Хроніка дзетдомаўскага саду

I ён, Сідар Місцюк, як наказваў яму бацька, сёння сеяў, араў. Каб не трапіць на вока ні немцам, ні партызанам, пераапрануўся ў жаночую спадніцу і кофту, накруціў на галаву хустку. З лесу яго прыкмецяць, з дарогі — нікога ён не зацікавіць, баба ж, баба арэ, а не мужчына. А што з бабы возьмеш, калі натурай толькі. А так не даюць яму спакою ні немцы, ні партызаны. Партызаны падсылалі не аднаго ўжо ганца: няма чаго, маўляў, на печы адседжвацца, здаровы ж мужык. Мужык ён, канечне, здаровы і хоча застацца здаровым. Так адказаў ён і Івану Знаўцу, які таксама сватаў яго ў партызаны, намякаў і гразіў, маўляў, прыйдзе законная ўлада, спытае, чым ён займаўся.

— А сеяў, скажу,— адказваў Сідар.— Благога нікомуні на паўстолькі не рабіў, ні людзям, ні ўладзе.

— Благога? А добрага, Сідар?

— А добрага? Падскочыш да мяне вечарам, возьмеш два мяхі бульбы, спраўку мне дасі.

— Ад вайны не адкупляюцца, Сідар.

— А я і не адкупляюся, Іван. Галаву кладу. За гэтыядва мяхі, даведайся хто, па галаве мяне не пагладзяць... Маўчыш, не пагладзяць. А як мне быць? Вам два мяхі інемцу ж два ці хоць мех які трэба адсыпаць.

— I нашым, і вашым...

— А інакш не выходзіцца мне, Іван. Вашы ўчора мяне пад расстрэл ставілі, нашы — сёння. На каго-небудзь іншага такое, зверам бы ўжо на ўсіх кідаўся, піў бы людскую кроў, што воду. А я сею, жну. Я натуру сваю і злосць у зямлю ўганяю. Жытам і бульбай узыходзяць і выспяваюць яны. I хто ж суддзя нада мной пасля гэтага?

— Бог, хочаш сказаць?

— Бога не прызнаю.

— А ён ёсць, Сідар. Ёсць бог.

— I гэта мне ты, камуніст?

— Я, Сідар, чаго мне ад цябе хавацца, камуніст. Ёсць бог на зямлі, Сідар, совесць наша. Вазьмі Калістрата, веруючы, і той гэтаму богу моліцца. Таму што сёння няма іншага. I гэты адзіны таксама не супраць, каб мы ўсе толькі сеялі і жалі.

— Ну, тады я ўжо прыйшоў да яго, да бога твайго.

— Ты адышоў ад яго, Сідар. Сёння інакшае жніво ідзе.Людзі жыццё за яго на ток кладуць.

— А я такога жніва не прызнаю. I не прызнаю. Я не з тых жняцоў і з сеяльшчыкаў не з тых. I не ўводзь мяне ў грэх, не зводзь мяне. Я жаніцца надумаў, хто яго ведае, як яно заўтра абернецца. I таму зямлю, што сёння гуляе, мне трэба, каб сытымі былі вашы і нашы, узараць і засеяць, вось мой бог, і хай ён будзе літасцівым да мяне, каб і мне зярнятка ці бульбіна перапала.

I Сідар зранку араў пад бульбу, падымаў былыя грады пагранічнікаў. Выправіўся на поле злуючы, распірала яшчэ яго пасля таго, як учора пагаварыў са Знаўцом. А бульбы гэтай ён пасадзіў столькі, каб даў бог восенню ўправіцца выбраць і паесці за зіму. Вось чаму ён учора і сказаў Знаўцу, што надумаўся ажаніцца. Не хапае ўжо на гаспадарку адных толькі яго рук. Трэба думаць і аб хаце, дзе і як ставіць яе, на старым бацькавым селішчы ці прыглядваць нейкае іншае месца. А то год ужо, лічы, як жыве ў нейкай халупе, прыбудове, што была ў пагранічнікаў не то капцёркаю, не то складам.

Зямлю сабе пад грады пагранічнікі выбралі ці не самую лешпую ў вёсцы. А за вайну яна яшчэ і выгулялася, і браць яе плугам было не надта лёгка, але Сідар быў задаволены. На цаліку першы год бульба ўродзіць і без гною, а ён жа яшчэ і гною не пашкадуе. Тут, непадалёку ад гэтага поля, можна будзе ставіць і хату, будавацца, што выбіраць ды перабіраць. Зямля добрая, і сад ужо гатовы, нічога самому садзіць не трэба, толькі дагледзець, прыкласці рукі. Нікому ён цяпер не трэба. Ні ў нашых, ні ў вашых не даходзяць да яго рукі. Сідар успомніў Знаўца і мацней налёг на ручкі плуга. Ён уяўляў ужо сабе гэтую сваю новую хату, як будзе раскашаваць яна пасярод саду.

Не хата — лялька. I там, дзе яна павінна была стаяць, на краі поля, прытрымаў каня. Запалазіў па кішэнях, шукаючы капшук з тытунём, але рукі слізгацелі па жаночай спадніцы, не знаходзілі кішэняў. Сідар успомніў, што пакінуў капшук, трут і красала ў кухтальку каля дарогі, пакрочыў туды. Мо калі б не закарцела яму з гэтым куравам, усё б і абышлося. Увесь у думках аб сваёй новай хаце ён толькі паспеў выкрасаць агонь і прыпаліць цыгарку, як з лесу выпаўзла калона нямецкіх машын. Пярэдняя спынілася каля яго, вадзіцель заглушыў матор, нагаворваючы штосьці сваё, нямецкае, пачаў тыцкаць пальцам у яго бок. Сідар і тут не адразу ўцяміў, што гэта немчура паганая выскаляецца так. Ён адчуваў сябе вольна, ні ў чым жа не замешаны, новай уладзе не праціўнік, нікому не замінае, толькі што араў, а цяпер адпачывае, стаіць курыць сваю цыгарку. Але якраз з-за гэтай цыгаркі, як пазней ужо расчухаўся, і загарэўся сыр-бор: баба курыць, ды чорная нейкая, старая баба, а як смаліць. Папаўся ён з гэтай цыгаркай, зараз такое закруціцца. I сапраўды закруцілася.

Яму не далі нават падысці да каня, як стаяў ён у разоры, так і застаўся стаяць сярод яе, непадалёку ад саду і «яго хаты». А самога Сідара акружыла салдатня, і кожны наравіў зазірнуць яму пад спадніцу, памацаць яго і ўшчыпнуць, і рагаталі, што жарабцы ржалі: «Партызан» больш за ўсё напалохала Сідара. А калі возьмуць ды на самай справе падумаюць, што прыйшоў ён з лесу, таму і пераапрануўся ў жаночае, так сказаць, замаскіраваўся. Абхітрыў, называецца, усіх, абвёў вакол таго самага месца. А ўсё Знавец, Знавец вінаваты, усё жыццё з-за яго пакутуе. Каб не заходзіў да яго ўчора Знавец, чорта б два ён выправіўся на тое поле. I вёска як вымерла, не, каб каму-небудзь падысці і вызваліць яго, растлумачыць немцам, хто ён, што ён адсюль, тутэйшы, з вёскі, а не з лесу, усе пазашываліся, пахаваліся, а мо і ў лес паўцякалі. Не першы ж раз наязджаюць сюды немцы. I стаяў перад імі Сідар, да апошняга разгублены, як страчаны, у чужым адзенні і сам сабе чужы. Чужое млела ў цішыні неба над галавою, чужая наперадзе перад ім была і вёска, чужы конь хадзіў па полі. Немцаў мо ён бы прызнаў за сваіх, мо і палюбіў бы іх, але хто ведае, што ў іх наўме, і мова іх яму невядомая. Ва ўсім яны людзі як людзі, толькі б мову ім людскую.

Але, як выявілася, ён зусім не дрэнна разумеў іх нялюдскую мову. Мову, праўда, не салдат, а немцаў-камандзіраў. Яны, як і салдаты, абмацалі яго, парагаталі, палапаталі па-свойму: «Партызан, нікс партызан». I Сідар зразумеў, што значыць «нікс партызан», і сам закрычаў:

— Нікс партызан, нікс!

Загаварыў па-нямецку і ўсцешыўся, як лёгка далася яму нямецкая мова, усе вакол адразу ж зразумелі яго, так зарагаталі, што з дубоў, якія раслі пры могілках, узняліся ў неба крумкачы. I калі яму загадалі сесці разам з салдатамі ў машыну, ён таксама з аднаго разу зразумеў, чаго патрабуюць ад яго. Ён не страціў гэтай кемлівасці, калі машына пад'ехала і спынілася ля казармы пагранічнікаў. якую немцы абралі сабе пад жыллё. Афіцэр толькі зірнуў у бок саду, што сыходзіўся з лесам, як ён ужо здагадаўся, што сад гэты трэба звесці, высечы. Памкнуўся бегчы да сябе па сякеру, а заадно і пераапрануцца, і тут, трэба сказаць, з гэтай сваёй паспешлівасцю ён трохі схібіў, даў маху. Сякера знайшлася і ў немцаў. I не якая-небудзь, а самая што ні на ёсць мужыцкая, самакалка, вельмі зручная іменна для такой работы, уедлівая, у меру важкая і на доўгім тапарышчы. Сідар адразу ж пазнаў ёй цану, правёў толькі пазногцем вялікага пальца па сінім лязе, якое злосна завіскатала, і паказаў гэты палец немцам: гут, маўляў. Паказаў немцам на сваё адзенне, спадніцу, кофту — рабіць у такім адзенні, махаць сякераю ўжо, маўляў, нікс гут. «Гут, гут»,— адказалі яму. Гут дык гут. Настырацца, аспрэчваць не палез, ён ужо асвойтаўся з імі, не баяўся іх, як баяўся там, у полі каля дарогі. Ён амаль што любіў ужо іх, хаця любоў гэтая была крыху пагардліваю, яны ўжо надакучылі яму сваім дураслівым, няспынным рогатам, дурнымі кепікамі, што строілі яны з яго, увесь час выгуквалі: «Гут, Ванья-Манья, гут, Ванья-Манья».

Пад гэтае іх дураслівае сарачынае «Ванья-Манья» ён і ўзняў сякеру над галавой, увагнаў, упіўся лязом у яблыню. I толькі калі яблыня, як здалося Сідару, адхіснулася ад яго, здрыганулася камлём і кронаю, квеценню, што шуганула ўверх і пасыпалася яму на галаву, спярэсціла зямлю, ён адчуў, што робіць нешта нядобрае, забароннае, чаго нельга рабіць. Задрыжалі рукі, задрыжала тапарышча, учуўшы, як крычыць дрэва, пацвердзіўшы забарону і недабрыню. На вачах жа ўсёй вёскі ён вынішчае сад пагранічнікаў. I гэта толькі здаецца, што вёска апусцела, вымерла. Цяпер усе ад малога да вялікага сочаць за ім. I запісваюць, запісваюць усё ў памяці, кожны яго крок, кожны ўзмах сякеры і тое, у што ён апрануты і як падбадзёрваюць яго немцы: «Ванья-Манья». I ні адзін Іван, ні адна Мар'я ніколі не забудуць і не даруюць яму.

Але сякера ў яго руках ад гэтых думак не стала жаласлівай. Яна, здаецца, зрабілася яшчэ больш вострай, зазлаванай і сама ўжо ўздымалася і падала, угрызалася ў яблыні. I Сідар ішоў на кожную з іх, як ходзяць на ворага. Усякі раз, супакоіўшы яблыню, паклаўшы на зямлю, прыгаворваў: «Так табе і трэба, так вам і трэба». I невядома было, да каго ён звяртаўся з гэтымі сваімі словамі, да яблынь ці да сябе самога, да тых, хто садзіў іх, ці да тых, хто сачыў, цікаваў за імі — нябачных за платамі аднавяскоўцаў ці да немцаў, што стаялі за яго плячыма. Хутчэй за ўсё да ўсіх адразу. I каб на тое яго воля, ён паклаў бы іх тут, як гэтыя яблыні. Аўтамат бы яму, аўтамат, ён бы паказаў, як ганьбіць і асуджаць яго, хаваючыся па хатах і хлявах. Збоку, у сваёй хаце, усе разумнікі і праведнікі. А вы застаньцеся такімі сам-насам са смерцю, пад рулямі вінтоўкі і аўтамата. I немцы ў сіле, пакуль аўтаматы ў іх руках, а варта толькі пераіначыцца, памяняцца яму і немцам месцамі, ён бы паглядзеў на іх, ён бы паказаў ім і Манью, і Ванью, пеўнікамі б недарэзанымі спявалі. Не, не так проста, не такой вось зручнай і спрытнай самакальнаю мужыцкаю сякерай высякалі б яны гэты сад. Ён бы прымусіў іх зубамі грызці кожнае дрэва. I адпачыў бы душой, нацешыўся, гледзячы, як у друз крышацца іх зубы, даў бы сабе волю паздзекавацца, таму што высякае ён не чый-небудзь чужы сад і не сад пагранічнікаў нават, а свой уласны. Кожнае дрэва тут яго і кожнае ўсыпана яблыкамі. Вунь і конік яго пахаджае па садзе, аб'ядае квецень з яблынь, квецень, якой ужо не суджана адліцца ў яблыкі. А ён жа падагнаў коніка, каб сабраць, зняць і адвезці спелыя ўжо яблыкі, пазносіць іх у падпамосце хаты, яго хаты, што красуецца ў садзе.

Але не суджана, мусіць, не суджана красаваць яго хаце. Дваццаць гадоў прайшло, як пагранічнікі сагналі яго з бацькам і маці з гэтай зямлі, загналі на чужбіну, дзе бацька і маці і сканалі, самога заперлі ў турму. Але ён прайшоў праз турэмныя сцены, прыджгаў сюды, таму што зямля тут да пупа родная яму, яго дыханнем, яго снамі аблашачана. I здавалася яму, самы час асесці на ёй, укараніцца, узяць у свае рукі гэтую зямлю і сад. Але ўсё гэта былі толькі мроі, сон, а ява вось яна — сваімі рукамі ён павінен высекчы свой сад, свае яблынькі, грушкі. I Сідар сек іх, вынішчаў, знаходзячыся ўжо па-за мяжою таго салодкага шаленства і лютасці, па-за тою мяжой, дзе нічога ўжо няма ні наперадзе, ні адзаду. Так нішчыцца толькі сваё, толькі кроўнае, ад хаты да дзіцяці. Насуперак, наперакор усяму свету.

Даўшы спачын апошняй яблыні, ён падышоў да калодзезя, набраў вядро вады і піў не адрываючыся, нагбом, амаль да дна, што конь. Піў і не мог спатоліць смагу, так гарэла і пякло ўсярэдзіне, дрыжала кожная жылка, прагла прахалоды і вады. Але ён так і не змог астудзіць сябе, адагнаць смагу, наліўся толькі вадой так, што яна вось-вось магла пайсці назад, лінуць з вушэй, з носа. Сідар паставіў і папхнуў вядро зноў у калодзезь, павярнуўся, каб паглядзець на сваю работу, разумеючы, што нельга на гэта глядзець, але і не здольны саўладаць з сабой, адмовіць вачам, якія жадалі пераканацца, ці не прамінуў ён якое-небудзь дрэўца. Перамагла адвечная цікаўнасць забойцы да забітага.

Не, рукі справілі работу сумленна. Паўсюдна адны толькі пянькі, у радок бялелі высокімі падсечынамі. У радок ляжалі і яблыні. Акуратная была работа, нічога не скажаш.

I цяпер усё было зроблена, упарадкавана, як у добрага гаспадара. Роўненька, як па лінейцы пастаўленыя, разбягаліся па снежным полі, па ворыве маладыя дрэўцы. I было іх больш, куды больш за тыя, якія некалі ён, Сідар Місцюк, ссек. Каб дараслі яны да сапраўдных яблынь, ён бы і за дзень, а то і два з імі не ўправіўся. Як жа яны ўзняліся тут, вынырнулі з таго свету на гэты белы свет. Ён жа іх сваімі рукамі пад корань, пад корань. Каму сёння належаць ацалелыя ў вайну казармы? Немцы, пакідаючы сяло, запалілі іх. Ён патушыў разам з бабамі і дзецьмі. Пабег тушыць, таму што яго хата стаяла недалёка ад казарм, немцы так і не дазволілі будавацца блізка ля сябе і лесу, дзе рос сад. I ён наогул не стаў будавацца, чакаў, пакуль немцаў пагоняць, каб перабрацца туды, куды хацела душа, дзе ён даўно прыгледзеў месцейка пад хату. Ведаў ужо, што немцы тут не затрымаюцца. Так яно ўсё і было, па яго выйшла, толькі вось месцейка яго пад хату зноў занятае. Упарадкаваны, адрамантаваны і казармы, ад былога пажару знаку няма. I хто гэта здолеў, хто прыклаў так рукі, каму пад сілу пасля такой страшэннай вайны перарабіць прорву такой работы — вырваць з небыцця, адрадзіць сад. Хто зноў перабег яму дарогу, заступіў дарогу да яго хаты, яго печы. Печы, якую ён склаў ужо ў думках сваіх. Не выйдзе. Не для таго ён дубеў, калеў па Еўропах, каб адступіць і адысці ўбок. Будзе яго хата стаяць там, дзе ён задумаў паставіць яе. Зубамі вырве, хто стане папярок — глотку перагрызе. I то ж добра, што сад пасаджаны ўжо. Хай расце, падымаецца, выходзіць з зімы.

