Хроніка дзетдомаўскага саду

— Усё было,— з прываблівай простасцю і вельмі шчыра, з нейкай нават старэчай аддаленасцю ад таго, што было, пра што цяпер ён успамінаў, сказаў Якуб.— Ты думаеш, толькі вы на фронце ваявалі, а мы тут на печы вылежваліся?

Мар'ян так не думаў, але не мог ён і думаць, уявіць сабе, што ваявалі і дзеці, з жалем зірнуў на гэтага Салілу, дзіця з аўтаматам. На скуле пад левым вокам Салілы расцякаўся, ружавеў крывы рваны шрам.

— Сюды, сюды,— сказаў Саліла і крануў шрам.— Яшчэ трошкі-трошкі — і заляпіў бы ў лоб. Я апярэдзіў, скочыў з баржы ў ваду... Ноч такая месячная стаяла, не хацелася паміраць... Прыйшлі немцы, зашавяліліся партызаны. Нас усіх мужыкоў на баржу і на сярэдзіну рэчкі. Місцюка аднаго толькі пакінулі...

— Пачакай, пачакай,— перабіў Мар'ян,— гэта якога ж Місцюка? Місцюкі з'ехалі адразу ж пасля грамадзянскай.

— Аб'явіліся зноў. Не ўсе, праўда. Сідар толькі, твой равеснік.

— Помню,— кіўнуў Мар'ян. Сідара Місцюка ён сапраўды помніў. Запаў ён яму ў памяць не толькі з дзяцінства. Мільгануў перад вачыма ў сорак першым, калі Мар'ян ехаў на прызыўны пункт. I было ж гэта непадалёку адсюль, каля чыгуначнага пераезда, за якім да вайны размяшчаўся ваенны гарадок. Калгас чырвоным абозам вёз здаваць збажыну, пры абозе знаходзіліся і прызыўнікі. Жанчыны, жонкі паганялі коней, а мужыкі як усё роўна ўжо адпалі ад усяго, што звязвала іх з хатаю і мірным жыццём, аддалі лейцы жонкам, прыхінуўшыся да жонак, развітваліся з імі, родным небам і зямлёю. I тут каля пераезда іх дагнала вайна, наляцелі самалёты. Але спачатку яны пачулі незразумелае нейкае ракатанне, галёканне і звон: галам, галам, галам. Быццам здалёку на абоз насоўваўся вялізны статак, уцягваўся ў вузкі перашыек пераезда, перабрыдаў яго, звінелі навязаныя на шыю званы. Коні страпянуліся, застрыглі вушамі, пярэднія падводы пачалі збочваць, брацца да краю дарогі. I Мар'ян убачыў, як наплывае на яго лаваю цёмная маса, бязлікая, здавалася, невідушчая, бясконцая чарада стрыжаных нагала людзей у цёмным і шэрым, што заведзена таптала, мясіла шэрую дарогу. З боку гэтай хвастатай калоны таксама, як заведзеныя, крочылі нізкарослыя скуластыя салдацікі, учарнелыя ці то ад тугі, ці то ад дарожнага пылу.

— Немцаў, палонных вядуць,— шэптам перадаваласяад падводы да падводы. Мужыкі і бабы ўскочылі на мяшкі са збожжам, каб лепш бачыць, падняліся і аселі. Людзі з натоўпу, які насоўваўся на абоз, білі ў цёмныя закопчаныя кацялкі і шэрыя алюмініевыя міскі — вось адкуль галам-галам-галам — і выгуквалі: кончылася, кончылася, кончылася. Салдацікі, пэўна, скарыліся, не спрабавалі нават спыніць гэты галас і галам, адно толькі — пільнавалі калону вачыма і вінтоўкамі, што былі ўвесь час напагатове, каб не скочыў хто ў лес. Шэсце стрыжаных людзей параўнялася з абозам. I тут Мар'ян вока ў вока сышоўся з адным з гэтай калоны: жаўтушна-спіты твар, цёмныя кругі пад вачыма ад несвабоды і позірк таму слізготны, які ні на чым не затрымліваўся, ні на чым не спыняўся, нібыта гэта былі вочы нежывога ўжо чалавека. Але яны ажылі, калі ў поле іх зроку трапіў Мар'ян, затрымаліся на ім, схамянуліся і нават скочылі з вачніц насустрач яму, пашырыліся і хуценька павузелі, схаваліся пад вейкамі. Місцюк, здзівіўся Мар'ян, але ўвагу яго адцягнуў новы крык і шум:

— Самалёты, самалёты. Нашы на немцаў пусцілі.

