Хроніка дзетдомаўскага саду

Жыццё працягвалася. Рэкі, як і заведзена, цяклі на захад і на поўдзень, адна пара года змяняла другую, падаў і раставаў снег, ішлі дажджы, дулі вятры. Вовік-алкаголік піў, дзед Калістрат ратаваўся і маліўся, Уладзік сцярог баброў. Ён і сам не ведаў, навошта гэта робіць, адчуваў, разумеў, што аднаму яму не адстаяць, не ўсцерагчы тых баброў, не тое што ад кандыдатаў навук, нават ад Паніхіды. А Паніхіда слоў на вецер не кідаў. Ужо недзе блізка да вясны заняўся агнём стажок Уладзікавага бацькі. Заняўся і згарэў. Палічылі, што гэта проста выпадак, хаця той-сёй у вёсцы ківаў на Паніхіду: ён спаліў. Але калі не злоўлены, то і не злодзей, і не за тое злодзея б'юць, што крадзе, а за тое, што пападаецца. Пагаравалі, пабедавалі бацька з маці ды і супакоіліся. Вясковыя сцежкі сапраўды вузенькія, нічога, сыдуцца яны яшчэ. Няма ж нічога такога тайнага, што б з цягам часу не выкрылася. Прыгадаць хаця б тое, што здарылася зусім нядаўна, такое выкрылася, хаця, лічы, сорак гадоў прайшло. Кандратава жонка незнарок прыбіла на сваім гародзе Ахрэмаву куру. Павохкаў, павохкаў дзед, накруціў Кандрату з жонкай мацюкоў. А потым, пасмактаўшы сваю люльку, сказаў:

— Ну, нічога, нічога, ты зараз маю курыцу, а ўзгадай пра свайго кабана, што ў трыццаць сёмым канфіскавалі... Ага, помніш. Яшчэ бацька твой забіць таго кабана забіў, а лупіць шкуру не стаў. Не схацеў здаваць шкуру ў казну. Захацеў сала са шкуркай паесці. Паеў... То ж я даказаў каму трэба.

Уладзік засмяяўся, успомніўшы словы дзеда Ахрэма, як смяяўся і тады, разам з усім сялом, калі пачуў іх.

Ён быў на Ніўках, і ноч была зорная і месячная. I бабры зачакаліся ўжо, яго. Ён тупнуў нагой і прыпаў вухам да зямлі, правяраў, ці тут яны, ці жывыя. Жывыя. Адгукнуліся на яго праверку, завуркацелі, заварочаліся. Ён лёг на бугарок ля пагранічнага слупка, назапасіў цярпення і пачаў чакаць. Чакаў доўга, але дачакаўся: яны выйшлі. Трое, праўда. Трое адсяліліся, перабраліся ў другія хаткі, каб доўжыць і множыць бабрыны род, а гэта значыцца — і род чалавечы. Але і тут, сам-насам з бабрамі, сам-насам з радасцю, Уладзіка не пакідала адчуванне небяспекі, што пагражала бабрынаму племені. Раскатвае ж па зямлі і дзесьці побач блакітны матацыкл, не спіць уначы Янот. А ці ж здольны ён, Уладзік, парадзіць, ці хопіць яго зрабіць так, каб гэтая радасць жыла вечна, каб бабры вечна заставаліся на месячных дарожках.

Аб гэтым ён думаў і вяртаючыся дамоў, і трэба адзначыць, што вяртанне гэтае было сумным, ён адчуваў сваю бездапаможнасць, не бачыў каля сябе чалавека, па якога можна было б абаперціся. Гэтая ўласная бездапаможнасць стамляла. Разумеў — раз не здолеў ці падсеклі, два не здолеў ці падсеклі, і на трэці раз проста плюнеш, ды што, мне больш за ўсіх трэба, хай конь думае, у яго галава вялікая. Ды дзе знойдзеш тых коней, калі іх ужо і ў калгасе не засталося, канюшня разбурылася. Спраўных коней здалі на мясакамбінат, лядашчых параздавалі па хатах. Не зусім, канечне, яны лічыліся калгаснымі, а даглядалі іх мужыкі. I ніхто, здаецца, асабліва не засмучаўся, як нікога гэта і не тычылася. I што, бачачы такое, скажаш. Калі коней ужо не прыкмячаюць, хто можа прыкмеціць бабра. Няма Мар'яна, няма Мар'яна...

Пра Мар'яна ён падумаў таму, што быў ужо каля клуба, на дзетдомаўскім двары. Двор гэты быў вялізны, і ўсё на ім было дзетдомаўскае: хлеў, два колішнія жылыя карпусы, а цяпер страх гаварыць, страх глядзець на тыя карпусы, сад, клуб, якім загадваў Уладзік, бярозы, каля якіх ён цяпер спыніўся. Спыніўся таму, што ўбачыў, як Вовік-алкаголік спрабуе паваліць адзіны на ўсю вёску з падвешаным да яго ліхтаром слуп, які стаяў каля клуба. Вовік так ярасна налягаў на гэты слуп плячом, так матляўся круга яго, што Уладзік адчуў ніякаватасць — а раптам возьме ды паваліць, але слуп стаяў трывала, нават лямпачка не калыхалася. Толькі ж і Вовік быў упарты, мусіць, добра набраўся. Не ўдалося паваліць, ён пачаў біць яго:

— Усё роўна кончу суку, усё роўна не ўстоіш.— I з правай рукі, і з левай па слупе. Але на ўсе яго ўдары толькі ледзь чутна адгукнуліся правады, гулі, і то хутчэй ад высокага напружання энергіі, якую яны неслі ў сабе, ад прыхаванага ўсярэдзіне святла.

— Ну, добра, сука, стой,— знямогся ўсё ж, здаўся Вовік і, ашчаперыўшы слуп рукамі, ссунуўся па ім на зямлю. Першае, чаго пазбавіўся дзетдом, што не ўстояла на яго падворку з таго часу, як не стала тут дзетдомаўцаў,— гэта плот. Але і без плота ўсё, што належала некалі дзіцячаму дому, па звычцы ўжо вяскоўцы працягвалі называць дзетдомам, быццам гэта была нейкая самастойная дзяржава, межы якой усе ведалі, помнілі, без патрэбы не парушалі, не ўрываліся ў яе, не займалі яе тэрыторыю.Калі ж каму прыходзілася будавацца, фундамент закладвалі ўбаку, часцей за ўсё на другім канцы вёскі, хаця зямля была там горшая, няўдобіца. Хаця, здавалася, не было ў тым ніякай рацыі, і сляпы, і дурны разумеў: каля дзетдома месца пад селішча больш прыдатнае. Але меўся, пэўна, нейкі замочак, забарона нейкая мелася, яны і не дазвалялі займаць дзетдомаўскую зямлю. Адзіны, хто пераступіў праз гэтую забарону, паквапіўся на непарушнае, недатыкальнае,— Місцюк. Паквапіўся, хаця, як гаварылі ў вёсцы, Мар'ян перад смерцю паспеў даць наказ: берагчы дзетдом і ўсё, што яму належала, таму што ўсё там грамадскае, павінна служыць усім, гэта як музей. Пахмяць гэта. Наўрад, канечне, ці быў такі наказ. Светка аб ім нічога не ведала, а яна ўсё ж дачкой прыходзіцца Мар'яну...

Уладзік успомніў Светку, яшчэ больш замаркоціўся. Нічога не атрымліваецца ў яго са Светкай:

— Старая я, старая для цябе. Шукай сабе маладзейшую. Я як маці табе...

А што яму, Уладзіку, да яе гадоў, калі ён кахае яе. Яна баіцца вясковых абгавораў, але тут іх будзе няшмат, вёска будзе на іх баку, таму што ўсе ведаюць пра яго хваробу. Хоць гэта, канечне, і нядобра — прыкрывацца хваробаю, але тут не грэх. На самай жа справе, хто яго, прыпадачнага, можа палюбіць, каму ён трэба, як не такой вось перастарцы.

Уладзік падумаў так пра сябе і Светку, і яму стала прыкра ад гэтых думак. Не, ён не адмаўляўся ад іх, усё тут праўда, голая праўда. Але іншым разам лепш не ведаць такой праўды, не дапускаць яе да сэрца. Гэта ж таксама: раз-другі папусцішся, падумаеш аб кімсьці брыдка, брыдка падумаеш аб родным табе чалавеку і сам абрыдзееш, згадзееш сабе. Аб усіх і аб усім так думаць будзеш. Ва ўсім нейкую выгаду, карысць вышукваць пачнеш. Вось таму недарэмна, пэўна, і гавораць: мельнік каля мукі заўсёды запыліцца. I ён вылаяў сябе, дакарыў, адагнаў нядобрыя думкі. Прымусіў сябе думаць пра другое, пра бацьку Светкі, Мар'яна, які быў настаўнікам, дырэктарам вось гэтага дзетдома, старшынёю калгаса і наогул добрым, справядлівым у яго вачах чалавекам. Толькі вось памёр рана і раптоўна, на хаду, у працы, як цяпер часта паміраюць былыя франтавікі, быццам каласы пад сярпом падаюць, ледзь-ледзь выспеліўшыся. Так упаў і ён, і наўрад ці паспеў зрабіць які наказ. Але людзі прыдумалі, што гаварыў, гаварыў перад смерцю Мар'ян. I доўга, шмат пра што. Усё наказваў чагосьці ці кагосьці чакаць, нехта павінен прыйсці, аб'явіцца, здаецца, з боку

Беліч, дзе дзедка яго пахаваны. Як, маўляў, толькі ён аб'явіцца, вы ўбачыце і адразу зразумееце, што гэта ён. Так прадказваў яшчэ дзедка. А дзедка быў няпросты, на тры метры ў зямлю ўсё бачыў. Гаварыў Мар'ян, што прыедуць сюды яшчэ і дзетдомаўцы, справяць з кожнага ўсё, што ўзялі ў дзетдоме, справяцца, як стаіць іх сіроцкая хатка, і мулка яму будзе ляжаць на тым свеце, калі хатка не ўстоіць. Гэта зусім ужо казкі, але людзям падабаюцца казкі. У гэтай да ўсяго ж няма нічога благога. I яна не пра Мар'яна, гэта сумленне людское загаварыла, у кожным жа ёсць яно, хай будзе ён самым апошнім чалавекам, забойцам і злодзеем. А дзетдомаўскім хоць цвічком ад плота цішком пакарысталіся ўсе ў вёсцы, нават самыя сумленныя і праведныя.

Ды і як інакш, калі патрэбная табе рэч валяецца на дарозе, гніе, ці ж магчыма яе не падняць, грэшна не нагнуцца, і шмат хто з вяскоўцаў гнуўся да прастрэлу, да радыкуліту.

На дарозе затахкаў матацыкл, замітусіўся фарамі па дзетдомаўскім двары. Уладзік насцярожыўся. Матацыклы гэтыя як насланнё нейкае яму. Але гэта быў не той, які ён шукаў, які прагнуў убачыць, не блакітны, а жоўценькі, міліцэйскі, з райцэнтра прыкаціў зяць Місцюка, міліцыянер. Вось ужо і з міліцыяй парадніўся Міцюк. Усюды яго сваякі, усюды радня. На ганак выскачыў сам гаспадар, дужы яшчэ, мажны, хоць у хамут яго, Місцюк-старэйшы. Кінуўся адчыняць вароты. Матацыкл зноў завуркацеў і пакаціўся да хаты, высвеціўшы дзетдомаўскі двор, Уладзіка на ім, яшчэ кагосьці, хто ўцякаў з дзетдомаўскага двара з боку жылога корпуса. Уцякаў цяжка, мусіць, штосьці нёс, штось яшчэ можна было пацягнуць з дзетдома. Начное жыццё вёскі працягвалася, каторы год усё яшчэ працягвалі раскрадаць дзетдом. Колькі ж у ім дабра. Як такое магчыма: столькі часу красці, красці, і ўсё ёсць што ўкрасці. I калі гэта толькі кончыцца, калі гэта пачалося...

Што б ні дзеялася ў жыцці Мар'яна, да ўсяго добрага і сур'ёзнага прыходзілася ісці праз хваробы і страты. Гэта ён даўно змеціў. Але, як ні дзіўна, губляў ён сябе не тады, калі было яму цяжка і не ставала ўжо сіл, а наадварот, калі жыццё бралася на лад, калі гадзіннік часу, заведзены яго ці чужою рукой, ішоў роўна, стрэлкі не адставалі і не забягалі наперад, жыццё выбівалася на набітую каляіну, колы каціліся праменька і безухільна, і самому не было патрэбы хістацца ні направа, ні налева, перабягаць каму-небудзь, у тым ліку і самому сабе дарогу. Сцеражыся толькі дарогі, спявай сваю песню ды трымайся каня. I вось тут якраз і карцела яму, хіліла збочыць. Жыццё суседа здавалася больш салодкім і лепшым за яго жыццё. А здаецца, усё ўжо наладзілася. На пачатку пяцідзесятых гадоў на самай справе так яно і было, усё ўжо ўпарадкавалася, прыцерлася, прыстасавалася. Першае, самае няўрымслівае пакаленне дзетдомаўцаў ужо схлынула, раскацілася, раз'ехалася, хто куды. Хто ў школу ФЗН, хто ў тэхнікум, хто проста ўладкаваўся на працу. А былі такія з дзетдомаўцаў, і нямала, хто папоўніў калоніі. З свайго дзетдома туды ён не спіхнуў нікога. Тут ён чысты душой, хоць і ўгаворвалі: не цацкайся, не няньчся, турма па іх даўно плача. Няньчыўся і цацкаўся, сам не ведаючы чаму. Мо таму, што і па ім некалі плакала турма. Варта толькі было шапнуць начальніку заставы каму-небудзь, і дзень добры, вітаў бы неба ў буйную клетку. Яго пашкадавалі, ён шкадаваў другіх. Мо і не шкадаваў бы, не ўсе, далёка не ўсе былі вартыя яго шкадобы, ды спыніў, заклікаў да абачлівасці і літасці той недарэчны выпадак з Кубам. Дурны той Куб, няйнакш, наканавана яму пайсці дзе-небудзь па турмах.

Маладзенькая настаўніца, што выкладала беларускую мову, толькі-толькі скончыла інстытут, задала на дом вершык. Вершык як вершык. Задалі — вучы, а не — дык бяры сваю двойку ці кол і маўчы цішком. А Куб, калоў у яго хапала добры гарод загарадзіць, упартасць паказаў. Выклікала яго настаўніца да дошкі, спагадлівая душа, падказала першы радок, а ён не хацеў паўтараць яго за настаўніцай, яна: — Сталін — бацька наш родны. А Куб ёй у адказ, дзе ён бачыў такога бацьку. Настаўніца ў слёзы і да Мар'яна ў кабінет:

— Што ён гаворыць, як трываць такое... Што ён толькі гаворыць...

— Мацярыцца? — спытаў Мар'ян.

— Яшчэ як лаецца непатрэбна. Але лаянку я вытрымала б. На каго...

— На каго ж? — Мар'ян здагадаўся на каго, але марудзіў. Не даспадобы яму была гэта скарга настаўніцы, думаў, як прытушыць усё.

— На бацьку нашага, правадыра і настаўніка,— так дыхнула яму ў вуха настаўніца, што ён зразумеў: не прытушыць.

— Ну вось, яшчэ адзін бацька,— раскашуючы адзін «на камчатцы», забурчаў Куб, як толькі Мар'ян разам з настаўніцай увайшоў у клас.

«Вось ёлупень,— з прыкрасцю падумаў Мар'ян,— сядзіць, зацяўся, не, каб збегчы, сысці, куды падзеўся той дзетдомаўскі спрыт». Збег бы, кончыліся ўрокі, і яму не і прыйшлося б займацца гэтай справай, астыў бы ён, астыла б і настаўніца, праветрыўся б Куб, мо б розуму набраўся на тым свежым ветры. А так навідавоку ўпрэцца зараз, што вол, і не саступіць. I Куб ўпёрся:

— Гаварыў і яшчэ раз скажу. Бацька мой на Украіне парыць зямлю.— I ў голасе яго было столькі журбы, ён нават дрыжаў ад стоенай слязы. Здрыгануўся, паспачуваў яму і Мар'ян. Але настаўніцу гэта не кранула. З праведніц, зразумеў Мар'ян, з тых, для каго перш за ўсё ісціна, справядлівасць, а потым ужо як дадатак, на які можна і не зважаць, тое, што за гэтай ісцінай і справядлівасцю: імгненне, настрой, характар. Не зайздрошчу, не зайздрошчу я твайму мужыку, калі толькі мецьмеш ты таго мужыка, падумаў Мар'ян, пракурор у хаце, хоць і ўспадніцы, пракурор на кожны дзень, на кожны крок. Вось якімі сёння сталі вы, тургенеўскія чыстыя барышні. Нельга, нельга пакідаць Кубко ў класе, адной ён пароды з настаўніцай. Яна ўсё ведае, адукавалася ў педагогіцы і літаратуры, а гэты пень пнём, чуў звон, ды не ведае, дзе ён.

Не, не простая будзе справа. На ўсю вобласць пагалоска. I пойдзе.

— Пайшлі, бяры падручнікі і ідзі за мной,— загадаў ён Кубу і не азіраючыся пакінуў клас, упэўнены, што Кубко пойдзе за ім. I той пайшоў.

— Ну што, урэзаць табе, Куб,— як толькі зачыніліся за імі дзверы кабінета, сказаў Мар'ян.

— Мы тут адны,— буркнуў Куб,— я магу і здачы даць.

