў, не дарыла яму ўжо радасці. Сноўдала ступіў на край балота, у след яцвяга, і, як калісьці яцвяг, павярнуўся, каб апошні раз паглядзець на пушчу. Пад лёгкім подыхам ветру цепенька трымцеў сухі зморшчаны ліст, што цудам уцалеў на дубе. Ён прыслухаўся да яго трымцення, зноў уцягнуў у сябе барвовы снег, каляровае неба — рознакаляровы свет, такі ж трапяткі пад сонцам, як і той адзіны на дубе ліст, іскрысты, пералівісты, захоркаў, затрубіў, падаючы голас Барталамеусу, што недзе заблукаў у пушчы, навёў яго на сябе, як пекалі наводзіў на сябе сваю смерць яцвяг. Узняў галаву і пайшоў да дуба, здалёку выхопліваючы яго вокам увесь цалкам, на ўсю вышыню і на ўсю шырыню. Адзін толькі дуб такі застаўся на ўсю пушчу, і мо на ўвесь свет, з сіваю, як у зубра, барадой у бурай і сівай парэпанай кары, як брані, і кубло чорнага бусла ўжо недзе ў небе, пад воблакам. Сноўдала спыніўся пад дубам, ухапіў жолуд, што вывернуўся з-пад яго капыта, хрумкнуў ім і зноў падаў голас, але цяпер ужо не Барталамеусу, а тым, хто супакоіўся пад гэтым дубам, яцвягу і сваім, паведаміў ім, што ён прыйшоў, ён з імі. Стрэлу ён не чуў, нічога не чуў, штосьці толькі стукнула яму між лапатак, узняло ў паветра, згусцілася святло: збілася ў адно чырвонае, белае, блакітнае. Свет зноў стаў аднатонным, чорным тунелем, па якім не толькі адыходзяць, але і вяртаюцца.

I ён вярнуўся, адрадзіўся з семені, што раскідана па свеце яго бацькамі, з шарсцінкі маці, подыху ветру, з гуку. I цяпер зноў ішоў тымі самымі сцежкамі, па якіх хадзілі яго бацькі, па якіх некалі хадзіў і ён сам. Але сцежкі гэтыя перамяніліся. I Сноўдала ніяк не мог уцяміць, лепшымі ці горшымі яны сталі. Хацеў выйсці да вёскі, да стагоў, паскубці свежага мурожнага сена, ён жа выправіўся ў дарогу не блізкую, і трэба было берагчы сябе, каб адолець гэтую дарогу, але выбрыў ён да чагосьці незразумелага, незнаёмага. Незнаёмага на паверхні, а там, у глыбіні, здаецца, усё заставалася, як і раней. Стагнала пад ім падземнае возера, плавалі ў ім бязвокія чорныя рыбіны, цягнулі, смакталі з гэтага возера каранямі, як помпаю, ваду дрзвы і кусты. А вось у кустах, сярод язміну і бэзу, дзе колісь з блакітнай гліны струменіла блакітная крынічка, знаходзілася нешта сапраўды незразумелае, што насцярожыла Сноўдалу. Каб напалохаць, адагнаць гэтае незразумелае, Сноўдала стаў капыціць зямлю. Але ніхто не спалохаўся, не кінуўся прэч. Тады ён рушыў сам наперад. Спатыкнуўся аб невысокую, да каленяў яму, агароджу. Спыніўся, не ведаючы, што рабіць,— ці то пераступіць яе, ці то паваліць. Пераступіў. I выйшаў на двух магутных, задумлівых і з вялікімі бародамі дзядоў, што стаялі плячо ў плячо. Дзяды, хоць ён і быў ужо з імі побач, не крануліся нават. Сноўдала прыгледзеўся і зразумеў, што яны, падобна яму, таксама адроджаныя, крыху, праўда, не зусім так, як ён.

— Ну, чаго стаіш,— звярнуўся да яго адзін з дзядоў.— У нагах праўды няма.

— Так, так,— пагадзіўся з ім другі.— Добрдзень, добрночы табе. Куды на ноч гледзячы?

Сноўдала занепакоіўся, захоркаў, затупаў капытамі, выгнуў шыю.

— Не хвалюйся, маўчы,— зноў азваўся адзін з дзядоў.— Мы чуем, мы ведаем. Нам голасу не трэба. Так, Іван?

— Так, так, Міша. Нас голасам не падманеш. Мы праз такое прайшлі...

I Сноўдала ўспомніў гэтых дзядоў — браты яны. Згадаў, праз што яны прайшлі. Гэта было на яго звярынай памяці.

— Вось бачыш,— узрадаваліся дзяды,— мы ўжо ведаем адзін аднаго. А яшчэ гавораць, гара з гарою не сходзіцца. Усё на белым свеце сыходзіцца.

— З такой нагоды можна было б і чарку, Сноўдала. Як ты, Міша?

— Так, так, Іван, ды толькі...— I Міхайла каменна ўсміхнуўся з бетону.

— Эх, так тваю маць,— вылаяўся Іван.

Міхаіл падціснуў вусны:

— Вось як мацюгаўся ты на тым свеце, так і цяпер мацюгаешся.

— Прыроду, натуру, Міша, не пераробіш. Гэта табе не зямелька-маці.

— Вось таму што натурныя, мы і пайшлі з табой раней веку, Іван, у зямельку-маці. З-за натуры нашай.

— За зямельку, Міша, а не з-за натуры.

— Так, так, Іван, твая праўда. Садзікі нашы, што мы садзілі з табой, цвітуць, жыта красуе. Дзеткі нашы ў садзіку тым бегаюць, яблычкі кушаюць... А як мы з табой, Іваньча, тыя садзікі садзілі, крынічаньку капалі, варана каня вялі.

I Міхаіл нечакана заспяваў:

Іван дапамог яму, і браты павялі песню, раскладваючы яе на два галасы, не спяшаючыся і не вельмі гучна, каб не забіць, не заглушыць памяць. I пад гэтую іх песню-памяць, пад вуркаценне машын, што цяжка прабягалі па бетонцы, святло іх фар, якія час ад часу высвечвалі і выхоплівалі з цемры дзядоў, застыглых на бетонным шэрым пастаменце, Сноўдала супакоіўся, уціхамірыўся, нібыта сам ператварыўся ў бетон, адліўся ў помнік, прыкархнуў, зрэдку толькі ўскідваючыся, то мроілася яму тое, што ён перажыў на гэтай зямлі, што перажыла сама зямля, яго бацькі і вось гэтыя два дзяды; таму што ён быў кроўна звязаны з усім, што было вакол яго, з часам і няўчассем, з зямнымі бедамі і радасцямі. Інакш яго і не існавала б, інакш ён бы і не адрадзіўся, як не адрадзіліся б і дзяды. Заўтра яму выпадзе цяжкі дзень, як, зрэшты, і ўсе наступныя дні. А пакуль ён слухае песню, што абуджае памяць.

Ляцела над зямлёю лава, коні ішлі капыт у капыт, храпа ў храпу, зіхацелі ўзнятыя ўгору клінкі, барвовае сонца сцякала з востра заточанай сталі на конскія грывы. Само сонца, здавалася, было ўзята ў клінкі, не паспявала ўхіліцца, спяшалася схавацца. Коннікі ішлі на захад, пунсавелі чырвоныя зоркі на ўзмакрэлых ад поту шэрых будзёнаўках, і ніхто не здолеў бы спыніць іх у тую хвіліну, нават смерць. Несучы, тоячы ў сабе смерць, яны спяшаліся здабыць жыццё і мір, і ні днём, ні ноччу не давалі яны сабе адпачынку: на захад, на захад, на захад. Скрозь разбураныя і ў агні вёскі, гарады, краем вока схопліваючы толькі пажарышчы, што развейваліся ветрам, непрыбраныя трупы жанчын і дзядоў, што ляжалі на ўскрайках шляхоў, нямытыя рукі дзяцей, што цягнуліся па міласціну, іх недзіцячыя вочы, шыбеніцы на скрыжаваннях дарог, шыбеніцы, з якіх іх віталі і бласлаўлялі нябожчыкі. Спіны ворагаў, крыжы іх коней указвалі ім шлях, тыф і голад глушылі стому, смерць была павадыром. У запалых, запаленых вачніцах ужо не вочы, а распаленыя вуглі. Даўно зацвярдзелі іх рукі, і былі яны цяпер як працяг караючай сталі, перарвалася дыханне, таму што на ўдых і выдых не хапала сілы, усё, што было ў іх, яны трацілі толькі на тое, каб падняць і ўзмахнуць клінком, і на мат. Адчай апошняга пераможнага рыўка, умытага іх жа крывёю, напоенага іх жа слязамі, выгадаванага жабрацтвам, разам з гневам і помстай сядлаў коней у паход.

I ён закончыўся на чужой зямлі, пад сценамі вялікага горада тым, чым і павінен быў закончыцца. Насталі мір і цішыня, сярод якой можна было пачуць, як сплываюць крывёю пасечаныя байцы і зняважаная зямля. Тыя ж, хто застаўся жывы, вярнуўся з паходу, ладзілі граніцу. У вёсцы яна ўставала з зямлянак, якія выкапалі першыя пагранічнікі, у першую мірную зіму тут, па беразе рэчкі Пятлянкі, пракладвалася драўлянаю сахою, якую цягнулі сялянскія волікі, пазначалася стракатымі чырвона-белымі слупкамі з гербам, пад якім узыходзіла сонца,— з таго боку ставілі слупы чорна-белыя, з аднагаловым арлом, пеўнікам, як казалі сяляне і пагранічнікі,— засцерагалася жывою суравою ніткаю, таму што не было дроту, нітку гэтую працягвалі ўсцяж кантрольнай паласы, летам яна стала фабрычнаю — прынеслі з таго боку кантрабандысты. Толькі ўжо наступнай зімой пагранічнікі перабраліся з зямлянак у тры вясковыя хаты. Трэцюю зіму сустрэлі ў казарме, папскім свірне, што стаяў незаняты пасярод сяла. Але ад таго свірна да непасрэдна граніцы было ўсё ж далекавата: метраў трыста, а на граніцы трэба было знаходзіцца ўсім разам і штохвілінна, мацалі яе з таго берага, правяралі, ці трывалая фабрычная і самапрадная нітка. I камандзір заставы, смаленскі мужык Трахім Трубецкі, а па-мясцоваму проста Бецкі: чалавек савецкі, свой, а не нямецкі,— пайшоў на хутар да Івана і Міхаіла Знаўцоў, наракаючы і кленучы сваю долю. Яго таварышы трапілі хто ў камендатуру, хто ў атрад, а калі хто ўжо на заставу, дык у людскае сяло. А яму ж выпала не сяло, а чорт ведае што. Назва адна толькі і да гэтай назвы каля дзесяці хат. А ўсе астатнія распаўзліся па хутарах, адрубах, што ракі ў норы. Распаўзліся даўно. I рэвалюцыя іх, трэба сказаць, амаль што не кранула. Мужыкі жылі, не бедавалі. Зямля добрая, рыба ў рэчцы не зводзіцца, а да ўсяго — селішчы іх стаялі на бойкім месцы, дзе здаўна сыходзіліся па вадзе гандлёвыя шляхі, і ў кожнага з іх, нават самага беднага, на чорны дзень ці ў хаце, пад прыпечкам, ці ў хляве, у зямлі, мікалаеўская жоўценькая залатая пяцёрачка, а то і дзесятка. Капусныя храпкі грызлі, адной нішчымнаю капустаю ўздувалі пуза, а мікалаеўскае золата хавалі. I, здаецца, ніхто не мог іх выпараць з тых нор, у якія яны пазашываліся. А самі яны са сваіх нор асабліва не вытыркаліся, усякую ўладу паважалі, падпарадкоўваліся ёй, ведаючы, пэўна, што ўлада гэта ўрэшце ператрэцца, а яны застануцца. Рэвалюцыю, праўда, сустрэлі прыхільна, але зноў жа былі радыя не столькі рэвалюцыі, як слоўцу, што прыйшло разам з рэвалюцыяй: свабодзе, пра якую адно і гаворкі ўсюды было і якая, здавалася, развязвае рукі і ім. Рабі што хочаш, а хочаш — нічога не рабі, пі, гуляй. I яны гульнулі, пілі тыдзень, канечне, калі мераць сённяшнім днём, дык і не так доўга ўжо — у даярак пасля кожнай палучкі такі адпачынак. У той жа час гэта было штосьці нечуванае. А да таго ж яшчэ і слоўца гэтае дадалося: свабода, і за тыдзень яны такога натварылі. Па бервяну разабралі, раскацілі Ёселеву карчму, залілі глотку гарэлкаю і самому Ёселю, хацелі напаіць і пана, але той пачаў адстрэльвацца. Яго выцягнулі з хаты — пан хоць быў са шляхецкімі пыхамі, але з занядбаных. Хату падпалілі. Пана павесілі на яблыні ў яго ж садзе, каб было ўсё прыстойна і па закону, дазволілі яму самому выбраць яблыню, на якой лепей было вісець. З павагай аднесліся да яго апошняга жадання. I адразу ж узялі сякеры і ў сад. Даўно і добра ўжо намазоліў ён мужыкам вочы: адзіны сад на ўсю вёску. Яблыкі, антонаўка і шлапакі, радзілі — тры штукі за пазуху, больш не змяшчаецца. Не раз хапілі яны добрай лупцоўкі яшчэ ў маленстве за гэтыя яблыкі і грушы, таму злосць на панскі сад, можна сказаць, была святою. I падалі яблыні, падалі грушы пад самакованымі мужыцкімі сякерамі, толькі трэскі ляцелі. Вішняк касілі, што тую траву. Выдзіралі панскае семя з коранем... Разгулялася мужыцкая лютасць. Доўга запасілася паслухмяная закону вёска. Усё да апошняй крыўды зберагалася да пары да часу ў мужыцкай памяці. I вось цяпер гэтыя крыўды зламалі века і вырваліся на волю. Узлятала і падала сякера, не прызнавала ніякай літасці: бэры дык бэры, чорт іх дзяры. I спасаўцы не было ні спасення, ні паратунку. Чарэшня — каму да галавы, чырвоная яна ці белая. Пану больш зручна будзе сачыць за вёскаю, нішто цяпер не будзе засціць яму вочы. Яблыні, на якой вісеў пан, ссякаць не сталі, не сталі высякаць і тое-сёе, што толькі падымалася ад зямлі, паленаваліся нагнуцца. Учынілі расправу над панам і яго садам і як здранцвелі, засаромеліся, моўчкі папаўзлі кожны ў сваю нару пахмяляцца расолам і жончынымі кухталямі.