Але самалёты былі не нашы, нямецкія. Яны секанулі з кулямётаў па калоне, вымусілі прыпасці ўсіх да зямлі, распушылі, раскідалі па дарозе, лесе. Захраплі, паскакалі коні. I апошняе, што паспеў ухапіць вокам Мар'ян у той дзень,— твар яго бацькі, такі ж спіта-жаўтушны, ліхаманкава-змрочны. Мільгануў і знік. Мар'ян не паспеў і зразумець: ці то сапраўды ён бачыў бацьку, ці толькі ўявіў яго сам сабе, паставіў бацьку ў гэтую калону побач з Місцюком, таму што бацька мог апынуцца і ў гэтай калоне і побач з Місцюком. Ён падумаў так і абурыўся. Місцюк і бацька? Не і не. А самалёты нявечылі абоз, прызыўнікоў, зняволеных скуластых салдацікаў, перамешвалі, сшывалі кулямі, паядноўвалі смерцю, раўнялі ўсіх.

Так пачалася для Мар'яна вайна, імгненна пазбавіўшы яго гераічнага і высокага, пакінуўшы толькі пах крыві, конскага, жывёльнага спалоху, духу, перамешанага з мачой, ды яшчэ спалоханыя, як шкляныя, вочы жонкі:

— Яны ж забіваюць! Забіваюць. Гэта ж смерць, смерць... Не пушчу, не аддам.— Жонка прыпала да яго і шылася, шылася галавой у грудзі, быццам спрабавала ўвайсці ў яго і не чуць нічога — ні страляніны, ні таго, як перад смерцю крычаць і стогнуць людзі, іржуць коні.

— Місцюк разам з немцамі прыйшоў у вёску. Немцы пакінулі яго секчы сад пагранічнікаў.— Голас Салілы даносіўся да Мар'яна аднекуль здалёку, быццам з адлегласці тых трох гадоў, якія пралеглі паміж сённяшнім днём і тым, даўнім, які рассек яго жыццё на дзве няроўныя часткі. На фронце ён яшчэ спадзяваўся, што сточыць гэтыя кускі, вернецца да сябе. Але цяпер разумее, што вярнуцца немагчыма. Усе толькі адыходзяць, адыходзяць і ніколі не вяртаюцца, так ужо наканавана ў гэтым жыцці. I дарога, здаецца, знаёмая, але як не ступіць у адну і туюж ваду двойчы, так нельга, якой бы дарогай ты ні ішоў, знайсці сябе ранейшага. I Мар'ян, успамінаючы былое, баяўся сябе сённяшняга. Той, былы Мар'ян Знавец, быў пудлівы і рахманы. Ён загінуў на вайне. Нарадзіўся другі, жорсткі і злосны, якога цяпер трэба асцерагацца яму ж самому.

Гола і безабаронна вынырнула адразу пасля дубняку вёска. Да вайны яе з боку дубравы ахутваў, прыкрываў сад, цяпер ад таго саду адны толькі пянькі, высокія, счарнелыя, што крыжы на могілках.

— Місцюк,— сказаў Якуб,— каб немцам было далей відно, дубняк праглядваўся, відно было, хто па ім ходзіць,што робіць... А казарму пакінулі, ашчадна аднесліся да казармы. Праўда, спрабавалі падпаліць, калі ўжо адступалі, але выйшла вёска, адбіла ад агню. Там, у казарме, цяпер дзетдом і ты дырэктар.