Сноўдала толькі-толькі пасля доўгіх блуканняў, хваробы знайшоў старую сцежку, па якой хадзілі яшчэ яго дзяды, пачуў іх, вольных, нехапатлівых, акрыяў, і тут яго зноў дагнала загародка з чалавечых рук, людской спагады і шкадобы, тая самая загародка, што даўно ўжо абрыдзела яму, ад якой ён збег. Яго нібыта спрабавалі затрымаць хлебам, не пусціць, накарміць да адвалу, да агіднасці, ляноты і абыякавасці. Пад'ехала цэлая машына з хлебам, падруліў і спыніўся на абочыне хлебны фургон. З кабіны скочыў малады белазубы вадзіцель, хапатліва расчыніў дзверцы фургона, схапіў белую булку і панёс яе Сноўдалу. Сноўдала хацеў адмовіцца, ён пачуў перасцерагальны крык-стогн, які сыходзіў з боку сцежкі-бетонкі, але не ўстояў, вельмі ж прывабны пах быў у хлеба. У ім таксама быў чуваць голас, голас ветру і шэпт дажджу, дыханне шматлікіх тых, хто ўжо даўно аджыў сваё, удобрыў гэты хлеб, поле, на якім ён рос, дапамог наліцца коласу, але не дачакаўся булак. I гэтыя, што аджылі ўжо сваё, надыхвалі, нашэптвалі Сноўдалу: бяры, не будзь дурнем, за нас, гэта ж наш хлеб. Бяры, пакуль даюць, чаго ты разгубіўся. I ён узяў, ухапіў прагна, на поўны рот, і трохі апёкся: булка была яшчэ гарачая, нядаўна з печы; апёкся і не змог праглынуць, нават адкусіць, не па яго роце быў кусок. Ён затрос галавой, затупаў нагамі. Тоўсты, задышлівы мужчына, які пад'ехаў раней за ўсіх, нацэліўся ў яго шкляным вокам. I шкляное вока, Сноўдала адчуў гэта, увасобіла і ўвекавечыла яго ганьбу. Але не гэтае ўвекавечанне ўзрушыла і вывела Сноўдалу з сябе, ён пачуў металічны лязгат затвора, гук, які быў яму хоць і невядомы, але які заўсёды жыў у ім, гук небяспекі і перасцярогі. Так шчоўкае затвор вінтоўкі перад тым, як куля ўваходзіць у яго безабароннае цела. I Сноўдала цеменем, вольным ад косткі макавым зернем, што пульсавала там, небяспеку, нацэленасць на гэтае зерне, якое і было яго жыццём, шклянога вока. Ён устрывожыўся, захваляваўся і ад хвалявання пачаў мачыцца, уздыбіў загрывак, даючы знаць, што ён ведае пра небяспеку і гатовы бараніцца, адначасова выказваючы і пагарду да гэтай небяспекі, чалавечага натоўпу, што цягнуў да яго рукі з хлебам, пагарду да шклянога вока. Але тут зноў пстрыкнуў затвор фотаапарата, і зноў, і зноў. Сноўдала не вытрымаў, хаця і зразумеў, што ніякай небяспекі ў шкляным воку няма, жыццю яно не пагражае, а вось зганьбіць, зняславіць — яно можа. I гэта куды больш жахліва, чым стрэльба, больш магутнае яно, чымсьці стрэльба, таму што ўсёвідушчае. Вось падцікавала, як ён спалохаўся, падцікавала, як ён пакорліва і прагна браў хлеб і нават як ён мачыўся. Падцікавала і ўвекавечыла, адлюстравала, цяпер размножыць, пусціць у абарот, пакажа ўсім. I Сноўдала пагрозліва пачаў капыціць зямлю, закідваючы яе сабе на жывот і бакі, закідваючы заадно і лужыну, нібы хацеў схаваць гэтую лужыну.

— Ага, цудоўна,— узрадаваўся мужчына,— злуецца. Кадр. Яшчэ кадр. I яшчэ...

Сноўдала рынуўся ў атаку. Пабег спачатку паціху, каб распаліць сябе, і мужчына, не выказваючы боязі, адыходзячы назад, працягваў пстрыкаць фотаапаратам. Сноўдала наддаў, мужчына апусціў фотаапарат, павярнуўся і пабег, цяжка валюхаючыся з боку на бок і накульгваючы, пакалыхваючы грузным азадкам. I гэты адтапыраны тоўсты азадак уз'юшыў Сноўдалу. Ён ужо пазначыў у ім месца, куды ўрэжа рогам, і бачыў, як рог уваходзіць у цела ненавіснага яму чалавека. Але фатограф, адкуль толькі што ўзялося, так наддаў, бег, аж высцігаўся. Сноўдала вачам сваім не верыў. Тоўсты, грузны мужчына ляцеў матыльком, апярэдзіў свой пінжак і фотаапарат, далёка адзаду пакінуў зубра. I гэта было, напэўна, смешна, таму што ўсе вакол спачатку спалохана войкнулі і стаіліся, а потым пачалі рагатаць. I Сноўдала ачуціўся і быў ужо рады, што не дагнаў мужчыну, таксама хоркнуў, пасмяяўся разам з усімі і працягваў праследаванне ўжо ступою, для блізіру і постраху, каб другі раз непанадна было. Ён проста выганяў яго адсюль, ад дзедавых сцежак, увагнаў у машыну і, калі машына ўжо завялася, матор раўнуў, як звер, зноў жа для прыліку калупнуў машыну рогам, бы падпіхнуў. I машына пабегла, растала, злілася з шэраю стужкай бетону.

Следам за ёй пачалі заводзіцца, кранацца і другія машыны, але Сноўдала ўжо не бачыў і не чуў гэтага. Ён крочыў па бетонцы, прыглядаўся да яе, але чуў і бачыў сцежку, па якой хадзілі яго дзяды. Людзі раскапалі на два метры ўглыб гэтую сцежку, развярнулі і вывезлі балотную гразь, а замест яе навезлі і насыпалі пяску, шчэбеню, паклалі на яго бетонную падушку, але ўсё роўна не вынішчылі слядоў і пахаў тых, што прайшлі тут раней за іх, яшчэ да таго, як з'явіліся і звяры, сародзічы Сноўдалы. I гэта здзіўляла. Дзіўна і трохі нават жудасна: след не ведае тлену. Гэтай жа дарогай, сцежкай прамчала вайна, выпаліла, выдрала, выбіла агнём і жалезам, здавалася, усё. Але не ўсё. Ад чужынцаў сапраўды і паху ніякага, як не было іх тут, усё выветрылася, сцерлася. А сваё, роднае, засталося, не згубілася, не прыглухла ў камені і бетоне, знітавалася, злілося, мо таму, што само было каменем і бетонам, працягам тых, хто тут жыў, не гніло і не гарэла.

Паказалася рэчка, высокі і ўзняты да нябёс мост цераз яе. Сцежка бегла напрасткі і наводзіла яго на мост. Але Сноўдала адчуў, што ісці па мосце нязвыкла яму, будзе галава кружыцца. Сышоў з бетонкі, дапяў да рэчкі і не спяшаючыся ўвайшоў у ваду. I вада была роднай, ён адразу прызнаў яе, прызнала яго і яна, мякка і бруіста абціснула ногі, заказытала, запесціла падбрушыну, рану, што ўжо зажыла, але ўсё яшчэ свярбела. Праз гэтую рану ён як бы паздароўкаўся з рэчкай, пачуў яе голас і паздаравеў, падбадзёрыўся. Пачуў і ўбачыў пачатак і канец рэчкі. На пачатку яе была песня. Яна гучала з-пад зямлі, з-пад навіслага над кропельнай крынічкай валуна, які застаўся тут яшчэ ад ледавіка. Камень і кропля нараджалі песню. А ў канцы яе гучала рэха. Гэта там, дзе вада, абціснутая лесам, што падступаў да яе, выбаўлялася на прастор і волю, вольна ўздыхала, улівалася і злівалася з водамі ўжо іншымі, чужымі, што цяклі з далёкіх краін.

Сноўдала напіўся са сваёй рэчкі, пазбавіўся даўкага камяка ў горле, прыкрых пахаў нядаўняй міласціны, печанага хлеба і яблык, смуроду машын, якія прабеглі міма яго, задаволена хоркнуў, затрубіў, абвяшчаючы лесу і вадзе, што ён прыйшоў. Патраціўся ўвесь на гэтую радасць, адчуў смагу і зноў прыпаў да вады. I цяпер піў ужо доўга, але, як і раней, не хапатліва, смакуючы і прыгадваючы кожную кроплю. Успамінаў, што ўсё гэта ўжо зведана ім, уся вада, якую яму давялося піць да сённяшняга дня,— толькі памяць аб гэтай рэчцы, водгук яе, прадчуванне, што ён прыйдзе да яе, спатоліць закарэлую даўнюю смагу. I Сноўдала піў і піў, пакуль рэчка не ўзбурліла ў ім, не пацякла і праз яго, уздуўшы і акругліўшы бакі, прасвятліла, насыціла сваёй празрыстасцю і чысцінёю памяць і вочы. Тады ён лёг у ваду, пусціў рэчку праз сябе, калматыя зараснікі, водарасці хрыбціны і загрыўка, давяраючы струменям вады расчэсваць і лашчыць збітую ў каўтун, злямцаваную поўсць, выткнуўшы з вады толькі галаву. Ляжаў нерухома, бы вялізны камень-валун, парослы рудым мохам, той самы, ад якога пачыналася рэчка. Прысуседзіліся да яго, абселі рогі стракозы, каля зорачкі на лобе прыляпіўся матылёк. Сноўдала не адганяў іх. Яму быў даспадобы лёгкі, лятучы дотык гэтых стварэнняў. Але разлежвацца не было часу. Уваходзілі, убіраліся ў сілу сонца і дзень, і сам ён быў дужы. Час быў рушыць у дарогу і яму. Песня з-пад зямлі і песня яго ракі засталася нязменнаю. Трэба было паслухаць, праверыць яшчэ і рэха. Сноўдала ўстаў, счакаў, пакуль сцячэ вада, перабрыў рэчку, адчуў, што яна ўсё ж памялела: раней прыходзілася дзе-нідзе і плысці, а цяпер усюды ён даставаў дно. I Сноўдала не ведаў, радавацца гэтаму ці сумаваць.

Ён ужо добра адышоўся ад ракі і ўступіў у лес, але рэчка так лёгка не хацела адпускаць яго. Яна даганяла Сноўдалу старыцамі, бяздоннымі і вусцішнымі, якія трэба было абыходзіць. Перагароджвала дарогу прырэчнымі забалаццямі і балотамі, кружыла, круціла і заблытвала яго. Сцежка то была тупкаю, то раптоўна строма абрывалася, гублялася ў багне, хавалася ў возеры. I прыходзілася брацца ўбок, у абход, разблытваць лясныя сцежкі, блукаць і калясіць на адным месцы. Сноўдалу ўсё гэта было ў навіну і даспадобы. Ён быў рады і багне, непраходнаму лесу, які тлуміў галаву пахам багульніку і дурніц, ведаў, што лес усё роўна прапусціць яго. I лес прапусціў, нечакана скончыўся. Перад ім ляжала бясконцае чорнае і чаднае поле. Поле гарэла. Сноўдала пазіраў на яго і не верыў сабе. Па-першае, тут не месца было знаходзіцца полю. Па-другое, як гэта яно загарэлася. Па-трэцяе, як гэта хтосьці дапяў сюды. Раней жа сюды і птушкі не даляталі, забрыдаў толькі той колішні яцвяг, забрыдаў і спяшаўся прэч, нібыта ведаў, што тут наканавана яму загінуць. Гэтае месца належала толькі ім, зубрам. Яны прыходзілі сюды паміраць, калі смерць іх клікала да сябе. Хто ж наважыўся патрывожыць іх спачын, хто наслаў агонь на іх косці? Споўдала, як прыспеў і яго смертны час, ступіў на поле, пайшоў па ім напрасткі, не зважаючы на перасцерагальны крык і стогн мёртвых сваіх продкаў, якія не хацелі яго пускаць, заварочвалі назад: калі ўжо ён скіраваўся ў дарогу, то павінен яе прайсці, і цені продкаў не спыняць і не нярэймуць яго. Ён не паверне назад, хоць гэтая дарога нікуды не вядзе, на ёй толькі ўсе адыходзілі, і ніхто ніколі не вяртаўся.

Ён ішоў па чорным тарфяным полі, і поле таксама не пускала яго, правальвалася пад ім, над галавой, як нейчая душа, у сінім небе плакала кнігаўка, засціў, выядаў вочы лятучы дым з попелам. Але Сноўдала ўжо бачыў, куды імкнецца, куды кіруе. Пасярод поля стаяў самотны, абхватаў пяць, а то і больш, дуб, як маўзалей апусцелай раптам зямлі. Дарогу перагароджвала брудная і ціністая канава, даволі глыбокая і шырокая, але Сноўдала пераскочыў яе, не прыкмеціўшы ні глыбіні, ні шырыні. Пераскочыў і апынуўся каля дуба-маўзалея, прысланіўся да яго браніраванага вякамі цёплага боку, як руку падаў ці абняў яго. Яны прызналі адзін аднаго і былі радыя сустрэчы, таму што не спадзяваліся сустрэцца. Гэта быў той самы дуб, ля якога колісь Сноўдалу забіў са сваёй стрэльбы Барталамеус Шпаковіч, каля якога загінулі апошні яцвяг і яго забойцы.

— Ну, вось і дачакаўся,— прашапацеў дуб.— Цяпер і мне вольна на спачын.

— Рана,— хоркнуў зубр.

— Цяпер можна, цяпер можна,— задаволена шапацелі лісты на дубе і маладыя жалуды.— Усё роўна не ўстояць. Незлічона, процьма мышэй пасялілася ў маіх каранях. Набеглі з усяго свету. I точаць, точаць, грызуць. Раней у іх было шмат дрэў, а цяпер адно я, гола вакол...

Сноўдала азірнуўся. Сапраўды, поле было голае. Наколькі хапала вока — адно толькі поле. I толькі вецер мог абабегчы яго, і ён бегаў з краю ў край, множыў галасы людзей і звяроў, што спачылі тут. Наганяў жалобу і нуду.

— Ідзі,— адпусціў і, здаецца, нават адштурхнуў Сноўдалу ад сябе дуб.— Я лягу спакойны. Цяпер ужо зведаўшы, што ўсё на гэтым свеце памірае і нараджаецца нанава. Вярнуся, прыйдзе час, і я, і ты яшчэ прыйдзеш да мяне паспытаць, паласавацца маім лісцем і жалудамі.

I Сноўдала пайшоў, а дуб паціху пачаў асядаць і закідвацца, задзіраючы галаву-макаўку, нібы імкнуўся зазірнуць у вочы небу і сонцу, але не паспеў зазірнуць.

Грымнуўся долу так, што скалануліся зямля і неба, але не збілі з кроку Сноўдалу. Ён ведаў, што так і будзе. А дуб яшчэ адродзіцца, і ён вернецца да яго, і не адзін, і на ўсіх, каго ён прывядзе з сабою, хопіць салодкіх жалудоў.

Было ўжо апоўначы. Уладзік павыправаджваў даміношнікаў, навесіў на дзверы чорны свірнавы замок, што купіў на свае грошы. Сельсавет на клуб не вельмі траціўся. Уладзік сам і тынкаваў свой ачаг культуры, падмазваў і бяліў яго разам з маці. Маці разлічвала, што за гэтую работу ёй усё ж нейкую капейчыну дадуць. Уладзік жа ведаў, што спадзяванні яе дарэмныя, але праўды не сказаў. I цяпер, калі маці ўжо сама аб усім дазналася і злавала на яго, дома амаль не стыкаўся. I цяпер яму не вельмі хацелася ісці дамоў. Не разыходзіліся і даміношнікі. Стаялі, чакалі яго Іванчык-дэзерцірчык, Вовік-алкаголік, Лукаш-страннік, дзед Калістрат, ці, скарочана, Кастрат — прэсвітэр мясцовай абшчыны баптыстаў. Сёння яны загуляліся, зацягнулі сваё даміно. Вовік-алкаголік быў цвярозы. Разышоўся, распаліў паважных баптыстаў, ціхага пасля датэрміновай дэмабілізацыі з арміі Іванчыка-дэзерцірчыка. Што-што, а ўскалыхнуць людзей Вовік-алкаголік быў здатны, уваходзіў у азарт і на гульбішчах, і ў рабоце, і, канечне, калі гарэлку піў. А сёння ён быў яшчэ і пакрыўджаны. Зулька-манашка, хоць ён не ўзяў ні кроплі, не пусціла яго ў хату. Замольвала свой грэх; зблыталася з Вовікам-алкаголікам, і яе выключылі з баптыстаў — за пралюбадзейства. Цяпер Зулька выпраўлялася, вяла праведнае жыццё. Вовік пабіў ёй вокны і пайшоў у клуб, каб пабіць прэсвітэра дзеда Калістрата. Ведаў, што Калістрат любіць вечараваць у клубе і наогул любіць усякія зборышчы, дыспуты. Ніводнага пасяджэння, ніводнага калгаснага адкрытага партсходу не прапусціць. Усё імкнецца ў клубе і на партсходзе павярнуць маладых і камуністаў на дыспут: ёсць бог ці няма бога. Маладыя пасміхаліся і танцавалі свой рок, камуністы выпіхвалі дзеда Кастрата над адкрытае неба, бліжэй да бога.

Вовік не памыліўся. Ён сапраўды знайшоў дзеда Кастрата ў клубе, але біцца з ім перадумаў. Усё таму ж, што быў цвярозы, а яшчэ таму, што яго адначасова на два подзвігі не хапала. А адзін ён ужо ўчыніў. Вовік-алкаголік толькі падступіў да дзеда Кастрата і загадаў яму, каб Зульку зноў прынялі ў баптысты. Уладзік не танцаваў, таму што на танцы сёння чамусьці не прыйшла Света, стаяў недалёка ад даміношнікаў і чуў усю іх гаворку. Дзед Кастрат прыкінуўся глухім, здаецца, бы і не чуў, пра што яму гаворыць Вовік. Тады Вовік узяў яго лысую галоўку, як яйка, ашчаперыў рукамі, прыцягнуў да сябе, выдыхнуў у зарослае валасамі вушка:

— Трэсне макацоўбіна, пачуеш. Прымай Зульку ў секту.

Дзед Кастрат заміргаў, кінуўся хітраватымі чырвоненькімі вочкамі да Лукаша і дэзерцірчыка, але тыя, мусіць, не асмеліліся звязвацца з Вовікам ці чакалі, што будзе далей. Дзед Кастрат быў выкрутлівы, знаўся ў вёсцы за вялікага мудраца і кніжніка — мог з-пад куркі ўкрасці яйка і не патрывожыць яе. Уладзік спалохаўся, каб не ўсчалася бойка. Але ўсё абышлося мірам. Дзед Кастрат вылузнуў з рук Вовіка і сам пайшоў у наступленне. Адступіў на крок-другі ўбок і на ўвесь клуб выгукнуў:

— Прэ-люба-дзейка! — Упіўся пальцамі ў грудзіну Вовіку.— I ты прэ-люба-дзей.

Гэта ўжо было цікава. Танцы спыніліся, танцоры надступілі да даміношнікаў.

— Танцуйце, маць вашу,— загадаў Вовік.— Уладзік, музыку!

— Ты не крычы і не камандзірся,— сказаў Уладзік.— Тут табе клуб, а не магазін.