Трахім прыпыніўся каля Знаўцовага хутара, схаваўся ў цень касалапага, што мядзведзь-шатун, дуба, зняў фуражку, аддаўся прахалодзе і спакою, што сыходзілі ад гэтага застыглага тут чатырохлапага волата, крутануў галавою направа-налева, спрактыкаваным вокам адзначыў хаты хутаран, што стаялі пад такімі ж дубамі, і ўсміхнуўся. Усюды, у кожнай хаце, жывуць адны толькі Знаўцы. На ўсю вёску адно прозвішча: Знавец. А хто з іх хто, хоць лопні, хоць трэсні — усё роўна не разбярэш. Самі Знаўцы распазнаюць сябе не па прозвішчах, а па мянушках: Мальчык, Куколь, Місцюк. I на ўсю вёску з усіх Знаўцоў толькі двое сапраўдных — Знавец Іван ды Знавец Міхаіл. Нязвыкла, дзіўна ўсё гэта было Трахіму, вось у яго вёсцы палавіна Трубецкіх, палавіна Сулкоўскіх і трохі Козьміных. Усё па-людску... I тут Трубецкі адчуў: адзін чорт, што палкай, то і кіем. Падобная яго вялікая смаленская вёска на гэтую маленькую палескую. I хаця жыве ён тут нядаўна, але не часова. Не так ужо і багата засталося служыць яму тут, на граніцы, а ўсё роўна трэба пускаць карані, чакае яго зямля родная, смаленская, але няхай не забываецца на яго і гэтая зямля, палеская. Ён затуманеным вокам прабегся па былым панскім садзе, з якога ўжо знікла і апошняя яблыня, як праклятая, таму што яблык з яе ніхто ў вёсцы ў рот браць не наважваўся, спыніўся на хаце Знаўца Івана, нібы спрабаваў вачыма, ці трывала стаіць яна тут, ці нельга яе вось так, вачыма, падняць і перасунуць.

Хутар Знаўцоў стаяў на самым беразе Пятлянкі, дзе рэчышча яе дваілася, як сёння жыццё. Каля самай хаты Пятлянка апраўдвала сваё імя, як распісвалася, рабіла вялікую пятлю, выгіналася кручком, а гады з два назад захацела, пэўна, пазбавіцца ад гэтага кручка, працерабіла сабе ў хмызах прамую дарогу. I цяпер вада бегла і на новым рэчышчы, і кручком, рэчка ўсё ж не наважылася замыць сваю старую кружную дарогу, як не наважвалася пусціць усе свае воды па новым рэчышчы, нібыта не давярала таму, што сама ж і сатварыла. Вялікую ваду несла па кручку, ці, як цяпер завуць яго, па Стрэлцы, а летам бегла напрасткі, і больш зручнага месца, чым хутар братоў Знаўцоў, для заставы нельга было і прыгадаць. Хата стаіць на бугры, з якога ўсё добра і далёка праглядваецца, і ў той жа час з боку Пятлянкі і Стрэлкі — астравок, зарослы пры самой вадзе лазою, а пасярэдзіне — дубамі, што схавалі ад нядобрага вока і таго берага хату Знаўцоў, а гэта значыць і заставу, якая тут будзе. Бераг жа наш, савецкі, справа і злева відаць амаль што на кіламетр. I якая там заваруха, што-небудзь не так, усе на месцы.

I ўсё ж Трахіму Трубецкаму было трохі ніякавата, не вельмі яму хацелася ў той дзень ісці да Знаўцоў. Так усё было ціха і радасна, сама што красавала жыта, што было пасеяна на былым панскім садзе. I больш перад ім, чымсьці перад гэтым дубам, здымаў Трахім сваю камандзірскую фуражку. Жыта наблізілася да той самай-самай маладой пары, калі яно ўжо не трава, але яшчэ і не хлеб. У такую пару ў свой час уступаюць і вясковыя хлопцы, гэта калі яны ўпершыню пачынаюць прыглядацца да дзевак, загарэлыя, абсівераныя працай і ў працы, але яшчэ не абгрызеныя ёй, а толькі абуджаныя, абуджаныя працай і сонцам, павевамі цёплага ветру, у якім столькі надзеі і абяцання. Такім некалі быў і ён, Трубецкі, у такую пару пакінуў ён сваю родную Смаленшчыну. Была ў яго там дзеўка, да якой ён заляцаўся, думаючы аб жыце і жыцці. Была дзеўка, ды сёння ўжо чыясьці, пэўна, жонка. Як грыва залацістага коніка, хвалюецца пад ветрам, красуе жыта, і лёгкае мроіва, прыкметнае толькі воку аратая, пакалыхваецца над полем. Залацісты буланы конік ды прыдароншы лятучы дыл — вось што вызначала яго лёс, лёс смаленскага хлопца Трахіма Трубецкага. Другія мужыкі сеюць жыта, косяць і малоцяць яго.

I Трубецкі прыгадаў, як гаротна рвалі жылы на гэтай зямлі за гэтае жыта Знаўцы. Абодва ў мінулым чырвоныя коннікі: адзін — добраахвотна, другі — па мабілізацыі, яны атрымалі зямлю не па жэрабю, а выбіралі па жаданні. I выбралі так, што ніхто не мог папракнуць іх: трохі панскае, а больш неруш, цалік. Калі намералі таго цаліку, мяжу пракладвалі сякераю. Ішоў наперадзе Іван, а Міхаіл за ім ужо з сякераю, высякаў кусты, абсякаў карані, сёк дзёран, сякераю ўгрызаўся ў зямлю. I толькі пасля гэтага пусцілі валоў з плугам. I панскі прырэзак таксама пасмактаў крыві і поту. Ад пана ім дастаўся кавалак саду, што ўхапіўся ўжо здзічэлай калючай слівай. Пакуль высеклі яе, выкарчавалі ўсе пні, што засталіся ад яблынь, хапіла ўсяго. I Трубецкі спачуваў іх натужнасці, недзе таксама, як і Знаўцы, тужыліся яго бацька з братамі. I з нядобрай весткай выпала сёння Трахіму ісці ў хату Знаўцоў яшчэ таму, што Іван Знавец — свой чалавек, амаль родны яму. I няма яго цяпер тут, далёка ён цяпер, у самога, можна сказаць, чорта ў зубах, на тым баку недзе. Аб гэтым ведае толькі ён, Трубецкі, ды брат Івана Міхаіл і каму трэба яшчэ ведаць. Ішоў, як чуў нешта, прасіў не крыўдзіць сваіх, камячыў у руках салдацкую папаху, ці, як тут кажуць, бекешу, і да самай апошняй хвіліны не наважваўся надзець яе на галаву, што ўжо крыху была лысаю. Прадчуваў, нічога не скажаш, Знавец ёсць Знавец. Сюды, на хутар, у сваю хату, ён павінен і вярнуцца. У той дзень брату дадуць аб сабе знаць, перамігнуцца, пасвецяць адзін аднаму, Міхаіл адкіне светамаскіроўку з акна, Іван — запаліць ліхтарык, як словам перакінуцца: «Жывы?» — «Жывы!» — «Ну, дык давай жа, братка, у родную хату, яна чакае і вітае цябе». I, адчуваючы падтрымку брата, затоенае дыханне бацькоўскай хаты, зручней будзе Івану абыходзіць чужыя пасты і дазоры, хавацца ад пеўніка. Таму і не знеслі хутара адразу, як толькі стала тут граніца. I другі хутар, што недалёка адсюль, Місцюкоў, не кранулі, каб не навесці на здагадку той бераг. Але хутар Місцюка менш за ўсё турбаваў Трубецкага. Як і што сказаць Міхаілу Знаўцу?

I сказаў ён не тое, што трэба: «Дарагі таварыш Знавец, звяртаюцца да цябе таварыш Рэспубліка і таварыш граніца»,— словы, якія ён прыдумаў, стоячы каля жыта. А другія, казённыя: «Грамадзянін Краіны Саветаў Міхаіл Знавец...»

Пачуўшы гэтае «грамадзянін», Знавец ледзь не падавіўся бульбінай. Ён якраз снедаў, уся сям'я: жонка Міхаіла, жонка Івана, дзеці іх — абляпілі стол, як мухі, і так шчыльна, што і кошцы не прашыцца. Чыгун паронак высыпалі проста на стол, тут жа сыпучай жоўтай горкай падсмажанае і тоўчанае льняное семя. Дарослыя і дзеці шчыравалі, як лясныя дзятлы, макалі бульбу ў лён і запівалі кіслым малаком.

— Іван? — апёкся, папярок горла стала бульбіна Міхаілу.

— Што Іван? Дзе Іван? — разгубіўся і Трубецкі.

— Вам лепш ведаць, грамадзянін чырвоны камандзір,— прабегся вокам па русявых галоўках дзяцей, хутка ўсё ж знайшоўся Міхаіл, захукаў, астуджваючы гарачую бульбіну.

— Ведаем, Міша, ведаем,— не без прыкрасці за свій язык, запознена, але ўсё ж больш проста паспрабаваў загаварыць начальнік заставы.— Ты лепш садзі мяне застол і частуй бульбаю.

Яму і сапраўды захацелася гэтай гарачай бульбы з ільняною тоўчанкай, з кіслым малаком з гладышкі, толькі б адцягнуць тое галоўнае, дзеля чаго ён ішоў сюды. Але Міхаіл не паверыў у яго простасць і шчырасць, не паверыў, што з-за гэтага і завітаў у яго хату пагранічнік.

— Воля ваша,— сказаў ён з папрокам.— Не грэбуеце — садзіцеся з намі за стол. Вы тут гаспадар.

Трубецкага заела. Не думаў ён, што будзе чужым гэтай хаце, і не вельмі ж ён ужо і камандзірыўся, каб яго лічылі тут чужым.

— Не тое ты мне, Міша, гаворыш, не тыя словы я чую ад цябе, дарэмна крыўдзіш мяне. Я да цябе, праўда, па сур'ёзнай справе, але як таварыш і брат.

— Ну-ну, кось-кось ды і ў аглоблі,— буркліва, але ўсё ж больш лагодна ўжо, здаецца, сказаў Міхаіл.— Адчуваю я, Трахім, што ў цябе за справа. I чакаю, жду, вось і жданкі апошнія ўжо, бачыш, пад'ядаю... Апошняя ўжо бульба... З Іванам усё добра?

— Добра,— неяк крыху высакавата і звонка вырвалася ў Трубецкага. I гэты ўласны, што ў маладога пеўніка, голас і самому яму здаўся брыдкім, але тут ён нічога не мог перамяніць, такі голас, крыху вышэй посвісту куль, набыў ён на фронце.— Усё добра з Іванам, усё спакойна,— паўтарыў Трубецкі ўжо больш цвёрда і ўпэўнена.

— Значыць, тады пра тое самае гаворка,— абмяклым ад тугі голасам сказаў Міхаіл.