— Ты ідзі, ідзі, Якуб,— Мар'ян, хоць гэта мо было і нядобра, спяшаўся пазбавіцца Салілы, адчуваў, што таму хочацца застацца, пагаварыць з ім, расказаць пра яго сям'ю, бацьку, жонку, дзядзьку. Але Мар'ян унікаў такой гаворкі, баяўся вярэдзіць старыя раны, што і так ужо смылелі, баяўся, што ў гарачцы можа нарабіць бяды. Яму трэба было пабыць на адзіноце, падумаць, раскінуць галавою, як жыць далей. Ён прысеў на пяньку ад яблыні, корань якой выкінуў маладыя парасткі, крануў іх — жывыя. Закурыў і прыгадаў Трубецкага, начальніка заставы, як садзілі гэты сад, як чакалі першых яблык. Як потым ужо, калі Трубецкі загінуў, святкавалі ў гэтым садзе Першамай. З казармы, з хат пагранічнікі, вяскоўцы выцягвалі лаўкі, сталы. Засцілалі сталы белымі настольніцамі, неслі з хат што ў каго было. Іграў пагранічны духавы аркестр, жоўта і бела ўсміхаўся сцёртымі гузікамі вясковы гармонік. I ўсе вакол прыхарошаныя, у лепшых сваіх уборах. А сад ужо ў квецені, задумлівы, цяжкі ад гэтага белага і ружовага. Правы ж бераг, польскі, змрочны і шэры, як у тумане, хаця адно і тое ж сонца свеціць тут і там, адна зямля, адны і тыя ж людзі. Але на правым беразе яны маўклівыя, прыгнечаныя, як ношку нейкую носяць на сабе і не могуць пазбавіцца яе, гронкамі вісяць на дубах, што растуць па-над ракою, усе галіны абляпілі, глядзяць зверху, як святкуюць Саветы Першамай, і невядома, ці то дакараюць, ці то зайздросцяць іх святочнасці. Любіў Мар'ян пахадзіць па садзе і ў будні дзень, асабліва позняй восенню, калі ўжо сапраўдным шэрым туманам абодва берагі ўраўніваліся ў колерах і фарбах. I ў таго, і ў другога берага быў адзіны сялянскі клопат, вяршылася адна справа. Адна, але ўсё ж па-рознаму, здавалася. Не пакідала ўражанне нейкай аддаленасці, запаволенасці і нават прыгаломшанасці, як бачылася ўсё праз нейкае мутнае-мутнае шкло, тайна нейкая адчувалася. I спасцігнуць яе розумам было амаль немагчыма. Усяго ж нейкіх дзвесце крокаў, і ўсё ўжо інакшае, як на тым свеце, і Мар'ян адначасова радаваўся, што ён на гэтым свеце, на сваім беразе, хаця крыху і зайздросціў тым, з другога берага. Зайздросціў не іх жыццю, шкадаваў, што не можа прайсціся па тым беразе, паглядзець на ўсё зблізку, паспытаць чужой жыткі навобмацак, таму, пэўна, і жонку сабе, калі скасавана была ўжо граніца, узяў з таго берага, паненку, шляхцянку, Стэфу Альхоўскую. Аднойчы толькі схадзіў на танцы на той бераг, а праз тыдзень заслаў сватоў і наглядзецца на яе не мог да самай вайны. Седзячы на яблыневым пяньку, Мар'ян успамінаў той шчаслівы час, бы зноў быў хлапчуком і глядзеў скрозь туман на процілеглы чужы бераг: тая ж аддаленасць, запаволенасць, прыгаломшанасць. Было гэта з ім ці не, ява гэта ці падман. Калі падман, то Мар'ян не супраць, каб ён працягваўся і далей. Вось дзе толькі праходзіць граніца паміж яваю і падманам, ці ёсць яна, мо ўсё толькі туман самаўнушэння, нібы ты і на самай справе жывеш, існуюць нейкія берагі, высаджваюцца і квітнеюць сады, ходзіць, вабіць, тлуміць галаву нейкае блізкае шчасце, а сапраўдная адна толькі сякера, што вось так, па-жывому, падсякае жыццё, высякае ўсё, што ты садзіш і песціш, як гэты далёкі сад пагранічнага дзяцінства...

Гучна ляпнулі дзверы ў казарме. На ганак выкаціўся хлопчык у куртатым, адстрыжаным унізе, але ўсё роўна доўгім яму шынялі, порскнуў у кусты, угнуўся, заснаваў сярод пянькоў, сам накшталт пянька, ні вышэй, ні ніжэй, такі ж скалечаны няўклюдным адзеннем: салдацкае галіфэ, салдацкая гімнасцёрка. Параўняўся з Мар'янам. Мар'ян ухапіў, спаймаў яго за крысо шыняля, падцягнуў да сябе. Хлопчык адбіваўся, блытаўся ў рукавах, не бачачы, пэўна, хто гэта яго трымае:

— Пусціце, пусціце, біць будуць.