I Мар'ян упершыню па-сапраўднаму пільна, да душы, прыгледзеўся да аднаго з тых ста пяцідзесяці сваіх выхаванцаў, якіх павінен быў гадаваць, карміць, выводзіць у людзі. I гадаваў, карміў, выводзіў, але да гэтага часу не вельмі прыкмячаў. Больш глядзеў, каб былі яны чыста апранутыя, добра абутыя і накормленыя. I гэта, здаецца, удавалася яму, хаця ні на што іншае больш не хапала ўжо часу. Выдзіраў з горла на базах у вобласці ўсё лепшае. Апошнім часам дамогся для хлопцаў старэйшай групы бобрыкавых паліто і шавіётавых касцюмаў. Ганарыўся гэтым, і ў горадзе не ў кожным спецыяльным дзетдоме ёсць такія касцюмы і паліто, бярог, загадаў, каб выдавалі іх са склада на святы і ўрачыстасці, каб не далі дзёру ў іх. Таму ж, пэўна, узяў пад свой кантроль усе пісьмы дзетдомаўцаў. Загадаў, каб да таго часу, як пошта пойдзе з сяла, усе пісьмы дзетдомаўцаў прайшлі праз яго кабінет, і ўся пошта, якая прыходзіць на дзетдом,— таксама праз яго кабінет. I таму ведаў, хто быў схільны даць дзёру, ведаў, што рыхтуецца да ўцёкаў, вострыць лыжы і Куб. Збівалася гайня, былыя сябрукі Куба, што былі раскіданы па іншых дзетдомах, спісваліся, удакладнялі тэрміны і месца сустрэчы. Загадзя адкладвалі пайкі, сушылі сухары, капейка да капейкі збіралі грошы. I сухары, грошы былі прыхаваны тут недзе на могілках, у старым занядбаным панскім склепе. Мар'ян не тлуміў сабе галаву здагадкамі, дзе знаходзіцца тая схованка, дзе ляжаць сухары і капейкі, грошыкі, здабытыя дзетдомаўцамі ад продажу рыбы, што самі ж лавілі ў рэчцы, ад здачы лазы, але рабіў свае захады, каб перакрыць дарогу ўцекачам. Ведаў, што вясной і зімой, калі яшчэ холадна і ўсё замецена снегам ці затоплена вадой, ніхто нікуды не пабяжыць. Не дурныя, каб марозіцца і галадаць. Але як толькі надыходзіла лета, Мар'ян загадваў: распрануць усіх (хлопцаў, вядома), пакінуць ім толькі майкі і трусы. Бяжыце сабе на здароўе, а я пагляджу, куды голымі паскачаце.

Дапамагала, у майках і трусах ніхто не наважыўся пайсці на ўцёкі. Але наракалі, добра наракалі. З аблана прыехала камісія, пацягнуліся са скаргамі. I ведалі ж, сцервяцы, на што скардзіцца. Пра тое, што добрыя ўжо малайцы, не хлапчукі, а хлопцы, жаніхі амаль улетку ў трусах і майках ходзяць, ні гу-гу. Пазбаўлены свабоды перапіскі, перлюструюцца пісьмы. Перлюструюцца. Дзе толькі слоўца такое ў гэтай вясковай глушы адкапалі. Старшыня камісіі, дзядок яшчэ, пэўна, з дарэвалюцыйных педагогаў, клюнуў на гэтае іх слоўца:

— Парушэнне ўсё ж канстытуцыі. I другое — дарослыя ж хлопцы, выпірае ўсё гэта з трусоў, дзевачкі бачаць...

— Выпірае,— пагадзіўся Мар'ян,— бачаць, парушэнне...

— Ну вось, самі ўсё добра разумееце. Я ў іх гады ўжо добра заляцаўся, ва ўсіх дзевачак у гімназіі быў закаханы,— дзядок пажвавеў, нагадаўшы гімназію.— Які цудоўны ўзрост. I абмяжоўваць яго...

— Так, узрост цудоўны,— зноў пагадзіўся Мар'ян.— Толькі ў нас тут не гімназія і распранутыя да трусоў яны сапраўды саромеюцца дзевачак, але апрані я сваіх жаніхоў, дзе мне шукаць іх, у той жа дзень яны апынуцца ўгорадзе. А што ў вас там, мала панажоўшчыны, крадзяжу, нахабства?

— Гэта ёсць, гэта мае месца,— зніякавеў інспектар.— I ўсё ж я думаю...

— А я не думаю,— Мар'ян адчуў, што за ім таксама праўда, мо і большая, чымсьці за інспектарам.— Мне няма часу думаць, Арыстарх Філіпавіч. Дзяржава даверыла мне гэтых дзяцей. I я не дазволю, каб яны пайшлі ў бандыты, пазашываліся ў трушчобы, зруйнаваныя дамы і падвалы. Яны будуць разбіраць гэтыя руіны і будаваць новае жыццё. А каб было так, я павінен сачыць за кожным іх крокам, ведаць кожны іх крок, ведаць іх думкі.

— Так усё на словах, але душа тонкі інструмент, і перлюстрацыя яе, прабачце мне, функцыя, мякка кажучы... М-мм,— інспектар сумеўся. I Мар'ян паспачуваў яму:

— Можаце гаварыць усё, што думаеце, я разумею,што вы мне хочаце сказаць. I раблю ўсё не без галавы.У часы той бласлаўлёнай вамі гімназіі бацькі таксама не грэбавалі распячатаць пісьмо, якое адрасавана сыну ці дочцы.

— Так, не грэбавалі... Толькі не ўзводзілі гэта ў прынцып. Не ў такім маштабе гэта было, не так навідавоку.

— Вось іменна, вы гаворыце дакладна: так навідавоку і ў такім маштабе. I не трэба мяне шкадаваць. Вы ж не дзецям спачуваеце, не іх шкадуеце, а мяне. А за тое, што раблю, я гатовы адказаць усюды і перад кім вы толькі пажадаеце. Кожнаму.

— Усюды і кожнаму — гэта вельмі зручна. А адказваць жа трэба ім, дзецям, іх будучаму,— з сумам вымавіў інспектар. Не. Мар'ян усё ж памыліўся ў ім. Інспектар жыў не толькі мінулым, сваёй гімназіяй. Пасля кароткага, але зацятага маўчання інспектар загаварыў зноў:

— Галоўнае, за ўсё, што робіцца сёння, спытаюць настолькі заўтра, у будучым. А з цягам часу мы і самі робімся інакшымі, інакш трохі думаем, другімі вачыма глядзім на зробленае намі. I таму мне, вы не памыляецеся, шкада вас... Але спынімся на гэтым.

Мар'ян спыніцца не пажадаў, апошняе слова хацеў усё ж пакінуць за сабою:

— Калі ўсе яны выйдуць у людзі і будуць людзьмі, я згодны: хай плюнуць мне заўтра ў вочы, утруся і прыму плявок.

I вось цяпер, калі ён прыгразіў Кубу, што можа даць за яго словы і ў каршэнь, і Куб адказаў яму тым жа, Мар'яну здалося, што ён ужо атрымаў той наканаваыы яму плявок з будучыні. Але чаму, за што? Ён выцер вочы, як пазбаўляўся гэтага пляўка, жадаў уцяміць, прасвятліцца, зазірнуць у будучыню, якой яна будзе ў яго, гэтага Кубіка, з аднаго боку — боку выхавацеляў — самага апошняга з дзетдомаўцаў, самага адпетага, з боку саміх дзетдомаўцаў — вельмі паважанага, шаноўнага. Ён, канечне ж, з царкоў гэты Кубік, з тых, хто, як кажуць, трымае ў дзетдоме вярхушку. Але, Мар'ян гэта ўжо даўно змеціў, царкі і вярхушачнікі бываюць розныя. Адзін дамагаецца свайго сілаю і нахабствам. Нахабствам непамерным і жахлівым, жахлівым не сёння, калі ён пад наглядам, на вачах у выхавацеляў і настаўнікаў, калі яго вярхушка варта толькі жалю і выклікае агіду і самі дзетдомаўцы іх інакш і не завуць як толькі крыхаборамі: пайка, скібка хлеба ад меншых, што выдаецца ім на вячэру ці абед, загад тым жа меншым без яго дазволу, дазволу царка, не есці ў супе мяса, а таксама салодкае — пячэнне, цукеркі. Усё гэта ў кішэню і чэрава царка. Сёння ў яго хапае шасцёрак, якія ўслугоўваюць яму, якія абавязаны разбіраць і засцілаць за ім ложак, чысціць яму чаравікі, і самыя адданыя яму — фіскалы — ходзяць у вышуку, яго вочы і вушы: расказваюць, нашэптваюць, ці не выспявае ў яго царстве бунт, хто і што гаворыць пра яго, ці не прыхоўвае тую ж пайку ці цукерку. Паскуднікі ўвогуле, але з тых асцярожных паскуднікаў, якія не пераступаюць таго, што няпісана дазволена сярод дзетдомаўцаў. I не толькі сярод дзетдомаўцаў, Мар'ян здагадваецца, што і некаторыя выхавацелі падтрымліваюць і падахвочваюць гэтых вярхушачнікаў, бо яны дапамагаюць выхавацелям трымаць групу ў руках, варта добра пагаварыць з царком, не забыцца намякнуць яму пра тое, чым ён займаецца, і царок зацісне групу ў кулак. Малеча будзе хадзіць як па струнцы не таму, што баіцца выхавацеля, а свайго ж брата, царка, які заўсёды пры ім, заўсёды можа паўшчуваць куды больш і куды страшней, чымсьці той выхавацель. Брыдота, канечне, і Мар'ян пазбаўляўся ад гэтай брыдоты, ад выхавацеляў, якія імкнуліся так кіраваць сваімі групамі. Але ад выхавацеляў лёгка пазбавіцца, а ад саміх царкоў ужо не надта. I страшнымі яны былі не сёння, у дзетдоме, а заўтра, на волі, сёння яны мелі толькі кулак, а заўтра маглі ўзяць у рукі і нож.

Але трэба адзначыць, што разам з такімі вось царкамі, якія ўладарылі пры дапамозе сілы, кулака і нахабства, былі і іншыя, якія бралі дзятву: малечу, масу, шкетаў — невядома чым. Так, яны былі дужыя, так, яны прайшлі Крым і Рым, агонь, ваду і медныя трубы і чортавы зубы. Але не выстаўляліся, не пахваляліся дужасцю і мінулым. Нават мо і прытойвалі сілу, маўчалі пра тое, праз што прайшлі, што зведалі. I наогул былі маўчунамі, не зрываліся на крык, не давалі і рукам волі. Але шкеты прызнавалі іх, адчувалі за імі сілу і значнасць, цягнуліся да іх, услугоўвалі ім добраахвотна, як старэйшым братам сваім, не ведаючы падзякі, за адзін толькі ветлівы пагляд. Ох, гэты ветлівы пагляд, як здольны быў зірнуць на шкета той жа самы Кубік сваімі шэрымі вачыма. Што там у ім на тую хвіліну было, цяжка і сказаць. Броваў над гэтымі вачыма, здаецца, аніякіх, нешта падобнае толькі на іх, і ў вачах не сказаць каб розум нейкі асаблівы ці думка, яны, здаецца, былі далёкімі ад дзетдомаўскага жыцця, ад таго, што адбывалася вакол іх, але знайшлі, спыніліся яны на шкеце, ці той сам падлез пад іх, памкнуўся нечым услужыць, і ўспыхнулі, загарэліся шэрыя Кубавы вочы, як прастрэліла іх штосьці, праскочылі ў іх радасныя іскрынкі, і, здаецца, ні іскрынкі гэтыя і ні радасць не маюць ніякіх адносін да шкета і яго паслугі, так, ціхая свая радасць і думка далёкая. А шкет злавіў ужо гэтую радасць. Слова адно Кубікава, варта толькі пальцам адным яму пашавяліць, і шкет рынецца выконваць усё, што яму ні загадаюць, добрае, благое, пытаць не будзе, патрэбна, дык і жыццё аддасць. Мар'ян не прызнаваўся сабе ў гэтым, але і ён бы аддаў жыццё, каб тыя ж шкеты так сцераглі яго позірк, зайздросціў, лічы, самаму апошняму са сваіх выхаванцаў, хаця той ні працаваць, ні вучыцца не жадаў. А паходзіў ён, Мар'ян не раз перагарнуў яго асабістую справу, з добрай сям'і патомных ваенных, бацька яго, праўда, да вялікіх чыноў не даслужыўся ні ў тую вайну, ні ў гэтую. I злаваў Мар'ян цяпер на гэтага патомнага няўдачніка Куба. Але стрымліваў сябе, праглынуў, як не пачуўшы, словы Кубіка, толькі прымружыў вочы, бы цэліўшы, куды лепш ударыць яго. I ўдарыў:

— Бацька твой за што сядзеў? — спытаў ён Кубко.

— Ён не сядзеў,— адразу ж адвёў гэты ўдар Куб, і Мар'ян зразумеў, што пацэліў. Але гэтая трапнасць не ўзрадавала яго, а засмуціла. Ён спачуваў Кубу:

— Чаго ж табе не хапае сёння? Бачу, у боты ўзуўся.А іх усяго тры пары на ўвесь дзетдом палучылі. I малыя яны табе, ціснуць?

— Ціснуць,— хмурна пагадзіўся Куб.

— Ну вось, боты ціснуць, а ты сабе ўсялякія словы дазваляеш.

Куб усміхнуўся.

— I касцюм шавіётавы цісне,— сказаў ён.

— А касцюм чаму? Здаецца ж, як на цябе пашыты,— здзівіўся, не зразумеў Куба Мар'ян.

— Казённы,— коратка і проста растлумачыў яму Куб.

— А ты чый, чый ты, сукін кот, я цябе пытаю? — зусім раззлаваўся ўжо Мар'ян, разумеў — нельга так з Кубам, але і стрымаць сябе не мог.

— Вы намякаеце, што я таксама казённы?

— Я намякаю, што быў час, вы адзін салдацкі шынялёк на сто чалавек дзялілі. Памятаеш нашу першую сустрэчу?

— Як жа не памятаць? Воін-вызваліцель з'явіўся...А вы самі ўсё добра помніце?

Мар'ян збянтэжана ўсміхнуўся і здзівіўся: чаму, перад кім яму бянтэжыцца. Ды слова толькі адно яго і... Яблык ад яблыні недалёка падае. На бацьку гэтага Куба, пэўна, не адна старонка напісана, ляжыць справа, не гарыць, не гніе. Адно слова, і пойдзе Куб следам за бацькам. Так думаў Мар'ян, але замест таго каб выказаць гэта, пачаў прасіць у Куба прабачэння:

— Ты даруй мне, Кубко, прабач мне за тую нашу першую сустрэчу.

— Ды чаго ўжо там,— не чакаў, пэўна, такога і сам Куб.— Я тады больш вінаваты быў перад вамі.

— Не тады. Сёння...

— Сёння не...— Кубко, які пачаў ужо, здаецца, прачынацца, трохі разгаварыўся, зноў заснуў, зацяўся.

— Як гэта не, як гэта не...— перайшоў зноў на крыкі Мар'ян, таму што верх у ім узяло тое нявыказанае, пра што ён да гэтага думаў. Ведаў, што нельга, нядобра так думаць — абражаць сабе, сваю памяць, і ўсё роўна не мог адбіцца ад прыкрых думак. Крык яго, здаецца, вымусіў Куба зноў прачнуцца, у вачах яго прамільгнула тое радаснае і далёкае, чым ён браў шкетаў. Куб варухнуўся, як парываючыся нешта спытаць, і Мар'ян прымусіў сябе замоўкнуць. I Куб спытаў яго, але спытаў пра такое, што ў Мар'яна перасеклася дыханне:

— А праўда, што ваш бацька таксама?..— I напружыўся, усім целам падаўся да Мар'яна, чакаючы адказу.

— Хто табе сказаў?

— Значыць, таксама,— з палёгкаю вымавіў Куб.

— Ну, а калі і таксама, дык што? — Мар'ян і сам не заўважыў, як памяняўся з Кубам ролямі. Ён заводзіў Куба ў кабінет, каб выгаварыць яму, ці, кажучы дзетдомаўскаю мовай, прачытаць яму натацыю. Мар'ян падумаў, але ўсё ж не паддаваўся гэтай думцы, захаваў у сабе дырэктара:

— Мой бацька быў разведчыкам, каб ты ведаў. Мой бацька загінуў, як Іван Сусанін.

Гэта было на самай справе так, да таго часу Мар'ян ужо ўсё ведаў пра смерць бацькі і дзядзькі, але цяпер ён, здаецца, апраўдваўся перад Кубам, пахваляючыся жыццём і смерцю свайго бацькі, выгароджваў іх і сябе, таму, што не мог дазволіць, не мог дапусціць, каб нехта з дзетдомаўцаў, яго выхаванцаў, той жа самы Куб, думаў пра яго бацьку нешта нядобрае. Але лгаць не хацеў.

— Так, хапіла і майму бацьку, але не за тое, што як ты, смаркач, смеціў мацюкамі.

— Мацюк — гэта так, па прывычцы,— змрочна перабіў яго Куб. I яны абодва і адначасова замоўклі. I маўчалі доўга. Мар'ян — адвярнуўшыся да акна, за якім ужо наліваўся вечаровай сінню снег. Куб — пераступаючы з нагі на нагу ў куце дырэктарскага кабінета. Дырэктар, здавалася, забыў аб ім, знерухомеў, прыглядаючыся да бачнай з акна рэчкі пад зеленавата-сінім вясновым ужо лёдам, той самай рэчкі, цераз якую ў свой час хадзіў на той бераг яго бацька. Але Куб пра гэта нічога не ведаў, нічога не ведаў і пра свайго бацьку, акрамя таго, што ён загінуў пры фарсіраванні Дняпра. Не ведаў, таму што яго пры жыцці не бачыў — калі нарадзіўся, бацька ваяваў. А ў перапынках паміж войнамі сядзеў.

— Кім бы ты хацеў стаць, Кубко, калі вырасцеш? — нарэшце прыкмеціў свайго выхаванца Мар'ян.

— А кім не стану — не супраць, толькі салдатам не хачу,— і цокнуў у сваім куце падкоўкамі на ботах, нібы ўжо быў салдатам.— Ты садзіся, садзіся ты. Не дзействуй мне на нервы... А ці ведаеш ты, кім можаш стаць?

— Трохі здагадваюся...

— Дык ідзі зараз жа, неадкладна, і прасі прабачэння ў настаўніцы.

— Не пайду.

— Пойдзеш. Пойдзеш як міленькі. На каленцах папаўзеш, перад усім класам на каленцы станеш, сукін ты кот. Рукі-ногі будзеш цалаваць.

— Не буду...

— Будзеш, калі дазволяць яшчэ.— I, ужо хлусячы сабе і Кубко, прытворна, з найгрышам, злосна і гучна, а мо і без найгрышу, толькі гучна: — Распусціліся, жанчын не саромеюцца. Мацюкаюцца пры жанчынах. Па прывычцы. Ды я цябе за гэтую прывычку па адным, тым самым месцы. Не сорамна. Марш адсюль.

Але калі Кубко намерыўся выйсці, спыніў яго:

— Пачакай, дадуць званок, пойдзем разам.

I хаця абодва яны чакалі гэтага званка, бавячы час, пазбягаючы глядзець адзін на аднаго, яго медны голас прыхапіў іх знянацку. Абодва яны здрыгануліся і падхапіліся з крэслаў, быццам гэта прагучаў не звычайны званок з урока, згодна школьнаму раскладу, а нейкі іншы.

— Так нельга, нельга так,— Кубко плакаў.

— Можна. Трэба,— у голасе Мар'яна былі жорсткасць і непахіснасць.