— Пра тое самае,— пацвердзіў Трубецкі, нічога не пазначыўшы, нічога не назваўшы, пацвердзіў толькі таму, каб не даць выйсці гэтай тузе Міхаіла, каб яна не перайшла ў злосць і лютасць і ў той лютасці ён не сказаў чаго-небудзь лішняга, каб ён сам, Трубецкі, не сказаў лішняга. Боязь гэтага лішняга яны адчулі абодва і таму перавялі гаворку на будзённае, не вельмі значнае, пра што можна гаварыць заўсёды, калі няма аб чым больш гаварыць і маўчаць цяжка: пра паводку, надвор'е, сенакос, ураджай. Перагаварылі ўсё гэта і, як выпусцілі пару, замоўклі. Трубецкі даваў Знаўцу час, каб той сам прыйшоў да думкі, што гэта непазбежна, незваротна. Знавец прызнаваў ужо гэтую непазбежнасць, але ў той жа час спадзяваўся на заўсёды выратавальнае мужыцкае авось: авось, забудзецца, перамелецца, абыдзецца. Але, спадзеючыся на авось, добраахвотна здавацца і не думаў. Паклаў на стол, напаказ, рукі, каб відаць былі акамянелыя,што смала-жывіца на параненым дрэве, мазалі, рукі ўчэпістыя, якія гаварылі самі за сябе без слоў: што ўжо трапіла ім, то іх. Трубецкі прыняў гэты выклік рук, моваю рук і адказаў яму. Мімаволі пальцы іх замітусіліся, паскробваючы пазногцямі дубовую дошку, пабеглі насустрач. Сышліся, спляліся, узняліся ўгару рукі, уперліся адзін насупраць другога локці, як укопаныя, замерлі. Варочаліся толькі лапацістыя далоні, уздуваліся і набракалі сінню жылы на шыі ў кожнага ды сінелі твары. I яны абодва, пэўна, адначасова зразумелі, што сканаюць, але не здадуцца, не саступяць, уздыхнулі і расціснулі пальцы, ужо ведаючы, хто перамог, але ўсё працягваючы гуляць у маўчанку, адзін — з літасці, а другі таму, што сапраўды адняло мову, залажыла глотку, запаў язык. I Міхаіл у тую ціхую хвіліну быў вельмі падобны на брата Івана, які развітваўся з родным берагам, знямела стаяў на сухім перад тым, як ступіць у ваду Пятлянкі, пераплысці рэчкуі выйсці ўжо на другім свеце. Горкая то была Івану хвіліна, такая ж гаркавая хвіліна была цяпер і ў Міхаіла, пакуль доўжылася яна, Міхаіл, трохі таксама лысаваты ўжо, з кашчавым, як не мужыцкім, высокім ілбом, выцягнутым у клін, таксама як не мужыцкім, тварам, нагадваў Трубецкаму Івана. Вось толькі думкі варочаліся ў гэтым ілбе адвечныя, мужыцкія, цяжкія, што жорны, і такія ж непаваротлівыя. Іван усё ж быў хутчэйшы на думку, давала аб сабе знаць Еўропа, якую Іван зведаў, калі ўцёк з аўстрыйскага палону і тры гады мераў яе нагамі, ішоў дахаты. Сам жа Трубецкі быў не вельмі даўно адарваны ад сахі, можна лічыць, што сюды ён прыйшоў адразу ж пасля бою, быў здольны думаць і хутка, і марудна, таму маўчанне, што рабілася ўжо зацятым, не нудзіла яго. Да ўсяго ж дапамог яму малодшы сын Івана, які, што куранё з падбітаю нагою, бокам падкраўся, пасмоктваючы палец, да драўлянай кабуры з наганам.

— Смялей, смялей, маляўка,— падбадзёрыў яго Трубецкі.— Як завуць цябе?

— Мар'ян,— адказаў хлопчык і схаваўся за спадніцу маці.

— Мар'ян, а такі баязлівы.

— Я не баязлівы, я асцярожны. А кулі ў вашым нагане таксама з дрэва ці сапраўдныя? — вытыркнуў нос з-за спадніцы і зноў схаваўся.

— Можаш праверыць,— сказаў Трубецкі і сыпануў на стол жменьку патронаў. Хлопчык падышоў да стала.

— Яны ўсіх засаб страляюць ці з разборам, толькі белых? — Дакрануўся мокрым пальцам да патронаў, адхапіў руку, як апёкся.

— Толькі белых,— уздыхнуў Трубецкі.

— Дзядзька, дзядзька, не бойся ты яго,— коцікам падкаціўся Мар'ян да Міхаіла, паспеў усё ж прыхапіць са стала і заціснуць у далоньцы пару патронаў. Міхаіл прыгалубіў яго, пагладзіў па галаве і сам, здаецца, павесялеў, нібыта забыўся пра Трубецкага, пра той клопат, што пагранічнік навязаў яму. Твар яго ўжо не выдаваў так клінам, хаця застаўся строгім, неяк іконна палагоднеў.

— Ох, і не мужыцкага ты, Міхаіл, роду-племені,— мімаволі вылецела ў Трубецкага.

— А якога ж яшчэ,— нядобра нахмурыўся Знавец, адпіхнуў пляменніка, нібыта яму стала сорамна сваёй толькі што выказанай пяшчоты.— Сам ты якога роду?

— Угадай, Міша,— заспяшаўся, пачаў ламаць лёд Трубецкі.— Панскага я роду. Байструк, праўдзівей кажучы, унук байструка. Пан у нашай вёсцы, што жарабец, пладавіты быў. Палавіну баб абгуляў і другую змог бы, ды... Так што панскай крыві я. Адной толькі літаркай на пана не выцягнуў.

— Гэта якой жа?

— «О». Было б яно ў самую кропку, Трубецкой, а так Трубецкі ці Бецкі — чалавек савецкі, свой, а не нямецкі.А ты?

— А мы Знаўцы. Быў тут народзец такі, лесавікі, рахманыя людзі, але сваім не папускаліся, чужога не бралі,сваё бераглі. Не так, як сёння, вось зараз ты ў мяне, а я ў суседа... Выбілі народзец той, звялі... Думалі, што ўвесь, але прадзедка наш схаваўся, выжыў, таму што Знавец...

Трубецкі адчуў, што гаворка ідзе не зусім так, як яму хацелася, і перабіў Міхаіла:

— Байкі, Міша, баеш мне, загаворваеш зубы.

— А няхай і байкі... А калі я не крануся з месца? Не крануся, і ўсё, нясіце на руках, як нябожчыка нясіце, нагамі ўперад.

На палацях, каля печы, завешаных чорнай занавескай, нехта ўздыхнуў, зашамацеў і заскробся, занавеска адхінулася, перад мужыкамі паўстаў дзед у белых палатняных штанах, падпяразаны вузенькім сырамятным раменьчыкам, у зрэбнай белай кашулі і сам белы, але толькі тварам, а валасы амаль без сівізны, толькі русява-плямістыя; абапіраючыся адной рукой аб комін, у другой трымаючы кіёк, пацюкваючы вакол сябе тым кійком — сляпы быў ці прыслеп, трапіўшы са свайго закутка на святло,— дзед выскрабся на сярэдзіну хаты.

— Што, дзедка? — замітусіўся, ускочыў з лавы Міхаіл.

Дзед павёў невідушчымі вачыма па хаце, знайшоў, спыніў позірк на Трубецкім. Штосьці мімаволі ўзняло з лавы і Трубецкага, загад нейкі сыходзіў ад гэтага дзеда, нешта ўжо тагасветнае. Трубецкі стаяў побач з Міхаілам, і былі яны, здавалася, аднаго росту, толькі Трахім у ботах выдаваў вышэйшым, Міхаіл жа быў босы, па-хатняму расхлістаны, трохі прыгнуты, як прыгнечаны, а Трубецкі зацягнуты, падабраны, але гэтая падабранасць пад пільным позіркам дзеда крыху знікала, і камандзір заставы раўняўся са Знаўцом і ростам, і шырынёю плеч. Не просты быў дзедка, гэта Трубецкі адчуў адразу, з тых лясных глухаманістых дзядкоў, што і кроў здольныя былі загаварыць, спыніць кроў, і ў хамут прымусіць чалавека па сваёй ахвоце галаву ўсунуць і без яго слова, дазволу ўвесь дзень на пасмешышча ўсёй вёсцы хадзіць з гэтым хамутом.

— Вось як дзедка загадае, так яно, Трахім, і будзе,— сказаў Міхаіл.

— Уладзе, Міхайла, трэба падпарадкоўвацца,— голас дзедаў быў сухі, нібы не чалавек гаварыў, а ліст шапацеў.— Улада ўсё роўна верх возьме.

Міхаіл павярнуўся да Трубецкага. I Трубецкі, адчуваючы глухі шум у галаве і нейкае расплывістае мільгаценне перад вачыма, як усё роўна дзіцячыя сны наплывалі на яго, пацвердзіў:

— Возьмем.

— Бярыце, усё бярыце... А што ўзамен?

Дзед зноў запацюкваў кіёчкам і схаваўся за занавескаю.

— Дзякуй,— сказаў Трубецкі Міхаілу і дзеду, але больш дзеду.— А ўзамен што хочаш і дзе хочаш. Заўтра ж сюды прыедзе каморнік. За жыта заплоцім.— Трубецкі спяшаўся сысці з хаты Знаўцоў. Усё абышлося і, здаецца, палюбоўна, але цяпер Міхаіл затрымаў яго:

— Мо хоць палавіну б зямлі пакінулі мне тут, бабе над грады. Сад вось гэты панскі.

— Сад якраз і не магу. Будзем зноў садзіць яго.

— Што садзіць? — не зразумеў Міхаіл.

Трубецкі разгубіўся і збянтэжыўся. I разгубленасць яго была амаль што дзіцячай, ён пачырванеў, пачаў заікацца, лацвей было ламаць Міхаіла, чым вось так на вачах усёй яго сям'і, дзедкі за занавескаю гаварыць пра тое, што ён хаваў нават ад сябе, выношваў у душы не адзін дзень і месяц.

— А пралетарскі, агульнасялянскі наш сад садзіць,— сказаў Трахім, адчуваючы, што слоў гэтых не зразумее Міхаіл, не адгукнецца на гэтыя словы, дарэмна ён выказвае сябе. Ці зразумеў бы яго Міхаіл і ў добры час, ці да гэтага сёння людзям.

— Наш сад,— хмыкнуў Знавец.— Быў тут у нас адзін садавод, самога падвесілі на яблыні, як яблыка. I ты запанеў ужо... Высеклі сад.

— Дурныя былі,— сказаў Трубецкі.— Вось ты высякаў, а сыны твае садзіць будуць.

— Сыны,— нешта, пэўна, злоснае хацеў сказаць Міхаіл, але за занавескаю дробненька і сярдзіта запастукваў кійком па печы дзед.

— Не разумееш, дык хоць не плявузгай,— і дзядок зноў выграбся на хату.— Ідзі, ідзі, войска, і праў службу. Мар'яна вось вазьмі ў памочнікі сабе, ён у Знаўцоў удаўся, і памілуй вас бог,— падштурхнуў Мар'яна да Трубецкага, перахрысціў іх. I Трахім адчуў тварам подых сухой травы, чабору, верасу і трохі ладану.

Да Місцюкоў Трубецкі ішоў ужо больш упэўнены. Праўда, за ім быў увязаўся Мар'ян, зразумеў, пэўна, словы дзеда як загад. I начальнік заставы доўга і марна ўгаворваў яго вярнуцца дамоў. Мар'ян слухаў яго і не адставаў. Прыгразіў крапіваю. Хлопчык адстаў, але цягнуўся за ім, што сабачка, і Трубецкі вымушаны быў здацца: хай цягнецца. З Місцюком гаворка была кароткаю: у дваццаць чатыры гадзіны. Для слоўца, зразумела, больш гэтыя дваццаць чатыры гадзіны, але не толькі. Быў у Місцюка грэх, хадзіў часцяком ён на той бок. На заставе добра ведалі аб гэтым, але напачатку глядзелі скрозь пальцы. Місцюк, не здагадваючыся пра тое сам, служыў добрым прыкрыццем Івану Знаўцу, як служыла прыкрыццем калі не палавіна жыхароў вёскі, то трэцяя частка іх. На той бок рэчкі ў кожнага, хто жыў тут, былі родзічы, свойсцвеннікі. Але Місцюк апошнім часам не ведаў ужо меры. Дайшоў да нахабства, наладзіўся праз граніцу ездзіць на падводзе, як да цешчы ў госці. I палякі, бясспрэчна, прыкмецілі яго ўжо. Трубецкі пільна агледзеў хату Місцюка. Не, гаспадар яе, канечне, не просты і не дурны, каб слядзіць у сваёй жа хаце. Нічога не кідалася ў вочы, усё тут было звычайнае, сялянскае, саматканае і самаробнае. Але начальнік заставы прыкмеціў, што разам з ім не менш пільна аглядвае сваю хату і Місцюк. Трубецкі ўсё ж знайшоў, што шукаў, усміхнуўся сыну Місцюка, спатыкнуўся вокам на сыне і Місцюк, спахмурнеў, закрычаў:

— Сідар, марш з хаты, куры гарод перапаролі.

— Пачакай, Сідар,— спыніў таго Трубецкі.— Ідзі сюды. Добрыя штонікі ў цябе.

— Ага,— сказаў Сідар,— магазінныя. Татка з таго боку прывёз. Цэлы пук. I такія, што на вас налезуць, ёсць.

— Ну, давай памераем, якія штонікі на мяне,— папрасіў Трубецкі.