— А мне ўсё роўна, што клуб, што магазін. Сарвуся, ушчэнт разнясу вашу хібару. Я срок матаў, поняў? Не заводзьце. Сарвусь, сарвусь...— Вовік заскрыгатаў зубамі.

Уладзік зразумеў, што Вовік ужо сарваўся і далей усё будзе "ціха, трэба яго толькі асцярожненька прыкруціць. Але сам ён асцярожненька не ўмеў. Не таго быў роду і характару. У бацькі — пастрыжэцца, на галаву страх глядзець, уся ў шрамах, і ў братоў тое ж самае. Меў бы нямала шрамаў і ён, але кожны раз выратоўвала падучая. I цяпер мог прыкінуцца прыпадак, Уладзік ужо адчуваў яго набліжэнне, але адвёў бяду дзед Кастрат.

— Хопіць скакаць! — выгукнуў ён.— Вось так на тым свеце будзеце скакаць, так на тым свеце падзяргунчык будзе вас тузаць на распаленай скаварадзе. Ніхто не выратуецца. Будзеце ў смале кіпець, у гіене вогненнай. Успомніце, памянеце ўсе і бацьку, і матку, ды позна будзе, позна. Памянеце ўвесь род свой да дзесятага калена. Памянеце...

— Ты, дзед, не разводзь антыпрапаганду,— успомніў пра свае абавязкі Уладзік.— Прыйшоў у клуб — будзь чалавекам, скачы з усімі ці...

— Пачакай,— спыніў яго Вовік.— Шпар, дзед, далей, давай, калі ласка, пра гіену.

Але дзед ужо аціх, мусіць, адчуў, што нічога яму больш не пагражае, прабурчаў, беручыся зноў за даміно:

— Разумнаму чалавеку пра гіену, а табе...

— Дык прымі Зульку ў сетку.— Вовік так і сказаў: у сетку. Танцоры засмяяліся з гэтай яго агаворкі і зноў пайшлі ў скокі. Вовік узяўся за касцяшкі даміно: — Абыграю цябе, дзед Кастрат,— Зулька ў сетцы.— Цяпер ён агаварыўся знарок, але смяяцца ўжо не было каму. Прэсвітэр толькі пакрыўдзіўся на «Кастрата», ён не любіў сваю вясковую мянушку:

— Сам ты кастрат у сетцы... Жаніся на Зульцы, кінь піць. I як брата я цябе абдыму і пацалую.

— Пацалуй лепш свайму сабаку ў с... I я лепш туды пацалую, чым з табой цалавацца.

— Во, калі ад дурнога што добрае пачуеш... Сёння ў магазіне віно ў нагрузку да мукі давалі. Яблычнае.I мяне прымусілі бутэльку купіць: не п'еш, Вовіку аддасі. Вовік рады будзе. А я магазіншчыку: нас... лепш у гэту пляшку, чым Вовіку аддам...

— Казёл, казёл ванючы. Голым закрываю,— раз'юшыўся, не чуючы, пра што гаворыць дзед, закрычаў Вовік.

Дзед скалануўся і не паверыў, загадаў паказаць дупля. Вовік паказаў, на што Іванчык-дэзерцірчык глыбакадумна заўважыў:

— Ёсць жа ўсё ж штосьці на свеце, што вышэй за чалавека, што над чалавекам. Вось ты, Вовік, п'яніца, а ў даміно табе шанцуе. I ў каханні шанцуе.

— I табе пашанцуе. Далей толькі ад гэтых кастратаў... Трымайся мяне... Грошы ёсць?

Грошай у Іванчыка не было, а мо былі, ды не прызнаўся, і думаў ён зараз зусім аб іншым.

— Вось іду я ўчора па вуліцы, і раптам агеньчык на ростанях, я абысці яго, а ён не пускае, пад ногі мне, я ўбок, ён за мной. Я назад, ён за мной.

— Бывае,— паверыў яму Вовік.— А яшчэ чорцікі бываюць, маленькія такія. Адчыніш карабок з запалкамі, атам іх...

Далей Уладзік ужо не чуў, пра што гаварылі даміношнікі. Трэба было мяняць пласцінку, ён адышоўся ад даміношнікаў, але сам сабе адзначыў задумлівасць Іванчыка, напрасткі ішоў дэзерцірчык у секту хрысціян-баптыстаў. I трэба было спыняць яго, а як, Уладзік не ведаў. I не толькі аб гэтым не ведаў. У яго было шмат пытанняў да свету, да сваіх аднавяскоўцаў, да таго ж дзеда Калістрата, да сябе. Аж галава панікала і ўгіналася ад іх. I трымаць іх усе разам у галаве — згубіць можна галаву.

Тут да яго прычапіўся п'янаваты шэф-гараджанін. Гараджан, гэтых шэфаў, нагналі сёлета ў вёску процьму. I кожнае лета наганялі. Вёсцы цяпер ужо было няўпраўна ні зжаць, ні пакасіць. Сяк-так агорвалі пасеяць. Кідалі ў зямлю бульбіну, зерне, заворвалі, авось што-небудзь ды вырасце. I штосьці расло, хоць папалам і з пырнікам, свірэпкаю і макрыцай. Але ўжо гэта быў не іх, не сялянскі клопат. Касілі, капалі, жалі, ставілі копы і стагі гараджане. I цяпер прыехала на адну толькі касавіцу больш чым пяцьдзесят чалавек. Усе ІТР з нейкага машынабудаўнічага завода. ІТР, але працавітыя, адзін толькі балбатун. Вось ён і падскочыў зараз да Уладзіка, шчуплы, дробны, увесь нейкі пакамечаны і тварам, і адзеннем. Адзенне добрае, адзін касцюм больш, пэўна, двухсот рублёў каштуе. Не наш, але на свае грошы ўжо не выдаваў — там плямінка, там смецінка, даўно не прасаваны, складкі не на месцы, відно, гаспадар плюнуў ужо, што на ім апранута, як ён выглядае. Іншае пякло яго і паліла, вочы, што вугельчыкі, гарэлі, і твар нецярплівы, то нейкая думка на ім, рашучасць, то адчай. Уладзіку здалося, што ён нечым падобны на Іванчыка. З адной пароды, хаця і ў розным узросце. Іванчык яшчэ дзіця горкае. I гэтая горыч на твары яго, які пакуль што не аблытаны маршчынамі, прыглядванне да ўсяго, прыкладванне ўсяго, што бачыць і чуе, да сябе, і ў вачах-вугельчыках выспяванне свайго і рашучасць крочыць за гэтае сваё ў агонь і ў ваду, толькі б злавіць, ухапіць сваё, а потым ужо і не думаць, не саступаць. Такі ўжо калі паверыць, пойдзе ў баптысты ці актывісты, то самому небу моташна будзе. З такіх вось і растуць прапаведнікі. Недарэмна Кастрат з Лукашом круцяцца каля яго. Мучыць, дратуе Іванчыка, мусіць, шмат чаго, а ведае ён мала, нічога яшчэ не бачыў, нарадзіўся — бабуля адразу на яго імя сваю ашчадную кніжку перапісала і пачала на яе пенсію пералічваць. Маці з бацькам не надыхаюцца на яго, кожны крок сцерагуць. Гэты ж гарадскі, хаця аднае з Іванчыкам пароды, праведнікаў і пакутнікаў, па ўсім, тое-сёе бачыў, пакруціла, памардавала яго жыццё. I гаварыць з ім Уладзіку было цікава, усё ж гараджанін, ІТР, мо і скажа што-небудзь разумнае.

Але ён толькі задаваў пытанні, п'яныя і несур'ёзныя.

Гэта з аднаго боку, а з другога, то канечне ж, вельмі сур'ёзныя, мо нават яго, Уладзікавы, гэта былі пытанні. Толькі ж не на танцах вырашаць іх пад джаз і рок-н-рол.

— Жывяце, як жывяце вы тут, вясковыя? — мучыўся, п'яна сумаваў, бянтэжыў і Уладзіка ІТР.

— Анічога, жывем мы хораша,— адказваў Уладзік,— дыхаем свежым паветрам.

— Не, я не пра тое, я пра душу, маркоціцца душа, маркоціцца ж.

— Ды не, здаецца, не,— сур'ёзна адказваў Уладзік, прыкідваючы, як тут пачуваецца яго душа.— Чаго маркоціцца. Такі лес, такая рэчка. Рыбалка, грыбы, ягады...

— Я не пра тое, я не аб прыродзе, хаця аб ёй таксама. Паміраеце ж вы, выміраеце?

— Адны паміраюць, другія нараджаюцца...

— Колькі, колькі нарадзілася за апошнія год-два?..А, якраз пра гэта я, але не зусім і пра гэта...— Гараджанін пакутліва замоўк.

— Пра што ж тады? — далікатна спытаў Уладзік.

— Не ведаю, адчуваю, што не так, не тым вы жывяце.

— А ў горадзе інакш жывуць?

— У горадзе тое ж самае. Але вось сёння ў вас тут шумна, весела. Прыехалі мы з горада, разбудзілі ваш лес і рэчку. Танцы, песні, любоў. А кончыцца, паедзем мы зноў у горад, зіма прыйдзе, снег, цішыня, сум, нудота. Лазні нават няма. Усё снегам замецена. А дзесьці ёсць горад, робяць з ранку і да вечара магазіны, трамваі, аўтобусы, кіно, тэатры...

— Не,— сказаў Уладзік,— не, усё гэта не тое: кіно, тэатры, трамваі. А ў нас паляванне, сена возім, дровы рэжам, печы палім.

— Пра рознае мы з табой гаворым... Два чалавекі сышліся, а зразумець адзін аднаго не здольныя. Тэатры, паляванне, сена, трамваі — сёння. А заўтра што? А назаўтра? Вось ты чаму, навошта на свет нарадзіўся?

Гэтага Уладзік не ведаў і нічога не адказаў гараджаніну, але той, здаецца, ужо і не чакаў ніякага адказу.

— Павесіцца ці напіцца,— працягваў ён гаварыць далей і, падобна, толькі самому сабе,— дык ніхто і не прыкмеціць. Не, калі п'яны, то бачаць усе. На рабоце прагул запішуць, на сходзе пагавораць. А вось калі ты ўжо мёртвы, жывы, але мёртвы, ніхто і не прыкмячае. А як здароўе, пытаюцца... Жывем мы хораша, дыхаем свежым паветрам...

— А што, няпраўда?

— Усё праўда. Як ні павярні — кругом адна голая праўда. I падмануць няма каго. Толькі сябе. Толькі сябе.

— I жонкі няма? — спытаў Уладзік. Спытаў не жартам, а сур'ёзна, таму што стала яму шкада гэтага ІТР. I той сур'ёзна адказаў яму:

— Няма. Будаваць уласны дом пачаў, а яна і кінула мяне. I вось будуюся я, удзень на рабоце, ноччу фундамент раблю. А навошта? Каму ўсё гэта трэба? I ўсе, усе мы так сёння.

— Не ўсе,— сказаў Уладзік,— мы за ўсіх толькі гаварыць прывыклі, а за мяне не трэба гаварыць, я і сам не без языка, толькі дайце мне рот раскрыць.— Гараджаніна, мусіць, ужо развезла. Ён падняўся і, натыкаючыся на танцораў, пайшоў з клуба. Уладзік праводзіў яго позіркам, не адчуваючы цяпер ужо да яго ні жаласлівасці, ні прыязнасці. Вельмі ж нецярплівы быў гэты ІТР, вельмі шмат чаго хацеў, так, хапіў ён у жыцці нягоды, але тое ж жыццё не навучыла яго слухаць і чуць іншых.

I ўсё ж гараджанін развярэдзіў яму душу. Гэта Уладзік адчуў, калі ўжо замкнуў клуб, развярэдзіў не словамі, на іх куды больш здатнымі былі тыя ж Кастрат з Лукашом. Як пачнуць сплываць словамі пра тое, што ўсё на свеце перакруцілася, дык і не выплывеш. Ад гараджаніна, да таго ж яшчэ ад інжынера, Уладзік чакаў іншай гаворкі, пэўнасці нейкай, туману і ў яго галаве хапае. I дратавала яго яшчэ і тое, чаму ж не прыйшла Света. Дамаўляліся ж.

Даміношнікі ўсё яшчэ не рушылі, стаялі пад ліхтаром каля клуба. I Уладзік зразумеў, што ён іх не перачакае. Але і вяртацца з імі дамоў, ісці па адной і той жа вуліцы таксама нічога вясёлага. Ён хацеў пабыць на адзіноце, падкрасціся да Светчынай хаты, паглядзець, ці свецяцца яе вокны. З імі ж не пойдзеш. Лукаш з Кастратам робяць захады не толькі да Іванчыка, ведаюць пра яго, Уладзікаву, хваробу, пільнуюць яго. Шакалы. I дамоў яму не хацелася ісці. Маці яшчэ, пэўна, не спіць, наогул невядома, калі ўлетку яна кладзецца спаць. I бацька таксама такой парой пабег з фермы ўзяць што-небудзь на зуб, а мо і прыкархнуць у хаце гадзіну-другую, пакуль не развіднее і не пацягнуцца даіць кароў даяркі. Ніхто з фермы тых кароў за гэтую гадзіну не пакрадзе. I Уладзік вырашыў схадзіць на рэчку, адведаць, як жывуць бабры. I ён скіраваў у бок рэчкі. Бачачы, што загадчык клуба не жадае далучацца да іх кампаніі, пацягнуліся з двара і даміношнікі. I Уладзік яшчэ нейкі час чуў іх галасы.

— Ратавацца трэба, Вовік, ратавацца трэба, Іванчык,— вяшчаў дзед Калістрат.

— Ад чаго ратавацца? Як ратавацца? — пытаў ягоВовік.

— Ад грахоў, ад грахоў, маліцца трэба.

— Маліцца? Сёння ты, дзед, молішся, а што ты ўчора рабіў? — гэта зноў Вовік.

— Вось таму я і малюся...

— Молішся... Я не толькі гарэлку п'ю, я і пісанне чытаў. I там чорным па белым: дзяла нашы пойдуць з намі на той свет. Маліся, дзед. А я буду гарэлку піць. Усё роўна і на табе, і на мне на тым свеце вазілі і будуць смалу вазіць...

Што адказаў Вовіку дзед Калістрат, Уладзік ужо не чуў, быў далёка ад іх, ды і галаву затлуміла іншае. Праўдзівей кажучы, нічога не тлуміла галаву, была яна пустая, адпачывала, адпачывалі вушы, вочы. Адразу ж за клубам, па-над возерам, амаль што ўшчытную, прыпадаючы да апошніх хат, стаяў дубняк, і дубы выдавалі ўначы такімі даверлівымі і безабароннымі, што мімаволі хацелася прылашчыць іх і падбадзёрыць. Дзесьці пад Кіевам рэчку перагарадзілі плацінаю, зрабілі вадасховішча, і тут амаль што восем месяцаў запар у дубняку трымалася, не сыходзіла вада, дубы не выстойвалі ў вадзе, моклі, чэзлі і падалі. А да ўсяго ж апошнім часам іх бязлітасна выразалі на дровы. Вось і зараз дзесьці недалёка па-зладзейску пароўвала бензапіла. Уладзік напачатку хацеў пайсці на гэты гук бензапілы, але потым перадумаў: што з таго, пазнае ці не пазнае ён парубшчыка. Паглядзіць, паўздыхае і адыдзецца ні з чым. Дровы патрэбны кожнаму, дубы ўсё роўна гінуць, а ён не толькі дрэва, звера, бабра абараніць не здольны. I Уладзік павярнуўся і пайшоў у другі бок ад зладзейскай пілы, і неўзабаве ён зноў быў на вясковай вуліцы, схаваныя ўначы хаты стаялі таксама безабаронна і маўкліва, як і дубы. I наогул уся зямля ўначы была нейкай безабароннай, нямой і даверлівай. З высокага неба лупілі на яе вочы бозгалосыя і зыркія зоркі. Агрубела і як бы вінавацячыся чагосьці хаваліся ад іх святла ў цень хаты, што самі ж яго адкідвалі, шыліся да ценю платоў, дрэў і хлявоў. I быў у гэтым іх хаванні нейкі маўклівы папрок, прашэнне аб памілаванні. А мо гэта яго, Уладзікава, душа прасіла літасці. Слых, зрок яго былі да хваравітасці абвостраныя, бы ўсё ён бачыў і чуў голым, аголеным да нерваў целам. Такое надаралася з Уладзікам і раней, асабліва ўначы. Удзень ён слеп ад зыркага святла, як крот, і глухнуў, што глушэц, траціў слых ад шматгучнасці, мітуслівасці летняга жыцця і замыкаўся ў сабе, засяроджваўся на нечым адным, не вельмі значным, цьмяным і далёкім. Хаваўся ў гэтым змроку і цьмянасці, а ўначы вяртаўся. I жыццё ўначы было больш зразумелым яму за жыццё дзённае, таму што ўначы было месца і яму, днём ён не мог знайсці сабе месца. I Уладзіку ўжо даўно здавалася, што так жыве не толькі ён, але і ўсе іншыя, уся вёска. Дзённая жытка, праца ў калгасе, у гародзе — на сваіх сотках — гэта толькі так, для прыліку і таму, што так ужо заведзена. Пры святле людзі саромеюцца жыць, робяць тое, што прынята рабіць, саромеючыся свайго ж твару, твараў суседзяў, усміхаюцца, гавораць адно аднаму штосьці неабавязковае і не вельмі слушнае. А цёмначы людзі вяртаюцца да саміх сябе. I вось тады якраз і пачынаецца іх сапраўднае жыццё, калі не трэба ні ад каго хавацца, калі твой твар і так не разгледзяць, не трэба ўпрыгожваць яго ўсмешкаю, трэба проста рабіць тое, што табе на самой справе неабходна рабіць, у чым ты ўвесь сам. Нездарма ж людзі прызнаюцца, гавораць пра каханне больш ноччу, цалуюцца, захутаўшыся цемрай, зачынаюць дзяцей. Чалавек шчыры, калі ён не бачыць свайго твару, тады ён давярае рукам, вуснам. I рукі, вусны без навіслых на іх слоў гавораць куды больш, растлумачваюць тое, што немагчыма растлумачыць, на што не хапае ніякіх слоў. Ноч даравана чалавеку, каб адкрыць, выказаць самае патаемнае, садраць з яго тыя адзежкі, у якія ён захутвае сябе, калі ўзыходзіць сонца. Мо гэта ідзе ад звера яшчэ за ім, а мо звер тут ні ў чым не вінаваты. Усё ад самаго чалавека, ад нядобрага ў ім, ад сораму там, дзе няма чаго сарамаціцца, ад таго, што жыццё чалавека пайшло кудысь не туды, не ў той бок, жыццё людзей яго, Уладзікавай, вёскі. Вось таму яны і падоўжылі сабе дзень, ператварылі ноч у дзень. Вось таму ён і блукае ўначы, сноўдае, бадзяецца, як мядзведзь-бадзяга; сноўдае па сваім падворку ў адным споднім і дзед Люлька.