Кубко не падвёў, папрасіў прабачэння ў настаўніцы толькі за тое, што мацюкаўся, але пры гэтым глядзеў ён не на настаўніцу, а на яго. I Мар'ян ведаў, што гэта позірк ужо ворага на ўсё жыццё. Але быў задаволены. Памыліўся інспектар. Плявок, які быў прызначаны яму заўтра, ён атрымаў ужо сёння. I добра — адзін, мог атрымаць куды больш. Пагаворка не на вобласць, а толькі па раёне ўсё ж пайшла. Знайшоўся дабрадзей, хтосьці паведаміў у раён пра тое, што адбылося ў класе. Не настаўніца, тая хоць і была шчыра прамалінейнаю, але не здольнаю на данос. Мар'ян пераканаўся ў гэтым яшчэ ў той дзень, калі Кубко прасіў прабачэння. Яны тады адпусцілі клас, засталіся адны і прагаварылі гадзіны з дзве. Настаўніца, канечне, зненавідзела Кубко на ўсё жыццё, але не за тое, што ён мацюкаўся пры ёй і на слыху ўсяго класа. Яна была ўражана зусім не тым, што абразілі яе, усё засланіла крыўда, што абразілі таго чалавека, на якога яна малілася. I гэтая крыўда была такой вялікаю і так усхвалявала яе, што ёй нават і ў галаву не прыйшло ўзяць ручку і напісаць у райана ці яшчэ куды-небудзь. Па яе разуменні, гэта было б новаю абразай таго чалавека, і абраза ўжо сыходзіла ад яе. Не, не яна дала ход той справе, а хтосьці іншы. Мар'ян ведаў хто. Разам з дзетдомаўцамі ў адным класе вучыліся і дзеці Місцюка. Місцюк рабіў у дзетдоме загадчыкам гаспадаркі, і Мар'ян цярпеў, не было выйсця — той цёрты быў чалавечак. Уладкаваўся, калі ён, Мар'ян, ездзіў на тры месяцы на курсы павышэння кваліфікацыі. I ніяк яго не ўхапіць ужо было, што там ні кажы, а франтавік, колькі б там ні было, а ваяваў, як вызвалілі вёску, прызвалі ў армію і яго. А чым займаўся, што рабіў да вызвалення, ніхто не ведаў. Зводзіў, высякаў пагранічны сад — дык дрэвы ж сек, не галовы. Загадалі — і сек. Не ён, дык хто-небудзь іншы. У партызаны не пайшоў? Так, не пайшоў, але партызаны позваў не дасылалі. Вымушалі яго, праўда, ісці ў лес. Прыхапілі, араў недзе ў лесе. Доўга ўглядаліся: здаецца, баба за плугам. Спадніца на ёй, кофта, а па спрыце, манеры — дык мужчына. Падышлі бліжэй, што за дзіва такое: мужчына, толькі пераапрануты ў бабскае, каб ад немцаў і партызан схавацца. Парагаталі, хтосьці прапанаваў забраць яго ў атрад, але не вельмі сур'ёзна.

— Ары, Сідар, толькі не наступі на што-небудзь нагою ці пад плуг не пусці,— гэта зноў жа выскаляючыся, а сур'ёзна, загадна: — Каб тры мяхі бульбы восенню атраду даў.

Сідар здаў, і не тры мяхі, а воз. Такім чынам, выходзіла, дапамагаў партызанам. А нашы прыйшлі, мабілізавалі, пайшоў на фронт і кроў праліў. Праўда, у вёсцы не-не дый пагаворвалі, што вінаваты Сідар у смерці бацькі і дзядзькі Мар'янавых, ён навёў немцаў на іх хату. Але тут, як кажуць, што сарока на хвасце прынесла, да справы не падшыеш. А хто дакажа, што іменна ён увёў у вушы немцам, нібы браты Міхаіл і Іван ведаюць сцежкі да партызанскага лагера, мо дзе ляпнуў языком проста так. Усе ж у вёсцы ведалі тыя сцежкі, а лёсам было наканавана загінуць на іх братам.

I Мар'ян хоць і скоса пазіраў на Сідара, а цярпеў яго, нават трымаў пры сабе. I вось датрымаўся. Справа, праўда, тая з Кубко не паспела раскруціцца. Кубко ён адправіў па спецнаборы на будаўніцтва нейкага завода пад Свярдлоўскам, далёка адправіў. А тут неўзабаве надышоў і той памятны сакавік. Мар'ян прыхварэў, уражаны цяжкаю весткай: памёр Сталін. Паводка пяцьдзесят трэцяга года шмат чаго перайначыла і змыла. I Мар'ян выпісаўся з бальніцы дзесьці ўжо бліжэй да лета, пачуваўся яшчэ не вельмі добра і не быў гатовы да тых змен, якія адбыліся ў дзетдоме, пакуль хварэў. Хаця сам раней і дамагаўся тых змен. Дзетдому нарэшце выдзелілі машыну, калгас расшчодрыўся і даў два гектары зямлі пад гарод, райана знайшоў грошы, каб набыць пару коней. I ўсё гэта амаль адначасова. I ўсё трэба было спяшацца выхапіць, узяць, пакуль не перадумалі. Узяць згодна прынцыпу: тое, што дадуць заўтра, бяры сёння. А ён не мог і галавы прыкласці, за што раней хапацца, што браць. Больш таго, усё гэта, здавалася яму цяпер, і не вельмі трэба было дзетдому. Сапраўды ж, якія коні, гароды, калі невядома, куды коціцца само жыццё. Але жыццё кацілася згодна той прымаўцы: пра смерць думай, а жыта сей. I сто пяцьдзесят ратоў трэба было накарміць. Апетыт яны мелі малады, воўчы. У сталовай і па-за сталовай вымяталі ўсё як венікам. Люба было зайсці і паслухаць, як малоцяць яны лыжкамі. Завуч, якога нядаўна толькі прыслалі ў дзетдом, загарэўся навучыць іх, як трэба сябе паводзіць за сталом, правілам добрага тону. Пачаў растлумачваць, што вілку трэба трымаць у левай руцэ, у горадзе так ядуць, насмяшыў усіх да слёз, хаця дзетдомаўцы на той час паважалі ўжо свайго завуча, верылі яму. Да дзетдома ён служыў на флоце: быў мараком, умеў плаваць як ніхто ў вёсцы, не прызнаваў вясковай меры — кіламетраў, метраў — усё толькі футы ды мілі. Праўда, наіўна думаў, што міля — гэта і ёсць кіламетр. Але сярод дзетдомаўцаў таксама раслі будучыя ваенныя маракі, кнігачыты, яны паспрабавалі падлавіць завуча, пачалі аспрэчваць, што кіламетр роўны мілі. Завуч аўтарытэт свой абараніў, настояў на сваім: міля — роўна кіламетр, і ні сантыметрам ні больш ні менш, ну, мо вярста, калі што. I яго безапеляцыйнасці паверылі. Заўсёды ж больш вераць няпраўдзе чалавека збоку, чымсьці дамарослай праўдзе. Мар'ян выпадкова стаў сведкам спрэчкі дзетдомаўцаў з завучам, але ўлазіць у яе не схацеў. Прыйдзе час, самі разбяруцца, дый завуч падабаўся яму, шчыры хлопец, трохі лішняга любіў пахваліцца, але гэта пройдзе, самі ж дзетдомаўцы адаб'юць яму ахвоту ўсё перабольшваць. На што іншае, а на гэта яны здатныя. Першае, як заведзена ў дзетдоме, захапленне, замілаванне да новага чалавека ўжо адыходзіла. I вось цяпер дзетдомаўцы ў сто пяцьдзесят глотак рагаталі з завуча: ну, сказануў дык сказануў. Трымаць вілку ў левай руцэ, калі ёсць правая, ды што яны там, у горадзе, з глузду з'ехалі ці ляўшы толькі адны ў тым горадзе жывуць. Завуч не даўмеўся растлумачыць, што праваю рукою бярэцца нож і нажом гэтым рэжуць мяса ці яшчэ што-небудзь, відно, самому таго мяса прыходзілася бачыць гады ў рады. I тут ужо Мар'яну прыйшлося бараніць свайго намесніка, інакш не было б таму веры, калі б гаварыў і пра нешта больш значнае, больш слушнае. А дзетдомавец такі чалавек, што без веры не пражыве, ён павінен камусьці верыць, давяраць. Гэта закон дзетдомаўскага жыцця. I калектыўная вера — рэч даволі складаная і блытаная. Можна ўсё жыццё пражыць праведнікам, але варта толькі раз паступіцца гэтай сваёй праведнасцю, і нават не паступіцца, а, вось як у гэтым выпадку, дазволіць пакпіць, пасмяяцца з сваёй праўды, і ўсё, пішы прапала. Будуць сумнявацца, што б ты ні казаў, аніводнаму слову не павераць, самаму простаму і пераканаўчаму. Наіўны прасцяк дзетдомавец, бязмежна даверлівы, сарочку з плеч можа зняць і аддаць першаму стрэчнаму-папярэчнаму. Але ён, дзетдомавец, далёка не такі просты, як можа палічыць той жа стрэчны-папярэчны. Так, зрушана, а мо крыху і парушана ў ім паняцце даверу і дабра, таму што рана, як кацяня, кінулі яго аднаго ў свет, пакінулі на раздарожжы, расце ён, не ведаючы, што такое бацькоўскае слова, матчына ласка, у калектыве, і ўжо сёння прыкладвае да жыцця меркі, якімі можна будзе карыстацца толькі мо заўтра, у будучыні, калі ўсе людзі зажывуць па адной толькі праўдзе, не шукаючы ва ўсім толькі сваіх выгад, калі людзі, зразумела, дасягнуць такой будучыні. А дзетдомавец ужо сёння трохі ў той будучыні, не кожны, канечне, але ж большасць іх, калі адкінуць вярхушачніка з верхнікаў, царкоў, шасцёрак. I таму, па-дзіцячы разумеючы няпраўду, яны па-дзіцячы ж бязлітасныя і жорсткія да яе праяў, падману для ўратавання, падману ў імя чагосьці самага высокага не прызнаюць і не даруюць. Хоць лоб сабе разбі, але калі падмануў іх, то ворагі яны табе на ўсё жыццё. Яны будуць помніць не тое добрае, што бачылі і чулі ад цябе, а той маленькі ці вялікі твой падман, будуць ставіцца да цябе заўсёды насцярожана, гатовыя выкрыць цябе, прыпісаць табе і тое, чаго ты не рабіў, у чым не грэшны. Але пакаянне прымуць, калі падысці да іх са шчырасцю, прымуць, калі павераць, мо і даруюць. Не дзеці, а попікі нейкія. Ён губляўся ад іх праведнай ілжывасці і лжывай праведнасці. Дзетдомаўцы вымушалі яго ўвесь час быць напагатове, быць пільным, браць у рукі тую ж самапіску і глядзець, як бы яна не стрэліла. Мо іменна гэта і дапамагала яму да пары да часу заставацца дырэктарам дзіцячага дома, заўсёды адчуваючы на сабе выпрабавальныя позіркі дзіцячых вачэй, вачэй даверлівых, шчырых і змрочных, злосных. Ён адчуў іх цяжар адразу ж, як толькі першы раз прыйшоў у дзетдом, раніцай наступнага дня пасля таго, як сустрэўся з Лепікам, Кубам і другімі ў садзе. Дзетдомаўцы, па ўсім, ужо чакалі яго. Аб гэтым сведчылі дзетдомаўскія пасты, якія былі расстаўлены на яго дарозе. Наведаў спачатку школу. У класах было пуста. Ён зразумеў, што гэта выклік яму, інакш кажучы, праверка, чаго ён варты і ці варты.

Амаль усе дзетдомаўцы сабраліся ў адным вялікім пакоі, спальні ложкаў на сорак. Рэзаліся ў карты па кутках. Ён моўчкі абмінуў карцёжнікаў-шкетаў, якія ўладкаваліся адразу ж каля дзвярэй, скіраваў да тых, хто ставіў гэты спектакль: Цурука, Крывавязага, Куба. Яго як і не заўважылі, і ён як не прыкмеціў іх, моўчкі адабраў у іх карты, узяў карты і з рук чацвёртага, як здагадаўся, галоўнага. Пазней ужо даведаўся, што быў гэта Сёма Шверкін, па мянушцы Фінгал.

— На фінгал, падла, нарываешся,— адразу ж і выказаў ён сваю мянушку.— Падвесь яму, Куб, пад правае вока, каб дзядзя лепш бачыў Сёму Шверкіна.

Мар'ян апярэдзіў Куба.

— Устаць, анархія, смірна, калі афіцэр перад вамі,— узяў грэх на душу, назваўся афіцэрам, хаця быў толькі старшым сяржантам. Выручылі шкеты, якія не ведаліяго воінскага звання і, як пазней ужо дазнаўся Мар'ян, з замілаваннем адносіліся да кожнага ваеннага, а тым больш афіцэра. Усхапіліся, выцягнуліся па струнцы. Чацвёрка памкнулася ўстаць, трое з гэтай чацвёркі памкнуліся, яго старыя знаёмыя, але Сёма адразу асадзіў іх. Мар'ян адчуў, што голасам іх не праняць. Але на першы раз ён быў задаволены і той невялікай замінкай у гэтым добра адрэпеціраваным спектаклі. Шкеты прызналі яго і падпарадкоўваліся яму. I якраз ім неабходна было паказаць, што ён сапраўды дырэктар і сапраўды афіцэр. I тут ён даў прамашку, хаця, калі сёння цвяроза разважыць, мо і не было з яго боку ніякай прамашкі, якраз мо і трэба было паводзіць сябе не вельмі разумна, але ж нічога ўжо не зробіш, што было, тое было.

— Чаму не ў школе, чаму не на занятках? — спытаў ён, звяртаючыся цяпер толькі да аднаго Сёмы Шверкіна.

— Во дае, во дае...— мусіць, Шверкін не чакаў такога пытання, таму што ў школу ў дзетдоме да гэтага не хадзіў зусім і ад яго ўжо адступіліся.— Сёма Шверкін за партаю?.. А магу, калі панясеш на руках.

— Панясу, панясу цябе, сукінага ката. I калі трэба, кожны дзень буду насіць.

I ён, хрыпліва дыхаючы, на за горбку панёс Сёму Шверкіна ў школу, засляпіла вочы лютасць і злоснасць. I ўсё ў тым жа асляпленні асцярожна ссадзіў Сёму каля парты з плеч, трохі аддыхаўся, спытаў, ці не траска яму было ехаць, краем вока змеціў, як рассаджваюцца па партах шкеты, іх пагарду да яго, адчуў гэтую пагарду амаль фізічна. Сёма Шверкін паблажліва пасміхаўся. Прыгожы ж чорт, адзначыў яшчэ Мар'ян яго паблажлівасць на самавітым, як у дарослага ўжо, твары і страціў над сабою ўладу. Як скрозь вату ўвушшу пачуў:

— Цяпер Сёма Шверкін будзе вучыцца. У яго персанальны рысак, афіцэр.

— Цяпер Сёма Шверкін палучыць сваё за праезд,— усё яшчэ ў ваце, не чуючы нават свайго голасу, сказаў Мар'ян. Сёма Шверкін штосьці адказаў, мо адмовіўся ад платы. Усмешка спаўзла з яго твару, сам твар як паменеў, здрабнеў ад спалоху, пазбавіўся самавітасці і прыгажосці, звычайны хлапечы твар, не вельмі прыгожы, і ўсё ў ім было неяк паасобку, само па сабе — рот, скулы, вочы, нос. Мар'ян выбраў нос. Падняў параненую руку, яна падпарадкавалася яму.

— У гэтай руцэ яшчэ фашысцкі асколак сядзіць,— сказаў ён.— Палучай, Сёма Шверкін, палучай.— Перад вачыма, як гэта было і там, у акопчыку, медна ўспыхнула і пачала ўздымацца ўгару хваля. Мар'ян адчуў, што можа страціць прытомнасць, і нягнуткімі нагамі, амаль страявым крокам пакінуў клас. Думаў, што назаўсёды ўжо развітаўся з дзетдомам і педагогікай. Адзіная ад іх карысць — абудзіў ён тым ударам руку. Пачала рухаццаяна, балела, быццам кошкі яе дзерлі, але рухалася. I было сорамна адлежвацца ў хаце з гэтай абуджанай да жыцця, паздаравелай рукой. Карцела зірнуць на Сёму Шверкіна, ці не пакалечыў ён яго, таму што ўдар, адчуў, быў страшэнны. I Сёма пацвердзіў гэта:

— Хвацка б'еш, афіцэр. Фінгал у законе і шнобель на два румбы ўбок. Закурыць не дасі? — Сёма Шверкін, хаця і цяпер яшчэ блазнаваў, выглядаў няважна. Твар перакрыўлены, апухлы і задуменны.

— Сёма ты, Сёма,— Мар'яну было няёмка глядзець у твар Шверкіну, але ён прымусіў сябе глядзець.— Слухай сюды і запамінай. У дзетдоме з сённяшняга дня не кураць.

— Гэта Сёму не падыходзіць.

— Больш таго, у дзетдоме не гуляюць ужо і ў карты.

— Гэта таксама Сёму не падыходзіць.

— I яшчэ ёсць: усе цяпер ходзяць у школу.

— Гэта Сёму зусім ужо не цікава.

— Што ж Сёму цікава?

— Сему цікава добрыя папяросы, калода новых карт, настаўніца, але каб яшчэ не старая, і калі Сёма не за партаю. А яшчэ Сёму не падабаецца дырэктар дзіцячага дома, ён адчувае, што іх каханне не адбудзецца.

— Хто ж з нас лішні, Сёма Шверкін, толькі чэсна?

— Вы не думаеце перамяніць прафесію, толькі таксама чэсна?

— Не, Сёма, чэсна,— не вагаючыся адказаў Мар'ян. Ілгаў ён тады Сёму Шверкіну? Здаецца, не. Каму-каму, а Шверкіну лгаць ён бы не стаў, таму што быў вінаваты перад ім.

— Сёма Шверкін усё зразумеў. Сёма Шверкін не такі ўжо дурны. I сам сабе ён жадае толькі дабра. Хаця дабра гэтага ад сябе ніколі не ўбачыць. Ён жадае дабра і шкетам,таму што невядома, чаму ён любіць гэтых шкетаў. Мо таму, што сам быў шкетам і не любіў Сёму Шверкіна, які стаяў тады над ім. Ганіце ад шкетаў усіх Сём Шверкіных, Цурукоў, Крывавязых, Кубаў.

— Не трэба мне тваіх парад, Шверкін.

— Я разумею, але куды тады Шверкіну.

— На фронт, Шверкін, цябе па тым, як выглядаеш, могуць прызваць ужо.

— Добра гаварыць — на фронт. Але там жа ненарокам і забіць могуць.