— Ой, слухайце вы падшыванца, шкуру спушчу! — цыкнуў Місцюк на сына.— Пашыла мне баба, дык вось...

— Ага, маці пашыла, а сам гаварыў, як у начальніка міліцыі...

— Марш з хаты, вош курыная,— не вытрываў Якім і так аплявушыў сына, што той ілбом адчыніў дзверы. Прыспеў, прыспеў ужо час перакрываць Якіму Знаўцу, Місцюку, дарогу на той бераг. I Трахім у яго хаце правіў толькі службу. Якім не ўпарціўся, як Міхаіл, дапяў, што можа быць і горш:

— Уладу паважаю і літасць яе бачу. Рукамі і нагамі за тое, што яна ні загадае. Нават выпіць за яе з грамадзянінам начальнікам-камандзірам магу. Мо праўда? Добрая, з магазіна.

— З якога магазіна? — голасам высокім і звонкім спытаў Трахім.

— Вядома, з якога,— ускінуў вяртлявыя рукі Якім,— з таго, у якім прадаюць.

— Нясі,— загадаў Трубецкі.

Якім кумільгом кінуўся з хаты ў камору, нешта там перасунуў, нешта скінуў, выйшаў з пляшкаю гарэлкі.

— Яна,— сказаў Трахім і храпнуў пляшку аб стол.

— Так ёй і трэба,— здаецца, іншага і не чакаў Якім і ніколькі не засмуціўся.— Ёсць розум у начальства, ведае, што робіць. Жонка, прыбяры погань гэту. Больш няма, прабачай, камандзір, а то б я сваімі рукамі яшчэ адну храпнуў.

I, гледзячы на Місцюка ў тую хвіліну, Трубецкі паверыў, што гарэлкі ў яго сапраўды няма. А была б — разбіў бы і вокам не міргнуў. I ў хаце запанавала прыкрая цішыня, і прыкра было на душы ў Трубецкага: да чаго ж выкрутлівы чалавек, да якога ён прыйшоў, круціцца, што ўюн, і не ўхопіш яго, не прышчэміш. Толькі што быў чорны, пасыпалі соллю — пабялеў, а можа стаць і сінім, і чырвоным, спатрэбіцца, дык і бясколерным. I нішто яму не шкодзіць, ні вецер, ні дождж, ні сонца, ні мароз, да ўсяго прызвычаіцца, на карысць сабе паверне. Усё гэта добра ведаў Трахім, таму што сам выйшаў з Місцюкоў і Знаўцоў, яго таксама гнялі, і круцілі, і хапалі за жабры, і соллю пасыпалі. Але ўсё гэта было колісь, цяпер жа зусім другі час. Місцюк жа сам вешаў пана на яблыні, дык чаго ён круціць і віляе, бачыць далей за яго, Трахіма Трубецкага, ці зусім нічога не бачыць. Ужо ж і камунізм не за гарамі. Ды, пэўна, патрэбен гэты камунізм Якіму, хоць і мужык ён працавіты...

— Ну, вось што,— перабіў сам сябе Трубецкі,— ты мяне разумееш, Якім.

— Не поўнасцю і цалкам,— нешта новае падумаў, узяў сабе ў галаву Місцюк.— Знаўцоў чаму не зганяеш з іх кубла? Знавец — і жнец, і на дудзе ігрэц, дзе ён толькі цяпер і каму грае?

— Зганяем і Знаўцоў,— зразумеў закід і здзівіўся вёрткасці Місцюка Трубецкі, пужануў яго: — Сабакі нешта, Якім, моцна ўжо брахалі, калі ты на той бераг ездзіў.

— Якія сабакі,— ускінуўся, закруціў маленькай і на тонкай шыі галоўкай Місцюк.— Якія сабакі, начальнік... Э, было, было. Сабака, ён на тое і сабака, яму глотку не заткнеш, ён жа без паняцця — савецкі, польскі...

— З паняццем сабака,— жорстка спыніў яго Трубецкі.— Ты на той бок, і адразу ж на Ніўках, на польскай заставе, і ўзняўся брэх. Аніхто не азваўся, не стрэліў. Не было гэтага, Якім?

— Не было,— здаецца, скарыўся Трубецкаму Місцюк і як бы выпадкова прагаварыўся: — Знавец у адзін бок, я — у другі. Таму яны і збіліся са следу, згубілі нас,— прыкусіў язык, чакаў, што адкажа на гэта начальнік заставы. I Трубецкі адказаў:

— У дваццаць чатыры гадзіны. Але з вёскі ні кроку. Аб'явіцца Знавец, будзем разбірацца, за што вас сабакі польскія палюбілі, чым вы ім дагадзілі.— Падняўся і пайшоў з хаты, следам за ім выйшаў на двор і Місцюк, прымружыў пераменлівыя, як у ката, вочы, агледзеў сваё селішча: хату, клець, падворак, на якім упарадкавана стаялі пад навесам калёсы, неабдымны ясакар з бусліным кублом на ім і цьмяным голасам, як скардзячыся, сказаў:

— Дарэмна, ах, дарэмна зжываеце мяне, начальнік, з гэтай зямлі. Сёння я вам спатрэбіўся б, прыгадзіўся б.

— На што ж ты годзен?

— А на ўсё, начальнік, на ўсё.

— Вось таму і не годзен.

— Глядзі, начальнік, твой верх. Толькі не прамахніся, не пракінься, як бы потым шкадаваць не прыйшлося, як бы зваць не прыйшлося. А я мо і не пачую, аглухну к таму часу. Глухаваты я раблюся і сёння, аглушыў, аглавушыў ты мяне.

— Не твой клопат. Не станем мы цябе зваць.

— Усяляк бывае. Наперад іншым разам не грэх патыліцаю паглядзець.

Трубецкі спыніўся, але Місцюк угнуўся і быў ужо на ганку, зачыняў за сабою дзверы.

За хутарам Трубецкага чакаў, нудзіўся Мар'ян. Углядаўся ў чужы бераг, на польскіх пагранічнікаў.

— А чаму ў нашых салдат шапкі званіцаю, з адным ражком, а ў палякаў аж чатыры рагі?

— А таму, Мар'ян, што мы аднаму богу молімся, а яны на ўсе чатыры бакі круцяцца.

Мар'ян, пэўна, не зразумеў, нахмурыўся. I Трубецкі прыгарнуў яго да сябе, пагладзіў стрыжаную пад Катоўскага галаву, прылашчыў за бацьку, за Івана, які быў недзе там, на тым беразе.

Місцюкі з'ехалі з вёскі ўсёй сям'ёй праз два дні. I больш аб іх да самай вайны ніхто тут не чуў і не ведаў. Знаўцы з дапамогаю пагранічнікаў разабралі і перакінулі хату на новае месца і таксама блізка каля вады, як загадваў дзедка:

— Смерць недалёка, дык каб хоць напаследак на ваду паглядзець. Вада супакойвае.

Урочышча Беліч было ад вёскі за кіламетр, і нічога ў ім белага, хутчэй чорнае ўсё — чарналессе і зямля горшая за хутарскую, але вада сапраўды блізка, старое, занядбанае возера, і таксама чорнае, са стагамі счарнелай і спарахнелай ужо лазы на беразе: возера прыйшлося даспадобы бабрам. Ім яно і належала. З аднаго берага возера на другі перакінуты быў трухлявы масток, па якім даўно ўжо ніхто не ездзіў. I масток гэты адпавядаў назве ўрочышча, быў ён белым, таму што ніхто не даглядаў яго, сівым, дубовыя плахі, абсівераныя вятрамі гадоў, з'едзеныя сонцам, дажджом, распаўзліся, спарахнелі да самага нутра, і каня на іх пускаць было небяспечна. Затое чалавеку летам у прыгрэў пасядзець на мастку прыемна. Нехапатліва плавалі па вадзе, коўзаліся па беразе каля сваіх хат не палоханыя яшчэ бабры, каля паляў, пад мастком, у спёку знаходзілі прытулак язі, зрэдку ўскідваўся шчупак, усплёсквала выдра, у нерухомым небе кружыў коршак, лунаў высока над вадою і дубамі, дубы і вада трымалі яго сваім дыханнем. Сярод гэтай вечнасці Знаўцы і паставілі хату. Ужо на другі дзень пасля таго, як да іх завітаў начальнік заставы, з раёна прыехаў каморнік. Адмераў два гектары і дваццаць сотак, ні больш ні менш, столькі, сколькі было ў іх зямлі на старым месцы, аслупаваў з чатырох бакоў, пад слупкі накідаў вугалю і бітага шкла.

— Гэта калі вы парушыце мяжу, уздумаеце лішняга прыхапіць,— растлумачыў Міхаілу.— Знак у зямлі ўсё роўна застанецца, куды вяртаць вас. На вякі знак.

I Знавец паверыў, што сапраўды цяпер гэта ўжо на вякі. I пачаў абжываць Беліч. Рыхтаваў зямлю пад ворыва, карчаваў старыя дрэвы, садзіў маладыя. Зямлі яму ўсё ж прырэзалі, далі ўчастак пад лес. I Знавец, мяркуючы, як жыць далей, засаджваў яго хвояй, якой тут у прырэччы амаль што не было, зрэдку толькі сярод дубоў пракідвалася хвойка. А без хвоі, калі хочаш жыць, працягваць і доўжыць свой род, мужыку не абысціся. Знавец жа планаваў сябе, свой працяг на паўста, а то і сотню гадоў наперад. Здабываў хвойкі па калена сабе, ссаджваў іх з воза, бачыў за імі сосны гонкія, мачтавыя. Не ведаў адпачынку ні ўлетку, ні зімой, ён ужо сустракаў чацвёрты год міру на сваёй зямлі. I той год быў пазначаны вялікай жалобаю. Зімой памёр Ленін. Пагранічнікі ўсяго атрада скідваліся па капейчыне, збіралі грошы на помнік Ільічу. На помнік прынёс Трубецкаму апошнюю, як сказаў, у хаце залатую мікалаеўскую дзесятку Міхаіл Знавец:

— Дзедкава. Прасіў дараваць, што не здаў раней, бярог сабе на смерць. Сон, гаворыць, бачыў, паківаў яму Ленін за гэтую дзесятку, але дараваў, дык няхай жа не судзіць яго і Савецкая ўлада.

Помнік паставілі ў пасёлку, дзе месціўся атрад, праект зрабілі самі пагранічнікі, самі ляпілі і помнік. I гэта быў першы помнік правадыру ў краіне. А вясной у тым жа годзе Трубецкі вывеў пагранічнікаў садзіць сад. Усю вясну ездзіў па вёсках, здабываў саджанцы. Час быў такі, што не думалі яшчэ людзі пра сады, яблыні і грушы. Неяк на заставу і ў вёску наведаўся Чарвякоў, спытаў у падлеткаў, чаго б яны хацелі. «Хлебца»,— дружна адказалі яму. Вясной, калі зіма ўсё вымела з сусекаў, а расце адна толькі крапіва ды лебяда, хлебца гэтага хочацца няўсцерп. I рэчка была ўжо не такою шчодраю, як раней, не адорвала так рыбай, да ўсяго ж не надта лёгка было паткнуцца да той рэчкі, ачужэла яна, стала варожай сяльчанам, пастрэльвалі з таго і з гэтага берага. Але калі закладвалі сад, той і гэты бераг і паразумеліся, і дзень выдаўся надзіва, сапраўды вясенні і сонечны, першамайскі. Пад духавы аркестр прайшлі са сцягамі па вёсцы, ішлі знарок так, каб палякі, што, як мурашкі, абляпілі на тым беразе ўсе дубы, бачылі. I таму, што на сэрцы ў кожнага было свята, той бераг, здавалася ім, быў як у смузе, у тумане, хаця сонца свяціла аднолькава, што там, то і тут. Спыніліся каля застаўскай трыбуны.

— Усё,— сказаў, узлезшы на гэтую трыбуну, Трубецкі.— Усё, таварышы пагранічнікі, мужыкі, парад скончыўся, будзем садзіць сад...

I сад садзілі пад музыку, пад духавы аркестр, капалі ямкі, ставілі і прыкопвалі саджанцы, палівалі зямлю. I было бясконцае сонца, шмат чырвоных фарбаў, смеху і радасці. I не толькі таму, што стаяў святочны і сонечны дзень: рабілася ўсё на вачах у таго берага, які зайздросціў ім, крадком выціраў слёзы. Хлапчукам, Мар'яну і яго равеснікам, даверылі самае галоўнае: ставіць і трымаць дрэўцы, пакуль іх прысыплюць зямлёю, каб хутчэй прымаліся і раслі прама, ні адна яблынька не пахілілася.