Уладзік спыніўся і ўгледзеўся: сапраўды хадзіў па падворку дзед Люлька, але чамусьці не па сваім, а па суседскім. Краў нешта ў суседа, і, мусіць жа, не ад нястачы і пільнай патрэбы, а таму, што дня не мог перабыць, каб што-небудзь не ўкрасці. Па сяле анекдотам хадзіла, як дзед Люлька пакраў на рэчцы свае жакі, пакраў, прыцягнуў дамоў і схаваў у хляве. Пайшоў на рэчку праверыць ужо свае жакі, а іх няма. Туды, сюды — няма:

— Ну злыдні, ну народ пайшоў, ну злодзеі. Пачакайце, я вас правучу, пакажу, як красці трэба, ні адзін рыбіны і ў вочы не ўбачыць.

Прыбег дамоў перад вялікім крадзяжом, які намерваўся ўчыніць, каб правучыць злодзеяў, сунуўся ў хлеў, бачыць, жакі нейкія вісяць. Прыгледзеўся: ды то ж мае жакі, калі і як украў іх сам у сябе, і не помню.

Цяпер дзед Люлька краў у суседа дровы. Праўдзівей кажучы, нават не краў, а мяняў іх, таму што сваімі ўвесь падворак завалены быў. Ад сваёй павеці нёс паленне суседу, а суседава — да сябе пад павець, і такі быў заняты, такі задаволены, што нават размаўляў сам з сабой:

— Мае дровы бярозавыя, суседа бярозавыя.

— Дык якая розніца, дзед, якімі дровамі паліць? — у тон дзеду ціхенька азваўся, стоячы за плотам, Уладзік.

— О, не скажы,— нібы чакаў гэтага пытання Люлька.— Вялікая розніца, ты ведаеш, як гараць чужыя дровы.

— А таксама, як і свае.

— Не, свае чорта распаліш. А чужыя жывым духам займаюцца. I так цё-о-пла, цё-о-пла.

— Цё-о-пла? — Уладзік прыкрыў рот далонню, памяняў голас: — Пакладзі назад чужыя дровы, зладзюга!

Дзед ад нечаканасці выпусціў з рота люльку. Але не стаў нагінацца, падымаць яе, адсланіўся ад суседавай паляніцы, паціху распраміўся, па-воўчаму пакручваючы з боку ў бок галоўкаю, заціснуўшы ў руцэ бярозавае палена, што цьмяна адсвечвала бяростай. Люлька ляжала каля яго ног, ірдзела ў цемры, як насцярожанае вока ў кошкі.

— Хто тут, хто тут? — ліслівым мядовым голасам праспяваў дзед.

Уладзік стаіўся і не адазваўся.

Дзед, трымаючы на выцягнутай руцэ палена, пачаў асцярожна нагінацца, пільна прыглядаючыся да люлькі, якая ўсё яшчэ ляжала каля яго ног, бы збіраўся ўдарыць тым паленам гэтую сваю люльку. I ўжо замахнуўся, але перадумаў, спыніў руку, зноў павярнуўся, прыгледзеўся да вокан суседавай хаты. Прыгледзеўся, супакоіўся, падняў люльку.

— Памсцілася,— супакоіў сам сябе, пасмоктваючы люльку.— Ноччу чаго толькі не прымроіш.— I зноў пачаў набіраць дровы.

— Не памсцілася, стары ты злодзей. Кладзі назад дровы. А не то будзеш у смале гарэць, у гіене вогненнай.

Дзед як стаяў угнуўшыся, так і сеў на азадак перад паляніцай з бярэмам дроў.

— Хто тут? Хто тут? — заліслівіў ён зноў, але на гэты раз жаласліва і слязліва.

— Я тут, я тут,— у тон яму адказаў Уладзік.

— Хто ты? Хто ты?

— Прарок Ілля, прарок Ілля,— пратакаваў Уладзік.

— Іл-лю-шань-ка.

— Не Іл-лю-шань-ка, а прарок Ілля,— выбухнуў Уладзік.

— Ага, я і гавару, прарок Ілля. Што ж ты мне перашкаджаеш божае дзела вяршыць?

— Якое ж гэта божае дзела? — не вытрымаў, абурыўся Уладзік.

— А я кажу — божае, значыцца, так яно і ёсць. I нетрэба спрачацца са мной, Ілля.— I тут дзед злаўчыўся, не крануўшыся з месца, але не горш за варашылаўскага стралка праз галаву шпурнуў ва Уладзіка бярозавым паленам. I яно якраз бы трапіла ў галаву Уладзіку, але ж паспеў ухіліцца, і юрскнуў ад плота на сярэдзіну вуліцы.

— Людзі, людцы,— закрычаў Люлька як не на ўсю вёску,— будзьце сведкамі, памажыце, памажыце! Злодзея злавіў.

Але гэты крык яго нікога не абудзіў, у адной толькі хаце загарэлася святло, у хаце таго ж самага суседа, якога абкрадаў дзед. На парог выйшла жанчына ў доўгай, да пят, сарочцы, запаліла святло ў сенцах.

— Чаго ты тут крычыш, як канаеш, дзед Ахрэм?

— Хадзяіна будзі, будзі хадзяіна, злодзей недзе тут.

— Няма хадзяіна, на рыбу паехаў.

— Я акурат і бачыў, як ён паехаў. Ляжу, не спіцца, дай, думаю, зірну, што ў суседа ў двары робіцца, каб гэта злодзеі не залезлі. Ага, выйшаў, а яны ўжо тут, трое цічацвёра, і ўсё з двара зносяць.

— Стары чалавек,— сказала жанчына,— і не сорамна табе? Калі ты толькі ўгамонішся. Сам жа ты злодзей, а чаўпеш бугвед што.

— Ага, бугвед што, а тут повен двор злодзеяў, і з імі Ілля-прарок.

— А святой дзевы-багародзіцы не было?

— Дзевы? — Люлька крутыуўся вакол сябе, паглядзеў на жанчыну, якая стаяла перад ім у адной сарочцы, на свае споднікі, збянтэжыўся, прыкрыў рукамі голы жывот.— Напрасліну ўзводзіць не буду. Каго не было, таго не было.

— Ідзі спаць,— сказала жанчына.

— Добра, Маруся,— пагадзіўся дзед, пасмыкваючы люльку,— пайду дроў набяру.— I дзед скіраваў да суседавай паляніцы, пачаў браць дровы.

— Ета яшчэ што, ета яшчэ што! — закрычала жанчына і кінулася адбіраць іх.

— Угаманіся, угаманіся цяпер ты, Маруся, я ж не твае, я свае.

— На маім падворку ды свае, а каб табе кутніцу выперла, скулу табе ў бок...

— Свае, Маруся, свае... Абярэмак прынёс, абярэмак забяру. I паленца лішняга не крану.

Але жанчына ўжо не слухала дзеда Ахрэма, лупіла яго паленам, і дзед уцёк, бег нават не азіраючыся, але прыгаворваючы:

— За сваё ж дабро і сам біты. Ну народ пайшоў, ну народ. Свет перавярнуўся... То Ілля-прарок, а ета і сама святая дзева-багародзіца...

Каля самых бабровых хатак рыбакі сплаўной сеткай лавілі рыбу. Узаконены браканьер, ці, інакш, браканьер у законе, сусед дзеда Ахрэма, у якога той краў дровы, і ездавы Анісім, ён жа дэпутат сельскага Савета. Не сказаць каб яны асабліва таварышавалі, але цяпер вось сышліся разам, таму што сёння-заўтра, мусіць, не чакалася ніякага начальства з горада, якому патрэбна будзе рыбка ці юшка, і браканьер быў у законным адгуле, а да ездавога, Уладзік бачыў гэта, прыехаў зяць на матацыкле. Абодва яны былі мужчыны ў сіле, хвацкія і на рыбу ўдалыя. Хаця ўзаконенаму браканьеру дзяржава, незразумела чаму, па якой хваробе, плаціла пенсію. Вось з-за гэтай пенсіі трохі і варагавалі сённяшнія рыбакі. Езданы быў згодны памяняць сваё дэпутацтва, ад якога яму ніякай карысці, адзін толькі клопат, на пенсіянерскую кніжку, але не мянялі. Зрэшты, гэта мо і нагавор, чалавек ён быў працавіты, нават злосны ў працы. Злоснасць гэтая сыходзіла не толькі ад працы, а і ад таго, што ў дзяцінстве ён добра хапіў ліха. Яму яшчэ не споўнілася адзінаццаці гадоў, як ён асірацеў. Бацьку расстралялі немцы, маці зайшлася ад гора. Да вайны пайсці ў школу не паспеў, пасля вайны не было ўжо калі. Трэба было зарабляць грошы, каб адзецца і пракарміцца. У дзетдом неяк не здагадаўся пайсці, а мо і не ўзялі ці не пусцілі. У дванаццаць-трынаццаць гадоў у вёсцы пасля вайны гэта ўжо работнік. I ён жыў у пасынках у далёкіх і блізкіх родзічаў, пакуль сам не ўвабраўся ў сілу, даглядаў іхніх малодшых дзяцей, пасвіў худобу, араў, касіў. Моўчкі пераносіў шчыпкі, хапала і ў каршэнь ад дзядзькоў і цётак, усяго было на яго долю, што заўсёды выпадае на долю сіраты, няроднага дзіцяці, нахлебніка. Таму і з'ехаў з вёскі, штось будаваў па краіне, узводзіў у Сібіры і на Урале домны і заводы. Так, у працы, не пазнаўшы граматы, пайшоў у армію. У арміі яго навучылі распісвацца, але, калі вярнуўся зноў у сваю родную вёску, тыя пяць літарак, з якіх складалася яго прозвішча, выветрыліся з галавы. Ды і не хапала цярпення і спрыту ў пальцах выводзіць літаркі, ставіць крыжык было куды больш зручна і проста. Не трывала літарак рука, закляклыя ад тапарышча і пілы пальцы. Вось гэтыя закляклыя пальцы, гэтыя рукі і вывелі яго ў дэпутаты. Мо калі б ведалі загадзя, што ён непісьменны, і не выставілі б яго кандыдатуру, але хапіліся, калі ўжо выбралі і трэба было распісвацца ў нейкай паперчыне. Яму тую паперчыну і ручку, а ён крыжык. Здзівіліся, як, у наш час — і крыжык? Але ўжо было позна. Што зроблена, то зроблена, назад не перайграеш. I ён спраўна адседжваў, усе сесіі і з усім пагаджаўся, таму што на словах усё было куды як разумна і правільна. Шкоды нікому не чыніў, а карысць была, на ўсе ж рукі майстра. Асабліва здатны быў да цяслярскай і сталярнай справы, ніхто ў вёсцы не мог лепш за яго зрабіць лодку. I пры ўсіх сваіх талентах быў вельмі сумленны, капейкі лішняй ні з кога не браў. Не дазваляў сабе брацца і за справу заведама пустую і недарэчную, шанаваў у сабе майстра. Да прыкладу, прыходзілі да яго, прасілі адрамантаваць лодку. А тая лодка даўно перажыла ўжо свайго гаспадара. У сераду сто гадоў ёй. Ён адмаўляўся наадрэз: новую зрабіць магу, магу і гэтую падладзіць, але не буду. Доўга хадзіць на ёй немагчыма, з вас лішнія грошы, а мне няслава. Такі ўжо гэта быў чалавек. Нічога кепскага не мог сказаць Уладзік і пра ўзаконенага браканьера. Калі ўжо ён быў у сяле, значыцца, патрэбны чалавек. Сяло толькі дзеля забаўкі людзей на свет не выпускала. Кожны чалавек каму-небудзь ды трэба. Не лішні людзям быў і ён, папярэджваў усіх, калі мелася з'явіцца ў вёску якое-небудзь начальства, якому не надта трэба было мазоліць вочы. Мог замовіць слова і перад рыбнаглядам, калі той пачынаў ужо занадта лютаваць, налева і направа сыпаў штрафамі, адбіраў сеткі і жакі, добры ўвогуле да пары да часу быў чалавек. Праўда, цяпер пачаў трохі псавацца, заядацца пачаў. Але ж тут нічога не зробіш. Увесь час круціцца каля начальства. А каля начальства, тут ужо як заведзена, трэба выбіраць: ці ты з ім заадно і яно лічыць цябе за свайго, ці ты супраць, а гэта значыць — не патрэбен яму. Хто плоціць грошы, той заказвае і музыку. Халуйстваваць ён асабліва не халуйстваваў, але пенсію сваю адрабляў. Іншы раз, калі напіваўся, нешта находзіла на яго, рэзаў у вочы праўду-матку, але гэта калі толькі вельмі ўжо п’яны быў, а мо яшчэ і таму, што здагадваўся аб сваёй уладзе пад начальствам. Ён без яго ўжо не мог, а яно таксама, разумеў уладу вады і лесу над душамі начальнікаў. Тыдзень адседзеўшы ў горадзе ў сваіх душных кабінетах, знерваванае, яно перла на гэтую ваду і лес, як рыба прэцца ў прадуху зімой да свежага паветра, прагла размагніціцца, раскруціцца на поўную катушку, іншы раз і з жанчынамі, дзеўкамі, шлюхамі ўвогуле. Прагла забыць, што і над ім ёсць яшчэ начальнікі, сцвердзіць, што яны тут самыя што ні на ёсць галоўныя. I вада, лес і гэты чалавечак — усё толькі іх і для іх. Размахніся, рука, развярніся, плячо, але каб толькі ніхто не чуў і не бачыў. У зацішак, у мядзведжы берлаг. Дачаснікі-ўрэменшчыкі гулялі, адпачывалі, пілі, елі, стралялі птушак і звяркоў і па пустых бутэльках, а надаралася — і па сваіх шлюхах, па чорных «Волгах». I бачачы і ведаючы такое, дзе ўжо застацца чалавеку чалавекам. Дзякуй на тым, які ўжо ёсць: нікога не прадае, рахункаў ні з кім не зводзіць, і слава богу. Каб жыць у вёсцы і нікому не перайсці ні разу дарогі — немагчыма. I гэтая вёска, акрамя ўсяго іншага, памятала яго, яшчэ калі ён быў хлопчыкам. Добры быў хлопчык. Як ужо любіў ваду і лес, словам не выказаць. Дняваў і начаваў там. Ледзь не плакаў, калі на яго вачах зводзілі дуб, даглядаў, лячыў пойкіх звяркоў і казюрак, у браканьеры падаўся не адразу. Рабіў нейкі час егерам, лесніком, а потым ужо распусціўся, распіўся і меры сваёй не ведаў. Аднойчы так дапаў да дарэмнага, зноў жа будучы пры начальстве, што спрабаваў утапіцца. Кінуў руля, утапіў восем казённых ці начальнікавых сетак, дзве стрэльбы і адзін транзістарны прыёмнік.

Скочыў сам з лодкі ў рэчку:

— А пайшлі вы ўсе...

Ніхто таму, што ён шчыра жадае ўтапіцца, не паверыў, рагочучы, п'яныя ж усе былі, злавілі яго, зацягнулі ў лодку, але ён зноў ірваўся ў вір, па якім кружыла лодка. Роў, што вол, на пяць вёсак:

— Пусціце, пусціце.

Не пусцілі. Усім кодлам, колькі там было народу ў лодцы, селі, хто на галаву, хто на спіну, хто трымаў ногі, хто рукі, сяк-так даплавіліся да берага. Улілі ў глотку бутэльку каньяку, і ён заціх, мо на ўсё жыццё ўжо. I цяпер ціха брыў адложыстым пясчаным берагам, процілеглым ад Уладзіка, трымаючы ў руках вяроўку ад сеткі, якая сплывала па вадзе.

— Ты яшчэ жывы там, Кандрат? I голасу мне не падаеш,— засумаваў, пэўна, у лодцы яго напарнік.

— Жывы, жывы, смерць прыйдзе, буду гаварыць, пачуеш, Анісім.

— Не, брат, калі да гэтага часу маўчаў, то і далей рот не разявіш.

— Разяўлю, ты лепш сярэдзіны трымайся, там з таго берага патырчак дубовы, сеткі зачэпіш, парвеш.