— Так, могуць і забіць, але там можна стаць Шверкіну і чалавекам.

Сёма Шверкін паслухаўся Мар'яна, пайшоў на фронт і стаў чалавекам. Памёр чалавекам. «Паў смерцю храбрых». Мар'ян атрымаў паведамленне аб яго гібелі. У Сёмы Шверкіна не было ні бацькоў, ні сваякоў, усе яны загінулі ў гета. Паведамленне даслалі на дзетдом, на імя дырэктара, на яго, Мар'янава, імя. Мар'ян тры дні насіў яго ў кішэні, не ведаючы, што з ім рабіць, не знаходзячы сабе месца, вінаваціўся за яго смерць. Пацана, выхаванца дзіцячага дома паслаў на фронт, на смерць. I смерць Сёмы ён перажываў мо нават больш, чым смерць бацькі і дзядзькі. I гэтыя тры дні, што ён перабыў сам-насам са смяротнай паперчынай каля сэрца, праяснілі яму куды больш, чымсьці ўсе тыя гады, што ён пражыў на свеце. Жахлівая рэч, хоць і мімаволі, але ўсё роўна ад сябе не ўцячэш і сябе не падманеш — быць вінаватым у нейчай смерці. Яму адкрылася, хто ён, за што адказвае і якую ношку ўсклаў ён сабе на плечы. Атрымаўшы паведамленне, ён памкнуўся адхрысціцца ад яго, пазбавіцца, парваць, знішчыць, але, пранасіўшы яго тры дні ў кішэні, на чацвёрты на вячэрняй лінейцы ён выйшаў з ім перад строем дзетдомаўцаў. I тут немалаважна адзначыць, што наўрад ці ім валодала адна толькі рашучасць, імкненне ачысціцца перад дзецьмі. Так, несумненна, ён адчуваў такую патрэбу. Але было ў гэтым публічным самакатаванні і іншае, трошкі брыдкае, трошкі гідкае. Мар'ян ведаў, усведамляў гэта, таму што іменна тым вечарам ён стаў сапраўдным дырэктарам дзіцячага дома і зразумеў, што дзецям патрэбны не толькі дырэктар. Дзецям патрэбны і свае героі, свае куміры. I таму, узвышаючы, узносячы Сёму Шверкіна ў вачах дзяцей, ён адначасова і таптаўся на ім, прыстасоўваючы яго імя і смерць да патрэбы дня. Хаця гэта была яго першая і самая буйная педагагічная ўдача, ён адчуваў і сорам, ніякавеў ад сутыкнення, несастыкаванасці такіх слоў: смерць і ўдача. Было сорамна адчуваць на сабе пагляды ста пяцідзесяці пар дзіцячых вачэй, што аж свяціліся ад замілаванасці і захаплення. Захапляліся яны, зразумела, не ім, а Сёмам Шверкіным, якога ён адрадзіў, каб забіць і праз смерць адрадзіць зноў. Але ўжо не таго Сёму Шверкіна, шпанавітага і трохі нахабнага, але ўсё ж жывога, а толькі нейкае падабенства яго. I самае жахлівае, што гэтае падабенства ўсім, у тым ліку і яму, было больш дорага, чымсьці жывы Сёма. I як іншым людзям, для таго, каб жыць, каб кіраваць жывымі, патрэбна смерць, патрэбны нябожчык. Усё, канечне, заканамерна, чужая смерць не свая...

О, сабе тут адводзіцца зусім інакшая роля, прыкладам чужой смерці «глаголом жечь сердца». А што калі адабраць у чалавека, які пасылае на смерць сабе падобнага, гэта права на глаголенне. Наіўна, канечне, немагчыма без героя, немагчыма без кадзільшчыка. А мо ўсё ж калі-небудзь мы прыйдзем да гэтага, калі чужая смерць будзе азначаць смерць і тваю, і не вобразна кажучы: свет асірацее на адно жыццё. На жыццё іменна тваё, маё.

Мар'ян стаяў перад скіраваным на яго вачыма дзяцей і згодны быў памерці. Але і гэтая, такая шчырая, здаецца, згода была не без махлярства і падману, хоць і мімавольнага. Ён ведаў, што не памрэ, жыццё працягваецца, не зважаючы ні на што. I гэта было не проста махлярства, кручок нейкі, а крук, на якім вісела, мусіць, ва ўсе часы паўчалавецтва. I аднойчы заглынуўшы гэты крук, сысці з яго было немагчыма. Не здольны быў сысці з яго і Мар'ян. Ён стаў толькі больш памяркоўным і мяккім і адначасова бязлітасным да ўсяго і ўсіх, найперш да самога сябе. Рукой, што не ведала больш літасці, жорстка пачаў зводзіць пасля смерці Сёмы курыва і курыльшчыкаў. Для прыкладу і большай пераканаўчасці кінуў курыць сам. Дастаў з пачка «казбечыну», панюхаў яе, скамячыў і кінуў у акно прыбіральні, туды ж кінуў і ўвесь пачак. У магазіне купіў пачак махоркі, заўсёды насіў яе пры сабе ў кішэні. Падлоўліваў курыльшчыка ці таго прыводзілі да яго ў кабінет, не лаяўся, не чытаў натацый. Але ў час абеду ішоў у сталоўку і ў талерку з супам выкрытага курца сыпаў жменю, а то і паўпачка махоркі: падабаецца зелле гэтае — еш.

Што гэта было, жорсткасць, садызм? Пэўна, так. Але вось што цікава: ніхто на гэтую жорсткасць не крыўдзіўся, не наракаў, як, зрэшты, ніхто з дзетдомаўцаў, што зведалі смак цыгарэты ў дзяцінстве, не кінуў курыць, пасталеўшы ўжо, калі на тое, канечне, не мелася слушнай прычыны і ўласнага хацення. I гэтай жорсткай бязлітаснасцю (Мар'ян адчуваў яе і ўсведамляў: калі нават пажадае быць добрым, не здолее) адзначаны першыя гады яго дырэктарства, нейкае дзіўнае спалучэнне амаль падзвіжніцтва, вялікай справядлівасці, выверанай правільнасці і такой жа несправядлівасці, паломанасці і непаслядоўнасці. Да таго самага часу, калі глыбока ўжо восенню пасля смерці Сталіна ён разам з Якубам, які ўсё яшчэ быў старшынёю калгаса, і Сідарам Місцюком, дачакаўшыся, пакуль заснуць дзеці, не пайшоў разбураць помнік. Навошта ім спатрэбіўся той Сідар Місцюк, цяжка адказаць, здолелі б тую работу і самі, а калі не, то паклікалі б каго-небудзь лепшага, хто быў больш прыемны ім, дык не, іменна Сідара. А прычына, мусіць, была простая, на той час Мар'ян пачаў ужо выдыхацца як дырэктар і проста па-чалавечы выдыхацца, стаміўся. Не жартачкі ж, падняць дзетдом за лічаныя гады, адбудаваць яго, павялічыць амаль удвая жылыя карпусы, займець новую сталоўку, сваю лазню, а колькі ўсялякіх гаспадарчых прыбудоў. I ўсё гэта амаль без капейкі, адпушчанай зверху. Праўдамі і няпраўдамі, сцяўшы зубы, увесь час гатовы да ордэна і турмы. Але, дзякуй богу, і тое, і другое абышло яго, мінавала. А вось будынкі ўжо стаялі, і канюшня, двор для жывёлы. Як і вядзецца ў сялянскай добрай гаспадарцы, прыдбаў пару валоў, пару кароў, завёў свіней. Так што дзеці не галадалі. Слабым, хворым заўсёды, як пры бацьках, сырадой, на святы — Першамай, Кастрычнік, Новы год — калолі кабана, адведвалі свежаніны, і на будні мяса заставалася. Да Новага года далежвалі свае яблыкі, пуцінкі, антонаўкі, на паўзімы хапала сваіх памідораў і гуркоў. Рабілі, праўда, усе да сёмага поту, і дзеці, канечне, большасць дзеці, у калгасе так не шчыравалі. Сваю гаспадарку трэба было самім і даглядаць. I даглядалі. На ўсё, на кожную справу знайшліся свае майстры, свае спецыялісты. Адкуль толькі што ў гэтых шкетаў бралася. I без прынукі ж рабілі. Напачатку, праўда, прынука была, трэба ж было ўкруціць іх у работу. Але, калі прыахвоціліся, даводзілася ўжо і стрымліваць. Цурук дняваў і начаваў на градах, гарапашнаму не было калі і памыцца, адскочыць на раку, пакупацца. Паставіў сабе будан, не будан — хату. На ўсе чатыры бакі — па акенцы. Украсці што-небудзь у Цурука на гародзе — і думаць нечага. Дый панадкі такой не было — сваё ж усё, агульнае, дзетдомаўскае, таму так і ўпадалі Цурук на гародзе, Кубко ў садзе, Крывавязы — над валамі, а Лепік падаўся ў конюхі. Мар'ян купіў усё ж пару конікаў, коні былі лядашчыя, змучаныя, праўда, парода адчувалася, але іх заездзілі цыганы. Прыгнаў у дзетдом, думаў, што не адужаюць ужо, але Лепік выхадзіў іх. Усім дзетдомам павярнулі іх на папраўку, такія любыя раптам сталі дзетдомаўцам тыя коні. Хлопцаў, раней чым выпусціць са сталоўкі, прыходзілася абшукваць, глумілі тым канякам увесь хлеб, і вобыскі не дапамагалі. Сапраўды, калі ўжо захацеў украсці штось дзетдомавец, то колькі б ні было ў цябе вачэй, як бы ты ні пільнаваў, усё роўна ўкрадуць. Такі ўжо народ, немагчымага для дзетдомаўца проста не існуе. Як прымудраліся яны выносіць той хлеб, а тым больш цукар, дзе бралі, Мар'ян не ведае гэтага і сёння і да канца жыцця свайго ўжо не ўведае. Цукар пры ім засыпалі ў кацёл, у магазіне яго не было, склад пад завалаю і замкамі. А коні ядуць адзін толькі цукар, хрумкаюць, хрустаюць, як зайцы моркаўку. I Лепік ходзіць з такім нявінным, цнатлівым, як у анёла, тварам.

— То не цукар, Мар'ян Іванавіч, то бульба. Во крыжвам на пузе — бульба.

— Што я, Лепік, сляпы ці глухі?

— Аптычны падман, бывае, здараецца, Мар'ян Іванавіч. Во ў пустыні ідзеш, ідзеш...

— Багата ты хадзіў па той пустыні.

— Кіно «Трынаццаць» трынаццаць разоў глядзеў.

— Я пашлю цябе, Лепік, глядзець яго і ў чатырнаццаты раз...

— Вось спасібачкі, вось спасібачкі, Мар'ян Іванавіч.

— А на канюшню ты не паткнешся больш і нагою, аптычны падман. Каб і духу твайго больш тут не было.

Лепік у слёзы:

— Лепш на кухню бульбу чысціць. Тыдзень, месяц, год.

Адлучыць ад работы, не даць займацца тым, што ўпадабаў ён,— самае жахлівае пакаранне дзетдомаўцу. I Мар'ян, мімаволі параўноўваючы, як і што робіцца ў калгасе, задаваўся пытаннем, чаму ў калгасе не так, чаму там зусім інакш. Дзетдомаўскія і калгасныя коні ў адным табуне, а за вярсту відно, дзе чые, і калгаснікі самі прызнавалі:

— То ж дзеці даглядаюць, яно здалёку і відно.

— Але чаму, чаму,— чапіўся да Якуба Мар'ян,— тваіх коней і кароў пасля зімы на посцілках з хлява выносяць, а дзетдомаўскія галопам скачуць?

Якуб мяўся і толькі паміргваў у адказ. Луп-луп вочкамі туды-сюды: маўляў, чалавеча, пра што ты пытаешся. Мар'ян не адставаў:

— Дзеці ж у дзетдоме іх глядзяць. I большасць — гарадскія, да дзетдома і не ведалі, як да таго каня падступіцца, адзаду ці спераду да яго падыходзіць трэба. А ў цябе ж конюхі з веку ў век вясковыя. I сталыя мужчыны, працаўнікі.

— Вось у тым і загвоздка, што працаўнікі, а я паганяты,— і Якуб, злосна шамочучы брызентавіком, адыходзіў.

Калгас пасля вайны так і не падняўся на ногі. I, па сутнасці, у вёсцы калгасам можна было лічыць дзетдом. Убачыў Мар'ян, што дзетдомаўцы ахвочыя да кукурузы, латошаць вясковыя гароды і калгасныя палі, папрасіў у Якуба насення, пасадзілі дзетдомаўцы сваю кукурузу. Уся вёска, як на выстаўку, дзівіцца прыходзіла. Пад тры метры вымахала, шапка з галавы звальваецца, так вочы ўгору драць трэба.

— Няўжо то зямля наша такая? — не давалі веры сваім вачам калгаснікі. Не верыў і Якуб:

— Няўжо то з таго насення, што ты ў калгасе браў? Нешта круціш ты, Мар'ян. То мо і не кукуруза.

— Кручу... Яны вось круцяць... А што гэта — мяркуйце самі, глядзіце.

Глядзелі, меркавалі, мацалі пальцамі:

— Не, на самай справе кукуруза, кіяхі. Кіяхі ведалі і дзяды нашы. Садзілі кіяхі. Але каб такія раслі. Лёгкія на руку сіраты, мо таму, што чыстыя душы, напакутаваліся...

Дзетдомаўцы мелі лёгкую руку да ўсяго. I, як Якуб гаварыў: можна было жыць і ў вус не дуць, радавацца жыццю. Але іменна радасць жыцця згубіў Мар'ян. Калі толькі наладжваў гаспадарку, яна была. Якія светлыя былі ранкі, як лёгка было прачынацца, не адчуваючы ўзросту, бы табе не за трыццаць ужо, а равеснік ты сваім шкетам. I Мар'ян подбегам бег да сваіх шкетаў, каб убачыць, накруціць ім хваста і самому завесціся іх клопатам. I заводзіўся. Разуваўся, падкасваў калашыны, станавіўся ў разору, браўся за плуг, браў у рукі касу, вучыў шкетаў закошвацца, касіў сам. А потым яны абыходзіліся ўжо і без яго, ішлі за плугам, бы з маленства нічога іншага і не рабілі. Спіна, плечы пастаўлены як у вясковага чалавека, і плуг арэ, а не дзяўбе зямлю, не водзіць яго з аднаго боку на другі. А касілі, як брылі. Самі напраўлялі косы, кляпалі, ставілі іх. А ён, здаецца, ужо і лішні. Іншым разам ён і адчуваў, што сапраўды лішні. Запал праходзіў, калі шкеты ўжо не азіраліся на яго, рабілі адзін перад адным навыперадкі, а сэрца яго маўчала, не ўздрыгвала, не радавалася, гледзячы, як яго сыны і дочкі пазнаюць мужыцкую навуку. А ён меў іх за родных, лічыў за сыноў і дочак. Але вось іменна, мусіць, у тым і справа, што толькі лічыў. А сапраўднай бацькоўскай роднасці не адчуваў. Не было такой замілаванасці, калі немаведама чаму зойдзецца раптам сэрца, абальецца крывёю, заспяшаецца, пабяжыць скокам насустрач друтому сэрцу, і ты руку, галаву гатовы пакласці на плаху, каб толькі роднаму табе чалавеку было хораша, гатовы пайсці сам на плаху, на шыбеніцу за крыху, за адну толькі шчаслівую ўсмешку на дарагім табе твары, за цёплую іскрынку ў яго вачах, за кожную вейчынку, каб яна толькі была, расла, за кожны валасок, каб яго ніхто не крануў. Вось такой замілаванасці, улюбёнасці да ўсяго жывога прагнуў ён адшукаць у сабе. Шукаў, будзіў. Але не мог адшукаць, дабудзіцца. I тычылася гэта не толькі дзетдомаўцаў. Маўчала, не адгукалася сэрца і на сваіх родных, кроўных дзяцей. А іх цяпер было ў яго трое. Ён, канечне, перагрыз бы глотку кожнаму, хто паквапіўся б, пагаліўся б пакрыўдзіць іх, а таксама і дзетдомаўцаў. Але гэтая ахвярнасць была ахвярнасцю звычкі, абавязкаў, якія накладваліся на яго пасадаю, бацькоўскім званнем. Душа як скамянела там, на вайне, так і заставалася скамянелаю. Але адна толькі, пэўна, Стэфа здагадвалася аб гэтым, адчувала яго заглыбленасць. Уначы іншым разам дакарала:

— Чаго табе не хапае? Чаго табе трэба?

Каб ён ведаў. Прыходзілася адрабляцца адгаворкамі. I сваіх слоў на гэтыя адгаворкі не знаходзілася, чапляўся за жончыны, адбіваўся яе ж словамі:

— Не гавары лішняга, не надумвай. Усяго мне хапае, усім я задаволены.

— Я ж чую. Я ж бачу. Ты добры, справядлівы, і дзяцей не крыўдзіш, і мяне. Але каб ляжаў хто-небудзь каля твайго боку другі, ты б заставаўся такім?

— Якім такім?

— Я не ведаю, але такім жа... Мар'ян, Мар'ян, жыццё ж праходзіць. Мы ж не будзем болей маладымі. Чаго ты чакаеш?