— Званіцаю ў неба, а не на ўсе чатыры бакі, смаленскім ражком у неба,— падміргваў Мар'яну Трубецкі. Ён радаваўся больш, чым хлапчукі, хаця збіраўся ўжо дамоў, на Смаленшчыну. Яго не засмучала і тое, што тых яблык са свайго саду, антонавак і шлапакоў, яму наўрад ці ўдасца паспытаць. Чалавек жыве, пакуль пра яго не забыліся, яму можа здрадзіць сябра, яго можа забыцьжонка, могуць вырачыся яго дзеці, але зерне, якое ён кінуў у зямлю, калі-небудзь ды ўсё роўна ўзыдзе, прарасце. Дрэва, пасаджанае табою, калі яно патрэбна людзям, а ў гэтым Трубецкі не сумняваўся, абавязкова вырасце. Дрэва падобна маці, таму што, як маці, яно не здольнае здрадзіць, забыць і вырачыся цябе, пасаджанае табою дрэва — гэта ты сам, гэта чалавек, працяг яго ў вяках. I няхай ён, Трубецкі, пакіне гэтую вёску, людзі яго не забудуцца, сад будзе расці.

Але Трубецкі на Смаленшчыну так і не трапіў, было яму наканавана назаўсёды застацца на гэтай палескай зямлі. У тую ж вясну яго забілі. Ноччу ён пайшоў правяраць пасты. Куля прабіла ордэн Чырвонай Зоркі, упаяла ў грудзі метал, раструшчыла эмаль і супакоіла яго каля Знаўцовага броду цераз рэчку Пятлянку, насупраць польскай заставы на Ніўках. Свая ці прылётная, чужая куля, хутчэй з таго берага, а мо... Але тут застаецца толькі гадаць. Знайшлі яго не адразу, дзесьці ўжо апоўдні, прывезлі на заставу. У сяле ніхто яшчэ не павінен быў ведаць, што няма больш Бецкага, чалавека савецкага, свайго, а не нямецкага. Застава захоўвала тайну, а ўся вёска, у асноўным жанчыны, вечарам прыйшла да казармы пагранічнікаў. Да іх выйшаў намеснік Трубецкага:

— Чаго сабраліся, чаго чакаеце, разыходзьцеся па хатах.

Але жанчыны стоўпіліся, збіліся ў кучу. I гэты натоўп нечакана пачаў цененька ўсхліпваць, усхліпванне хутка перарасло ў галашэнне з прыгаворам:

— Няма, вой, няма больш нашага саколіка...

I намеснік начальніка пагранзаставы зняў фуражку, тым самым як бы пацвердзіў, што сапраўды Трубецкага больш няма. Засталіся толькі казарма, якую ён збудаваў, ды сад, што браўся ўжо ў рост, спрабаваў нават цвісці.

Пахавалі Трубецкага ў дубняку, непадалёку ад заставы і яго ж саду. Яго магілка паклала пачатак вясковым могілкам. Мёртвы ўжо Трубецкі сабраў у адно месца пад шаты дубоў тры вёскі. Да яго смерці гэтыя тры вёскі-суседзі хавалі сваіх нябожчыкаў кожная паасобку. Асобна за лядам, на высокай, па ўсім — насыпной гары, хутчэй за ўсё таксама магільніку, ляжалі немцы, што здавён з'явіліся тут і разбрыліся па ўсіх трох вёсках. У Станіславе было месца палякаў і іншых католікаў. У Залессе, за тры кіламетры, везлі праваслаўных. Цяпер жа католікі, праваслаўныя, лютэране, немцы, палякі, беларусы супакойваліся ў дубняку, каля Трубецкага. У апошні шлях яго праводзілі ўсім сялом. Быў на гэтым пахаванні і Мар'ян. Запомніў развітальны салют пагранічнікаў, сваіх аднавяскоўцаў у жалобе, на труну і Трубецкага ў труне паглядзець не наважыўся, пабаяўся, не ведаючы, колькі нябожчыкаў выпадзе на яго век, будуць іх хаваць у труне і проста так, і больш проста так. Ніхто не мог і згадаць тады, што такое будзе, што такое магчыма, што нават слёз не хопіць, каб аплакаць усіх, не будзе каму і капаць магіл, аддаваць зямлі нябожчыкаў.

На палянцы каля невялічкай копанкі з застойнаю зялёнаю вадою гулялі ў ножыка хлопчыкі, недалёка ад іх, дзе пачынаўся рэдкі бярозавы гай, хадзіў статак: тры каровы, два сабакі. Каровы былі падобныя на сабак, сабакі па кароў, лядашчыя, што жывыя шкілеты, няроўна палінялыя пасля зімы, дзе аблезлыя да скуры, а дзе са збітай у лямец поўсцю. Мар'ян параўняўся з пастушкамі, і яны, як па камандзе, ускочылі, нібыта выраслі з доўгіх да каленяў, а то і да пят кужэльных белых і пафарбаваных чарнілам і крушынаю сарочак. I глядзелі, глядзелі, глядзелі на яго, нібыта гэта і не дзеці былі, а бабулькі. Адбітак старэчай пакоры і цярплівага чакання, здавалася, назаўсёды ўжо застыглы ў іх вачах, на дробненькіх у ластаўчыным рабацінні тварыках. I Мар'ян адчуў сябе няёмка, хаця прайшоу ужо праз мноства такіх вось дзіцяча-старэчых вычакальных вачэй і твараў, кемлівых, разумных, чыстых, вось толькі рабаціністых, але гэта ўжо, бадай, прыкмета ваеннага дзяцінства, адбітак у асноўным вясковай нястачы. Мар'ян не без прыкрасці адвёў вочы ад дзяцсй, нібы ён ашукаў іх. I сапраўды, калі падумаць, можна сказаць, ашукаў, таму што нікому з іх не прыходзіўся ні бацькам, ні братам. Іх браты і бацькі ваявалі яшчэ, а мо ўжо і адваяваліся. Назаўсёды. Віны перад дзецьмі ў Мар'яна не было, вайны ён не ўнікаў, з фронту не ўцякаў, па тылах не адседжваўся, страляў, хадзіў і ў штыкавую, даводзілася — біўся і лапатай, пакуль было здароўе, здаровымі былі рукі. А цяпер правая — што палка. Здалёку ў даўгаполым сваім шынялі, з нерухомай рукой на чорнай падвязцы ён нагадваў варону з перабітым крылом, хаця і бадзёрыўся, пачаў ужо сачыць за сабою. Устаў раненька, чыста пагаліўся, перамяніў падкаўнерык, наваксаваў да бляску боты. Пайшлі родныя мясціны, ён пазнаваў ужо іх: Загалле, Залессе, Замошша, Заброды. Недалёка ўжо была і яго хата.

Мар'ян размінуўся ўжо з дзецьмі, правай лапаткаю, дзе сядзеў асколак, які так і не выйшаў, адчуў, што падмануў усё ж, не апраўдаў ён дзіцячых спадзяванняў. Падумаў, што недзе таксама пільна сочыць за дарогаю і ў кожным салдаце бачыць бацьку і яго дачка. Згадаў дачку і адчуў, як заварочаўся ў лёгкіх асколак, балюча сціснула сэрца: яшчэ не дарасла дачка, каб выглядаць яго на дарозе, што яна разумее, ды і на самай справе ці яго гэта дачка. Па часе дык сыходзіцца, здаецца — яго. А па тым, якое ён пісьмо атрымаў ад жонкі, якую фотакартку яна даслала яму... Сабакі не далі Мар'яну засяродзіцца на тузе і болю, яны імкліва выхапіліся з бярэзніку, шалёна віскочучы, гналі наперадзе сябе штосьці шэрае. Дагналі, збілі лапамі, Мар'яну падалося, што ён чуе нейчы перадсмяротны піск.

— Пайшлі прэч! — закрычаў ён, як хапіла параненых лёгкіх.

Вясковыя сабакі, пэўна, ніколі не чулі, як могуць крычаць франтавікі, спалохана адскочылі. Шэры клубок падкаціўся да ног Мар'яна і імгненна, не раздумваючы, скочыў яму на грудзі. Мар'ян ледзь паспеў падтрымаць здароваю рукой трапятлівы мяккі камячок. Гэта быў зайчык, адны толькі вушкі, такі маладзенькі, малеча яшчэ, увесь яшчэ з малака маці ды трымцення ляснога ліста. Сабакі паспелі раздзерці яму скуру на крыжы, а сам ён быў цэлы. Крыві рана не дала, мо яе і не было яшчэ ў зайчыка, выступіла толькі сукравіца. Мар'ян прыціснуў звярка да грудзей, адчуў, як нешта рвецца, адвальваецца ад яго ўсярэдзіне, адыходзяць маркота і скруха і дыхаецца вольна, лёгка; падумаць толькі, сам пайшоў да чалавека, яму ў рукі, на рукі нават. Дзіця і ёсць дзіця, яшчэ не цяміць нічога, а вось зразумела, убачыла паратунак. Зайчык даверліва тыцнуўся пысаю, аскаленымі ад плачу голенькімі зубкамі ў кіцель, нібы хацеў прашыць гэты кіцель з металічнымі халоднымі медалямі і значкамі, пралезці да сэрца, што трывожна і радасна пастуквала яму ў вушы, супакоіць яго сваёй бездапаможнасцю, безабароннасцю. I Мар'ян з зайцам на кіцелі, як з нейкай вельмі дарагой узнагародай, выструніўся, баючыся шавяльнуцца, знерухомеў на бугры. З аднаго боку хадзілі, скублі траву каровы, з другога — сядзелі сабакі і сумна пазіралі на здабычу, што выслізнула з лап, з рота. Скрозь рэдкі бярэзнічак наперадзе праглядвала саламянымі і чаротавымі стрэхамі вёсачка. I было яму да шаленства хораша, не верылася нават, што можа быць так хораша чалавеку. Яшчэ ж не скончылася вайна, яшчэ ж падаюць славяне, паміраюць сівыя дзяды і русявыя рабаціністыя хлопчыкі, сыны гэтых дзядоў, яшчэ ж невядома, што чакае і яго ў роднай бацькоўскай хаце. Бацькі ўжо няма на белым свеце, дзядзькі Мішы таксама, ён ведаў гэта, ведаў, што яны ўжо ў зямлі. Маці памерла да вайны ад страху за яго, Мар'яна. Да родных магіл трыццаць кіламетраў, а ён стаіць і радуецца ўсяму, што бачыць вока, як здзяцінеў усё роўна. Калі б меў голас, то і заспяваў бы, але голасу ў яго няма, ніколі не было, гэтай жа мінутай яго не хопіць не тое што на песню, на простыя словы: «Божухна, да чаго ж ты прыгожая, зямля мая. I дзе гэта я быў раней, спаў ці піў гарэлку, што не бачыў нічога — ні бяроз, ні хат, ні людзей, ні звяроў, і каб набыць зрок, трэба было прайсці праз смерць, даць нырца ў раку крыві, мора болю, выплыць, выйсці на бераг, мала каму і чаму давяраючы. I ў бязвер'і гэтым раптам так спатыкнуцца на чыстым месцы аб такую вось драбязу, здавалася б, нікчэмнасць, бесталкоўшчыну жыцця ў параўнанні з жыццём мноства людзей, якіх касіла смерць».

— Дзядзечка, дзядзечка, аддайце зайчыка,— набеглі, акружылі Мар'яна хлапчукі.

— Навошта ён вам, што вы будзеце рабіць з ім?

— Гадаваць, пакуль не вырасце вялікі,— нясмела адказаў самы маленькі.

— Прыдумаем,— буркнуў старэйшы.

Мар'ян хацеў ужо і аддаць, але паглядзеў на гэтага старэйшага, што па-сабачы прагным вокам пазіраў на зайца, на змардаваныя, з адбіткам малакроўя тварыкі другіх хлопчыкаў, на касцярок, што тлеў каля копанкі, сабак з прыціснутымі вушамі — і перадумаў.

— Шкада, але самому трэба,— сказаў ён хлопчыкам.

— Навошта ваенным зайчык?

— Трэба,— паўтарыў Мар'ян і адчуў, што яму сапраўды патрэбны гэты зайчык, расшпіліў кіцель і асцярожна пусціў зайчыка за пазуху. Той нейкі час пачмыхаў там, пасоваўся, уладкоўваючыся. Знайшоў сугрэўнае, цёплае месцейка каля рубцоў, мецін, што пакінулі асколкі і нажы хірургаў, мецін, якія яшчэ смылелі і свярбелі. Мар'ян адчуў, як целу зрабілася козытна ад дотыку мяккай шэрсткі, але перацярпеў, і стала яму хораша і дыхалася лёгка, нібыта заяц дапамагаў яму дыхаць, падключыўся да яго лёгкіх, куды падзеліся і хрыпы ўсе, Мар'ян здзівіўся гэтай лёгкасці і бясшумнасці свайго дыхання і падумаў: вось бы такога лекара ды ў шпіталь. Перад ім была ўжо вёска, ён абышоў яе, каб зноў не патрывожыць сваім з'яўленнем малых і старых, каб не вярэдзіць і свае балячкі.Але ўберагчыся самому не пашанцавала. Толькі мінуў вёску, наблізіўся сцежкамі да шляху, прыкмеціў віхлявыя стужкі траншэй і трохі высунутыя наперад акопы. Усё да дробязі паўтаралася. Над адным з акопчыкаў расла і хвоя, і была яна падобная на тую хвою, што стаяла над яго акопам, хаця тую сваю хвою ён не паспеў і разгледзець. Высозная, гэта памятаў, і ўсё гнулася, гнулася, ад ветру ціразрываў снарадаў, макаўкай упіралася ў неба, метраў дзесяць — пятнаццаць — аніводнага сука, а потым адразу вялізная галіна і дубовая калода — борць. Хвоя, што стаяла перад ім, была без борці. Мар'ян пераступіў цераз акопчык, крануў рукою кару: «Як жа ты ацалела, выстаяла?» Узняў вочы ўгору. Не, выстаяць выстаяла, а вось каб уцалець, выйсці з вайны непараненай, не пашчасціла і дрэву. На ўзроўні яго галавы захраслі зацягнутыя ўжо смалою сіне-злосныя асколкі. Некага гэтая хвоя прыкрыла, зберагла, прыняла асколкі на сябе. А вось яго, Мар'яна, не здолела ўберагчы, не здолела.