Уладзік хацеў папярэдзіць, што тут не толькі дубовы патырчак, але і бабровая хатка, можна і бабра ўплясці ў сетку, ды перадумаў, не схацеў выкрываць сябе. Бабёр, калі трапіць у сетку, пакуль яго выцягнуць на бераг, ушчэнт пашкамутае, жывога месца не пакіне, а так ён не асуджаў ні Анісіма, ні Кандрата за іх рыбалку. Спраўная сетка, канечне, прылада ўжо браканьерская, уловістая яна, хто ведае мясціны, але і ашчадная да рыбы. Гэта табе не арцельны казённы невад, што выдзірае з рэчкі саму, здаецца, душу, ячэйка дваццаць на дваццаць, а то і менш, што трапіла, то ўжо як згарэла. Ракі-шмакі, малёк-вугалёк — усё яе, усё на той свет. А ў сплаўной сетцы ячэйка не менш пяцідзесяці міліметраў, маляўкі паўцякаюць і не прыкмецяць, пройдзе праз яе тая рыбіна, што і на вуду ловяць, вялікая толькі яе — два-тры кілаграмы, ды і то шчупак, калі жабрамі не ўблытаецца,— праскочыць, што швайка. Анісім-дэпутат спрытна абмінуў і калодзіну ў рэчцы, і, зрабіўшы кругаля, бабровую хатку, амаль не патрывожыўшы каля яе вады, што-што, а кіраваць лодкай ён таксама ўмеў. На ўсё сяло адзін толькі Кандрат, узаконены браканьер, мог спаборнічаць з ім. Паставіць лодку на самым быстраку, як прымкне. Злуецца вада, аж захліпаецца, раз'ятраная, і ў скулу, і ў нос лодкі б'е, а скрануць з месца не здолее. I Кандрат, здаецца, не надта надрываецца, так сабе, пашавельвае, гуляючы, вяслом падкручвае, падварочвае ім ваду, нечаму сам сабе ўсміхаецца, хоць карцінкі з яго пішы ці ў кіно здымай. Дадзены ад самога бога чалавеку талан, па добрую б справу яго, тую ж рыбу лавіць. Заваліў бы ўсіх рыбай, рэчку б вычысціў, як шкло выправіў дно. А дно ў рэчкі яшчэ з часоў молевага сплаву і па сённяшні дзень згаджана, завалена таплякамі, калодзінамі. Ляжыць іх там, пад вадою, замытых, занесеных пяском, мусіць, не менш, чым колісь праплыло паверсе. Лукаш іншым разам як возьмецца цягаць, наварочае гару, на хату хопіць. Але і Лукашу далёка да Кандрата. Кандрат шырэйшы за яго ў плячах разы ў два, і не лёгкія ў яго, а кавальскія мяхі. I не прапіў жа, хоць столькі п'е ўжо, што ў бочку лье. I паветра ў яго лёгкія не менш, як у бочку, уваходзіць. Чмыхне носам, пацягне ротам, стаяць каля яго жахліва, здаецца, табе ўжо няма чым дыхаць. Боўкне ў рэчку, і зноў адны перажыванні: ці то нырнуў, ці то ўтапіўся, тут яго шукаць ці за кіламетр ніжэй. А ён дзе ўвайшоў у ваду, там і выйшаў, сапе толькі, як мядзведзь. Нарадзіла ж прырода чалавека, рыбіну нейкую, бабра. Люба наглядаць за ім, калі яны разам з Анісімам упраўляюцца ў лодцы. Кандрат правіць, трымае лодку, Анісім выбірае сетку. I ідзе сетка нібы па масле і як па шпурку, кладзецца на рыстаўленую, каб направіць яе, нагу, шамаціць, шапоча, слізгаючы па гумавым боце. I туды тонь, сюды наплаў, туды тонь, сюды наплаў. А рыбіна, калі трапіла, здаецца, сама ўжо выблытваецца з путанкі: да ног, да ног, на дно лодкі. Анісім адно толькі паспявае адкідваць яе ў нос ці карму. Зноў жа, калі параўноўваць з арцельшчыкамі, калі тыя выводзяць невад,— неба і зямля, зноў жа тыя карцінкі для кіно можна здымаць. I не павераць, хлусня, скажуць. Вось што такое сапраўдныя рыбакі, хоць і браканьеры. Не каму-небудзь, а сабе рыбу лаваюць.

Арцельшчыкі, казённікі, колькі ні наглядаў за імі Уладзік, здаецца, саромеюцца самі таго, што робяць. I нездаецца, хутчэй за ўсё так яно і ёсць. План на рыбу ім спушчаны дай божа. I яны мацюкаюцца на гэты план, лаюць яго, але мусяць выконваць. А чаму лаюць, таму што ведаюць: шкоднікі. Добрай, сапраўднай рыбінай яго не выканаеш, таму і бяруць усё да самай апошняй маляўкі. I не-не ды калі-нікалі і вырвецца ў каго-небудзь:

— Знайшоўся б чалавек, забараніў гэтую грабілаўку.Дзе, дзе ён, той пан, што колісь за рэчкай сачыў, не даваў глуміцца, здзекавацца з рыбіны...

Скоса зірнуць на яго таварышы-паплечнікі, загне мацюка брыгадзір:

— Упраўней, маць тваю...— I галаву ўніз. Лена папоўз, запаласкаўся ў вадзе невад. Глуміцца дзень, адрабляецца план. А гэтыя двое і ў цемры, як пры красным сонейку. I што, калі памяняць іх месцамі, арцельшчыкаў бы аддаць начальству, а гэтых у арцель.

Як бы пачуўшы Уладзіка, Анісім крыкнуў з лодкі Кандрату:

— Вось пра што даўно хачу спытаць цябе...

— Пытай,— дазволіў Кандрат, ломячыся, што конь, праз лазу.

— Ты вось даўно каля начальства круцішся. Як яно табе здаецца?

— Ты і сам цяпер круцішся, сам начальнік, лічы,— прабурчаў Кандрат.

— Кручуся, але штосьці я яго не разумею.

— А што яго разумець, чым меншы начальнік, тым большае... З высокага ёсць яшчэ людзі. I культурныя, і з паняццем... Пляшку каньяку не дапіў — зноў у мех сабе не суне...

— Ды я не пра тое. Я і сам сабе цяпер магу каньяку купіць.

— А я пра тое. Чалавека ўсюды відно: хоць ты яго ўводу, хоць на прыроду, хоць у агонь.

— Во, а чаму ж тады так, чаму? Ніхто нічога бачыць не хоча, ніхто не хоча глядзець. Ну, дасціг ты пастоў вялікіх, дык не свіняч жа і другім не давай свінячыць. Ты думаеш, я мужык няграматны, дык не хочу жыць па совесці...

— Па совесці рана сёння, на ўсіх не хопіць яе. Што ён, выжыльваўся, пнуўся, гнуўся перад кожным, каб цяпер толькі па совесці, ды бачыў ён яе і нас з табою. Яму ж трэба ўзяць тое, што недабраў, пакуль дзёрся на гору.А ты тут са сваёй совесцю, пайшоў вон. У цябе дзеці, а ў яго што — сабакі? Ты іх хочаш вышэй сябе ўзняць, і ён жа таго хоча, хоча, каб яны вышэй бацькі скочылі.

— То я, браце, разумею. Чаго дзеля дзіцяці не зробіш. Але ж ты і пра справу сваю не забывай. Усе мы роўныя, але, выходзіць, ёсць раўнейшыя. Колькі ж красці і расцягваць можна гэтую зямлю...

— Ого, куды ты. Ты што думаеш, начальства не бачыць, што мы сёння з табой злодзеі?

— Дык чаго ж яно нас за руку не схопіць?

— А хто для дзела застанецца? Мы з табой для дзела. I мы з табой па рыбіне ў торбачку, а хтосьці — і па яшчыку ў машыну. I ўсё шыта-крыта. Не дай табе вось гэтую сённяшнюю рыбіну...

— А што, і не дай. Не дай украсці, дай купіць, капейчыну маю.

— Ідзі купі. Маленькія, не дараслі яшчэ твае куплялкі. Таму і дазволена табе ўкрасці.

— Вялікага граха, што я злаўлю сабе на вячэру рыбіну, не бачу.

— А ён ужо прошчаны, дараваны табе твой грэх.

— Куды ж мы прыйдзем, Кандрат, калі так?

— А куды трэба. Плаўся, бярыся да берага, нешта ўжо ёсць, торгае ў руку. Мо і язюк, не ўсё чужому дзядзьку на губу, трэба і нам рот падмазаць... Вось сустрэў я неяк нашага былога адзінаццатага старшыню калгаса. Ты таксама ведаеш яго, яўрэйчык, Гудман, пытаецца ён у мяне: «То ў вас цяпер за старшыню Карабель?» — «Карабель»,— гавару. «То добра, яно вамі накіруе, яно ў мяне ў школе вучылася. Ой-ой, каго выбралі, няўжо ета горш нікога нельга было прыдумаць, хто ўгору сёння ідзе...» Бярыся круцей да берага.

I Анісім скіраваў лодку да берага. Пры святле ліхтарыка яны выбралі сетку, папляваліся, пагаравалі: «Здаецца ж, білася, а ўцякла, няма рыбы. Куды тая рыба падзелася...» Перакурылі, седзячы на борце лодкі, і зноў пачалі заводзіць сетку і аддаляцца. Пайшлі, схаваліся разам уначы, вада замыла іх сляды, зноў стала вусцішна. Маўчала, спала вёска за спіною Уладзіка, як яе і не было. Паснулі прыбярэжныя лозы і дубнякі, нябачныя і нячутныя. Усё схавалася, паснула і, здавалася, ніколі ўжо больш не абудзіцца. Сон гэты будзе доўжыцца стагоддзі, стагоддзі ўсё вакол будзе ахутана змрокам, спавіта спакоем і дрымотаю. Нікому не абудзіць ночы, усё і ўсе аддаліся ёй, уціхамірыліся і спадзяюцца толькі на яе літасць.

Ноч, ноч, на сотні і сотні кіламетраў, на пакаленні і гады, і трэба вялізная званіца, каб нешта абудзіць, ускалыхнуць, разагнаць цемру, што згусцілася над вёскай. Да самых нябёс прывязаць язык і ўдарыць тым языком у званіцу неба, па зоркавых вачах яго, трэба месяцам біць у неба, званіць месяцам, пакуль яно не расколецца, а з расколу, прарэхаў не лінецца гарачае абуджальнае святло. I тады ўсё вакол ускалыхнецца, пачне рухацца, спадзе з вачэй туман, што спавіў іх.

Уладзік працёр вочы, не жадаючы паддавацца салодкаму ў гэтую глухую пару сну. Ён добра ведаў, што цішыня і змрок, якія, здавалася, непадзельна ўладараць зараз над зямлёю, падманлівыя. Жыццё, ноч і дзень тояць мноства такіх падманаў, і толькі паддайся ім, будзеш хадзіць і спаць на хаду, як сонны цецярук з адплюшчанымі вачыма і разяўленым ротам. Толькі што ж тут былі людзі, і яны не так далёка адышліся ад яго. Не, не спіць, не спіць і вёска, толькі чым яна займаецца цяпер, гэта ўжо іншая справа. Да ўсяго ён, Уладзік, быў здольны добра бачыць і ў цемры. I бачыць не проста, скажам, цёмнае дрэва ўночы, ахутанае змрокам, а ў колеры, такім, якім яно бачыцца пры святле дня, зялёным і ў квецені. Гэтая здольнасць бачыць уночы, адрозніваць колеры даўно ўжо ў яго. З таго часу, як пачаўся і прайшоў першы прыступ яго хваробы. Здарылася гэта ноччу. Уладзік быў у ложку і сніў сон. Сніліся яму горы, у якіх ён ніколі не быў, скалы з усіх бакоў. У скал чамусьці былі людскія твары, твары мужчын з яго вёскі, шэрыя, маршчыністыя, змрочныя. Ён ішоў праз гэты строй з твараў, скал, каменна-нерухомых, застылых, углядаўся ў іх, змеціў, што яны не такія ўжо і нерухомыя, скалы раптам крануліся з месца, пачалі наплываць на яго, бурыцца, падаць. Спачатку ён нават і не спалохаўся, здзівіўся, і здзіўленне не пакідала яго да той пары, пакуль скалы не завалілі Уладзіка каменнем да пояса. А потым яны пасыпаліся на галаву яму, вялізныя камяні, булыгі, чамаданы. I тут яго агарнуў такі жудасны жах, якога ён не ведаў ніколі раней, таму што не было паратунку, уцячы нельга, ногі знерухомелі і засыпаны каменнем, а каменне падае, скалы бурацца, і кожная глыбіна наравіць ударыць яго па галаве. Ён закрычаў і прачнуўся і больш не валодаў сабою, не мог справіцца са сваім крыкам. Ускочыў з ложка і пабег па хаце, скідваючы чыгуны, вёдры, гладышкі, крэслы: «Мамо, спасі, мамо, спасі!»

Слоў гэтых, праўда, у памяці яго не засталося, у памяці назаўсёды толькі зараджэнне спалоху і крыку. А пазней, калі спалох адрынуў, адышоў у сэрца і сэрца пачало скідвацца ў грудзях, біцца ў рэбры, вырывацца з рэбраў і бязгучна там, у грудзях, крычаць, ён, асавелы, лежачы зноў у ложку, адчуў: нешта перайначылася ў навакольным свеце, нешта зрушылася, але ўхапіць, асэнсаваць гэты зрух ён быў не здольны. I толькі калі выйшла з запечча і прайшлася па падлозе кошка, якую ён жа і напалохаў, чорненькая, з белым бантам на шыі, ён уцяміў, што адбылося, што скранулася ў свеце. Кошка свяцілася чорным ад лоба і да хваста і зіхацела белым бантам на шыі. Свяцілася, зіхацела і хата, быццам сонца ў хату закацілі і яно вісела цяпер у красным куце, які знаходзіўся справа ад яго, і ўсё, што знаходзілася ў хаце, ён бачыў як пры сонечным святле. Нежывое, праўда, цьмянае, як нежывое. Сякера, хаця і сярэбрана адлівала лязом пад лаваю, высвечвала адпаліраваным тапарышчам, але неяк вяла, млява, не сваім святлом, у якім адчуваецца струменне жыцця, а водсветам тых рук, якія карысталіся ім. Таксама цьмяна высвечвалі крэслы і лава, стол, вядро. А вось вазоны, кветкі, што стаялі на падаконніку, тыя раптам ажылі ўночы, зазелянелі звонку і забялеліся ўсярэдзіне да тоненькіх пражылак. I над кожным вазонам зіхацела вясёлкаю дрыготкае серабрыстае мроіва. «То яны дыхаюць так вясёлкава,— падумаў Уладзік і пабег вачыма да бацькоўскага ложка, яшчэ не ўцяміўшы, што ж гэта адбылося, сустрэўся з вачыма маці і бацькі. Напалохаўся, што яны бачаць, як ён глядзіць на іх. Але яны нічога не бачылі, яны проста пазіралі ў яго бок, яшчэ, пэўна, не пазбавіўшыся спалоху ад таго, што адбылося з ім, узрушаныя, устрывожаныя. I яму было соладка паглядваць за гэтай іх трывогай, застаючыся нябачным. Ён разгледзеў нават колер гэтай трывогі, шэра-бляклы, як іх твары. Уладзік тае ночы зразумеў, што ў кожным чалавеку пераважае адзін які-небудзь колер — колер яго душы. Ён, канечне, няўстойлівы і мяняецца ў залежнасці ад таго, у якім настроі знаходзіцца чалавек, радуецца ён ці смуткуе, мяняецца не вельмі моцна, робіцца бледным ці зыркім, можа бляднець ці цьмянець, асноўны колер, які сыходзіць ад людзей, а асноўных колераў у чалавека не так ужо і багата, столькі, колькі і ў вясёлкі. Уладзік нікому не сказаў аб гэтым сваім адкрыцці, таму што яно напалохала яго. Амаль што дарэмна атрымаў такое багацце.

А да нечаканага багацця ці ўдачы ў вёсцы адносіліся насцярожана, калі не сказаць больш — варожа. Ды і сапраўды, як гэта так — жыве, як і ўсе ішныя, сярэдне жыве, што тут пахваляцца і крывіць душою, сярэдне расце, сярэдне вучыцца, сярэдне б'ецца і раптам выскачыў наперад, займеў штосьці такое, чаго ніхто не мае; як гэта зразумець, як гэта растлумачыць. Вось калі б яму нагу на вайне адарвала і за гэта далі ордэн, тут усё ясна. Нагі няма, ордэн ёсць, чыкільгай сабе моўчкі. А то толькі прыпадкі нейкія, і не кожны дзень, а ў тыдзень адзін раз, а бачыць больш за ўсіх. Не, калі ўжо ты такі, як і мы, дык і не вытыркайся, будзь як усе.

I Уладзік імкнуўся быць як усе, хаця ў яго ўжо і не атрымлівалася, як ва ўсіх. Зусім не так, як ва ўсіх, было ў яго. Калі нагадаць хаця б тую ж армію. Надышоў яго год служыць, радуючыся бег на прызыўны пункт, радасна махаў рукой з борта ваенкаматаўскай машыны, развітваўся з бацькамі, і як было не радавацца; забрылі яго не куды-небудзь, а ў маракі-падводнікі.

— Ну, хлопец, ды цябе нібы спецыяльна радзілі і расцілі для падлодкі,— сказаў яму наборшчык, мічман-марачок,-— што рост, што лёгкія, што плечы, што грудзі, ціхаакіянец-падводнік выліты.

Але да Ціхага акіяна Уладзік так і не даехаў, яго знялі з поезда ўжо недзе за Масквой, на другі ці трэці дзень дарогі. Ён, канечне ж, нікому ў ваенкамаце не адкрыўся са сваёй хваробай. Спадзяваўся, пройдзе. Здаровы ж, здаровы. Ну, скалане раз-другі, нікому ад гэтага ні холадна ні горача. Толькі б ступіць на падлодку, для каторай спецыяльна рос. I сапраўды, здаецца, прайшло, мацаваўся. Душыў прыпадак і не задушыў. Эшалон з прызыўнікамі пабег да акіяна без яго. А яго ж, як інваліда якога, калеку ці псіха ненармальнага, з праважатым на ганьбу ўсёй вёсцы адправілі дамоў і пад распіску аддалі бацькам: прымайце сваё дзіця, нікуды не вартае, нават у маракі-падводнікі. Гэтая дастаўка з праважатым пад распіску так ударыла па самалюбстве Уладзіка, так зняважыла, што ён і сёння не можа забыць нічога, хаця ўсё прайшло ўжо і мінула. Прайшло і мінула... Але вось і сёння ўспомніў — і загарэліся вушы. Цяжка жыць, калі ніхто цябе не памяне добрым словам, ніхто не пашкадуе, але куды цяжэй, калі ты ў кожнага на языку, калі ўсе цябе шкадуюць, азіраюцца ўслед табе.