Стэфа гаварыла праўду. Ён сапраўды чакаў. Але чаго? Каб ведаць. Усё таго ж кахання. Яно, пэўна, было ў яго. Жонка яго, здаецца, любіла, спадзяваўся, што любіць. Ён нават часам адчуваў сум ад гэтай яе любові, таму што адказаць на яе не заўсёды быў гатовы. Усё здавалася, што гэта не тое. Тое, сапраўднае, пакінута там, за нейкаю рысаю, у дзяцінстве. Там засталося ўсё жыццё, тут толькі недаедкі, і яны чужыя. Ён клікаў дзяцінства, заклінаў яго вярнуцца. I калі спаў, дзяцінства вярталася, такое наіўнае і чыстае, што набягала сляза і хацелася не марудзячы прачнуцца і пайсці гэтым дзяцінствам прэч ад усяго, не азіраючыся, забыўшыся пра зваротную дарогу ў сённяшні дзень. I дарогі назад, здавалася, не было. Усё толькі наперад, наперад і крыху ў неба, даверлівае і пяшчотнае, як сам ён у тым сваім сне. I Мар'ян прачынаўся з адчуваннем шчымлівага суму, суму, які прыгнечваў, але і цверазіў. Ён разумеў, што несправядлівы да жонкі, і не наважваўся зазірнуць ёй у вочы, праз гэтую ўжо сваю несправядлівасць. Ненавідзеў сябе, што жыве так дваіста. Незразумела, ці жыве, ці адбывае пакаранне за жыццё. Жыццё здавалася турмой, пасткай, у якую яго заманілі, не спытаўшы, ці хоча, ці жадае ён таго. Прывабілі прыгожаю казкай, у меру далі розуму, далі вочы, вушы, ногі, рукі, каб бачыў, чуў, хадзіў, рабіў, ваяваў. Але навошта, навошта ўсё гэта, калі самыя простыя жыццёвыя радасці абмінаюць яго. Няўжо так у кожнага. Няўжо жыццё не больш, як толькі звычка. Маска, пад якой схаваны твой сапраўдны твар, схаваны нават ад самога сябе. Ты сам не ведаеш, які з мноства твараў сапраўдны, той, з якім ты ранкам з'яўляешся перад усімі, бадзёры і вясёлы, рашучы і валявы, ці той, з якім ты застаешся сам-насам уначы, раздумаўшыся, ляжыш у ложку з адплюшчанымі вачыма, бездапаможны, нікчэмны. I чаму, адкуль гэтае адчуванне бездапаможнасці, нікчэмнасці, чаму ад нараджэння да смерці — толькі бясконцае чаканне жыцця. Хваля за хваляю чаргаванне чаканняў. Чаканне міру, коласа ў полі, дзіцяці, зімы, вясны. I ўсё заканамерна, наканавана. Кім? Кім? Чаму на кожным кроку пастка, пастка, пастка: крок направа, крок налева — раўназначна ўцёкам. I толькі гэтыя ўцёкі, смерць усіх ураўноўвае, усіх адпускае, усё дазваляе. А ці не варта ж, каб было ўсё наадварот. I ёсце-ка ж, жывуць людзі наадварот, толькі адварот гэты не ў той бок скіраваны, не туды, куды трэба рухацца жыццю, а куды яно коціцца паміраць. А каб узялі людзі ды неяк сабраліся разам, дамовіліся, павярнулі куды трэба. У дзяцінства, у тую добрую краіну, у якой знаходзяцца сёння Лепікі, Цурукі, Крывавязыя, у якіх на ўсё спрыяльная, лёгкая рука, якія скормліваюць коням цукар, вырошчваюць такую кукурузу, што ў ёй можна і заблудзіцца.

Так, не прызнаючыся нават сабе, Мар'ян чакаў нейкага павароту ў сваім жыцці, як чакае волі турэмшчык, хаця і ведае, што турма яго добраахвотная і вечная пры адчыненых насцеж дзвярах і без варты. Гэта якраз і жахала. Калі ніхто не трымае яго, то ён нікому і не патрэбны. Знікне заўтра, памрэ нечакана, гэта нечакана будзе яму. А ўсім іншым — раптоўна і мо заўчасна, але ўвогуле зразумела, наканавана: адны нараджаюцца, другія паміраюць, тым і жыццё рухаецца, чалавек толькі паліва яго. Мар'ян не згаджаўся падтрымліваць такое жыццё, адмаўляўся яго падтрымліваць, шукаў яму іншае тлумачэнне. I не знаходзіў. Чакаў хто ведае чаго, але чагосьці чакаў. I дачакаўся. Як дрынам аперазалі, знікла апошняе, чаму ён верыў, спачатку знік, упаў чалавек, а цяпер ён, Мар'ян, мусіў сам разбурыць, зруйнаваць каменны помнік яму.

Стаяла восень, дзень быў золкі і ветраны, калі яны ўтрох з Місцюком і Якубам падышлі да вапнава-бледнага ўначы бюста...

Бюст сам быў невялікі, але стаяў на высокім пастаменце, узвышаўся над імі, глядзеў на іх зверху ўніз, і ў яго паглядзе заўважалася, здаецца, перасцярога і пагарда. Да болю знаёмы і родны твар, ноч месячная, светлая ўгравала камень, пазбавіла яго безжыццёвай цьмянасці. Твар жыў, пасміхаўся ў каменныя вусы, ад цела, угрэтага кіцелем з пагонамі генералісімуса, з выпнутымі наперад планкамі ордэнаў, бруіла, здаецца, нават цяплом.

— У-у, вусаты,— сказаў Місцюк, крануўшы рукою бюст.— Апошнія дзянькі дажываеш...

Мар'ян скалануўся, бы гэта яму гаварыў Місцюк, бы яго крануў сваёй плюшняватаю рукой:

— Ну-ну, ты язык не распускай і рукам волі не давай.Місцюк, здаецца, трохі спалохаўся, але хутка апамятаваўся:

— А што, гэта раней ён мог мяне, а цяпер я яго.

— Прытрымай, загадваю, язык. Ты яго... Ды я цяберазам з ім...

— Хопіць,— спыніў іх Якуб.— Не падумалі, як мы яго панясём. Пайшлі без нічога, нібыта труну з хаты несці.А ён нялоўкі без труны. Аднаму цяжка, а ўсім не падступіцца. Каб мех які.

— Мех ёсць.— Місцюк дастаў з-пад кухвайкі вялікі рагозны мех.— Во сюды яго. Я загадзя ўсё прадумаў. Я прыпаслівы...

— Вось цябе б у гэты мех, прыпаслівага,— Мар'ян зноў не вытрымаў, сам тапіўся з Місцюком. Якуб і тут развёў іх:

— За работу, хлопцы, за сякеры.

I яны ў тры сякеры ўзяліся аддзіраць помнік ад пастамента. Аддзіралі асцярожна, імкнучыся не адкалупнуць ні крыхі ад кіцеля, не пашкодзіць твар. Работа была не з лёгкіх. За доўгія гады бюст устояўся, зросся, сашчапіўся мёртва з пастаментам.

— Жывучы ж, сабака, ох, і жывучы ж вусаты,— тукнўся Місцюк, пнуліся і Мар'ян з Якубам, рвалі жылы. I Мар'ян чуў, як папраўдзе трашчаць, рвуцца яго жылы. За гэтай іх шматпакутнай справай наглядаў другі каменны чалавек, хлапчук. Ён стаяў поруч з бюстам, які бурылі. Невялікі росцікам, светлы, кучаравы, абапёрся локцем на стос кніжак і, жмурачыся, усміхаўся. I Мар'яну было незразумела, што ў гэтай яго ўсмешцы: дакор ці падахвочванне. А мо нічога такога не было, цікаўнасць толькі, дзеці ж усе дапытлівыя. Як толькі дзетдомаўцы празявалі такое, без іх усё робіцца. I добра, што без іх.

Але тут Мар'ян і памыляўся. Дзетдомаўцы таксама не спалі ў шапку. Яны былі напагатове яшчэ зранку і цяпер таілі сябе па сваіх схованках, на дзетдомаўскім падворку, па кустах бэзу. Лепік дык нават залез на страху, думаў, зверху будзе лепш відно, і прагадаў.

У тры сякеры яны нарэшце ўправіліся з бюстам, аддзерлі яго ад пастамента. Цяжка было таму, што ад пастамента ў грудзіну помніку быў загнаны жалезны штыр. I цяпер яны разглядвалі гэты жалезны штыр, які застаўся на тым месцы, дзе толькі што стаяў бюст, здзіўлення і збянтэжаныя: быў бюст, быў помнік, чалавек, а калупнулі, засталося бугвед што. Сам бюст яны прыбралі ўжо ў мех. Трохі паспрачаліся, каму несці той мех, прыйшлі да згоды: па чарзе несці, калі што якое, дык каб кожны і адказваў. Панеслі, а куды, не дамовіліся. Місцюк пераконвае:

— Вядома куды, у ваду. У возера, у прорву, дзе дна ніхто не даставаў. Хай самы на ім ікру адкладваюць.

Мар'ян з Якубам не згаджаюцца: нягожа, непавага, ды і з раёна была каманда закапаць, разбіць на часткі і закапаць.

— У садзе,— сказаў Мар'ян.— У дзетдомаўскім садзе, хай ён там упакоіцца.

Прынеслі ў сад, Місцюк скінуў з плеч мех каля першае ж яблыні:

— Вось тут і пакладзем вусатага...

Каб Місцюк не сказаў гэтага, мо так і было б: закапалі б пад першым, што трапілася, дрэвам. Але Мар'ян нечакана раптам заўпарціўся: як па сэрцы разануў яго гэтым «вусатым» Місцюк. То было бацькава слоўца. I чуць яго Мар'яну ад Місцюка было горка. Холадна і пуста зрабілася на душы. Адчуванне пустаты і сцюжы ўзмацняў і пашыраў голы восеньскі сад, яго, Мар'яна, сад. Што б там ні гаварылі, а пасаджаны ён быў пры ім, жывым яшчэ, і належаў трохі і яму, пад яго вокам, пад яго імя закладваўся ён. I нядобра было прыкапваць яго пад першым, трапіўшым на вочы, дрэвам. I дрэва тое было маладзенькае, нядаўна пасаджанае. Дрэва навічка, які толькі сёлета прыбыў у дзетдом. Яно яшчэ ніколі не цвіло. Дзічка, можна лічыць. Гады з два назад хлопцы знайшлі яго ў лесе, прышчапілі і пакінулі ў лесе, каб прышчэп той прыняўся і пайшоў у рост па месцы, на роднай зямлі. I такіх дзетдомаўскіх прышчэпаў шмат у навакольным лесе. Чакаюць свайго часу, калі ім дазволяць перабрацца ў дзетдомаўскі сад. I час іх прыходзіць, калі з'яўляецца новы выхаванец. Так прыйшла з лесу ў сад гэтая яблынька. I слабая яна яшчэ, невядома, ці перазімуе. Не ў час пасаджана, адарвана ад бацькоўскай глебы ў канцы вясны, амаль што летам. Мар'ян планаваў перанесці яе ў сад восенню. Але новенькі быў настырны. Як толькі даведаўся, што дзесь у лесе расце яго яблынька, праходу не даваў, хадзіў следам, што сабачаня, ныў і канькаў: аддай, аддай маю яблыньку. Нібыта ён, Мар'ян, тую яблыньку прысвоіць хацеў. I, сыходзячы з дзіцячых меркаванняў, так яно, здаецца, было і на самай справе, хацеў прысвоіць, не жадаў аддаваць дзіцяці яблыньку: усе ж маюць, у кожнага свая яблынька ў садзе расце, а дзе мая. I мусіў ён весці таго навічка ў лес, паказваць: вось яна твая. Было гэта ранкам, а на схоне дня яблынька стаяла ўжо ў садзе, нібы на крылах пераляцела. I Мар'ян цяпер пабойваўся лішне трывожыць тое кволае дрэўца, падкопвацца пад яго.

— Далей, далей,— сказаў ён,— там дрэвы больш бойкія.

Якуб ускінуў на плечы мех, што стаяў каля ног Місцюка, і падыбаў з ім у глыб саду. Мар'ян крыху адстаў, прыкідваючы, згадваючы ў цемры больш прыдатную яблыню. Ён ведаў іх усіх напералік, у твар, і яны, як жывыя, крутабока шарэлі перад ім уначы стваламі, па-восеньску голымі і таму, здавалася, бездапаможнымі, безабаронным веццем цененька рассоўвалі цемру, як бы прасілі яго аб нечым, пры цьмяным святле месяца, які то адкрываўся, то зноў хаваўся ў воблаку. I гэтае мігатлівае святло, павуціннае мігаценне вецця перашкаджалі яму спыніцца на якім-небудзь адным дрэве. Мар'ян, ужо крочачы следам за Якубам і Місцюком, заплюшчыў вочы і адной толькі памяццю прабегся па садзе, але так з двухсот дрэў, што раслі тут, не прыдумаў ніводнага, каля якога можна было скінуць мех. А яны абышлі ўжо амаль што ўвесь сад, час ад часу прыпыняючыся на імгненне то каля адной, то каля другой яблынькі: Сёмы Шверкіна, Крывавязага, Цурука, Лепіка. I кожны раз Мар'ян адмоўна круціў галавой. Нарэшце не вытрымаў і Якуб, скінуў мех з плеч.

— Прымарыўся,— сказаў ён вінавата.— Цяжкі. Дыху хапае, ды ногі не трымаюць. Адна нага, тая, з мецінаю, з асколкам.

Мар'ян прыняў мех ад Якуба і пайшоў цяпер наперадзе, пакутуючы ад жоўтага вока месяца, які, здавалася, цікуе за ім, ад таго, што не ведае, куды ісці, куды несці такі няпросты груз, адной рукой утрымліваючы яго на плячах, другой — кранаючы на хаду ствалы яблынь.

I навобмацак яму здавалася, што ніводная з яблынь не жадае прыняць тое, што Мар'ян кожны раз прызначаў ёй. I ён таксама стаміўся, адчуў, як пачынае варушыцца, кранацца з месца асколак у грудзях, папярэджваючы, што час, час ужо спыніцца, што ён трывае, сядзіць нерухома ў ім не вечна. Ён сам не ведае свайго веку, не ведае, дзе рыса яго трываласці, кожную хвіліну гатовы праклюнуцца і рушыць, тады спыніцца ўжо ён, Мар'ян, спыніцца назаўсёды. I замест адной магілкі трэба будзе капаць дзве. I шчымела ўжо ў грудзях, смылела, а тут дадаў яшчэ свае два грошы Місцюк:

— Што мы носімся з ім, як дурань з пісанаю торбай, падумаеш, крыўда яму вялікая, дзе ляжаць. Дзе пакладзем, нідзе не падымецца.

— Не падымецца,— пагадзіўся Мар'ян.— А я вось усё роўна не ведаю, куды пакласці. А ты ведаеш?

— Ведаю. Вось тут, дзе стаімо. Пад гэтай яблыняй і яму месца.

Мар'ян ускінуў вочы, перад ім была яго яблыня, яблыня, якую выдзелілі яму дзеці і якую ён сам пасадзіў. Пятроўка, самая ранняя з яблынь. Хутчэй за іншых пачынала цвісці, хутчэй адцвітала і радзіла, спелілася хутчэй. Хутчэй і памірала. I Мар'ян зразумеў, што іменна ёй, гэтай яблыні, ён і прызначаў тое, што было ў яго за плячыма. I асколак у грудзях зноў стаіўся, заціх.

Па чарзе капалі ямку, капалі, як пад труну, два метры глыбынёй.

— Каб не вылез,— Місцюк зачысціў ямку,— давай, Мар'ян, па кумпалу яму абухам і ў зямельку.

Мар'ян узняў сякеру і адразу ж адкінуўся.

— Не, не магу, мо ты, Якуб.

Якуб маўчаў, пакручваў у руках сякеру, то прымерваўся ёю да залітага месяцам цемечка бюста, то адводзіў яе, азіраўся на дзетдом, на вясковыя хаты, што разбегліся ад яго ва ўсе бакі, унураныя і невідучшыя ўначы.

— Ну чаго ты целішся,— не вытрымаў Місцюк. Якуб адкінуў сякеру:

— Не магу, хлопцы. Не паверыце, у жыцці і курыцы галавы не адсек. Усё жонка. А тут чалавек. Не магу. I хто яго ведае, як гэта жыццё павернецца. Сёння разбіваем, заўтра клеіць будзем. Як бы нам заўтра даставаць яго не прыйшлося...

Закапалі бюст, не крануўшы на ім і парушывкі, не пашкодзіўшы і валасінкі. Але месца зраўнялі так, што і знаку ніякага не засталося. Як ніколі там не было і копана, утапталі і зацерушылі лістом і травою.

А саму яблыню, пад якою пахавалі бюст, нараклі «сталінкаю».

Вярталіся з саду моўчкі, як звычайна вяртаюцца з пахавання. Параўняліся з сумным цяпер ужо без бюста пастаментам. Мар'ян трохі забег наперад, выставіў на пастамент бутэльку гарэлкі:

— Не па-руску будзе, калі не памянуць. Хай зямля яму будзе пухам.

Выставіў бутэльку гарэлкі і Якуб.

— Горла сарваў, столькі памінаў яго ў баі. Памяну і апошні раз.

Не адстаў ад іх і Місцюк, і ў яго была прыхавана ў кішэні бутэлька, з самагонкаю, праўда.

— У такі дзень і я на дарэмшчыну рот не разяўлю, колам папярок горла чужое стане.

— Дачакаўся Місцюк свайго дня,— Мар'ян адкаркаваў бутэльку.

— Дачакаўся,— не стаў адмаўляцца, таіцца Місцюк.— I яшчэ большага дачакаюся.

— Чаго ж гэта яшчэ большага?

— Цяпер не скажу. Наллі, каўтнём, скажу.

Яны налілі па першай і, не чокаючыся, як на хаўтурах, выпілі, закусілі.

— Ну, давай, Місцюк, расказвай, адкрывайся.

— Пасля першай, Мар'ян, не буду. Я загадаў. Я пасля трэцяй скажу.

Выпілі па другой і спахмурнелі, як хмурнелі, выходзячы з бою, выпіўшы свае сто грамаў і сто грамаў таго, хто застаўся, не выйшаў. Усе пахмурнелі, гэта Мар'ян бачыў. Гарэлка прарвала той нарыў, што быў на душы ў кожнага.

— Гэтага знялі, гэтага пахавалі, а каго адальюць замест яго, каго мы тут ставіць будзем і як хутка,— Якуб паказаў на пусты пастамент з жалезным штыром пасярэдзіне, каля якога ляпіліся бутэлькі.

— Свята места пуста не бывае.— Місцюк улягаў назакуску, адзін толькі ён і еў.— I што нам, у вёсцы, не аднолькава, хто стаіць, хто сядзіць. Была б шыя, а хамут знойдзецца.

— Так, жыццё сабаку пад хвост,— недарэчы, здаецца, адгукнуўся Мар'ян.— I я, Якуб, голас сарваў, тры гады: за Радзіму, за Сталіна.— Мар'ян першы назваў прозвішча чалавека, бюст якога яны толькі што закапалі. Раней прозвішча гэта ніяк не вымаўлялася. Толькі цяпер, пэўна, надышла мінута, калі можна было і вымавіць.Яго не было, пустое месца, аголены пастамент, і яны маглі агаляцца. Яго тут больш не было ўжо, ён іх не чуў.

— А цябе, Місцюк, я не разумею. Ты вось весялішся, а плакаць павінен. А плачу я.— Мар'ян, не хаваючыся і не саромеючыся, выцер рукавом шыняля вочы. Ён быў не толькі ў шынялі, але і пры поўным парадзе, пры ўсіх сваіх узнагародах, ардэнку і медалях. Таксама пры поўным парадзе ва ўсім ваенным быў і Якуб. Місцюк жа з'явіўся, як хадзіў заўсёды. I Мар'ян выгаворваў яму: не знайшоў апрануцца ў што-небудзь лешпае, не такое зашмальцаванае, у чым свінням даваў, у тым і... А кепскага ён табе нічога не зрабіў, ты выкруціўся, Місцюк. I не толькі выкруціўся. Я ведаю, паўвёскі будзе танцаваць на тваіх памінках, радавацца, што пахавалі цябе, перажылі цябе, хаця ты ім магілу капаў, капаў жа, скажы, капаў і капаў, скажы?