Непадалёку ад гэтых вось мясцін рота, у якой служыў старшы сяржант Мар'ян Знавец, вяла бой за чыгунку. Немцы акапаліся, убетаніраваліся за насыпам, хоць зубамі іх выдзірай. А нашы ў рэдкім пералеску, у земляных норах. I два тыдні так. За гэтыя два тыдні, як і наканавана матухне-пяхоце, ад аддзялення Знаўца жывым амаль нікога не засталося, усе з папаўнення. Мар'ян дзівіўся, як гэта яго яшчэ не кранулі ні куля, ні асколак, адчуваў, што жыць яму засталося нядоўга, смерць на вайно не абхітрыш, на пярэднім краі больш як два тыдні не працягнеш. Мар'яну яшчэ пашанцавала, яго не забіла, а толькі параніла асколкам шалёнага снарада, хтосьці маліўся за яго, мо маці на тым свеце, а мо сама смерць палічыла, што аднаго Знаўца трэба пакінуць хоць на развод. Акопчык, у якім ён ляжаў з кулямётам і кулямётчыкамі, быў выкапаны пад хвояй, чаму Мар'ян радаваўся сам сабе: якое-ніякое, а ўсё ж прыкрыцце. Дрэву ён давяраў, а хвою яшчэ і любіў, рэдкасцю была яна ў яго краі, радаваўся ён і борці. Гэта было зусім як дома, дзе-небудзь у Белічы ці на беразе Пятлянкі, дзе ніхто ніколі не ведаў вулля, спрадвеку бралі мёд з борці. I ён чуў, як пахла гэтым мёдам, пахла водарам роднага лесу і травы, чуў, здавалася яму, і пчалу, як яна ідзе па ношку, хаця пчолы і пахаваліся, бачачы вайну, з яе кветак, крыві і пораху наўрад ці возьмеш мёду, а калі возьмеш, то нелюдзям, чорту і ведзьме на пагулянку...

Гэтае дрэва з роднай борцю і падвяло Мар'яна. Снарад трапіў праменька ў борць, як навёў яго хто ці сядзелі там вельмі ўжо грэшныя пчолы, разнёс у пух і прах борць, як брытвай зрэзаў хвою. Вершаліна яе высока-высока ўзнялася ў неба, і гэтая хвоя-палятуха з расшчэпленым ствалом — апошняе, што бачыў Мар'ян. Задраўшы ў неба галаву, ён ужо ўпаў на дно акопчыка, а хвоя ўсё працягвала ляцець, укручваючыся кронаю ў самае сонца, смецячы зялёнаю гліцаю і шышкамі, трэскамі, пчалінай перхаццю; самі пчолы, таму што былі божымі дзецьмі, адразу адышлі, пэўна, у рай. Туды ж следам за імі, наўздагон хвоі, што так марудна ляцела па небе, скіраваўся і Мар'ян. Ён таксама, здаецца, адарваўся ад зямлі, ужо даганяў хвою, пацягнуўся за шышкаю, што расла на хвоі, але гэтая шышка ляжала на пяску ў акопчыку. I Мар'ян скроб пальцамі пясок, не выпускаючы з вачэй хвою, што ўсё яшчэ лунала ў небе, падгроб да сябе шышку, якая сыходзіла жывіцай, заціснуў яе ў кулаку і супакоіўся. Гэтая шышка ў знямелай руцэ і вывела яго з небыцця, ён паспрабаваў збавіцца ад яе, расціснуць пальцы і не здолеў, здзівіўся ліпкасці жывіцы, вось да чаго клейкая, і пальцам варухнуць немагчыма, добра памятаў, што падаў на спіну, але цяпер ляжаў чамусьці ніцма, на жываце, і не было дыхання.

Увогуле дыхаў, але неяк апалавінела, удыхаў толькі, а на выдых сілы ўжо не было. Хапаў, як адломваў, паветра носам і ротам, а выдыхнуць не мог, цела было падобна на дзіравы кавальскі мех, як ні накачваў яго амаль што да сёмага поту, а з зевані на вугельчыкі, што ледзь тлеюць, ні ветрыку, шып ды хрып, вужыны посвіст з усіх бакоў, і сам ён ляжаў на зямлі як зморшчаны, зліплы кавальскі мех, не мог утрымаць сябе на жываце, расплёхваўся, расцякаўся целам на пяску, што цеста, сплываў крывёю. Паветра, якім ён насычаў лёгкія, выструменьвалася вонку разам з крывёю дзесь пад лапаткаю. Мар'ян адарваў сябе ад зямлі і паціху ўстаў, цела слухалася яго, хаця і было бязважкім, кружылася галава. Яго здзівіла штучная нейкая, нязвыклая цішыня, а кулямёт жа страляў, тузаўся, курчыўся каля яго кулямётчык, сутаргава крывіўся і нешта крычаў, зявіў рот баец, імя яго Мар'ян не ведаў ці забыў, таму што ён прыйшоў у аддзяленне гэтай вось ноччу. Кулямёт замоўк, баец перастаў курчыцца, пацягнуўся да гранат. Мар'ян, адчуваючы, як разам з перахопленым дыханнем выцякае з яго цела і жыццё, схапіў аўтамат, выкінуўся з акопчыка на бруствер. Але баец сханіў яго за нагу і ўцягнуў зноў у акопчык.

— Куды ты, маць тваю...— не пачуў, а счытаў ён з губ байца.

— А, усё роўна паміраць, дык хоць аднаго гітлера накладу.— Свайго голасу ён таксама не чуў, абмяк, аслабеў, але зноў з нейкай зацятай упартасцю і абыякавасцю да свайго жыцця пачаў выдзірацца з акопчыка, няспрытна, нялоўка. Мар'ян адчуў, як нямее, мярцвее цела, наліваецца холадам. Ён папрасіў вады: няма крыві, дык хай будзе хоць вада ў целе. Баец страсянуў біклагі, што ляжалі ў яго пад нагамі ў акопчыку, і паляпаў рукою па кулямёце, маўляў, ён усё выжлукціў, не крыўдуй, я не вінаваты.

...Мар'ян адарваўся ад хвоі, што п'яным пахам жывіцы так затлуміла галаву: бядуй не бядуй, а трэба жыць, трэба рухацца. Мо яшчэ сёння вечарам ці ноччу, калі пашанцуе, то і дабрыдзе да сваёй вёскі.

— Ну, бывай, родная, расці, яшчэ спатрэбішся, калі не мне, дык майму зайчыку,— крануў асколкі, што захраслі ў дрэве, сядзелі так глыбока, трывала, як і той, што насіў ён у сабе, у сваіх лёгкіх. У медсанбат яго прывезлі без крывінкі ў твары, ды і ў целе, пэўна. Прывезлі, каб на наступны дзень пахаваць у брацкай магіле. Пазней сёстры яму гаварылі: ніхто не верыў, што ён будзе жыць.

А ён яшчэ здолеў памыцца пад дожджыкам-душам: класціся ў магілу нямытым таксама ж нядобра, хоць твар, ды спаласнуў. Куды цяжэй было прымусіць знаўцоўскую кроў прыняць кроў чужую. Але ўсё пераадолеў, вось толькі вывергнуць чужое жалеза з свайго цела не атрымалася. З рукі і пляча выцягнулі, а лезці ў лёгкія, рабіць аперацыю ўрачы не наважыліся. Спрабавалі дастаць магнітам. Тройчы ўкладвалі на стол, уключалі той магніт, і кожны раз адзін і той жа вынік — уздымалася ў неба хвоя, і ён траціў прытомнасць.

— Добра, жыві са сталлю,— дазволіў хірург.— I ў сэрцы пламенны матор.

— Доўга так пражыву? — ціха спытаў ён у хірурга.

— Доўга. Пакуль не памрэш. Збірай транты. А руку распрацоўвай. Зляпілі мы яе табе, не будзеш насіцца,што з лялькай, абдымеш яшчэ і бабу.

I Мар'ян усе доўгія вёрсты па дарозе дадому, як раіў хірург, распрацоўваў руку, але пакуль што без аніякай карысці. Маўчала, не ажывала рука да таго часу, пакуль не падкаціўся і не скочыў яму на грудзі зайчык. А скочыў — штосьці абазвалася ў ёй, абудзілася рука і памяць яе. Адклеіўся, здаецца, каб паківаць сабакам, адзін палец. Мар'ян не ўгадаў, не паспеў прасачыць каторы. I цяпер, набліжаючыся да райцэнтра, ён прыглядаўся да гэтых сваіх пальцаў, папераменна кратаў і слухаў кожны, як распытваў, у якім з іх цепліцца жывое, і не знаходзіў такіх, і было яму прыкра ад таго, што спадзяванні не спраўджваліся і набліжалася родная вёска. Не выходзілі з галавы жонка і дачка: ці правільна ён робіць, што ідзе да іх, ці не лепш павярнуцца — і зусім у другі бок. Дачка нарадзілася без яго, калі ён амаль ужо год быў на фронце. Атрымаўшы першае пасля вызвалення ад акупацыі роднай вёскі жончына пісьмо, ён і падумаць не мог, што дачка можа быць не яго. Папрасіў жонку прыслаць фотакартку. Яна прыслала. Дзіўная нейкая фотакартка, вузенькая, як абрэзаная. Ён спачатку і не прыкмеціў гэтай абрэзанасці, так узрадаваўся, што не прыкмеціў яшчэ таго-сяго: дзевачка спраўная, светленькая, здалося, падобная на яго, жонка шчаслівая. Пусціў фотакартку па крузе, і ўсе зайздросцілі яму, хвалілі жонку і дачку. I толькі палітрук аддзела паглядзеў, сцепануўся. Але адразу пры ўсіх нічога не сказаў, толькі калі яны засталіся адны, спытаў:

— Ты, Мар'ян, нічога такога не прыкмеціў па фотакартцы?

— А што трэба было прыкмячаць?.. Усё разгледзеў.

— Не адмоў тады мне яшчэ раз паглядзець,— папрасіў палітрук.

Мар'ян, зразумела, не адмовіў. Разам яны схіліліся над здымкам. I ў Мар'яна задрыжалі рукі.

— Бачыш,— тыцнуў пальцам палітрук. Мар'ян бачыў ужо ўсё і без гэтага яго пальца. Чужое плячо было там, з боку дачкі, якая трохі адхіснулася ад маці. I добра б, калі толькі плячо,— астатак нямецкага афіцэрскага пагона не ўхапілі, не абрэзалі ножніцы ці брытва, таму і здымачак такі вузенькі, трэці быў на ім, і таго трэцяга абрэзалі, пэўна, пры святле капцілкі, таму што ў сажы была фотакартка. Сажа гэтая выступіла пад вачыма і ў Мар'яна.

— Ты пакуль што не надумвай нічога,— паглядзеў і зразумеў яго палітрук.— Напішы ёй, спытай, а лепш за ўсё на месцы разбярэшся.— I трохі памаўчаўшы: — Колькі табе гадоў?

— Ды пад трыццаць ужо,— адчуваючы сябе старым, выціснуў Мар'ян.

— Ну, дык і не хвалюйся. У твае гады ўсё яшчэ можна паправіць.

Пісаць жонцы Мар'ян нічога не стаў. Наогул перастаў пісаць пісьмы, шарахаўся ад паштальёна, баючыся яго, баючыся, што яму прыйдзе пісьмо. А атрымаўшы, адасобліваўся і паліў, як і тую фотакартку. Падпальваў яе, як падпальваюць уласную хату, разважліва і асцярожна, абдумана, пазбягаючы чужога вока, амярцвелаю рукою акуратна падсунуў да агню, калі згарэла, палкаю развеяў і попел. Фотакартку спаліў, але выпаліць з сэрца нічога не змог. Толькі раздзьмуў агонь, і цяпер ён разгараўся з кожным крокам, які набліжаў яго да родных мясцін.