Зноў ляпнулі дзверы казармы. Чаму казармы, дзетдома ўжо, падумаў сам сабе Мар'ян, наглядаючы, як скочылі з ганка яшчэ трое падлеткаў, азірнуліся, прыкмецілі яго і скіравалі да яго. Няма больш заставы, няма казармы, а ёсць дзіцячы дом. I дзетдомаўцы, трэба прывыкаць. I во хутка адбудзецца першая сустрэча з дзетдомаўцамі і ўсё высветліцца: ці туды ён прыйшоў, ці прыгорнецца, прыкінецца яго душа да таго новага, што з'явілася. Тройца ўжо акружыла яго і хлопчыка, якога ён яшчэ прытрымліваў за крысо шыняля, хаця той і не імкнуўся вырвацца, уцячы, хутчэй сам туліўся да Мар'яна, быццам шукаў у яго абароны.

— Здымай,— хітнуў стрыжанай галавой той, што першы прыбег да іх, каржакаваты, амаль роўны з усіх бакоў, як квадратны, прымружыў шырока расстаўленыя маленькія вочкі, ледзь бачныя на круглым пляскатым твары.

— Не здыму, не аддам. Мая чарга шынель насіць.

— А я сказаў — здымай,— загадаў зноў квадратны, і штосьці непахіснае, армейскае пачулася Мар'яну ў яго голасе. I двое другіх падлеткаў з такой жа вайсковай, старшынёўскаю непахіснасцю і пагрозай сталі перад ім з двух бакоў, паката расслабіўшы плечы, звесіўшы рукі, гатовыя, міргні толькі, ударыць, і Мар'ян адчуў, што гэты ўдар будзе прызначаны не хлопчыку — яму, таму што ён умяшаўся. I хлопчык адчуў гэта таксама, зразумеў, што яго абароняць, пасмялеў:

— Ты, Куб, вярхушку трымаеш, дык думаеш, што табе ўсё можна. Я табе дзве пайкі хлеба аддаў, царок-харок.

Квадратны Куб узняў руку, але апусціць яе не паспеў. Мар'ян перахапіў, ірвануў угару, крутануў, даў Кубу ўпасці на зямлю самому, секануў па шыі другога, які стаяў з боку яго хворай рукі. Мо гэтага і не трэба было рабіць, але Мар'ян спужаўся за сваю руку:

— Ну вось, цяпер пагаворым.

— Пагаворым... На фронце сілу паказваць трэ, а не на дзецях... Фашыст! — закрычаў Куб, які, вохкаючы, усё яшчэ ляжаў на зямлі.— Цурук, Крывавязы, пусціце яму юшку.

Мар'ян праглынуў «фашыста», сам не ведаў, як утрымаўся, каб не ўрэзаць носца Кубу, адчуў ужо, як пайшла нага, але замест таго каб ударыць, загадаў:

— Устань, падыміся... А трое на аднаго — гэта не фашыст? — спытаў Мар'ян і зразумеў, што пытаецца дарэмна.

— Сука, падла, будзеш у мяне зямлю грызці. Раз'еўся, дзяцей франтавікоў біць...

— Цябе і самога можна на фронт,— прыгадаў Салілу Мар'ян.

— А вось накась выкусь, мяне на фронт, а сам у тыл.За мяне ўжо бацька зямлю парыць, і ты ў мяне будзеш парыць.— У Куба на куточках вуснаў выступіла пена, вочы закаціліся. Усё гэта было знаёмае Мар'яну. Так выпручваліся, гублялі сябе маладзенькія салдаты, яшчэ не абстраляныя, пасля першай сваёй атакі, першага забітага немца. Ведаў, што трэба рабіць, але не мог, не падымалася ўжо больш рука, вельмі дзіцячы і вельмі ж бездапаможны быў тварык у гэтага квадратнага Куба.