— Не трэба, мужыкі.— Якуб разліў рэшту гарэлкі па шклянках і ўкінуў пустыя бутэлькі ў мех Місцюку.

— Не перабівай, міратворац,— Мар'ян падняў шклянку.— Я і да цябе пытанне маю: ты яму на хату за самагонку лепшы лес даваў. Лепшая хата ў вёсцы Місцюка, а за якія такія заслугі, кроў на фронце мяшкамі праліваў? У бабскай спадніцы вайну прахадзіў. Яўрэйскія касцюмы па сённяшні дзень у скрынях прэюць. Цябе, Якуб, расстрэльвалі, а ён пад вянец ішоў. Не так, скажы, было, Місцюк?

— Не так,— сказаў Місцюк.— Вось вы мяне ўчора ўсё яго імём страшылі. А дзе ён сёння? Дзе яна, праўда яго? Адкажы і ты мне, будзь ласкавы, Мар'ян. Маўчыш, няма чаго сказаць. А я скажу. Па мне — кожная ўлада добрая,быў бы я добры. Я маўчу, маўчу, але ўсё чую. Ты ж новую ўладу паносіш ужо, лаеш новую ўладу. I Якуб сведкам будзе. Ты чуў, Якуб?

— Нічога я не чуў. Давайце лепш вып'ем, мужыкі.

— Эх, Якуб, Якуб, лепш бы цябе расстралялі тады, у сорак першым. Мо хто б лепшы выжыў.

— Мо яно і лепш было б,— сказаў Якуб, але Мар'ян яго не пачуў, ён цягнуўся да Місцюка, імкнучыся ўхапіць яго загрудкі, але той прадбачліва адсунуўся, узяў з пастамента сваю шклянку з гарэлкаю.

— Слабы ты, Мар'ян, супроць мяне. I на гарэлку слабы. А жаданне маё, загадка мая, трэцюю, апошнюю ж п'ем, вось такая...— I Місцюк адным глытком апаражніў шклянку.— Паставіць хату ў садзе. Каб пад маей хатай пахаваны быў Сталін... А яшчэ, я чакаю вас сёння ў сваёй хаце. Захочаце дабавіць — у вас няма, а ў мяне ёсць. Пра бацьку твайго раскажу табе, Мар'ян.— I на гэтых словах Місцюк схаваў пустую ўжо шклянку за пазуху, таму як гэта была яго шклянка, узяў мех з пустымі бутэлькамі і, не чакаючы, пакуль Мар'ян з Якубам вып'юць, пайшоў ад іх прэч. Якуб з Мар'янам не паспелі і вокам міргнуць, як засталіся адны. I, гледзячы на іх, жмурыўся, па-дзіцячы светла ўсміхаючыся, кучаравы хлопчык, гола свяціўся пры месяцы выведзены з чырвонае цэглы падмурак пастамента. Колка задуваў па-сапраўднаму, па-зімоваму халодны вецер, нагадваючы пра недалёкі снег. Мар'ян устаў з лавачкі, што стаяла каля пастамента, падумаў яшчэ, што варта было б прыбраць і гэтую лавачку, але зробіцца гэта ўжо без яго, не яго гэта ўжо клопат; не развітаўшыся з Якубам, не сказаўшы яму ні слова, скіраваў да дзетдомаўскага парога. Ён ішоў развітвацца з дзетдомаўцамі. Заўтра, а мо і сёння, ён ад'язджаў. У кішэні ляжала павестка з ваенкамата і прадпісанне прыбыць наЗаходнюю граніцу. Аб гэтай павестцы і прадпісанні ніхто не ведаў, нават жонка. Мар'ян сам папрасіўся пайсці служыць у армію. Ён уцякаў, уцякаў, каб схавацца пад вайсковаю формай, пад вайсковую яснасць і выразнасць ваенных загадаў і каманд. I толькі цяпер ён адчуў, што не здольны збегчы, не развітаўшыся з дзетдомаўцамі, яму не даруюць гэтага, ён сам сабе не даруе.

Ён абышоў адну за адною ўсе дзетдомаўскія спальні дзяўчынак і хлопчыкаў. Спакой, цішыня, парадак. Усе ўжо спалі. Зрэдку-зрэдку толькі хтось з дзяўчынак ці хлопчыкаў ускідваўся і крычаў праз сон. Што ж яны сняць, спытаў ён у сябе і не ведаў, што адказаць. Апошняю наведаў спальню так званых «макруноў», тых, хто мачыўся ноччу. Дух там стаяў густы і цяжкі. Але ў той спальні ён затрымаўся больш, чым у іншых. Тут таксама крычалі і ўскідваліся. Але крычалі гучна, клікалі маці. А ён стаяў і баяўся паварушыцца, каб не перабіць ім сон. Ён плакаў і не даваў сабе веры ў тое, што плача.

Стол быў пакрыты як на вяселле, над белую, вышываную чырвонымі крыжыкамі настольніцу, праўда, настольніца тая яшчэ з даваеннага часу ляжала ў скрыні і трохі зжоўкла. Але пра гэтую жоўкласць ведалі толькі Сідар ды яго жонка. А пры тым святле, што сыходзіла ад адзінай пасярэдзіне хаты лямпачкі, яна выдавала за белую. I закускі на ёй гарэлі агнём. Вогненна рдзелі па-гарадскому пастаўленыя па сярэдзіну стала чырванабокія, добра вылежалыя ў жытняй саломе познія яблыкі і захаваныя да гэтага часу свежыя памідоры, а каля іх грыбы, смажаныя і марынаваныя, зялёнкі, апенькі і белыя, зрэзаныя ашчаднай рукой так, што ў кожным з іх таіўся яшчэ лес. Усе карэньчыкі, кругленькія і шырокія, нічога не страцілі з таго, што надала ім пры нараджэнні зямля, толькі пааскрабаныя ад гэтай зямлі, аблупленыя, як лупіцца бульба ў галодную пару, знята адна толькі крыха. I такая ж ашчаднасць не толькі да белых грыбоў, але і да тых жа зялёнак. I зялёнкі на стале не саступалі белым, не было ў іх зялёнкавай шляпнай разлапістасці і губатасці. Усе шляпкі ў аблап пузатаму ядранаму карэньчыку. I не надта верыцца, што гэтыя грыбы на стале, а не дзе-небудзь пад хвойкаю ці бярозкаю. Утыркні іх, здаецца, у лясны пясок, пачнуць расці, таму што растуць і ў талерцы, нічога ў іх не парушана, як былі копанічкі, што толькі-толькі зарадзіліся, адклюнуліся ад грыбніцы, да свету яшчэ не прабіліся, пазначылі сябе гурбачкамі зямлі, так з гэтых гурбачак і скочылі на стол. Наконт грыбоў яго, Сідарава, Дуня майстрыца, што браць, што гатаваць, што на стол падаць, ні адна вясковая баба нераўня ёй. Грыб бачыць яшчэ пад зямлёю, выкарпае, дастане з-пад зямлі. I дзеці ў яе ўдаліся, Петрык і Раман, большанькія. Падрастаюць і другія Місцючкі, таксама, лічы, копанічкі, грыбы бачаць і ўмеюць браць, як вожычкі пад дрэўцамі па лесе шныпараць. I калі ёсць у лесе хоць адзін грыб, не сумнявайся, яны яго не прамінуць. Тут яны ў маці сваю пайшлі, яго жонку. Мо ён, Сідар, і ўзяў Дуню за сябе з-за гэтых грыбоў. Дзевак жа было шмат, хоць гарод імі гарадзі. Колькі дзевак у вайну было, а ён прыгледзеў сабе Дуню, хоць твар у яе, як кажуць, партрэта не напішаш, у рамку яго не ўставіш, як ікону, на сцяне не павесіш. Рабенькая, што курачка, і сёння яшчэ рабенькая, хоць даўно ўжо не дзеўка, вастраносенькая, носік гэты быццам яшчэ пры нараджэнні такім задуманы, каб вынюхваць, што там, пад зямлёю, пад хвойкаю ці дубком расце, прыхавалася. I вочкі туды ж, на тры метры ў зямлю бачаць, што там яе ці суседчына ляжыць. Чорненькія, хуценькія, калі трэба. А не трэба, дык, здаецца, ці то крыху сляпая яна, ці то касенькая, на адной нейкай кропцы ўсярэдзіне сябе ці вонку, так і не зразумееш, сыдуцца, замкнуцца, стояцца, і здаецца, бы яна сама некуды адышла. I бі яе тады боем, крычы на яе крыкам, не пачуе, не вернецца. Ёсць у яе натура, характар, ён, Сідар, ведаў, каго ў жонкі сабе браць, што толку з тых красівых і бойкіх. Адкрасавалі яны ўжо сваё, адбайчылі. I знаку не засталося ад іх былой красы, нічога не засталося. А ў Дуні яго яшчэ з даваеннага часу настольніцы ў скрынях ляжаць.

Усцешваў Сідара і застаўлены закускамі стол, цешыла вока вышываная чырвоным крыжыкам настольніца. Сэрца было перапоўнена прыемным чаканнем свята. Уласна кажучы, свята гэта яго, Сідарава, яго гэта ўжо дзень. Ён адчуў гэта яшчэ там, каля помніка, калі першы раз датыкнуўся сякераю да пастамента. Быццам голаю рукой датыкнуўся да аголеных электрычных правадоў, баязліва і скрадліва. I не ўтрымаў у руках сякеру. Гэта быў той самы мужыцкі самакал, што некалі далі яму немцы, каб ён высек сад. I самакал са скрыгатам, зубрачыся і высякаючы іскры, прайшоўся не па шве, а па цэльнай цагліне. Падвялі рукі. Але Сідар супакоіў іх. I маці родная не магла б параўнацца з, тым, як замілавана і ашчадна ён карчаваў, аддзяляў бюст ад пастамента. I якой паслухмянай, відушчай стала ў яго руках сякера. Яна згадвала самую маленькую шчылінку, яшчаркай упаўзала ў тую шчылінку, імгненна набракала, пялася і тужылася там, згіналася і разгіналася, пашыраючы шчылінку. Не шкадавала сябе, не баялася вышчарбіцца і зламацца, паўзла па шве ад спіны да грудзіны, адслойваючы ссінелым ад напружання лязом, раздзіраючы мёртва сашчэпленыя цагліны. Адна за адной яны адшчэпліваліся, саступаючы хутчэй нават не сякеры, а яго, Сідараву, хаценню і напалу. Здаўлена, здушана пры гэтым ускрыквалі там, у глыбі пастамента, скрадзена, як арэхі ў самкнутым роце, лопаліся, расслойваліся. Сталь перадавала гэтае нябачнае расслойванне, якое адбывалася ўсярэдзіне, у каменных вантробах помніка, дрэву, тапарышчу, тапарышча — пальцам, рукам, наструненым у іх жылам. I Сідару ўвесь час здавалася, што хтосьці стаіць побач з ім і грае на скрыпцы. Так спявала ўсё ў ім. Музыка гэтая не адышла ад яго, калі ён выкінуў з ямы на паверхню апошнюю лапату зямлі. Не адышла яна, калі Сідар застаўся ўжо адзін, пайшоў ад Мар'яна з Якубам, хутчэй нават наадварот, набрала сілы і вышыні. I сам ён як падужэў, лёгкасць ва ўсім целе, быццам крылы ў яго выраслі. I ён бег дамоў, як на крылах ляцеў, здзіўляўся, што гэта яму прыйшло ў галаву зваць да сябе Мар'яна з Якубам. Ну, аднаго Якуба ясна, старшыня, чалавек карысны і да таго ж на чарку падкі. А Мар'яна навошта? Хоць жывуць яны ў адным сяле і робяць разам, але ні Мар'ян у яго хаце, ні ён у Мар'янавай так ні разу і не былі. Па-за дзетдомам дык Мар'ян нават абыходзіць яго бокам, грэбуе ім. I ён, Сідар, ніколі не набіваецца на сустрэчу і гаворку з ім. А тут раптам немаведама чаму захацелася зацягнуць у хату Мар'яна, таму і кінуў ён яму гэтую нажыўку з бацькам. Хаця якраз пра бацьку Мар'яна, Івана Знаўца, яму, Сідару, менш за ўсё і хацелася ўспамінаць, варушыць мінулае. I Сідар праклінаў сябе, што распусціў так язык, кляў і адначасова апраўдваў, заклікаў, прызываў Мар'яна, іменна Мар'яна, а не Якуба ў хату да сябе. I сам не мог зразумець, што гэта такое робіцца з ім. Жаданне было нейкае бязглуздае, як смяротнае, так, мусіць, толькі цяжарнай бабе раптоўна мо прыхочацца чаго-небудзь кіслага ці горкага. Вось і яго цягне, цягне да Мар'яна, быццам смяротна грэшны ён перад ім. А граху ж аніякага, акрамя таго, што мацней, чымсьці з кім-небудзь другім у сяле, павязаў яго лёс са Знаўцовым родам.

Ён, Сідар, з Мар'янам аднагодкі. Яго бацька і бацька Мар'яна разам хадзілі праз граніцу ў Польшчу, што яны там рабілі, чым займаліся, пра тое Сідар не ведае і ведаць не жадае, не яго гэта справа. Але факт адзін: хадзілі разам. Знаўцоў і Місцюкоў у адзін дзень пагранічнікі сагналі з зямлі, выгналі з хат. Ён, Сідар, сядзеў у адной турме з Іванам Знаўцом. За што сядзеў Іван? Пра тое ён у яго не пытаўся. Кожны за сваё. I гэтае сваё Сідар не хацеў выцягваць на свет. Не хацеў датыкацца і Знаўцовага. Разам выйшлі яны з турмы, абодвум пашчасціла, выпала планіда застацца жыць. Іван Знавец, праўда, пазней загінуў. Загінуў і брат яго, Міхаіл. Дык не ён жа, Сідар Місцюк, вінаваты ў тым. Не ён жа ставіў іх пад рулі вінтовак. Не ён жа наводзіў на іх гэтыя рулі, і страляў тым больш не ён. Самі ва ўсім вінаватыя. Ён, Сідар Місцюк, адчуваў, прадбачыў, як яно будзе, і таму застаўся жывы. А Іван з Міхаілам параць зямлю. Збылося прадпісанае, тое, што кожнаму чалавеку загадзя пры нараджэнні яшчэ наканавана. Хай не гавораць лішняга: хто хацеў жыць, той выжыў і сумленнем не паступіўся. Як не паступіўся ён. Хаця ўпасці лёгка было, ох, як лёгка, і кожную хвіліну. Наогул, жыццё чалавечае капейка. I тыя, і другія, і свае, і чужыя пакажуць табе дарогу на той свет, як кажуць, не адыходзячы ад касы. Не так павярнуўся, не ў той бок дыхнуў — і пішы прапала. Мучыцца чалавек, калі нараджаецца на свет, а забіць яго што два пальцы абмачыць. Тут далёка і па прыклад хадзіць не трэба. Успомніць таго ж Івана Знаўца, і не проста ўспомніць, паварушыць мазгамі, калі яны ёсць, канечне, у цябе. I вынік адсюль: не нарывайся, не лезь на ражон. На тым ражне шмат ужо насаджана. А насадзілі цябе на ражон, позна разбірацца, які ты ды хто ты. Хай ты сам анёл ці сам гасподзь бог, а ўсё роўна не саскочыш, будзеш як матылёк, засушаны між дзвюма старонкамі паперы, паглядзяць на цябе, здуюць пыл і загорнуць лісток: спі спакойна, дарагі друг і таварыш.

А такі вось спакой якраз патрэбны чалавеку не пасля ўжо смерці, а пры жыцці. I таму хтось пайшоў у магілу, а ён пад вянец. I тут зноў, як кажуць, кожнаму сваё, у кожнага свой лёс, і наканаванне гэтага лёсу калёнымі літаркамі на лобе ў кожнага напісана. Толькі тыя літаркі не кожны адчувае і бачыць, своечасова прачытаць здольны. Таму і дурэюць, шалеюць, пакуль галава на плячах, пакуль не знеслі той галавы. Быў час, вар'яцеў і ён, Сідар Місцюк, і бацька яго, наперакор уладзе ўсё рабілі. Улада слова, а яны — тры ў адказ. Дык за гэта ж і родныя бацька з маткай па галоўцы не пагладзяць. А пакорлівасць усім даспадобы. Недарэмна дзядамі яшчэ казана: пакорлівае цялятка двух матак ссе. На схоне жыткі гэта зразумеў стары яго, бацька, разумее і ён, Сідар Місцюк. Таму і жывы яшчэ. I сыны ў яго растуць — яму на ўцеху, людзям на карысць, работнікамі будуць на зямлі. У свой час, пойдзе, канечне, ён, пойдуць і яны, удобраць зямлю, але толькі ў свой час, калі засадзяць сад зямны, запоўняць яго сабе падобнымі, дрэвам Місцюкоў, шырокім і разгалістым. А не так, як тыя ж Іван з Міхаілам Знаўцы. Самі сабе пагібель прызвалі, смерць ца сябе наклікалі. А ён, Сідар Місцюк, пераступіў праз сваю смерць, мо нават ажаніўся з ёй, узяў яе сабе ў жонкі. Якое, на здзіўленне ўсёй вёсцы, было вяселле. I сёння ёсць што ўспомніць.

Ляцела ад сяла да сяла тройка, коні апавіты стужкамі, падвязаны да дугі званочкі, і нявеста яго, Дуня, як і ўсякая нявеста ў добры, мірны час, пад вэлюмам і ў белых пальчатках нават. Ён, праўда, быў супраць гэтых пальчатак, не паненка ж якая-небудзь. Але так ужо захацелася Дуні, дый пальчаткі яна тыя дзесь сыскала, і бацька, цесць, не пярэчыць, што яму ўмешвацца? А да таго ж і сам ён разадзеты, прыбраны, як ніколі ў жыцці. Чобаты хромавыя, з падборамі, замест люстэрка на лаву можна ставіць. I Сідар не-не ды пазіраў на сябе ў гэтыя чобаты, бачыў у іх сваё расплывістае адлюстраванне, рот да вушэй, а вушы чырвоныя. I сарочка атласная на ім, і пінжак чорны з блісцінкаю. Велікаваты трохі, прасторны, цесць падарыў, сам надзеў на яго перад тым, як у царкву ісці, прымусіў укруга сябе павярнуцца.