Лес, па якім ішоў Мар'ян, нечакана кончыўся, як расступіўся, пакручастая сцежка, аббягаючы балота, прывяла яго да чыгуначнага палатна, за якім віднелася ўжо і ўскраіна райцэнтра. «Вось гэта разышоўся,— падумаў ён,— не прыкмеціў, як у пасёлак прыйшоў». Мар'ян узбіўся на насып, пасёлак ляжаў перад ім бы намаляваны цьмянымі фарбамі журботнага мастака ці ўбачаны вачыма дальтоніка. Аніводнай яркай фарбы, каляровай пляміны. Вясенняя зеляніна і тая змрочная, з налётам шэрага вугальнага пылу, скасабочаны, даваенны яшчэ вакзальчык. I аніводнай двух- ці трохпавярховай будыніны, усё скрозь аднаго росту, і ўсё як бы прысыпана тым жа вугальным пылам, попелам: перон, базар, вакзал, штабялі лесу на разгрузачнай пляцоўцы, чорны палын каля рэек, акроплены мазутам. I патыхала, пахла гэтым мазутным палыном, паравозным дымам, што вісеў над станцыяй, завесіў і першыя вакзальныя вуліцы. А яшчэ пахла тым, што ўелася ўжо ў косці Мар'яну, пахла вайною, порахам, гарэлым жалезам і крывёю. Вось толькі адкуль павявала ўсім гэтым, Мар'ян зразумеў, калі мінуў разгрузачную пляцоўку, рудаваты пакгаузік і штабялі лесу. За імі была звалка жалеза, скалечаныя танкі, нашы і нямецкія, больш нямецкія, нашы, пэўна, адразу ж рамантавалі, штабныя машыны, «вілісы», «мерседэсы» і проста жалезнае ламачча, адыходы вайны, так, горача было і тут. Мар'ян нават прысвіснуў. Тое, што вайна не абышла бокам і яго роднага краю, ён ведаў, але каб столькі перакрышыць жалеза... А колькі ж гэта чалавечых жыццяў загублена, і чаму, за што, за нейкую тупіковую станцыю, дзе, здаецца, ніколі нічога вартага не было, ні заводаў, ні фабрык, арцель інвалідаў вырабляла невядома для каго гнутую мэблю, крэслы, этажэркі з лазы. Хто іх толькі купляў, чаго б добрага, а лазы тут, сярод балот і дрыгвы, хапала. Не вельмі вадзілася тут і жывёла; помніцца, перад вайною, як абклалі падаткамі на воўну, людзі не тое што авечак і бараноў, кажухі стрыгчы пачалі. Заканчваліся, абрываліся, здаецца, тут усе дарогі і шляхі. Калі ёсць край свету, то вось ён, тут. I за гэты край свету ішла такая бойка. Мар'ян на тупіковай сваёй станцыі, ужо вызваленай, зразумеў, што за вайна прайшлася па зямлі. Недарэмна звер бяжыць за паратункам да чалавека. А які ж пасля такой вайны будзе ўратаваны чалавек, ці чалавек ён, калі пабачыў і паспытаў такое. Свет яго бацькоў і дзядоў быў вузкі, ён быў абмежаваны іх уласнаю хатай, аселіцаю, быў не даўжэйшы за шост, якім папіхалі яны свае лодкі-душагубкі, гонячы іх па рэках і азёрах. I ў неба падымаліся яны не вышэй вільчыка сваёй жа хаты ці дуба, які рос пры хаце, каб усцягнуць туды кола пад кубло буслам ці борць. Але гэты не надта шырокі, не надта глыбокі і высокі свет быў усё ж без трэшчын, паколатасці. Ён ведаў цану і чалавечаму жыццю, жыццё было мераю ўсяго, хаця, само сабою, здаралася ўсякае. Але менавіта толькі здаралася, не было паўсядзённасцю, побытам, калі памерці, што два пальцы абмачыць. Дзед, бацька саступалі дарогу кожнаму стрэчнаму-папярэчнаму, першымі здымалі перад кожным шапкі, цёмныя, зразумела. былі. Але ці сапраўды ўжо такімі цёмнымі і ці так ужо гнулі перад кожным яны плечы. Калі так, то хто ж тады зламаў хрыбціну гэтай жалезнай пачвары з чорнай свастыкай. А да гэтага яшчэ было з яго бацькам.

Засядала тройка, судзілі яго бацьку як ворага народа. I ён стаяў перад гэтай тройкай прыгнечаны, разгублены, камячыў сваю шапку, смушкавую бекешу, што была вядома ўсёй граніцы, свайму і чужому берагу. Ва ўсім прызнаваўся, падтакваў тройцы: так, хадзіў на той бок, так, меў там і гаспадарку. Так, былі сувязі і з палякамі, і сярод палякаў таксама былі людзі.

Вораг народа,— падвяла рысу тройка. I тут Іван Знавец, не маючы на што іншае магчымасці, падпяў сваю шапку і пшурнуў яе ў твар старшыні тройкі.

Ты вораг мне і майму народу, а не я.

За гэта і атрымаў на ўсю катушку: дваццаць пяць і пяць, як гаварылася, на рагах.

Вайна паказала, які і каму Мар'янаў бацька вораг. Ступіў гэты вораг на яго зямлю, узяў ён спаганеную тымі трыма сваю смушкавую бекешу, замільгацела яна зноў сярод лазнякоў і чароту. I толькі варожая ўжо куля збіла яе на сакавіцкі снег. Такую ж кулю прыняў і брат яго, Міхаіл Знавец, дзядзька Мар'яна, чалавек сапраўды рахманы, памяркоўны, які ведаў заўсёды толькі сваю хату, сваю жонку, сваё возера Беліч, борці на дубах па беразе гэтага возера. А было ўжо тады кожнаму з іх пад семдзесят. Пражылі жыццё, а як пражыве гэтае жыццё ён, ці дацягне да іх веку. Ці не прэсным здасца яму жыццё ў бацькоўскай хаце, і ці ёсць у яго хата. Хто мог загадзя сказаць, што такою цяжкаю будзе яго дарога да бацькоўскай хаты, што ён будзе такі апустошаны, спапялёны, памяць, здаецца, і тая выгарала ў ім, усё спаліла вайна, таму ён ужо і не спяшаецца нікуды, а мог бы і нацянькі ў Беліч, але бавіць час, а прасцей кажучы, баіцца. Баіцца зірнуць у вочы сваёй хаце, вёсцы, аднавяскоўцам. I да вечара будзе кукаваць тут, у пасёлку, а да Беліч падыдзе ўначы, падкрадзецца, што злодзей. А можа, здарыцца і такое, што не наважыцца ён і пастукацца ў дзверы роднай хаты, пастаіць на парозе, дакранецца рукою да клямкі, падыхае знаёмым з дзяцінства паветрам — і на ўсе чатыры бакі, што яму рабіць у роднай вёсцы. Які з яго цяпер настаўнік, чаму ён можа навучыць другіх, калі ў яго сям'і такое, такія цвецікі, такія ягадкі.

І Мар’ян кружыў па паселку да абеду, а пасля абеду не вытрымаў, падабраўся да базарнай плошчы, побач з якою месціўся і райком, і як прывязалі яго тут, узялі ў палон мужыкі і бабы, заклала вушы ад роднай гаворкі, засляпіла вочы ад сялянскіх світак, нязносных, што перажылі і вайну, картузоў, пашытых на паўвайсковы лад, з такога ж, як і вайсковае, сукна, з высокім верхам, тоўстым казырком; жаночых плюшавых жакетаў, так густа пасыпаных самасадам, што аж вочы на лоб лезлі; даўгарогіх стракатых хустак, завязаных пад падбародак, насунутых амаль што на бровы. I ва ўсім гэтым была нейкая трываласць, жыццёвасць, вера была: што б там у свеце і са светам ні рабілася, а мы вось такія, такімі былі, застанемся і будзем, ёсць у нас сваё слова, свае ўборы і звычкі. I Мар'ян не прыкмеціў і сам, як апынуўся ў райкомаўскім калідоры, а там ужо адступаць было позна. У райкоме ён зноў адчуў сябе франтавіком і паводзіў як франтавік. Не спыняючыся мінуў прыёмную і зайшоў у кабінет першага сакратара, не надта вялікі і пуставаты, шэра-аднатонны, як і сам пасёлак: стол, каля дзесяці разнамасных крэслаў з боку сцяны. I гаспадар кабінета пасярэдзіне, нібы ўжо чакаючы Мар'яна, і партрэт правадыра на сцяне. Сакратар нечым падобны на правадыра, можна сказаць, яго копія ў раённым выкананні, копія ад шматразовага і шматступеньчатага выкарыстання крыху бляклая, знявечаная, але і ўпрыгожаная. На сакратары, як і ў таго, на партрэце, такі ж кіцель, таксама, пэўна, міжволі прыжмурвае ён вочы. Толькі з партрэта глядзіць чалавек добры, мудры. А гэты, у кабінеце, жывы, затурканы, без таго адбітку вышэйшай мудрасці на чале, стомленасць на яго твары і маркота.

— Ну, франтавічкі, скора будзеце нагою дзверы адчыняць,— сказаў ён, трохі паморшчыўшыся, убачыў адразу, хто такі Мар'ян, адкуль ён. Мар'ян жа разлічваў убачыць у сакратарскім крэсле чалавека знаёмага, да вайны ён добра ведаў амаль што ўсё райкомаўскае начальства, але гэты быў, пэўна, з новых. I гаворка іх чамусьці не ішла на лад да той пары, пакуль сакратар не спытаў, што ў яго там, пад кіцелем, тапырыцца. Мар'ян збянтэжыўся:

— Ды так, дробязь... зайчык.

— Пакажы,— загадаў сакратар райкома.

Мар'ян скоса зірнуў на партрэт правадыра за яго плячыма, які ўжо загадзя, здаецца, усміхаўся.

— Давай, давай,— прыспешыў яго сакратар, відаць, прывык, каб яму падпарадкоўваліся. Мар'ян расшпіліў кіцель і выграб звярка з-за пазухі, трымаючы яго на далоні.

— Глядзі ты, і на самай справе касы,— здзівіўся сакратар, нібы разлічваў убачыць штосьці не менш за ваўка.— Адкуль ты яго, адкуль ён у цябе, навошта?

— Панясу дамоў...— Мар'ян хацеў сказаць — дачцэ, але стрымаўся.— Падрасце, выпушчу...— Спяшаючыся і крыху блытана расказаў, як заяц сам скочыў яму ў рукі. Сакратар памякчэў, у ім паявілася нешта нават хатняе, зацікаўленасць да Мар'яна з'явілася.

— Знаўцы Іван і Міхаіл выпадкова не родзічы табе? — спытаў ён.

— Выпадкова родзічы,— трохі зацяўся Мар'ян.— Родны бацька і родны дзядзька.

— Вось яно як. Пахожы. Мне б адразу дагадацца, ды неяк не падумаў. Я чалавек у раёне новы, а вы там у сваёй вёсцы ўсе Знаўцы.

— Усе Знаўцы,— пацвердзіў Мар'ян. I яны на нейкі час замоўклі. Мар'ян зноў схаваў за пазуху растрывожанага зайчыка.

— Не думай, я таксама з бою вось у гэта крэсла,— нібы просячы прабачэння, крыху пазней азваўся сакратар.— Другі толькі тыдзень, як праціраю яго... Быў у партызанах, ведаў і бацьку твайго, і дзядзьку, і жонка твая нам дапамагала. Але аб гэтым мы пагаворым... Як ён там, не драпаецца?

— Смірны,— адказаў Мар'ян,— чуе цяпло.

— Чуе цяпло...— Сакратар падхапіўся, ускочыў з крэсла, развёў рукі, як хацеў абняць Мар'яна.— Я цябе, дарагі ты мой старшы сяржант, ужо два тыдні сяджу тут і чакаю. Два тыдні цябе выглядваю, і дзеці выглядваюць, сіраты. Ты ідзеш дахаты, да жонкі і дачкі, а да іх ужо ніхто не прыйдзе. Так што слухай, што я табе скажу, слухай мой загад: заўтра, не, сёння ты дырэктар дзіцячага дома.

Мар'ян таксама падхапіўся з крэсла, спрабуючы перабіць сакратара, але той не дазволіў, прымусіў яго зноў сесці:

— Рыхтуй, ладзь казармы пагранічнікаў, каб у іх можна было жыць. Дапамога патрэбна — да мяне. Усё дадзім, нічога не пашкадуем, самі без сарочак застанемся...

— Не, не,— перапыніў усё ж сакратара Мар'ян.

— Што не? Што не? — спакойна, але толькі чамусьці шэптам спытаў яго сакратар.

Мар'ян адчуў сябе ніякавата. I зноў добрую мінуту, а мо і болей яны маўчалі, пазіралі толькі адзін аднаму ў вочы. I вочы сакратара былі амаль што белымі. «Ён прыпадачны, ці што,— падумаў, здаючыся першым, Мар'ян.— Куды ён мяне піхае? Як жа, я... Я ж не люблю дзяцей. Нельга мяне к дзецям... Мне б цяпер да коней, да жывёліны, да звяроў дзікіх».

— Вось і добра,— сказаў сакратар.— Усё добра, гвардыі старшы сяржант. Дамовіліся. Зняў ты з маёй душы камень.

— А ты мне яго павесіў, навязаў свой камень,— перайшоў на «ты» і Мар'ян.— Нічога ты не ведаеш, хоць ісакратар.