— Кубік, Кубік, вазьмі шынель і шапку забірай,— кінуўся да Куба хлопчык з шынялём.— А ты ідзі, ідзі! — гэта ён ужо крычаў Мар'яну. Куб адкінуў шынель і шапку кінуў на зямлю, пачаў таптаць шапку. Цурук з Крывавязым сунуліся яму пад ногі, каб падняць шапку. Мар'ян спыніў іх:

— Нічога, гэта хутка пройдзе... Часта з ім такое?

Яму не адказалі, зыркнулі толькі спадылба, прыгразілі хлопчыку:

— Ну, Лепік, будзеш ноччу веласіпед круціць і на скрыпцы канцэрт нам ставіць.

Лепік скурчыўся, уцягнуў худзенькую шыю ў плечы. На твары яго каля скроняў сіненька і трывожна выступілі, заторгаліся дзве жылкі.

— Вось і пазнаёміліся,— не спускаючы вачэй з гэтых жылак, сказаў Мар'ян: — Лепік, Цурук, Крывавязы, а яМар'ян. Чаго не падзялілі?

I зноў яму ніхто не адказаў, толькі сцепаў плячыма, прыходзіў ужо ў сябе Куб, углядаўся невідушчымі яшчэ вачыма ў роўныя рады чорных яблыневых пянькоў.

— Бачу, шынель не падзялілі,— не надаў увагі іх непрыязнаму маўчанню Мар'ян.— Цяпер шынялёў багата.

— Адзін,— строга і хмурна паправіў яго Крывавязы. Крывавязы і на самай справе, галава яго амаль што ляжала на правым плячы. I пасля гэтых яго слоў хлапчукоў нібы прарвала:

— Носім па чарзе шынель і шапку.

— А сёння мая чарга надышла. Я месяц чакаў, пайку не еў, чаравікі яму чысціў...— Лепік захліпнуўся ад крыўды і замоўк.

— Шпінгалетам не паложана,— Куб нагнуўся па шынель і шапку.

— Не чапай,— падкаціўся да яго Лепік.— Шпінгалетам не паложана, а вярхушачнікам усё можна...

— Не лезь і не ляпай языком, хай бярэ,— сказаў Цурук.

— Ага, хай бярэ, хай бярэ. Хай хвост задзярэ і дасць дзёру разам з шынялём, і пішыце пісьмы трохвугольнікам. А дзетдому, а мне, а табе, Цурук, Крывавязы...

— Хай бярэ,— сказаў і Крывавязы.

— Хай бярэ,— падтрымаў яго і Мар'ян.— Будзе табе, Лепік, шынель, будуць усім вам шынялі, гэта абяцаю вам я...

— Ды хто ты такі, дуй адсюль, пакуль ціха, ірві когці,пакуль цэлы...

— Гэта абяцаю я вам,— паўтарыў Мар'ян зноў,— з сённяшняга дня дырэктар вашага дзетдома.

Лепік замоўк, замоўклі і ўсе іншыя. Куб то хутаўся ў шынель, то, здавалася, імкнуўся скінуць яго.

— Здымай, здымай весялей,— загадаў Мар'ян.— Аддай Лепіку. А сам можаш, праўда, і алюр тры крыжы. Я не трымаю.

— А я не спяшаюся,— сказаў Куб.— Цяпер я пачакаю ўжо, што будзе. Пагляджу.— Шыняля ён так і не зняў.

— Ну, да сустрэчы тады. Заўтра ўбачымся.