— Свабодны,— сказаў,— але свабодны хлопцу, а мужыком станеш — у пору прыйдзецца.— Дадаў да касцюма яшчэ і паліто з аксамітным каўняром. Паліто прыйшлося па Сідару, як на яго пашыта, хоць не зусім па вясковай модзе, у абліпачку. Але Сідару і гэта спадабалася, адчувала цела, што ў паліто ён гарадскім, а не ў кажусе, і не аўчынай ад яго патыхае, а нечым салодкім, гарадскім, сапраўднай шэрсцю.

I імчалі ад вёскі да вёскі коні: разыдзіся, народ, раздайся, гразь. I ўсё было сапраўднае. I ён сапраўдны гаспадар, чалавек. У гэтай жа тройцы скакаў і яго конь, якога падарыў яму на вяселле цесць, царква была, і поп быў сапраўдны. Усё было па-людску, усё па-чалавечы. I ён, Сідар Місцюк,— чалавек. I ў гэтай сваёй сапраўднасці ён мог нават дазволіць сабе быць крыху вышэй за цесця, які даў такі шчодры пасаг за сваёю дачкою, так шчодра адарыў яго. Харошы цесць, і бацька сваёй дачцэ харошы, і разумнік. Але ўсё ж яму нераўня, стараста нямецкі. Хоць тут лопні, хоць тут трэсні — стараста, і ўсё. З аднаго боку, здаецца, і начальнік над іншымі і над ім, Сідарам Місцюком, начальнік. А з другога... Тое ж, пэўна, што і з першага: начальнік, але толькі калі ён, Сідар Місцюк, вока ў вока з ім, а крок убок, вочы трохі ўбок — пустое месца. I нават больш, тое, што ад каровы пад нагамі ляжыць, і растаптаць не грэх, калі не грэбуеш наступіць. I растопчаш — ніхто не адвернецца ад цябе, не будзе дакараць, што замараўся. Хутчэй папікнуць, што блізка падышоў да яго, парадніўся з ім, пабраўся з яго дачкою. Тут ужо сапраўды замараўся.

I шчодрасць цесця Сідар прымаў як плату за бруд, за гразь, у якую ён улез. I ён патрабаваў гэтай платы, патрабаваў не словамі, а ўсім сваім выглядам, тым, як прымаў ад цесця дарагія падарункі, ведаючы ім цану, здагадваючыся, адкуль у цесця і коні, і паліто, і касцюмы, і адрэзы сукна. Акрамя таго касцюма, што быў на Сідару, цесць даў яму яшчэ два, трохі ношаныя, але яшчэ спраўныя, і дзве штукі сукна. I Мар'ян, які папікаў яго тым, што яшчэ і сёння ў скрынях яго прэюць яўрэйскія касцюмы, як у ваду глядзеў. Прэюць. I Сідар не сумняваўся, што касцюмы тыя яўрэйскія. Апошніх яўрэяў у вёсцы, дзе быў старастам цесць, расстралялі якраз перад іх з Дуняю вяселлем. I ўсе ведалі, каму дасталося яўрэйскае дабро. I ён, Сідар, таксама не адмаўляўся ад гэтага дабра, разважыўшы, што мёртвым усё роўна ўжо, а дабро застаецца дабром. Не выкідваць жа яго на вуліцу, трэба ж некаму прыбраць яго. Дык чаму ж тады не яму? Ён жа не даказваў на тых яўрэяў, не расстрэльваў іх і на багацце іх не квапіўся. Само ўсё ў рукі прыйшло. Праўда, надзець тыя два ношаныя касцюмы ён так і не наважыўся і сукно, як паклаў у скрыню, больш не чапаў. Так што грэх на ім адзіны толькі: узяў. Але і тут узяў не проста так, а разам з дачкою старасты, прыняў, зарабіў. А вось каб сапраўды рабіць ці на немцаў, ці на старасту, цесця свайго, не стаў, адмовіўся. Хаця цесць і прымушаў яго, і не адзін, разам з немцамі. На валаску ад смерці вісеў ён, Сідар Місцюк, быў пад вокам ужо яе, пад пісталетам нямецкім стаяў. Але не здаўся.

Наскочыў у вёску карны атрад, быў пры ім і цесць. З камандзірам атрада, здаецца, па-свойску, як родзіч, завітаў у хату. Як родзіча, сустрэў і пачаставаў яго Сідар. Настольніцы, якой сёння засланы стол, праўда, не даставаў, яна яшчэ тады новаю была. Але гарэлку і да гарэлкі ўсё, што трэба, паставіў. Выседзелі як не літр самагону. Сідар думаў, што на тым і развітаюцца. Але цесць, не адсеўшы яшчэ ад стала, загадаў яму правесці немцаў цераз Забродскія балоты. Здалёку падышоў, спытаў напачатку, ці ведае ён туды дарогу, ці ведае там сцежкі. Перад сваім чалавекам Сідар не таіўся, таксама крыху зап'янеў ужо і не адразу ўцяміў, чаму гэта цесць распытвае яго пра Забродскія балоты.

— Дарогу ведаю,— адказаў,— калі хлопчыкам яшчэ быў, бацька вадзіў па тых сцежках, паказваў.

— Успомніш, калі спатрэбіцца, не заблукаеш, не завядзеш у багну?

— Чаму не ўспомніць, мужык на дарогу памятлівы,— зноў ні аб чым не здагадваючыся, адказаў Сідар, паглядзеў на жонку. Стаяла яго Дуня каля печы, абапёршыся на скавароднік, пражыла сала, і гэты скавароднік, здавалася, толькі і трымаў яе на нагах, нос збялеў, і вачэй не відно. Сідар змярцвеў. Хацеў звесці гаворку на што-небудзь другое — позна.

— Вось і добра, вось і добра, што нікога з чужых прасіць не трэба...— сказаў цесць.

— Не губі, не губі! — Сідар споўз з лавы, стаў перад цесцем і немцам на коленцы.— Там жа партызаны!

— Ведаю, што не зайцы...

Ціха цікалі ходзікі на сцяне, то хавала, то паказвала зялёненькія вочкі соўка на цыферблаце. У паўзе паміж двума пагойдваннямі маятніка суха пстрыкнула, адскочыла кнопка на кабуры ў немца, ходзікі, здавалася, пайшлі яшчэ больш шпарка, і соўка заміргала без перапынку. Афіцэр дастаў пісталет з кабуры, навёў у пераноссе, міжвочча Місцюку. Ходзікі як ашалелі, такія хуткія паскакалі секунды. I ні аб чым не думалася, акрамя гэтых секунд, што як сплывалі па вадзе.

— Пойдзе,— махнуў рукой і хітнуў галавой немцу і яго пісталету цесць і паклаў на плячо Сідару руку, пэўна, збіраўся падняць яго. Але Сідар быў не здольны ўстаць,такая млявасць разлілася па ўсім целе, а рука ў цесця была як свінцовая, і сам ён, здаецца, як свінцом наліты.I свінец той, здаецца, нясвежы, колішняга ліцця, шэры, заветраны, нядобры, запылены, з атрутнаю зеленкавасцю на скулах і пад вачыма. Сідар гатовы быў здуць, злізаць языком гэтую зеленкавасць, толькі б устаць на ногі, толькі б адвесці ад галавы варанёны ствол пісталета, але ўсё тая ж млявасць не дала яму зноў і варухнуцца. А цесць ужо адчувальна цягнуў яго ўверх. Мо ён бы і падняў яго, паставіў на ногі. Але тут грымнулася, як стаяла каля печы, на коленкі Дуня:

— Бацька, бацька, змілуйся, пашкадуй.— Дуня, не выпускаючы з рук скавародніка, падпаўзла да Сідара, стала з ім побач. I калі б не той скавароднік у яе руках, іх можна было б палічыць за пару, якая просіць бацькоўскага бласлаўленыя. Ходзікі супакоіліся, час Сідару пацёк як і раней, секунды больш не прыспешвалі і не скарачаліся, абыякава, непаразумела палыпвала вочкамі соўка, і таксама непаразумела перакідвалася ад галавы Сідара да галавы яго жонкі вочка нямецкага пісталета.

— Мы ж маладыя,— пагойдвала галавою, бы лавіла гэтае вочка, Дуня.— Мы ж маладыя, бацька. Дай нам век свой пражыць. Нас жа скора трое будзе, я дзіця жду, унука табе...

Апошнія словы Дуні былі ў навіну Сідару. Яна яшчэ нічога не гаварыла яму пра тое, што ў іх будзе дзіця. I Сідар не хацеў дзяцей, пакуль не скончыцца вайна, хто яго ведае, куды ўсё павернецца, мо зноў прыйдзецца здымацца з месца і падавацца ў белы свет як у капеечку. Рука цесця ўжо аслабла, адпусціла яго плячо, ён варухнуўся, каб устаяць, але цяпер ужо цесць стрымаў яго:

— Маім імем нарачэце?

Сідар з Дуняй пераглянуліся. I ў гэтым іх пераглядванні не было ніякага пытання. Не за згодаю звярталіся яны адно да аднаго. I Сідар, і Дуня адчулі палёгку: праносіла бяду, адыходзіла бяда, вочка пісталета мецілася ўжо ў паветра, пустату паміж іх галовамі. I яшчэ што зразумелі яны: вось іх сапраўднае вяселле, толькі з гэтай хвіліны яны муж і жонка.

— Петрыкам назавём,— сказала Дуня,— мы ўжо дамовіліся.

I Сідар захітаў галавою: так, маўляў, так.

— Не падманеце? — цесць глядзеў міма іх, у акно за іх плячыма, на дарогу за акном, і свінец яго вачэй, здаецца, трохі ўжо стаў больш свежым.— Я ж магу і не дажыць да таго часу.

— Дажывяце, дажывяце, татку, пацешыце яшчэ ўнука...

— Маўчы, не каркай,— прыкрыкнуў бацька на дачку.— Бласлаўляю вас, што богам нарачона, то і збудзецца... Мо так і трэба, хто ведае.— I цесць тройчы перахрысціў іх, падняў на ногі. Наліў усім, цяпер ужо і дачцэ, самагону, але немца абмінуў, чокнуўся з зяцем і дачкою:

— За Петрыка, за Пятра, амінь...

Дуня кінулася да печы, прынесла і паставіла на стол патэльню са шкваркамі. Сала, канечне, згарэла, але яны як і не прыкмецілі гэтага, і чужога, немца, здавалася ім на тую хвіліну, таксама няма ў хаце. I пісталет яго, цяпер ужо ні на кога не нацэлены, які проста ляжаў сярод закусак на стале, здаваўся ім толькі цацкаю, была ў ім нават нейкая роднасць закапцелай патэльні, цяжкім лыжкам з волава. То наогул была святая хвіліна міру і жыцця, і ходзікі доўжылі яе да бясконцасці, але ўсё ж скончылася і яна. Завяршылася раптоўнай, абвальнай цішынёю, абарваным бразгам посуду, маўчаннем. I ў гэтай цішы і маўчанні гучна і выразна, як стрэл, прагучаў голас цесця:

— Хто? Цябе, цябе пытаю: хто?

Сідар і без таго паўторнага «хто?» ведаў, пра што пытаецца яго цесць, але цішыня ўжо адышла, застолле зрабілася зноў мітуслівым і напружаным, ён хацеў схавацца за гэтай мітуслівасцю і напружанасцю, прыкінуцца трохі п'яным, а трохі і дурнаватым. Цесць быў шчодры з ім, але і ён мо ж разлічыўся з цесцем не менш шчодра. Мо ж і хопіць?

— Петрык, Петрык,— паблажліва ўсміхаючыся, адказаў ён цесцю.

— Ты мне галавы не дуры. Яны цяпер звар'яцелі,— цесць кіўнуў у бок немца, які зноў ужо ўзяў у руку свій пісталет.— I я таксама цяпер вар'ят, каб ведаў гэта ты і не гуляўся са мной. Мне з таго свету Петрыка твайго ўсё роўна не відно будзе. Хто?

— Знаўцы,— не вымавіў, а, здавалася, толькі выдыхнуў Сідар. I, выдыхнуўшы, заспяшаўся, быццам імкнучыся заглушыць, перабіць цяпер ужо гучнымі словамі тое, ледзь чутнае: — Забродскія балоты — з усіх бакоў дрыгва. Ні ўлетку, ні ўзімку, ні коннаму, ні пешаму... Ні сцежак, ні дарог... Камары, гады, гадаў'ё... Нікому праходу...Толькі яны...

— Хто? — зноў патрабаваў ад яго прозвішча цесць. I відно было, што ён добра пачуў гэтае прозвішча адразу, пачуў і запомніў. Цяпер проста забаўляецца з Сідарам. I забаўка гэтая салодкая яму. I голасам, і вачыма ён лашчыў Сідара. Але было ў гэтай яго ласцы штосьці страшнае, жахлівае, так пагладжваюць, лашчаць за вухам кабанчыка перад тым, як увагнаць яму шкворан між лапатак у сэрца.

— Хто ж, Сідарка, скажы яшчэ раз,— амаль праспяваў цесць і даланёю насцеражыў вуха, бы музыкі чакаў, бы мёд павінен быў пацячы ў гэтае яго вуха.

— Знаўцы, Іван і Міхаіл,— усцешыў усё ж цесця Сідар.— А лепш — Іван.

I Сідар пачаў падрабязна апавядаць пра Івана Знаўца. I голас яго з кожным словам мацнеў, таму што, як выяўлялася, быў ён вельмі злосны на таго Івана, на ўсіх Знаўцоў, калі толькі той злосці назапасіў. Шмат злога, шмат крыўднага зведаў ён — і ўсё ад іх, ад Знаўцоў і праз Знаўцоў, праз род іх, хаця і адзіны гэты іх род. Усе яны тут, у вёсцы, Знаўцы. Але Знаўцы — гэта Знаўцы, а яны — Місцюкі. Чаму, як гэта здарылася, ніхто ўжо і не памятае. Адабралі прозвішча, мянушку, як сабаку, прыклеілі. I Сідар помсціў за гэтае сваё абражанае прозвішча, за тое, што Знаўцы вечна грэбавалі ім. Як ужо ні раўняў іх лёс, адзін кандзёр і адной лыжкай у турме сёрбалі, у адной калоне на смерць ішлі. А ўсё роўна на паверку — няроўныя. Івану варта, канвой болmi дарагі за яго, Сідара, каб выратавацца, ён рызыкаваў галавою, а Івана сам канваір адпусціў. Мо Іван і ў турму прыйшоў, каб там знайсці і даканаць яго, Сідара. Але дудкі, рукі кароткія. Паглядзім цяпер, хто каго даканае, як выкруціцца ад немцаў Знавец. Гэта не бальшавікі, адплоцяць за ўсё. Сідар аж прагнуў на свае вочы ўбачыць, як будуць немцы адплочваць Знаўцу, і яшчэ ж вельмі хацелася яму, каб перад смерцю Знавец ды даведаўся, хто гэта помсціць яму. Хацелася зазірнуць у вочы Знаўца, што ў іх будзе, калі пойдзе яго апошняя хвіліна, крыкнуць яму той хвілінаю: «Я жывы, я застаюся». А калі не вытрымае, надломіцца Знавец, мо паспрабаваць і выратаваць яго, вымаліць у цесця жыццё яму. Каб толькі Знавец ведаў, каму ён абавязаны гэтым сваім жыццём.

I таксама, як тады на Івана Знаўца, Сідару карцела цяпер паглядзець на яго сына, на Мар'яна. Усё жыццё цягнула яго да Мар'яна, так бы, здаецца, і не адыходзіў ад яго ні на мінуту. Ці ведае ён, ці адчувае яго, сынава, сэрца, як і чаму загінуў бацька. На самай справе, як кажуць, чалавечае сэрца вечнае, ці гэта адна толькі балбатня. Яго, Сідара, сын, Петрык, дзякуючы якому ён застаўся жывы, ні пра што не здагадваецца, расце, як трава, і думаць не думае, што мог асірацець яшчэ ў чэраве маці. Але ён — Місцюк, хаця і яму штосьці перадалося. Відно, ён, Сідар, шмат думаў тады пра Знаўцоў, і Петрыка прыцягвае да сябе Знаўцова хата; хоць і маладзейшы ён за Мар'янаву дачку Светку, а дружыць з ёю, як гэта сёння яны кажуць. I Светка не гоніць, не адваджвае яго ад сябе. Мо таму, што не зусім знаўцоўскай яна пароды, рознае плятуць пра жонку Мар'яна ў вёсцы. Вось яшчэ і з той прычыны Сідар хацеў, каб сёння завітаў да яго ў хату Мар'ян Знавец. Смертна хацеў.

Прыйдзе не прыйдзе, як на рамонку гадаў ён, спяшаючыся да сябе дамоў. I з аднаго боку ўсё было за тое, што прыйдзе. Мужыку, калі забрала яго і хапіў ён ужо сто грамаў, заўсёды хочацца яшчэ сто знайсці. А да таго ж ён, Сідар, такі кручок і з такою прынадай падкінуў яму. Не выстаіць супраць яго Мар'ян. Захочацца яму пачуць пра смерць бацькі. А з другога — Мар'ян ніколі за чаркай не гнаўся, не з тых ён. Ды і пра смерць бацькі ўсё ўжо, мусіць, ведае, усе ж кругом ведаюць... Але ведаць адно, ралі ты цвярозы, і зусім іншае — на п'яную душу. I атрымлівалася, сыходзілася ўсё на тым, што будзе сёння гасцяваць у яго хаце Мар'ян. Якуб жа яшчэ пры ім застаўся ля пустога пастамента. А Якуб пад чаркаю — гэта сіла. Прыйдзе, прыйдзе Мар'ян, нікуды не дзенецца.