— Я ўсё ведаю, але мы з табой мужчыны, салдаты.— Сакратар падышоў да Мар'яна і паклаў яму руку на плячо. I Мар'ян здрыгануўся: што ён, на самай справе ўсё ведае? Хто можа ведаць яго бяду, боль, згрызоты. За што ён ваяваў тры гады, за хату ж родную. А хаты няма.

— Усё наладзіцца, салдат, усё наладзіцца,— не здымаючы рукі з пляча Мар'яна, працягваў сакратар.— А выбіраць, тым больш перабіраць, нам пасля такой вайны, такой бойні не выпадае. Будзем жыць не па сэрцы, а па загаду. Запомні гэта. Гэта надоўга, мо і на ўсю нашу з табой жытку, да ўнукаў...

У словах сакратара была праўда, якую Мар'ян не мог і не хацеў прыняць, таму што вось так, па загаду, ён жыў да гэтага, усё сваё жыццё. Вайна, здавалася, павінна была б адмяніць усе загады. А калі ж не, то дзеля чаго тады ён столькі разоў паміраў, слухаў і падпарадкоўваўся ўсім і кожнаму, выконваў усе каманды і загады, пісаныя і няпісаныя, спадзяваўся, што кожны гэты загад, кожная каманда — апошняя, стараннасць і спраўнасць дапамогуць пазбавіцца чужой улады над сабой, сам будзе распараджацца сабой, а не будзе жыць як мыш пад венікам. А так ён жыў усе перадваенныя гады. Бацьку ўзялі, калі ён вучыўся ў настаўніцкім інстытуце, і ён баяўся нават чхнуць. На канікулах неяк у роднай вёсцы даў сабе паслабленне, выйшаў з вясковымі хлопцамі і пагранічнікамі гуляць у футбол і, на сваю бяду, сутыкнуўся з начальнікам заставы. Той на злом галавы ляцеў на яго з мячом. Гола было не мінаваць. Мар'ян нават уяўляў сабе, як будзе забіты той гол, куды ўтыкнецца мяч, у дзевятку, пад самую перакладзіну, а ён нават і не варухнецца. Біць жа будзе сам начальнік заставы. Каб, не дай бог, незнарок не перашкодзіць яму, Мар'ян быў гатовы збегчы з поля, пакінуць вароты. I што за чорт пацягнуў яго за ногі, што вымусіла яго кінуцца напярэймы начальніку заставы, кінуцца яму пад ногі, збіць з ног і ўзяць той мяч. Мар'ян не ведае і сам. Азартным ён ніколі не быў, заўсёды ведаў сваю дошчачку, па якой яму наканавана хадзіць, і ні направа, ні налева, ні кроку за край, толькі прама: толькі да канца, да абрыву. Там, каля абрыву, упэўніцца, што перад ім бездань, і павярнуцца на сто восемдзесят градусаў, і зноў лічаныя крокі да другой бездані. А тут ён сышоў са сваёй кладачкі. Не азірнуўся, не спатыкнуўся, выверыў усё да міліметра, да імгнення, і толькі, калі начальнік заставы грымнуўся вобзем, задрыжаў, выпусціў з рук мяч, сочачы, як рассыпаецца разбітае аб камень шкельца начальнікавага гадзінніка. Гэтае разбітае аб камень шкельца, дробненькія асколачкі яго напалохалі Мар'яна да беспрытомнасці. Тады ён упершыню адчуў сваё сэрца, нібы гэта не гадзіннік, а само яго сэрца разбілася, разляцелася па целе тысячай востранькіх іголак. Жыццё спынілася, адвячоркавае сонца чырвона заблыталася ў голлі дрэў, рэзала вочы ружовая колкая каламуць. I дарэмна супакойваў яго начальнік заставы: нічога, маўляў, не здарылася, сам вінаваты, нечага з гадзіннікам гуляць у футбол.

Гэта ён з гарачкі такі памяркоўны, думаў тады Мар'ян, у гульні яму нічога не шкада, а прыйдзе дамоў, апамятаецца, пашле нарад, і пойдзе ён следам за бацькам.

— Я куплю, я куплю...— адказваў ён начальніку заставы, дзівячыся гэтаму свайму мармытанню, добра ведаючы, што няма і не будзе ў яго такіх грошай, каб купіць гадзіннік. I не мог спыніцца, супакоіцца:

— Я куплю, я куплю...

Начальнік заставы, відно, штосьці зразумеў, больш не супакойваў Мар'яна, прайшоўся, абмацаў яго прафесійным позіркам пагранічніка. I гэты позірк, разуменне дабілі яго ўжо канчаткова, як раздзелі, знялі з яго апошняе, што было на ім у тую мінуту — трусы і майку. I стаяў ён на захадзе сонца перад усім сялом, здавалася яму, зусім голы, пустэльна-бледны, як у ваду апушчаны. А былі яны з начальнікам заставы так падобныя, аднолькавага росту, і гадоў адных, і пастрыжаны пад адзін фасон, так павялося тут, на граніцы, граніца стрыгла ўсіх хлопцаў і мужыкоў пад адзін капыл. Аднолькавыя, падобныя і розныя. Такія розныя, што Мар'яну аж нудліва, моташна зрабілася.

— Ты студэнт, Знаўца Івана сын? — спытаў яго начальнік заставы.

— Яго сын,— не стаў адмаўляцца ад бацькі Мар'ян, усведамляючы, што паратунку ўсё роўна не будзе.— Таго Івана, які ў турме,— удакладніў яшчэ, нібыта і ён таксама быў ужо ў той турме. I пайшоў апранацца, прыкідваючы, калі гэта адбудзецца і ці давядзецца там сустрэцца з бацькам, супакойваючы сябе гэтаю сустрэчай, знаходзячы ў ёй невялікую, але ўсё ж радасць і суцяшэнне.

Але нічога не адбылося, дарэмна ён толькі маркоціўся ды зводзіў сябе, нават злаваў, што так доўга не прыходзяць, не вызваляюць. Кожны новы дзень пачынаўся з таго, што ён выглядваў, прыслухоўваўся, прыглядаўся, чакаў: ці не іх гэта крокі, ці не іх гэта твары.

I ў той жа час у гэтым чаканні, у непазбежнасці свайго лёсу ён спяшаўся жыць, як гэта ні дзіўна, верыў, што час, у якім ён жыве, лепшы, самы светлы, правяць светам дабро і справядлівасць. I гэта не ад дваістасці натуры, ён і слоў такіх не ведаў тады. Вера і страх ужываліся ў ім як параднёныя. Непахісна верачы, што так трэба, спяшаўся набываць веды, вучыўся сам, а потым прымушаў вывучаць іншых усё, што прадпісвалася вучыць і ведаць, і не заўсёды толькі таму, што так прадпісвалася, загадвалася, гэтыя дазволеныя веды былі патрэбны і яму самому, таму ён спяшаўся насыціць ведамі сябе і іншых. Похапкам ажаніўся, так здаецца яму сёння, без асаблівага кахання, але і без прымусу. Сыходзячы ўсё з той жа патрэбы існаваць, быць, быць як усе. I, як усе, працягвацца. Але, зразумела, доўжыць бясконца гэтае сваё хоць і неасэнсаванае, але ўсё ж дваістае жыццё ён не мог. I на першым часе, сорамна, брыдка прызнавацца, ён быў рады вайне. Вайна ўратоўвала яго ад самога сябе, ад ціхага, прыстойнага вар'яцтва, думалася, што вайна будзе нядоўгаю і ён, канечне ж, стане героем, разам з крывёю, што ён пралье за Радзіму, сплыве і страх, ён утопіць яго ў крыві, і жыццё будзе незамутнёна ясным, па-сапраўднаму чалавечым, усёдазволеным, без начных жаханняў і патайнасці. Сам і толькі сам будзе распараджацца сваім жыццём, таму што нічога не будзе вісець над яго галавою.

Мар'ян прыгадаў усё гэта, калі пакінуў ужо райцэнтр, скіраваў на родную прамую ўжо дарогу, што вяла дамоў. Ён пільна ўглядаўся ў яе, быццам спадзяваўся ўбачыць, адшукаць на ёй свае ж сляды. Але яна ні аб чым яму не нагадвала, умуравелая, насыпаная з пяску, высока і ціха ляжала сярод дрэў і вясновай шырокай вады. Разам з Мар'янам ішоў і старшыня калгаса Якуб Знавец. Нешта расказваў яму, дапамагаючы адолець шчымлівае вяртанне дамоў. Якуба навязаў Мар'яну ў спадарожнікі сакратар райкома. Спачатку Мар'ян не вельмі быў рады, нават успомніць не мог, хто гэта такі — Якуб Знавец. Саліла гэта быў. I ўвесь такі маёвагубаты, зялёны яшчэ, як таполевая пупышка, што вось-вось выбухне, разгорнецца ў ліст. I Саліла разгарнуўся, усе зубы напаказ, кінуўся абдымаць Мар'яна, аўтаматам, што вісеў у яго на грудзях, так прыціснуў руку, што Мар'ян мімаволі адхіснуўся. I не з-за рукі, не ад болю, спужаўся, што задушыць зайчыка, які зноў сядзеў за пазухай.

— Вось ён табе і раскажа пра бацьку і дзядзьку,— сказаў на дарогу Мар'яну сакратар райкома.— Яны разамваявалі.

— Раскажу,— пацвердзіў Якуб і зніякавеў, расказваць не спяшаўся. I Мар'ян не прыспешваў яго: на гадзіну пазней, на гадзіну раней — усё роўна ўжо не падняць. Пачне ўспамінаць пра бацьку, не абміне і жонкі. А Мар'ян зараз нічога аб сваёй жонцы чуць не хацеў. Якуб нібы адчуў гэта.

— Дык цябе ў руку,— не то спытаў, не то сцвердзіў ён, калі яны ўжо адышліся ад райкома.

— У руку,— заняты сваім, сказаў Мар'ян.

— А мяне ў нагу...— Якуб злёгку накульгваў на правую нагу.— На міну наскочыў.— Ён замоўк, чакаючы, што на гэта адкажа Мар'ян. Але Мар'ян маўчаў. I Якуб засмяяўся па-дзіцячы весела і добразычліва і зноў не то спытаў, не то сцвердзіў:

— А гаспадарка, начынне тваё цэлае.

— Цэлае,— Мар'ян таксама ўсміхнуўся, але без весялосці.

— Ну, тады яшчэ дадзім копаці.

Тут Мар'ян ужо не ўтрымаўся перад гэтай вясенняй радасцю, што біла цераз край у маладым і здаровым целе яго спадарожніка.

— Тры нагі і тры рукі на двух мужыкоў і ўсё астатняе пры нас. Чаго ж нам убівацца з табой, Мар'ян? — Гэта Якуб спытаў яго ўжо сур'ёзна, як дарослы. I Мар'ян здзівіўся яго спагадлівасці, далікатнасці. Зусім нядаўна гэты самы Якуб хадзіў у кароткіх штоніках, а то і зусім без штаноў, збегаць за гумно можна было і ў кашулі, што ўсё роўна ніжэй каленяў. Вясковы звычайны хлопчык, як ёсць Саліла. Мянушка гэтая за родам Якуба цягнецца яшчэ з дзядоў яго. Бабуля яго запаліла ў печы, прыставіла варыцца чыгун з бульбаю. Прыйшоў дзед, сунуўся да печы, бульба яшчэ не гатова, пасаліў, паглядзеў бульбу і сын, таксама пасаліў, нявестка пасаліла — усе, хто быў у хаце, і, канечне ж, гаспадыня. Зварылася бульба, паставілі на стол, селі, стары і пытае жонку: «Саліла?» — «Саліла, а як жа».— «I я, і я»,— усе астатнія. «Ну, то і я пасаліў»,— сказаў гаспадар, шпурнуўшы лыжку ў камешнік. I пайшло з той пары за імі: Салілы. I вось цяпер унук гэтых Салілаў старшыня калгаса, дзіця горкае, барада толькі прабіваецца, ручніком яшчэ галіцца можна.

— Колькі ж табе гадоў, Саліла? — спытаўся Мар'ян у Якуба, крыху пацвельваючы яго і выпрабоўваючы: пакрыўдзіцца ці не старшыня. Якуб не пакрыўдзіўся ні на пытанне, ні на мянушку.

— Дзевятнаццаць... Хутка споўніцца дзевятнаццаць,— адказаў, накульгваць стаў трошкі мацней, апярэдзіў тое новае пытанне, якое было ўжо на языку Мар'яна.— А як трапіў у старшыні, і сам не ведаю. Адбіваўся — пайду на фронт. Не, будзеш старшынёй. Я буду, я вам накірую. Нічога, дапаможам, навучым.— Якуб уздыхнуў, памаўчаў.— Лепш усё ж на фронт. Расстрэльвалі, не так цяжка на душы было.— I такая туга была ў яго голасе, што Мар'ян ледзь і сам не задыхнуўся, як агнём палыхнула ў твар, апякло твар, перахапіла дыханне.