Але кожная благая справа мае нешта і добрае. Ніводзін з маракоў-падводнікаў, якія пакідалі вёску разам з Уладзікам, ніводзін з тых, хто пакідаў яе раней, а таксама і пазней, ішоў у маракі, артылерысты, дэсантнікі, дамоў ужо не вярнуўся. Падводнікі засталіся назаўсёды на сваіх падлодках, а артылерысты пры сваіх пушках, дэсантнікі... Пры чым павінны застацца дэсантнікі, Уладзік не ведаў, але пры нечым засталіся, кагось прывезлі назад у цынкавай труне, і то не ў вёску, а ў райцэнтр. Усе яны пакінулі вёску, гэтыя дубы, рэчку, возера назаўсёды, пэўна, і папраўдзе былі народжаны для падлодак, пушак і дэсанта, арміі і флоту, русявыя беларускія хлопчыкі, мацакі, выдатнікі баявой і палітычнай падрыхтоўкі. Дзе вы цяпер? Вас з абдымкамі сустракалі Далёкі Усход, Сібір, Казахстан, Узбекістан, Балтыка і Ціхі акіян. Вы ўсім падышлі, усім былі даспадобы — чужой зямлі і суровым камандзірам, таму што невядомая палеская вёсачка дала вам не толькі сілу і постаць, яна заахвоціла вас да працы, навучыла цярплівасці і вернасці, усяму, чым бы вам ні прыйшлося займацца. I армейскі салёны пот не здаваўся вам такім ужо салёным, вы адчулі яго смак яшчэ з дзяцінства. Вам не нявечыла ног салдацкая кірза, не змульвала цела да крывавых мазалёў парцянка, таму што тыя ж парцянкі-анучы былі вам роднымі з дзяцінства. А паміж аўтаматам і сякераю не такая ўжо і вялікая розніца, а між сапёрнай лапатай і палескім жалезняком і зусім ніякай розніцы. Вы нарадзіліся з гэтым жалезняком у руках. Родная бацькоўская хата, родны калгас — вось наша армія, якой вы служылі, як толькі ўсталі на свае ногі, дзедаў вяртлявы човен — вось ваша падводная лодка. Вы пайшлі на флот і ў салдаты з радасцю, я ведаю гэта, таму што ў дзяцінстве, яшчэ толькі гуляючы ў салдацікаў, вы былі, самі не здагадваючыся аб гэтым, сапраўднымі салдатамі. Але аб тым, што вам зусім не хочацца быць салдатамі, вы даведаліся толькі тады, калі сталі імі. Не, канечне, аб гэтым вы ніколі не гаварылі ўслых, як ніколі не гаварылі ўслых, што вам не даспадобы быць калгаснікамі, сялянамі. Таму вы і не вярнуліся ў свой калгас, у сваю вёску. Але ці адхрышчваецеся ад гэтага, ці прызнаяце, вы ўсё ж назаўсёды засталіся вясковымі, таму што ад самога сябе нікуды не ўцячэш і нідзе не схаваешся. Гэта зразумеў Уладзік, калі яго не пусцілі ў марфлот. Зразумеў не адразу, а праз доўгую, цяжкую крыўду, і не праз моц, а праз немач, хваробу. Хвароба не пусціла яго з сяла, ён не з'ехаў у горад, яго родныя браты з'ехалі, Уладзік застаўся ў вёсцы, таму што за ім трэба было ўвесь час прыглядваць. Напачатку Уладзік пакутаваў ад гэтага прыгляду, пакутаваў, што яго замкнулі, прывязалі да вёскі, да дубоў і рэчкі, якія абрыдзелі яму, калі ён яшчэ быў малы. I быў час, ён ненавідзеў іх, першым сустракаў аўтобус, які раз у дзень прыходзіў у вёску. Прыглядваўся да таго аўтобуса, да людзей, якія меліся вось так вольна ездзіць туды-сюды, раскатваць, лічы. Потым сышоў у дубнякі, на рэчку, ваду. Суседзі, вяскоўцы папікалі маці:

— Куды ты, Ліза, глядзіш, як трывае толькі тваё сэрца, упадзе ў ваду, захлынецца. Усё жыццё будзеш вінаваціць сама сябе.

— А што я магу зрабіць,— адказвала Ліза,— гадавала, глядзела, трымала пры сабе, колькі здолела. А цяпер няхай бог глядзіць яго.

Невядома, як бог, але лес і вада прыгледзелі яго. Аднойчы ён ішоў па лесе, па дуброве, дыхаў адным паветрам разам з дубамі. Дуброва кончылася, пацягнуўся алешнік, чарналессе, вольхі, магутныя і высозныя, таму што раслі пры рэчцы, услугоўвалі рэчцы, служылі ёй у якасці помпаў. Уладзік дыхаў гаркавым пахам трохі пакрыўджанай на людзей альхі, таму што людзі не лічылі яе за сапраўднае дрэва: ні на дровы ў печ, ні на што іншае. Спрацавана ж і без таго дрэва, ці ж лёгка гэта быць жывой помпаю. Дыхаў Уладзік і водарам сярэбраных лазовых і ракітавых кустоў, што трапляліся на яго шляху. I там, каля ніцай і чэзлай лазы, адчуў, што паветра вакол здаецца адно, а ўсё ж такое рознае. Кожнае дрэва мае свой пах, сваё дыханне. І дыханне аднаго дрэва не перабіваецца, не блытаецца з дыханнем другога дрэва. I ён спыніўся, уражаны такім просценькім адкрыццём. Не паверыў сабе, як здолеў, ухапіў у абедзве рукі лазовых галінак, падцягнуў, прыпаў да іх. Пабег ад лазы ў дуброву, бег і адчуваў, як адслаёна, хвалямі, наплывае на яго ўжо іншае дыханне, дыханне дубровы. Упаў у дуброве на спіну, наглядаючы за воблачкам, што слізгацела па небе. Ад ракі павявала ў твар яму свежасцю і спакоем вады, ад вольхаў патыхала гаркавым пахам працы, ад дубровы веліччу і вечнасцю, жалудовай сытасцю і, здавалася, смехам. I ўсё гэта было яго, належала яму. «Госпадзі, няўжо гэта ўсё — мая зямля? Ды ці праўда ж гэта, ці не сон гэта? Да чаго ж ты прыгожая, мая зямля, сад. Вечны сад». I як далёка саду, створанаму чалавекам, да гэтага дзікага, самасейнага. Праляцеў над галавою чорны дзяцел-жаўна. Не змеціў Уладзіка, а мо і змеціў, ды не звярнуў на яго ўвагі, прыстроіўся да дуба, упёрся хвастом у дрэва і застрачыў як апантаны, як з кулямёта, і так часта, так звонка, што кожны раз уздрыгвала сэрца. Уладзіку закарцела не марудзячы падзяліцца з кім-небудзь тым, што ён убачыў і адкрыў. Ён падхапіўся і пабег у вёску. Першы, з кім сустрэўся ён там, быў Іванчык-дэзерцірчык. Стаяў пасярод вуліцы, калупаў чаравікам пясок, не ведаючы, у які бок падацца, куды скіраваць сябе.

— Пайшлі, пайшлі са мной! — закрычаў яму Уладзік.

— Куды? — пазяхнуў Іванчык.

— Туды. Куды...

— Калі далёка, то не.

— Недалёка. За хату тваю, за хлеў толькі твой.

— Гэта што, ва ўборную?

— Сам ты ўборная. Хутчэй.— Уладзік пацягнуў Іванчыка ледзь не за рукаў.

— Што, гарыць дзе?

— Гарыць, палаець.

Сонны тварык Іванчыка пажвавеў:

— Ну вось, нарэшце і ў нас нешта здарылася... А ці не наша хата случаем гарыць?

— Не, не ваша хата.

— Дык чыя ж?

— Зулькіна,— сказаў Уладзік.

— Так я табе і паверыў,— Іванчык зразумеў, што яго дураць.— Зулькіна ўжо раз гарэла.

— То не лічыцца, то пры дзетдоме яшчэ было. Дзетдомаўцы і спаслі. А цяпер няма каму спасаць, таму і не гарыць. Пайшлі, нідзе нічога не гарыць. Проста я табе штось пакажу.

— Проста не пайду,— заўпарціўся Іванчык.— Калі што-небудзь дасі за паказ.

— Дам, во зараз як дам,— паабяцаў Уладзік.— Што табе тут рабіць, курэй пасвіць?

— Курэй пасвіць? — Іванчык засмяяўся, азірнуўся па баках: вуліца была пустою, нават і ў гародах ані душы. Іванчык зноў занудзіўся, скіс, пазіраў на Уладзіка соннымі, як у рыбіны, вачыма. Але санлівасць гэтая была як у шчупака, падробнаю. Так падманвае нерухомасцю шчупак малявак, стаіўшыся ля травы ці пад берагам. Вадавіруе, падмывае бераг, зносіць на яго муць, смецце, а ён стаіць сабе, як чорная палка, якую прыбіла ў вір плынь, ледзь-ледзь толькі паварушвае плаўніком, кожнае імгненне гатовы разгарнуцца спружынаю.

— I то праўда,— сказаў Іванчык,— рабіць усё роўна няма чаго, як толькі кур пасвіць. Сумна жывём мы тут, сумна і нецікава. Паеду восенню вучыцца ў тэхнікум, паступіў жа і вучыўся, толькі скучаў па бабулі.

— Не будзеш ты, Іванчык, вучыцца, і не трэба табе ніякага тэхнікума.

— Што я, такі ўжо дурны, дурней усіх? — Іванчык, здаецца, пакрыўдзіўся.

— Не дурней,— супакоіў яго Уладзік.— Але толькі хто адразу не з'ехаў, хто ад'язджаў і вярнуўся зноў, той ужо назаўсёды тут. Вось як я.

— Ты прыпадачны, а я здаровы.

Тут ужо меў рацыю пакрыўдзіцца і Уладзік, але ён не стаў крыўдзіцца, спяшаўся, згадваў, куды б гэта навесці Іванчыка, што паказаць, каб праняло таго так, як праняло яго. I разумеў, што можа не праняць. Для гэтага патрэбен не адзін дзень, ногі трэба пазбіваць і вочы змазоліць, каб усё прыелася, прымільгалася, надакучыла. I вось тады вочы могуць нечакана і адплюшчыцца, як адплюшчыліся, нанава ўбачылі свет яго вочы. Палезуць вочы па лоб ад здзіўлення. Але, каб такое здарылася, трэба ханіць і ліха, памучыцца добра, хаця, падобна, Іванчык цяпер якраз і пакутуе, не ў сабе ён, вёска як адцуралася яго. Далі мянушку Дэзерцірчык. I мянушка гэтая ўжо прыляпілася да яго. Родны дзядзька і назваў яго дэзерцірчыкам. Вярнуўся Іванчык з арміі таксама, як і Уладзік, разам з праважатым, але праслужыўшы дзесьці з паўгода. Нікадзім — капітан-арт'ылерыст, у час вайны камандзір батарэі, а цяпер пенсіянер, начапіў усе свае ваенныя ўзнагароды, пайшоў праведаць пляменніка-салдата. Але праз паўгадзіны выскачыў з хаты Іванчыка і гародамі намерыўся прайсці да сябе дамоў. Але яго ўсцераглі, затрымалі — усіх у вёсцы цікавіла, чаму гэта раптам Іванчык так хутка адслужыўся, ці, можа, подзвіг які здзейсніў, камандаванне яго адзначыла адпачынкам.

Але па-вясковаму далікатнічалі, не назалялі сваімі пытаннямі ні Іванчыку, ні бацькам яго, звярнуліся да Нікадзіма.

— А,— адказаў Нікадзім,— дэзерцірчык,— і не спыніўся нават, унурыўся і пашыбаваў дахаты. Як і што з той арміяй адбылося, маўчаў Іванчык, маўчалі яго бацькі, адрабляліся адгаворкамі, маўляў, хварэе, хварэе, і ўсё. Але прагаворваліся — то сэрца, гаварылі, слабое, то лёгкія, а то і вочы. I сам Іванчык жаліўся на вочы. Калі пякучы інтэрас, чаму яго датэрмінова дэмабілізавалі, у вяскоўцаў атух, тое-сёе ўсё ж выйшла вонкі. Сапраўды, гавораць, захварэў на вочы Іванчык у арміі. Ці то ў час гімнастыкі скочыў няўдала на каня, ці то аварыя нейкая была з машынаю і ў вочы яму трапіла шкло. Але гэта адно, па гэтым служыць бы і служыць Іванчыку. Галоўнае ж, пасля аварыі ці таго няўдалага скачка занудзіўся ён у арміі, і да таго занудзіўся, што пачаў страчваць сябе. А армія такіх нудлівых не вельмі прывячае. I пачалі гэтую нуду з яго выбіваць, тут ён і зусім ужо скурчыўся. Засыпаў бацькоў такімі ўмольнымі і слёзнымі пісьмамі, што тыя дапялі да Масквы і дамагліся, каб дэмабілізавалі сына.

Так яно было ці не, Уладзік не ведае і не хоча ведаць. Яму проста шкада Іванчыка. Вёска глуха, але актыўна апалчылася на Іванчыка, ніхто, нават сляпая бабка Макрэнчыха, не хоча яго бачыць. Не было яшчэ дэзерціраў у іх вёсцы, не было і герояў, канечне. На сто двароў адзін толькі афіцэр, капітан-артылерыст Нікадзім, калі не лічыць, зразумела, Мар'яна Знаўца. Але Знаўцова афіцэрства, хаця ім і ганарыцца вёска, усё ж пасляваеннае. Мар'ян, як і Нікадзім, таксама ў капітанскім званні, для вяскоўцаў усё ж сяржант, кім вярнуўся з вайны, тым і застаўся. А ўсе астатнія афіцэры — капітаны, маёры, а адзін нават і палкоўнік, праўда, медыцынскай службы, якія выраслі ўжо сёння, не нюхалі пораху — проста смаркачы. Вёска ўсё яшчэ судзіць і мерае людзей вайною, ганарыцца тым, як ваявала. Не ўзгадавала высокіх афіцэраў, але не ўзгадавала таксама і маленькіх здраднікаў, ніводнага паліцая. А калі яны з'явіліся цяпер у вёсцы, а яны ўсё ж з'явіліся, то толькі прыблудныя, чужынцы, вёсцы яны прышый кабыле хвост, а ў яе свой ёсць. I вось вёска паставіла зараз Іванчыка на адну дошку з гэтымі прыблуднымі чужакамі. Уладзік быў не згодны. Іванчык усё ж свой, з прыхамацямі, праўда, але з мясцовымі, вясковымі, дамарослымі прыхамацямі. I Уладзік быў задаволены, што сустрэў на вясковай вуліцы іменна Іванчыка, няпраўда, хоць што-небудзь ды пакажа ён яму, не будуць больш хварэць яго вочы.

— Бачыш дуб? — сказаў Уладзік, калі яны ўжо выйшлі на грудкі.

— Бачу дуб,— адказаў Іванчык,— і шмат яшчэ іншых дубоў. А ты якой пароды?

— Разуй вочкі, не жмурся, што слепянджа, як сабака Нікадзімаў, паглядзі кругом, бачыш, колькі дубоў і якія дубы.

— Бачу, колькі дубоў і адзін лішні, толькі не пайму, каторы з нас.— Іванчык усміхнуўся, зняў гімнасцёрку.— Паляжым.

— Не, гэта толькі пачатак, далей, далей.

— Я далей грудкоў ніколі ў жыцці не хадзіў. I сёння не пайду.

— Сёння пойдзеш. Сёння мы далёка пойдзем.— I Уладзік пацягнуў Іванчыка за сабою. Яны ішлі па сваёй зямлі, як першаадкрывальнікі ці першапраходцы.I што дзівіла ўжо Уладзіка — глядзець на яе дзвюма парамі вачэй было куды больш цікава, чымсьці толькі адной парай, сваёй. Усё было цікава: і сто разоў бачаная ім Беліч са старым мастком, на якім ніхто не ездзіў з часоў цара Гароха, і хмурны чарналесны распадак, гадавальнік камароў і мошак, сталіца гадаў і гадзюк, і закінутае, ззелянелае ад раскі азярцо, да якога не падпускалі завалы з дубоў і грабаў, якія нядаўна паваліла бура, дубоў і грабаў, паваленых даўно, якіх выпарала, лічы, з таго свету паводка і якія разлегліся цяпер у траве, што старажытныя маманты, і нават сенажаць з навіслай над яе травамі ЛЭП.

— Слухай, слухай,— загаварыў амаль што словамі Уладзіка, не вытрымаў нарэшце Іванчык,— ды няўжо гэта наша зямля?

Уладзік нічога не адказаў, а Іванчык працягваў:

— Паказалі б у кіно, не паверыў бы, што ёсць на свеце такая прыгажосць. Кожны вечар уключаю тэлевізар — пампасы, лампасы, папуасы, красіва, прывабліва. А тут не горш... Лепш... Няўжо гэта наша зямля...

Уладзік нічога не адказаў і на гэты раз, не было ў яго голасу, страціў ён голас. Нейкі даўкі камяк сеў у горле і не даваў слова вымавіць.

— А дзе ж гэта мы з табою, Уладзік, знаходзімся? Ты скажы мне, скажы.

— Недалечка,— азваўся цяпер ужо Уладзік.— Пад тваёй хатай, лічы. Пад хлявом тваім, куды ты да ветру бегаеш.

— Не-не. Я не ведаю, дзе я. Адсюль у вёску дарогу нўжо не знайду. Я хаты сваёй не знайду.

— Знойдзеш. Назад я цябе не павяду. Хочаш — ідзі, хочаш — заставайся, пакліч маці, бабулю, каго хочаш.

— Уладзік, Уладзічак, ды я ж прападу, век не выберуся.

— Захочаш — выберашся. Бывай.— I Уладзік порскнуў ад Іванчыка ў кусты. Іванчык быў пагнаўся за ім, але ўблытаўся ў траву, упаў.

— Гэта нячэсна, гэта нячэсна.

Уладзіку яшчэ доўга чутно было, як Іванчык галосіць немым голасам, але ён не спыняўся, яму нельга было тады спыняцца. Напалохаў бы толькі Іванчыка, перапужаў да смерці, таму што набліжаўся прыпадак. Неба прыпала да яго галавы. Сонца гарачым абручом абціснула скроні. Ён як аслеп, зямля і неба сышліся, змяшаліся, і перад вачыма толькі блакіт і зеляніна іх. Зямля і неба ўступілі ў яго, быццам сабакі, раздзіралі кіпцямі цела, пагражалі смерцю. Уладзіку здавалася, што ён увабраў у сябе ўсё: ваду, дрэвы, сонца, неба. Сусвет размясціўся ў ім, здратаваны бурамі, землетрасеннямі, выбухамі атамных бомб, нёсся ў невядомае і вось-вось павінен быў даканаць яго, раздзерці, разбіць на планеты і зоры. Ён не вытрымліваў цяжару сусвету, не мог вытрымаць не тое што чужых сонцаў, а нават і свайго. Ведаў, што ўсе яны павінны загінуць разам з ім, і не адчуваў у сабе ні кроплі жалю да іх. Хутчэй бы толькі, хутчэй бы толькі пачыналася і канала. Колькі можна трываць, цярпець такое мучэнне, колькі можна пакутаваць.

К чорту ўсё, к чорту. Ён умольваў, каб прыпадак прыйшоў як мага хутчэй, ён праг яго. Але калі прыпадак пачаўся ўжо, не вытрымаў, закрычаў, узмаліўся, каб неба злітавалася над ім:

— Мамо, спасі, мамо, спасі!

I ўсё. Абрынулася цемра, ён быў ужо без памяці, свет праваліўся ў чорную яму, як у прорву. Прорва была бяздонная, і Уладзік падаў і падаў, ляцеў хутка, і хуткасць усё павялічвалася. Хуткасць атручвала, забівала ўсё жывое. Звер, звар'яцелая жывёла шпарка бегла па запаведным лесе, рыкала, раўла, ірвала валасы, губляла пену, ела зямлю, грызла дрэвы. Але ў звера гэтага быў усё ж чалавечы голас, можна было разабраць нейкія і словы, праўдзівей кажучы, адно слова:

— Адыдзі, адыдзі, адыдзі...— I дубінаю, сукаватай палкаю па дрэвах, травах і самім сабе, і зноў загад, мо таксама самому сабе: — Адыдзі, адыдзі, адыдзі.