Але ж Сідар яшчэ сумняваўся, што так яно і будзе. Сумняваўся, пакуль не ўбачыў свой двор, не падышоў да сваёй хаты. Не хата гэта была, цацка, лялька. Бёрны ўсе як на падбор, стрыжнявыя, з гукам. Штандары дубовыя, вокны па-гарадскому шырокія, з аканіцамі фарбаванымі. I вакол хаты ўсё разумна і талкова: паветка, хлеў, хлеўчукі. Усё вылізана, вычышчана, агнём гарыць. Здалёку відаць, што гаспадар тут жыве. Праўда, яму, Сідару, хацелася, каб хата гэтая стаяла не тут. Але нічога, усяму свой час. Ён загадаў, і загадка яго збудзецца, пераедзе яшчэ хата, стане там, дзе і было прызначана ёй стаяць. На ўсё толькі цярпенне трэба. А гэтага дабра ў яго, Сідара, па самыя вушы. Сідар схіліўся над брамкай, каб адчыніць яе і зайсці на падворак, пацягнуў угару жалезны з дроту абруч, якім мацавалася і зачынялася брамка, пацягнуў і адхапіў руку. I не першы раз здаралася такое ўжо з ім. Хата выцягвае на вялікія тысячы. А колькі грошай і поту каштавалі ўсе гэтыя прыбудовы, плот са штыкетніку з піларамы, двор увесь высыпаны белым пясочкам. А брамка на жывой нітцы, як латка на новым касцюме. Колькі разоў кляўся, бажыўся пасекчы, спаліць гэтую брамку, зрабіць новую, каб да твару хаце і яму, гаспадару, ды ўсё не даходзяць рукі, таму і апякаюцца кожны раз. Усё гэтае чортава мужыцкае потым, потым, вось ужо ўелася дык уелася, і не толькі ў яго, у кожнага самага спраўнага гаспадара ёсць такая брамка ці нешта падобнае на яе: на тысячы — грашовая латка. Ні адзін мужык, ні адзін чалавек, нават самы-самы, не можа пражыць, каб у чым-небудзь відавочна ці ўпотай не схібіць. Няма чалавека без гэтага, як няма добрага яблыка без чарвівінкі. Няма. А калі так, то прыйдзе, прыйдзе да яго Мар'ян, нікуды не дзенецца. I была ўжо Сідару любаю яго брамка. Мо больш яшчэ любаю, чым сама хата. Ён ужо бачыў, як праз яе ўваходзіць у яго двор Мар'ян. Таму яшчэ з парога прыспешыў жонку:

— Збірай на стол, усё, што лепшага ў хаце, стаў на стол. I настольніцу лепшую, святочную, даставай.

Жонка забурчэла, яна ўжо спала:

— Што за госці, што за гасцяванне пад першыя пеўні. Нячыстую сілу прывячаць будзеш?

— Нячыстую.— Сідар узрадаваўся словам жонкі, бы падслухала яго жонка.— Нячыстую прывячаюць заўсёды больш, чым чыстую. Паварочвайся, Дуня.

I сам кінуўся дапамагаць жонцы, і ўсё лепшае, што вялося ў хаце, было і на стале. I памідоры, і грыбы, і шкварка, і чарка. Пасля чаго, нарэшце, Сідар і сам пераапрануўся ў той самы касцюм, што падарыў яму на вяселле цесць. I прыйшоўся ён якраз па ім, правы быў нябожчык цесць, царства яму нябеснае. Сёння ён ужо не выпадаў з вясельнага касцюма, сапраўднаму мужчыну, гаспадару ўсякае адзенне да твару. Прыхарашыўшыся, сеў да стала і пачаў чакаць. I гатовы быў чакаць усю ноч.

А Мар'ян у тую ноч зусім і не думаў, што будзе гасцяваць у Сідара. Ён абышоў дзетдом і намерыўся ўжо ісці дамоў, але каля бэзу яго перастрэў Якуб:

— Ну што, пойдзем?

— Куды? — здзівіўся Мар'ян. Ён ужо забыўся праСідара.

— Паглядзім, як людзі жывуць,— нагадаў Якуб.

— Людзі?

— Людзі, Мар'ян, людзі. А мы з табой... Адразу пасля вайны пазыку для калгаснікаў узяў, каб адбудоўваліся. Тыдзень таму назад закончыўся тэрмін той пазыкі, ніхто не выплаціў. У доўг, Мар'ян, на пазыку ўсё сяло жыве.

— Сідар таксама ў доўг, на пазыку?

— З усяго сяла толькі адзін Сідар на свае грошы хату паставіў.

— Дык ты яго замест помніка пастаў, гуляе ж пастамент.

— Паставіў бы, Мар'ян, паставіў. Разлічыся ён за сяло, сплаці тую пазыку. З маёй кішэні вылічаць яе грозяцца. Так што твая праўда, не ведаю чаму, навошта з той вайны жывым выйшаў.

— Да Сідара паплакацца бяжыш.

— Не паплакацца, паглядзець, як людзі жывуць. I табе гэта, думаю, не пашкодзіць. Ён пра бацьку твайго больш за ўсё сяло ведае. Цесць яго да апошняга побач з ім быў.

— Вось таму я і не хачу яго бачыць і не пайду да яго,— сказаў Мар'ян, нечакана для сябе завагаўшыся, ужо амаль што вырашыўшы ісці да Сідара, таму што не было яму той ноччу нікуды дарогі. I каб не сустрэўся яму Якуб, ён, пэўна, перабыў бы ноч каля пастамента. Тупіковая была ноч, адсякала яна дзень мінулы, а значыцца, і будучы. Дык няхай ужо не будзе і гэтага дня: ноч і ноч. I не з таварышам, добрым сябрам, а з ворагам. Мо сапраўды бацька з таго свету перадае яму праз ворага сваё апошняе слова. У жыцці гэтых слоў ад яго ён чуў не так ужо і шмат, бацька ў хаце заўсёды быў толькі госцем. Усюды і ўсім дапамог, толькі не яму, роднаму сыну. I Мар'ян не працівіўся, калі Якуб узяў яго пад руку і павёў ад пастамента, ад дзетдомаўскага па-зімоваму ўжо чорнага і каравага бэзу.

Накрыты загадзя стол непрыемна ўкалоў іх, але выгляду ні Якуб, ні Мар'ян не падалі, таму і ішлі. I за стол селі адразу, як у воз упрагліся. Святочнай узрушанасці, як вядзецца ў застоллі, не было. Спраўна налілі, спраўна выпілі. З гаворкаю не спяшаліся, прымерваліся, прыкідвалі, час ці не час яе заводзіць. Атрымлівалася, што пасля першай яшчэ не час, і да таго ж настольніца была вельмі яркаю, не па мінуце, не па выпадку, які сабраў іх усіх разам, збівалі, надакучліва лезлі ў вочы чырвоныя крыжыкі, што конікі, якіх выпусцілі на белае поле. А яшчэ Мар'ян з Якубам стрымлівалі Сідара, бо таму вельмі ўжо няўсцерп было хутчэй перайсці да сур'ёзнага. I яны адчувалі сябе няёмка, усім сваім выглядам паказвалі яму, што зазірнулі проста так: выпіць і разбегчыся. I той, здавалася, зразумеў гэта, скарыўся, наліў па другому разу. Але цяпер не па-гарадскому, не палову шклянкі, а, як заведзена ў вёсцы,— па поўнай. I сабе поўненькую, без скідак на тое, што ён гаспадар, гаспадару не гожа піць нароўні з гасцямі, нягожа пры гасцях напівацца. Па поўнай усе трое і выпілі, перавялі дух, заелі. Чырвоныя конікі на настольніцы, здаецца, супакоіліся, перасталі скакаць перад вачыма, ціха хадзілі, пасвіліся сабе між закускамі. I яны налеглі на закускі. Сідар паклаў на стол папяросы.

— Закурым, мужыкі, ноч сёння — год, усё паспеем.Усё і ўсіх ураўняе ноч.

— Гэта так,— згадзіўся Якуб,— ноч злодзею, дзень — чалавеку. Ноччу ці днём будаваўся, Сідар?

— Ані дня, ні ночы не было, Якуб. Свету белага не бачыў. Разумею, куды ты гнеш. I не ведаю, як табе адказаць, усё ж на тваіх вачах было. За мною яшчэ і спасіба табе.Ты ж мне і дапамагаў. Без цябе мне з фундамента не вылезці б. Яшчэ раз дзякуй табе ад жонкі і дзяцей.

— Гэта за тое, што сволач я, спасіба ён мне гаворыць,— звяртаючыся да Мар'яна, сказаў Якуб. I быў ён,здаецца, яшчэ не п’яны, мо нават яшчэ цверазейшы, чым на вуліцы. Але цвярозасць гэтая была нейкая нядобрая, ліхаманкавая, што прыходзіць да чалавека, калі ён увесьва ўладзе нейкай адной надакучлівай думкі, і думка гэтая жахлівая, і штосьці ўжо незямное бачыцца яму, і ён як абуджае сябе, гаворыць пра сябе, як яго і няма. Нібы з небыцця гучаў і голас Якуба:

— За тое, што я сволач, столькі я, Мар'яне, гэтых спасіба атрымаў, а што добрага ні зраблю, усе плююць у вочы. Выцірацца не паспяваю. Мо і мне плюнуць на дабро, калі я, сволач, больш патрэбны на свеце. Украду — апраўдаюць. У кожнага на языку да цябе: з чаго гэта ты такі чэсны і сумленны, ці паспеў, накраўся ўжо...

— Хопіць, Якуб,— паспрабаваў спыніць старшыню Мар'ян.

— Ты мне глотку не затыкай. Гарэлка ёсць, я яе гарэлкай лепш залью, а праўду ўсю да капейкі выкажу.Толькі і ты, Мар'ян, усю праўду скажы, хочу я паслухаць тваёй праўды, праведнік, за што ты мяне міратворцам абазваў. Хопіць тваёй белай праўды на наша з Сідарам чорнае жыццё. Налівай, Сідар, і гавары, бачу, свярбіць у цябе язык.

— Свярбіць, свярбіць, Якуб, ды што сказаць мне. Ты начальнік, Мар'ян начальнік, а я не — то і дурань, хоць і ўсе мы Знаўцы, адно кодла. Кодлам нам і трымацца трэба.— Місцюк замоўк, і ўсе яны памаўчалі, выпілі, але трошку, каб асвяжыцца толькі пасля ўсяго, што пачулі адзін ад аднаго. Паслухалі хату, як яна дыхае дыханнем дзяцей Місцюка, прытоенасцю жонкі яго, што схавалася ад мужчынскай гаворкі на печ, паслухалі ноч за акном, як задувае яна ветрам ад ракі. I Місцюк зноў загаварыў, пачаў выказваць недаказанае яшчэ там, калі ўсе трое ў згодзе і спайцы бурылі помнік, прыкопвалі яго: — ...Што нам улада. Уладзе выгадна, каб мы па адным, каб мы адзін на аднаго з сякераю, усё жыццё нас страўлівалі. А што нам дзяліць? Сонца, святло, зямлю. Усё гэта і без таго наша і чужое. Адзін аднаго нам пільнавацца трэба. Пан нас дзяліў на чыстых і нячыстых. Сталін на беднякоў і кулакоў, новы бацька яшчэ неяк па-новаму прыдумае, як нас падзяліць. А мы ўсе Знаўцы. I бацька наш адзін. Што нам дзяліцца...

— Ты толькі за гэтым і зазываў нас да сябе? — перабіў Сідара Мар'ян.

— I за гэтым, Мар'ян. I грэх у мяне перад табою.— Сідар хацеў, вытрымліваючы хвіліну і ноч, што звяла іх трох, павініцца перад Мар'янам. Расказаць, як усё было, як цесць пад пісталетам прымушаў яго весці немцаў да лагера партызан. I мо б расказаў, хапіла б духу і смеласці. Даўно ж усё было, і за даўнасцю непадсудна. I не толькі за даўнасцю. Што ён — прадаў каго ці выдаў, сам цудам жывы застаўся. I ён пачаў ужо быў расказваць, як тут падпялася, злезла з печы жонка. Не спала, слухала ўсю іх п'яную балбатню, зноў адвяла ад яго бяду. Без слоў заснавала, замітусілася перад вачыма, і гэтага яе снавання было дастаткова, каб яму апамятацца і адумацца. I Сідар расказаў Мар'яну пра тое, што Мар'ян ведаў і сам, пра што мог яму расказаць кожны ў вёсцы, як расстрэльвалі немцы дзядзьку яго, брата Івана Знаўца, Міхаіла.

— Бацьку твайго не дасталі дома. А Міхаіл, на сваю бяду, быў у хаце. I ўжо што білі яго, што перылі ў хаце. Выгналі на двор, на мароз, а ў яго ні носа, ні вачэй, усё заплыло. I сарочка сподняя ўся ў крыві, рудая і чырвоная. Выйшаў ён, стаў пасярэдзіне двара, немцы аўтаматамі, прыкладамі: пойдзеш, павядзеш? Не, гаворыць, усё, прыйшоў. I ні кроку больш. Тут яго і паклалі. Паклалі — і адкуль ні вазьміся бацька твой. Як у хляве дзе сядзеў, таксама не апрануты. Я, гаворыць, павяду, я сам, я выведу, дарогу ведаю. Ведаю дарогу, дайце толькі абапнуцца,што-небудзь накінуць на сябе. Гэта яму дазволілі, дазволілі. Але ў хату аднаго не пусцілі, разам з немцамі туды зайшоў. I разам выйшаў з імі, але ўжо апрануты. Кажушок і бекеша такая смушкавая былі на ім...

— Добра помніш бекешу,— паспешліва перапытаў Сідара Мар'ян. I нездарма перапытаў. Гэтую бекешу бацька яго надзяваў, калі пакідаў хату. Для работы ж на двары ў яго былі шапка і фуражка, а калі ішоў на той бок, пераходзіў праз граніцу ці ад'язджаў куды — надзяваў толькі бекешу.

I Сідар яшчэ раз пацвердзіў, што быў Мар'янаў бацька ў той дзень пры бекешы. З радасцю пацвердзіў:

— Зняў ён тую бекешу на хвілінку, пакланіўся хаце і сказаў немцам: «Ну, пайшлі, хлопчыкі». А вось па брата свайго, што ляжаў пасярод двара і кроў яшчэ з яго цякла, так і не зірнуў. Пакланіўся хаце, бекешу амаль на вушы насунуў і немцам: «Ну, пайшлі, хлопчыкі».

Гэтыя апошнія словы бацькі Сідар пераказаў Мар'яну так радасна, што Мар'ян не вытрымаў:

— Ты чаму радуешся? — гнеўна спытаў ён Місцюка. Той зніякавеў, таму што сапраўды радаваўся. У тым, што Іван Знавец усё ж павёў немцаў да партызанскага лагера, ён як бы ўраўніваўся з ім, ураўніваўся і з Мар'янам. Не ён жа, Сідар, павёў, а Знавец, заўсёды красны Знавец. Мар'ян ацвярэзіў яго, і Сідар пачаў апраўдвацца:

— Не я радуюся, гэта бацька твой, здаецца, бы радасна паклікаў немцаў за сабою. Я перадаю толькі, як было. Мы ж з ім, з тваім бацькам, разам былі і ўцяклі разам. Ты на конях з чырвоным абозам праскочыў, я цябе ўгледзеў, і бацька твой угледзеў. I згаварыліся мы разам уцячы. I ўцяклі...

Сідар працягваў і далей расказваць пра тое, чаго не было ці што было, але крыху не так. Мар'ян, быццам адчуваючы няпраўду, не слухаў яго. «Ну, пайшлі, хлопчыкі, ну, пайшлі, хлопчыкі»,— гучалі ў ім апошнія бацькавы словы.

— Ну, пайшлі, хлопчыкі,— даў каманду ён сабе і Якубу пакінуць хату Місцюка, таму што ўжо развідняла. I за акном, было відно, лёг першы снег. I яшчэ бачыўся ямутам, за акном, на гэтым снезе, бацька ў кажушку і бекешы. Ён стаяў каля свайго мёртвага брата і сам ужо нежылец. Гэта з таго свету былі яго словы: «Ну, пайшлі,хлопчыкі». I туды, за сабой, на той свет паклікаў ён немцаў, а яго, Мар'яна, выганяў на свежае паветра, на свежы, малады снег, што гэтай ноччу ўкрыў зямлю. «Ну, пайшоў,хлопчык...»

Тая вясна была знамянальнаю: пад вокнамі амаль на кожным падворку прыгожа і дружна зацвілі цюльпаны. З'явіліся яны ў вёсцы нейкі год-другі толькі. А да гэтага, трэба адзначыць, вёска кветак наогул амаль не прызнавала. Былі, канечне, усялякія там макі, уюнкі, півоні, настурцыі і вяргіні, але да іх прыгледзеліся ўжо і не заўважалі, за кветкі не лічылі. А даглядаць іх асабліва не даглядалі. Што гэта, жыта ці картопля, каб марнавацца ля іх, убачыць яшчэ хто, што корпаешся, завіхаешся над імі, засмяе: картопля свірэпкаю зарасла, а цвецікі-красачкі красуюць, ну, як у гарадской пані ўсё роўна. Сама размалявана, намазана да вушэй і — купіце фіялкі, купіце фіялкі. Палкі няма добрай, добрай пугі на такія фіялкі. Каб у вёсцы хто тыя фіялкі з гарода звёў, павыдзіраў, то яшчэ б і прыплацілі. Распанелі людзі, распусціліся. I самая верная прыкмета гэтага распанення і распусты, канечне, кветкі. Лічылася, што займацца імі маюць час толькі гарадскія жанчыны. А тут Мар'янава Светка ўзяла ды і развяла ў сваім гародзе тыя панскія гарадскія кветкі — цюльпаны. Абгавораў хапіла на ўсю вясну і лета, пакуль не адцвілі яны і не перасталі мазоліць вочы: «Во, брат, дае, што жывая. Мо то замуж, ялаўка, надумала пайсці». Злавалі нават, здаецца, вяскоўцы на Светку, хаця да гэтага часу адносіліся да яе літасціва, спачувалі ёй. Не даў бог шчасця дзеўцы, гаварылі, і трэба ж так, не гуляшчая і на твар удалася, а што працавітая ўжо, дык другой такой і не знайсці. А вось усё адна ды адна, вякуе і векаваць, пэўна, будзе. Вёска бачыла, што Мар'ян, як з падчарыцаю, абыходзіцца са сваёй старэйшай дачкой. Не б'е, не шкаляе, але ласкай, як сваё кроўнае дзіця, не адзначао. Купіць цукерак у магазіне, на тры роўныя долі дзеліць, мо Светцы яшчэ і большая дастаецца. Але тут галоўнае не ў тым, што больш-менш, як ты падносіш да дзіцячай далонькі тую цукерчыну, у рот яе гатовы пакласці ці так, каб толькі адчапіцца: бяры, еш, каб чэрці цябе ўзялі. Горкімі былі Свеце бацькавы цукеркі, папярок горла стаялі. I што недадаваў у ласцы бацька, як заведзена, імкнулася папоўніць вёска, што спрадвеку заўсёды добраахвотна і без усялякае платы і падзякі бараніла, даглядала і зычыла сляпенькім, глухенькім і тым, каму бог розуму не даў, сіротам і калекам. А тут імгненна ўсё адышло, усе адвярнуліся ад яе. I вінаватымі былі цюльпаны, гарадскія кветкі ў яе гародчыку, якіх у вёсцы ніхто не меў. «Нічога, нічога, хай любіцца, мілуецца са сваімі кветачкамі, паспеюць, адальюцца ёй яшчэ ягадкі...»