Прачнуўся Уладзік ужо на схіле дня, калі заходзіла сонца, ачомаўся шмат раней, праз мінуту-дзве пасля таго, як пачаўся прыпадак, але, як гэта цяпер бьгло заўсёды, не паверыў у сваё існаванне, не паверыў, што жывы і па зямлі. Пасля ўсяго, што адбылося з ім, нішто, здавалася, не магло ўцалець на зямлі і нават сама зямля. Так яно было і на самай справе. Цемра, непрабівальная, непранікальная цемра ахутвала яго, цемра без пробліску, іскрынкі, свядомасці і чалавечай памяці, толькі механічная заведзенасць. I Уладзік доўга хадзіў па зямлі, не бачачы, не адчуваючы зямнога прыцяжэння, як балванчык, нагінаўся, нешта паднімаў каля ног, падносіў да вачэй, але рукі, далоні яго былі пустыя, хаця яму і мроілася, пэўна, што ён нешта знайшоў, нешта вельмі дарагое, таму па-звярынаму паспешліва і апасліва хаваў гэтае дарагое і неіснуючае за пазуху. Склаўшы тры пальцы разам, раз'ятрана рваў нейкую неіснуючую прывідную нітку, як вошы душыў, душыў і адкідваў. I так да знемажэння, забыцця, страты памяці. Усё дранцвела ў ім, ён упадаў у сон, падобны да летаргіі. Сон, у якім нічога не сніў, не адчуваў жадання і жыць. Але праз нейкую гадзіну-другую прачынаўся і ўжо люта прагнуў жыць, жыць, жыць, каб і ўдзень, і ўначы бачыць свет, які ён ёсць, у колерах і красках, хацеў гэтага свету, каб прыняць назад сваю ўласную душу, якая адляцела ад яго, плакала і бедавала. Пасля гэтага прыпадку ён знайшоў, убачыў сваю душу ў вадзе, яна плавала ў рэчцы, змывала з сябе здзічэлае, звярынае, каб набыць чалавечага, сапраўднага. I звярынае, чорнае, што адразу кінулася ў вочы Уладзіку, пачало адыходзіць, абмытае парнаю вечаровай вадой. I цемра азарылася яркім пералівістым святлом. Уладзік доўга не разумеў, адкуль ліецца гэтае святло. Свядомасіф, душы ў ім усё яшчэ не было, ва ўсім целе жылі адны толькі вочы, але яны былі яшчэ без розуму, не азораныя думкай. Думка гэтая прыйшла, як толькі ён паспрабаваў варухнуць языком, набыць слова. Слова яшчэ не нарадзілася, ішла толькі першая спроба нараджэння яго, цьмянае яго жаданне, мыканне. Але гэтае невыразнае мыканне нарадзіла рэха. Рэха ўскалыхнула цішыню і ваду, і бабёр, які плаваў у вадзе і выпраменьваў ззянне, нырнуў. Святло ўскочыла ў шырока адплюшчаныя вочы, параніўшы болем сэрца. I Уладзік ужо канчаткова ачуўся, апрытомнеў. Сэрца, хаця і смылела, душа былі на месцы. Былі на месцы ўсе яго шэсць пачуццяў. Трэба ўставаць і ісці дамоў. Але ён застаўся ляжаць, зачараваны прыгажосцю свету, які нарадзіўся разам з ім. Ён убіраў яго, прапускаў праз сябе, радаваўся, што свет застаўся цэлы, што пакутаваў і выбухаў толькі ён. Уладзік яшчэ не ведаў, дзе знаходзіцца, куды закінула яго вар'яцтва хваробы, закінуў узарваны свет, але быў упэўнены, што на родную і цудоўную планету, імя якой Зямля, зусім недалёка ад зноў-такі роднай і цудоўнай вёсачкі, ад адзінай на ўвесь сусвет рэчкі. Гэта было таксама цудоўна. Цудоўна — ціхае пазнаванне родных мясцін і пазнаванне самога сябе.

Уладзік ужо бачыў зямлю, дубы і кусты, цяпер трэба было ўбачыць неба, яно, здаецца, таксама засталося цэлым. Зорна і месячна свяцілася рэчка, але трэба было пераканацца, што там, у вадзе і ў рэчцы, не падман. Спакваля ён пачаў падымаць галаву. I ў вочы адразу ж кінуліся салдацкія боты. Уладзік трохі затрымаўся на іх, раздумваючы, адкуль яны ўзяліся, падняў вочы крыху вышэй, выхапіў галіфэ, гімнасцёрку, твар. Чалавек стаяў перад ім незнаёмы, якога ён ні разу не бачыў. На грудзях зіхацеў ордэн Чырвонай Зоркі, вісеў бінокль. Але сам чалавек як несапраўдны, ён бы толькі-толькі сышоў з экрана кіно. Добры чалавек, твар, галава свяціліся ўначы белым і блакітным — колерамі спакою і дабрыні.

— Я пазнаў цябе,— сказаў Уладзік, крыху раней зразумеўшы, дзе ён знаходзіцца. Ніўкі то былі.— Ты Трубецкі, Бецкі, наш чалавек, савецкі. Ты пагранічнік, начальнік заставы.

Чалавек не варухнуўся, нічога не адказаў Уладзіку. Але Уладзік раптам занепакоіўся. Не, ён не спалохаўся і не збянтэжыўся. Уладзік ведаў, што павінна адбыцца тут вось-вось, мо праз хвіліну-дзве. Ён падхапіўся, кінуўся да пагранічніка, але спазніўся. Пагранічнік паціху пачаў завальвацца на спіну, Уладзік рэзка павярнуўся, пільна прыгледзеўся да процілеглага берага, убачыў таго, хто страляў у пагранічніка, і, здаецца, пазнаў. Пазнаў не па твары, а па ценю, таму што твару не было відаць, чорная маска, маска без маскі, такім чорным быў сам твар забойцы. З яго чарнатою немагчыма было параўноўваць ніякую цемру, ніякую сажу. То была абсалютная чарната, абсалютная цемра. Таму Уладзік не мог сказаць з пэўнасцю, што ён на ўсе сто разгледзеў, пазнаў чалавека на тым беразе. Безумоўна было толькі адно: ён яго ўжо бачыў і ведаў, кагось нагадваў яму той чалавек на другім беразе. Уладзік адвярнуўся ад яго чорнай постаці і хацеў кінуцца да пагранічніка, але пагранічніка ўжо не было. Толькі абгрызак напаўгнілога слупка, які сведчыў, што ён сапраўды знаходзіцца ў Ніўках, што тут некалі праходзіла граніца і гэта астаткі ад пагранічпага слупка.

I ўсё ж тут было штось яшчэ, каля слупка ці пад слупком, быў нехта жывы, гэта Уладзік адчуў і пачуў, прысутнасць нейкай жывой істоты, слых яго быў цяпер абвостраны да хваравітасці, зрэшты, як і ўсё ў ім было абвострана, напружана. Хтосьці жыў пад насыпам ля слупка. Варочаўся там, углыбі, па-старэчы соп, стагнаў, незадаволена чмыхаў. Уладзік прыпаў да зямлі вухам, стогн і чмыханне чуліся цяпер выразна — водгукі нейкай хапатлівай падземнай работы. I той падземны працаўнік чуў і яго, Уладзіка, прысутнасць, выказваў незадаволенасць, выгаворваў за тое, што яму перашкаджаюць, злосна чмыхаў у вусы. Уладзік прыгадаў, што Трубецкі прымроіўся яму без вусоў і пахаваны ён зусім у іншым месцы. Хто ж тады тут? Уладзік падняўся, падскочыў над бугарком, гупнуў па ім нагамі і зноў упаў, прыпаў вухам да зямлі. Яна яшчэ дрыжала ад яго ўдару, вяртала рэха, якое адбілася ад пустаты, рэха гэтае ўзмацніла незадаволеная незнаёмая істота, што месцілася ў той пустаце, сярдзіта завуркацеўшы. Уладзік прыгадаў усе вясковыя байкі пра лесавікоў і вадзянікоў, яму стала трохі страшна, хаця апошнім часам нячыстая сіла нікога ў іх вёсцы не давяла да смерці. Яна ж, канечне, існавала, што ж гэта за вёска, калі ў ёй няма аднаго, а то і пары нячысцікаў. Вадзіліся яны і тут, але паводзілі сябе прыстойна: сяляне іх нават любілі, як любяць усё сваё, імкнуліся жыць у міры і згодзе. Ды і як інакш, калі ты жывеш пры рацэ, на той рацэ табе даводзіцца бываць амаль кожную ноч. Трэба і з чортам умець паладзіць. Не без таго, здаралася, гарэзілі, сваволілі нячысцікі, але не злосна, можна сказаць, проста жартавалі, строілі кепікі, асабліва калі той мужык быў пад чаркаю. Вымушалі блукаць, кружыць у сваім жа лесе, перастаўлялі з месца на месца жакі. Чалавек добра памятаў, што паставіў іх тут, на Ніўках, а знаходзіў чамусьці за кіламетр ці два вышэй, на самым кручку. Іншым разам здаралася такое і з канём. Той жа чалавек прыехаў у лес па дровы, паставіў каня, адышоў крыху ўбок, адвярнуўся на хвілінку, і ўсё. Няма ні коніка, ні калёс. Туды-сюды, а каб на цябе нячыстая сіла, няма. Мог так дзень прахадзіць па лесе і не знайсці. А ўсё таму, што ўспомніў і лаяцца пачаў, абражаць нячыстую сілу. I каню з-за гэтай яго лаянкі перападала, рана ці позна ён знаходзіўся, дзе-небудзь на бульбе ці на калгасным падворку, але калі гаспадар таго коніка пасылаў нячыстай сіле больш трох мацюкоў, то конік увесь быў у мыле, грыва ў каўтунах, дзядоўнікам аплецена. I гаспадар узмакрэлы, збегаўся па лесе, ні рук, ні ног не чуе. Вось так жартуе нячыстая сіла, таксама гумар мае.

Уладзік вырашыў не пакідаць Нівак, перапачаваць тут, але дасведчыцца, хто сваволіць тут, пракудзіць. Калі на самай справе Трубецкі, а такую думку ён дапускаў, хаця і не павінен быў дапускаць, усё ж дзесяць гадоў у школе адвучыўся і прайшоў адзін курс культасветвучылішча. Але ў школах тых адно, а ў жыцці другое, шмат чаго тая школа ў іхнім жыцці разумее. Трубецкі ж, калі ён да сённяшняга дня пагранічнік, даруе яму, Уладзіку. Ён жа кожны год на Дзень пагранічніка носіць на яго магілу жывыя кветкі, фарбуе агароджу. А калі яго няма, паглядзіць усё ж, хто ёсць тут. Ці ёсць на самай справе нячыстая сіла, мо здарыцца так, як некалі тут ужо было, недзе напярэдадні рэвалюцыі. Дзед Ахрэм выправіўся на рыбу, прадуха тут у возеры, каля Нівак, была. Паехаў ён на кані, а прыджгаў дамоў пехатою: нячыстая сіла, нячыстая сіла ў Ніўках, лесавікі, усе з бародамі кудлатымі. Пайшлі ўсім мірам праверыць: ніякіх лесавікоў, ніякай нячыстай сілы. Людзі як людзі, у зямлянках каля Нівак жывуць, толькі дэмакраты, супраць цара, значыцца. Ну, супраць дык супраць, мы таксама ўсё жыццё супраць і зрэдку толькі за.

Уладзік думаў, што чакаць яму прыйдзецца доўга, але толькі прымружыў, здавалася, на хвілінку вочы, пачуў, як нешта стрэліла, як з пушкі грымнула, ірванула так, што ўвушшу заклала. Ён зірнуў на рэчку і ўсё зразумеў. Рэчка ўся ў месячных сцежках, з чыстай медзі тыя сцежкі, з серабра і золата адкаваны, і на гэтых сцежках у золаце і серабры купаюцца гаспадары ракі, шасцёра, цэлае сямейства баброў. Вось нячысцікі дык нячысцікі, самі як адлітыя з падчарнёнага серабра і золата, то змейкай, цугам, адзін за адным праносяцца праз усю раку і вады не ўстрывожаць, толькі разрэжуць плынь, як хлеба скібу адрэжуць ці як зямлю плугам узаруць. I вада, як зямля, распластаная на дзве часткі, доўга не сыходзіцца за імі, захоўваючы іх след. А то возьмуцца гуляцца адно з адным, маладыя абкладуць старога бабра, як унукі сівога дзеда, учэпяцца ў яго, павіснуць хто на хвасце, хто на загрыўку, хто збоку. А ён свечкай устае з вады, адбіваецца. Старая бабрыха ўбаку пасмейваецца толькі. I тады бабёр не вытрымлівае, аднаму ў каршэнь, другому поўху, трэцяму выспятка. А сам праз галаву сальта-мартале: беражы, чалавеча, вушы — аглушыць. Як урэжа хвастом-лапацінаю, дубы ўгінаюцца, і цішыня, цішыня на вадзе, на рэчцы, як нікога і не было, пустэльна, спакойна. I раптам шасцёра вадалазаў-падводнікаў, у акулярах нават, здаецца, свечкамі ўздымаюцца над вадой. Пярэднія лапкі складзены на грудзях, галоўкі, мысы выцягнуты да месяца. I ўсе яны перабіраюць лапкамі, моршчаць мыскі, вусікамі паварухваюць, ад месяца носікаў і вачэй не адводзяць, як богу, моляцца яму. I самі ўсе спрэс месячныя, з чырвонага золата адлітыя, серабром і золатам пырскі вады ва ўсе бакі. Цырк, дый годзе.

Уладзік не чакаў і думаць не думаў, што рэчка, ноч гэтая зробяць яму такі падарунак. Ды дзеля аднаго толькі гэтага варта паміраць, выбухаць, губляць памяць, варта жыць. I дзе, у якім краі ёсць яшчэ такое? Ці можа зямля сатварыць яшчэ большы цуд? Не і не. Хай жа будзе навекі бласлаўлёная зямля, якая так радуе. Навекі стаяць табе, навекі цешыць чалавека, і хай не зводзяцца род звярыны і род людскі. Гэтага жадаў, аб гэтым думаў Уладзік, калі амаль ужо на світанні вяртаўся з Нівак дамоў. Думаў, што недарэмна адкрылася яму бабрыная радасць, не толькі яму, але і Трубецкаму, пэўна. Памёр, загінуў чалавек, але і мёртвы прыйшоў паглядзець на бабрыныя гульні. I кожную, мусіць, месячную ноч прыходзіць сюды. Ведае, што там жа ходзіць яго смерць, ходзіць і знаходзіць яго. I кожны прыход гэта нанава, кожны раз смерць, але ёсць за што паміраць. Недарэмна і бабры абралі сабе пад жытло такое, здавалася б, няўдалае месца. Горшага месца і прыдумаць цяжка. Лазовых ці якіх іншых кустоў няма, асіна там таксама не расце, амаль што гола ўсё кругом. I на гэтым голым, на бугры, дзе стаіць стары пагранічны слуп, дзе колісь пралілася чалавечая кроў, яны пабудавалі сваю хату, пад зямлёй да слупа пракапалі нару, а сюды ж кожны дзень прыходзяць яшчэ і людзі. Даспадобы гэтая мясціна вяскоўцам. Вясною праводзяць тут маёўкі, збіраецца моладзь, танцуюць, спяваюць, іграюць на гармоніках. Летам любяць пасядзець, адпачыць на бугарку і старыя. З яго, з бугарка гэтага, відно ўжо іх сяло, хаты, і рэчка далёка відаць. Ціха тут, спакойна, ні камара, ні мошкі, месцейка высокае, ветрык добра павявае. I вось на такім бойкім, непаглядным, здавалася б, зверу месцы пасяліліся бабры. З розумам звяры, з вялікім розумам. Дапетрылі, што тут яны не толькі навідавоку ў кожнага, але і пад аховай, ноччу іх сцеражэ таварыш граніца, Трубецкі, удзень уся вёска. Не дадуць у крыўду, таму што ў вёсцы хоць і браканьер на браканьеры, але баброў ніхто не кранае. Нейкі даўні запавет ад дзядоў яшчэ пераданы вяскоўцам: не крыўдзіць баброў, быццам яны ў сваяцтве з тутэйшымі мужыкамі. Самі мужыкі былі колісь бабрамі. Былі. Уладзік пераканаўся ў гэтым.

I з тае ночы ён палюбіў баброў, прызнаў іх за родзічаў. Толькі надаралася вольная хвілінка, спяшаўся на рэчку, абышоў яе амаль усю, абышоў таксама і Беліч, глухое занядбанае возера за вёскай, якое толькі па вялікай вясновай вадзе злучалася з ракой. На возеры і на рэчцы ён налічыў шэсцьдзесят бабрыных дамкоў, жыло ў іх каля ста пяцідзесяці баброў. Жыло да гэтай зімы. Зімой прыйшла бяда. Без снегу, пад самы Новы год, прыціснулі моцныя маразы. Рэчка стала. I тут пачала прыбываць вада, як увесну ўсё роўна. Але вясной вада сыходзіла ў балоты, у тарфянікі і паглыналася імі. Цяпер жа ўсё было скавана лёдам. Рэчка выйшла з берагоў, затапіла ўсе даліны і лагчыны, але колькі тых далін і лагчын, яны не маглі прыняць і спыніць зімнюю паводку. Заліло, затапіла па самыя стрэхі і бабровыя хаткі. Бабры, што людзі ў вайну, у чым толькі былі, выхапіліся са сваіх хат, старыя і маладыя абляпілі стрэхі, друзлыя «сумёты» амаль нябачнага з вады лазняку і плакалі, плакалі горкімі бабрынымі слязьмі. Гледзячы на іх, адварочваліся, хавалі вочы і вяскоўцы. Чым яны маглі дапамагчы сваім меншым братам. Калі была б на тое бабрыная ахвота і згода, паразбіралі б іх па сваіх хатах, але звер жа, звер не разумее, што гэта на карысць яму. Плача над сваёю хаткаю наўзрыд, ножкі, ручкі складзе і заліваецца ў тры ручаі, а ў рукі не даецца, не верыць чалавечай спагадзе і дабрыні. I мо недарэмна, што не верыць. Былі ў вёскі бабры, былі ва Уладзіка бабры, ды за адну ноч звяліся. Амаль што ўсіх іх вынішчылі. У каго толькі рукі падняліся, хто пакарыстаўся, нажыўся з бабрынага гора. Не, не будзе яму ўсё роўна шчасця. Не прынясуць яму багацця бабрыныя гаручыя слёзы. Адальюцца яны таму, хто падняў на іх руку. Каб забіць бабра, не трэба было мець і стрэльбу, хапала друка. Ад хатак сваіх яны нікуды не адыходзілі, ды і куды было адысці. Лес чужы ім, на дрэва не залезці і пад дрэвам не схавацца, у кустах, гола ўсё вакол. Не ратавалі і воды, не рыбіны ж яны і не ракі — бабры ўсё ж, ад вады яшчэ не адарваліся і да зямлі не паспелі прыйсці. Вось і стаялі яны слупкамі і крыжыкамі каля свайго захопленага вадою селішча. Бяры друк, падыходзь і бі, забівай, як дзяцей малых. Так яно, мусіць, і было. Друкам цюк па галоўцы — і ў рэчмяшок. Ні табе шуму-гаму, ні беганіны. Ціхае забойства, якое не вымагае вялікай сілы, трэба толькі добры друк, сэрца, каб не ведала літасці, і крыху цярпення, таму што бабры імкнуліся хавацца, ныралі праз стрэхі ў хаткі свае, прытойваліся там на нейкі час, як хапала ў іх паветра, каб развітацца з гэтай сваёй хаткай і жыццём, на раку ж, на вольную ваду не выйдзеш, там лёд, і паверх лёду вады не надта, каб схавацца ў ёй. I яны выходзілі з хатак, ішлі на верную смерць, моўчкі раняючы апошнія слёзы. Прымалі смерць. Так доўжылася тры ночы. Тры ночы доўгіх палак, ціхага забойства. Вёска амаль і не прыкмеціла, як асірацела. Згубіла братоў сваіх меншых. Па вялікай вадзе з сяла асабліва ніхто нікуды і не выходзіў. Першымі кроў каля бабровых хатак прымецілі вясковыя хлапчукі, а да гэтага па вёсцы папаўзлі чуткі: аб'явіўся каля ракі нейкі блакітны трохколавы матацыкл. А чаго яму было аб'яўляцца ў тую пару: рыбіну ні на вуду, ні сеткай па такой вадзе не возьмеш, за зверам — зайцам ці лісам — таксама не ўгонішся. Навошта, чаму тут гэты блакітны матацыкл? Вёска прыкметлівая на ўсякую бязглуздзіцу і недарэчнасць. Але нікому і ў галаву не цюкнула, што баброў б'юць, неяк само па сабе лічылася: мы іх не чапаем, і ніхто іншы не павінен чапаць. Хіба ж гэта можна: грэх, вялікі грэх.

Але вось хлапчукі падалі сігнал трывогі. Уладзік са стрэльбай выйшаў ноччу на рэчку. I наскочыў-такі на той блакітны матацыкл, але ён ад'ехаў, знік. I было ў ім трое. Бегчы за ім — усё роўна не ўгонішся. Уладзік толькі праверыў, ці застаўся хто жывы ў бабрынай хатцы, каля якой стаяў матацыкл. Прыкмеціў старога бабра. Той поўзаў, цялёпкаўся пад берагам. Не стаў перашкаджаць яму выбірацца на бераг, агледзеў месца, дзе стаяў матацыкл, адзначыў, што адзін пратэктар лысы, узяў гэта сабе на прыкметку, пабег у вёску па падмогу: мо ж яшчэ вернуцца матацыклісты да бабра, які быў жывы.

Бацька спачатку наадрэз адмовіўся ісці сцерагчы нейкага там бабра.

— У мяне ў кароўніку сто пяцьдзесят кароў, палавіна цельная. I ацёл пачаўся ўжо. Не прывядзі гасподзь, што-небудзь не так, ніякія бабры не выратуюць.

— Як хочаш, бацька, мо і праўда не варта табе хадзіць. Яны са стрэльбамі. Я каго-небудзь з маладзейшых пазаву.

— Са стрэльбамі? — перапытаў бацька, але падымацца з лавы не спяшаўся. Не вытрымала маці:

— Ой, яно яшчэ думае. Сына падстрэляць, а яно разам з каровамі цяліцца будзе. Сама дагледжу кароў тваіх, збірайся.

— Я думаю,— сказаў бацька.— Я збіраюся, але думаю. Тры стрэльбы супраць двух чалавек і на вайне занадта. Каго яшчэ клікнуць?

Паклікалі Вовіка-алкаголіка, таму што ён жыў у суседзях і малады, здаровы быў. I Вовік, на здзіўленне, адразу ж згадзіўся:

— Падлы, нашых баброў забіваюць. Ды я ж іх як жаб тых параздзіраю.— Утрох яны падышлі да бабрынай хаткі, ля якой Уладзік бачыў матацыкл, але цяпер там нікога не было, нават таго старога бабра, што ў адзіноце корпаўся пад берагам.

— Паспелі кончыць,— сказаў Уладзік,— пойдзем да другіх хатак, калі яны ўжо тут круцяцца, то й будуць круціцца, нікуды не дзенуцца.

I яны абышлі ўсю рэчку, праверылі ўсе шэсцьдзесят бабрыных хатак. Амаль усе шэсцьдзесят былі разбураны, зруйнаваны. Ужо недзе вясною толькі Уладзік падлічыў, што са ста пяцідзесяці баброў засталося трыццаць. А ў тую ноч яны нікога з людзей, ні мясцовых, ні чужынцаў, на рэчцы не сустрэлі. Раніцай Уладзік пазваніў у раён паляўніцтвазнаўцу. Той абяцаў к абеду быць у вёсцы, праверыць усё на месцы, але так і не прыехаў ні тым днём, ні наступным, да адкрыцця палявання на качак. Чаму, Уладзік не разумее і сёння. Чалавек пастаўлены дзяржавай не толькі адстрэльваць звера, але і аберагаць яго, грошы за гэта атрымоўвае, а пальцам аб палец ударыць не хоча. Вовік-алкаголік тройчы сядзеў у турме, а не адну ноч поўзаў з ім па рэчцы, выглядаў той блакітны матацыкл. Дзед Калістрат, Кастрат, хадзіў, Лукаш-страннік ноч ці дзве не спаў, хаця ім, здавалася, якраз і не трэба нічога. Не трэба, калі для гэтага ёсць спецыяльны чалавек ад дзяржавы.

Але гэтыя начныя блуканні нічога не далі, чужынцаў, а тым больш блакітнага матацыкла каля ракі яны не сустрэлі. Сустрэлі толькі свайго, напалавіну свайго Якіма Паніхіду па мянушцы Янот. Жыў ён на другім, на польскім беразе, за рэчкаго, на хутары, адзін і ўпотай, як мядзведзь, без электрычнасці, газу, дарог і людзей. Пераехаў туды невядома з якіх мясцін, параўнальна нядаўна, гадоў шэсць-восем назад. Ніхто яго тут не ведаў, акрамя нябожчыка ўжо Мар'яна, але і той аб ім нічога не расказваў. Раз толькі пабраліся яны загрудкі ў магазіне. На Дзень Перамогі мужчыны на хуткую руку, да мітынгу яшчэ, выпілі ў магазіне бутэльку-другую. Разам з імі кульнуў шклянку гарэлкі і Якім Паніхіда. Якраз у той момант, калі ён дапіваў яе, зазірнуў у магазін Мар'ян. Убачыў Паніхіду сярод франтавікоў, схапіў яго загрудкі і пацягнуў з магазіна:

— Не месца табе, поскудзь, у такі дзень сярод людзей.Якім адбіваўся, віскацеў:

— Мала вас стралялі, не ўсіх пастралялі, нічога, прыйдуць яшчэ кітайцы...

— Прэч адсюль, паліцэйская шкура!

Ад гэтых слоў Мар'яна Якім аж завыў, злаўчыўся, ухапіў Мар'яна за палец да жоўтага пракуранымі, але моцнымі зубамі. Але Мар'ян Якіма не адпусціў, і той не расцяў зубоў да самага ганка. На ганку Мар'ян даў яшчэ Якіму выспятка, пхнуў у пыл, палец яго трымаўся на жывой нітцы, і кроў усё яшчэ лілася цурком, але Мар'ян, не зважаючы на яе, прыгразіў з ганка Якіму:

— Каб духу твайго тут не было. Убачу — прыдушу,што гніду.

Вярнуўся ў магазін, разам з мужыкамі выпіў таксама добрую шклянку гарэлкі. Але, колькі яны яго ні распытвалі, нічога пра Паніхіду не расказаў. Такім чынам, быў той паліцэйскім ці не, хто ведае. Але чалавек гэта быў нядобры, памаўзлівы. Браканьер — і кляйма няма куды ставіць. А ўвесь рыбнагляд — таварышы яго. Хутар Паніхіды стаяў наводшыбе, кіламетры за два ад вёскі, хата вокнамі на рэчку. А да самай хаты падыходзіла старыца. У той старыцы ля хаты рыбнагляд, наязджаючы сюды, хаваў сваю лодку. Самагонка ў Паніхіды мелася заўсёды і адразу ж выстаўлялася на стол. А стол каля акна. А з акна ўся рэчка як на далоні. Хто з сяльчан кіраваўся на рыбу, не мог мінуць гэтых вокан. Рыбнагляду заставалася толькі піць і чакаць, калі будуць вяртацца рыбакі. Калі яны ўжо будуць ехаць з уловам. I тут табе на месцы акт, штраф, канфіскацыя сетак, а то і матора. Усё, канечне, правільна, усё па закону, вышэй закону не скочыш. Але вяскоўцаў заядала іншае: у каго атабарыўся рыбнагляд, дзе базу зрабіў сабе, з кім стакаліся ўлада і закон. З надыходам вясны Паніхіда так застаўляў сваю старыцу сеткамі, што казюрцы не праскочыць. Не менш пятнаццаці сетак. А чые ж яны, Паніхіды, ён іх вязаў, ён іх купляў? Як бы не так. Усёй вёскі то былі сеткі, канфіскаваныя рыбнаглядам. Пад чужым маторам і лодка яго хадзіла. Калі не піў з рыбнаглядам, дняваў і начаваў на зарэчных азёрах. Не тоячыся ставіў сеткі і жакі. I асцерагаўся не ўлады, не закону, а вяскоўцаў сваіх, каб не паздымалі яго сетак. Так з вясны і да восені сцярог свае сеткі, укрыўшы твар мехам, пасопваў у гэты мех, за што і атрымаў мянушку Янот.

I вось гэтага Янота Вовік-алкаголік з Уладзікам перанялі пад Ніўкамі. Яны не ведалі, што гэта Янот прамільгнуў у лагчыне хуткім ценем і схаваўся, падумалі, што хтосьці чужы, сталі сачыць. Нехта лагчынкай, хмызамі браўся да бабрынай хаткі пад пагранічным слупком. Пад тым слупком уцалела ўсё ж сямейства баброў, ніхто, пэўна, і падумаць не мог, што яны тут жывуць. Вось толькі калі разнюхалі. Метраў трыццаць не даходзячы да бабрынай хаткі, чалавек як адчуў штосьці, спыніўся, насцярожана агледзеўся, зняў з пляча стрэльбу.

— Ты ідзі следам,— шэптам сказаў Уладзік Вовіку,— а я кругаля дам і адрэжу яго ад хаткі, каб ён у лес не кінуўся, калі ўцякаць уздумае.

Так яны рашылі, так у іх і атрымалася. Уладзік адрэзаў дарогу ў лес, наперад, Вовік — у вёску. Але Янот на тое і Янот. Ён не стаў падыходзіць да самой хаткі, стаіўся непадалёку ад яе, і цярпенне ў яго было, што ў вала. Уладзік ужо знямогся: калі ж гэта ён пачне што-небудзь рабіць. А Янот, пэўна, чакаў, калі выйдзе з хаткі бабёр. I дачакаўся. Толькі той выткнуў мыску — узняў стрэльбу, і ўсё, аджыў бы, пэўна, бабёр, але дапамог яму Вовік-алкаголік, выратаваў.

— Страляй,— сказаў ён ціха,— страляй, ты ў бабра, а я табе ў макацоўбіну, яна ў мяне на мушцы.

Янот павярнуў стрэльбу на Вовікаў голас.

— Давай, давай,— прыспешыў яго Вовік,— тут табе і крышка.

I Янот не вытрымаў, пабег. Параўняўся з пагранічным слупком. I тут насустрач яму выйшаў Уладзік. Паніхіда наставіў цяпер ужо на яго стрэльбу.

— Не спяшайся, Янот,— папярэдзіў яго Вовік,— а не то я табе шкурку папсую.

I Вовік тыцнуў стрэльбаю між лапатак Паніхідзе. Паніхіда ўпаў на калені перад Уладзікам:

— Здраствуйця, добрдзень, хлопцы. Гэта вы, хлопцы? Як я рады.

— Што будзем рабіць? — спытаўся Уладзік у Вовіка.

— Прыкладам па кумпалу і туды ж, у хатку. Ніхто ні за якія грошы не знойдзе,— незразумела, ці то сур'ёзна, ці то жартам, палохаючы Паніхіду, сказаў Вовік.

— Хлопцы, хлопцы, не губіце, хлопцы, дзеткі ж маленькія.

— Дзе ж тыя твае дзеткі,— засмяяўся Вовік.

— Ёсць, ёсць, Вовік, і сам я маленькі. Адпусціце, дзесятаму закажу.

— Забіраем стрэльбу і звонім у міліцыю,— прапанаваў Уладзік.

— Не-не, Уладзічак, што тая міліцыя. Я сам замест міліцыі буду, нікому не дазволю баброў і пальцам крануць.— I Янот прыпаў да ног Уладзіка.

— Хай ідзе, хай куды хоча ідзе.— Уладзіку стала прыкра і сорамна чамусьці стала. Стары чалавек, а ніякай павагі да сваёй старасці.

— Не-не, я яго, не папсаваўшы шкуркі, не адпушчу.— Вовік адабраў у Янота стрэльбу, выцягнуў патроны і храснуў прыкладам аб пагранічны слупок, падаў тое, што засталося ў яго руках, Яноту.— Хай чорт цябе бярэ, ідзі.

Янот борздзенька падхапіўся і пабег, як заяц, скідваючы петлі, нібы чакаў, што яму стрэляць у спіну. Але, адбегшыся метраў на пяцьдзесят, спыніўся:

— Ой, хлопцы, вузенькімі сцежкамі ходзім. I хаты смалістыя ў абодвух, гараць добра, ох гараць, а сена...

— Во, бачыш, бачыш чалавека... А тут уся вёска ўз'елася: алкаголік, алкаголік, цюрэмшчык.— I Вовік вылаяўся, загнуў такога мацюка, што і Уладзіку захацелася мацюкнуцца. Але мацюка ў яго не атрымалася, таму што ён ніколі не мацюкаўся, праўдзівей кажучы, не мацюкаўся з той пары, як пачаў выгаворваць словы не шапялявячы.

З таго часу баброў пад вёскаю ніхто ўжо больш не страляў да самае вясны. I лета, восень прайшлі ціха. Бабры, якія выжылі, прынеслі новых бабранят. Зноў пачалі запаўняцца жыццём зруйнаваныя, асірацелыя іх хаткі, аднекуль зверху спусціліся бабры-перасяленцы. Адсяліліся маладыя ад старых і на Ніўках. Такім чынам палавіна бабровых хатак была занятая. Жыццё працягвалася і ў баброў. Але Уладзік не вельмі быў рады яму. З надыходам лета паляванне на баброў аднавілася, праўда, ужо не такое жорсткае, як узімку, але ўсё ж... Зноў пляткарылі, гаманілі ў вёсцы, што дзесь па беразе круціцца блакітны трохколавы матацыкл. А каля вусця, дзе іх рэчка ўпадае ў рэчку большую, нехта за адну ноч спусціў возера. Пракапаў ад ракі да возера роў і па тым рове выпусціў ваду. I не дзеля таго, каб узяць рыбіну, а каб упаляваць бабра, адрэзаць яго хатку ад вады і прыхапіць на сухім, дзе ён няспрытны, бездапаможны. А хтось спрабаваў нават падпальваць бабрыныя хаткі. Увогуле, як паглядзець, дык другая сусветная вайна, аб'яўленая ўжо цяпер зверу.

Але ўсе гэтыя падпальшчыкі не чынілі ўжо такой вялікай шкоды. Гэта была проста самадзейнасць, партызаншчына. На ўзроўні іх вясковай, браканьерска-мужыцкай кемлівасці. Куды больш небяспечнымі былі людзі адукаваныя, з рацыяналізатарскай жылкай і кандыдацкім дыпломам, так званыя акадэмічныя браканьеры, у багажніках машын якіх месціліся цэлыя лабараторыі. Там былі розныя клеткі, электрычныя вуды і сеткі, самаловы, прылады розныя, у якіх Уладзік са сваёй сярэдняй адукацыяй не здольны быў і разабрацца. Адну такую клетку, ледзь не сінхрафазатрон, ён знайшоў ля Белічы. Зноў пазваніў у райцэнтр паляўніцтвазнаўцу. На гэты раз той прыехаў у вёску, зацікавіла яго, пэўна, незвычайная клетка. Але каб дапетрыць, што ў ёй і да чаго, не хапіла і яго вышэйшай адукацыі. Ён павёз мудрагелістую клетку ў горад.

— Трэба, мусіць, рабіць пасты на дарогах,— далікатна выказваў свае думкі паляўніцтвазнаўцу Уладзік, гаварыў аб тым, пра што думаў у час сваіх начных блуканняў да бабрыных хатак.

— Трэба,— пагаджаўся паляўніцтвазнавец.

Але ніякіх пастоў на дарогах, якія вялі сюды, так ніколі ніхто і не бачыў. Аднойчы толькі прыскочыла машына ДАІ, але зусім не таму, каб звесці і пастрашыць браканьераў. Паганялі п'яных трактарыстаў і шафёраў, паадбіралі правы, каб наступным ранкам вярнуць іх працверазелым ужо механізатарам, даўшы ім тым самым падставы для новай выпіўкі. I механізатары выпілі. Урэзалі так, што гай шумеў. Адзін з трактарыстаў не даехаў нават да гаража, кульнуўся з кабіны пад колы трактара. I такі ўжо быў п'яны, што трактар не працвярэзіў яго, пашкодзіў яму толькі тазасцегнавы сустаў.