Мар'ян пакінуў хлопцаў і рашуча пакрочыў у Беліч, дамоў, да сваёй хаты. Але рашучасці хапіла ненадоўга. Настроенасць на хату па меры набліжэння гэтай хаты пачала праходзіць і знікла зусім, як толькі выбліснулі з-за кустоў знаёмыя цьмяныя і змрочныя цяпер, як нежывыя і нежылыя, вокны. Неяк нават не верылася, што ў простым, ахопленым змярканнем акне можа стаіцца столькі журботы і тугі, як у ашклянелых вачах нябожчыка. Здавалася, што з кожнага акна і на самай справе пазірае нябожчык, пільнуе кожны яго крок. I Мар'ян, як прыкаваны нямым дакорам вокан, замёр пасярод выбеленага вясеннім сонцам сумнага мосціка, апошняга мосціка паміж яго хатаю і вайной. Тут, на гэтым мосціку, некалі памёр дзедка. Ці мосцік любіў дзедку, ці дзедка мосцік, але няма дзедкі ў хаце — шукай яго на мосціку... Любіў і залюбіў да смерці... Дзедка вясной ішоў на мосцік, як на працу. Толькі-толькі ўгравала вясновае сонца дубовыя плахі, пракладзеныя між паляў, дзедка здымаўся з печы, браў арэхавы кіёчак, што зімаваў у камешніку, і цюк-пацюк, цюк-пацюк цягнуўся на мосцік, лажыўся на плахі, сваёй апраткаю падобны на іх. Глядзеў між шчылін на цёмную і глыбокую ваду пад ім, на малявак, што выйшлі пагрэцца, на баброў, што праслізгвалі між купін у балоце і возеры, у далёкую сінь бясконцай зямлі. I заўсёды чуў, як бы Мар'ян ні падкрадваўся, яго набліжэнне. Не кранаючыся з месца, не паварочваючыся да Мар'яна, пачынаў з ім гаворку, а мо і не з ім, гаварыў сам з сабою, таму што Мар'ян мала што з той гаворкі разумеў:

— Ён прыйдзе, прыйдзе. Я яшчэ дачакаюся. Тут яго дарога, тут яго радзіна. Няпраўда, што звера можна забіць, знішчыць. Чалавека — можна, а звера не. Ён назаўсёды. Ён памятлівы. Свае дарогі ведае, родзічаў не забывае. Ён прыйдзе, прыйдзе да мяне.

— Хто? — пытаўся Мар'ян.— I калі, дзедка, хто прыйдзе?

— Сноўдала, унучак, Сноўдала.

— Хто ён?

— А вось етага я табе не скажу. Сам убачыш. I будзеш рады.

I так з дня ў дзень. Спадзяваўся, рыхтаваўся, чакаў сустрэчы. I не дачакаўся. Адыходзячы ўжо на гэтым мосціку, паспеў, шапнуў унуку:

— Усё. Не спадобіўся, грэшны. Не прыйшоў ён з адведкамі. Сам я іду да яго. Табе перадаю: чакай. Я прыспешу яго. Чакай. Будзеш чакаць?

— Буду,— паабяцаў Мар'ян, таму што шкадаваў дзедку.

— Вось і добранька. Добранька. Тут колісь вялікая рэчка цякла. Нашым мастком яе не абхапіць было. Колькі тут сыходзілася народаў, люду рознага, звяроў. Аднымі дарогамі ўсе хадзілі. I думалі, вечна так будзе. Але разышліся, разышліся дарогі... Толькі я веру, сыдуцца зноў. Павінны сысціся. Так на свеце не бывае, каб раз і назаўсёды. Ён Сноўдала, я Сноўдала — сыдземся. Бяжы, гуляй пакуль. I чакай, чакай.

Мар'ян тады думаў, што дзедка загаворваецца, з ім такое ўжо было. I, не дбаючы сабе, кінуўся да хлопцаў. А вярнуўся — дзедку памылі ўжо. Так на гэтым мосціку ён і памёр, заснуў, што матылёк. Словы дзедкавы неяк неўпрыкметку забыліся, час сцёр, як выветрыў з памяці. А цяпер Мар'ян прыгадаў іх, як пачуў зноў на мосціку, які дачакаўся яго, застаўся нязменным з дня смерці дзедкі. Усё тыя ж дубовыя плахі, пазначаныя белым птушыным памётам, усё тыя ж шчыліны-прарэхі па-над цёмнаю вадой, стоеная ў ціхім одуме чорная балотная вада, азызлыя гурбы бабровага жытла і ладу на беразе сярод шэрага леташняга і таму нягнуткага, нерухомага чароту і, як заведзена вясной, чароту маладога, ігольчата-дапытлівага, які пракалоў, прасвідраваў ужо ваду і пяўся цяпер у неба, да сонца. Пахіленая да зямлі, утаропілася, прыглядалася да вады і да яго, Мар'яна, бацькоўская хата... Нікуды ён не адыходзіўся, ніколі ні з кім і ні з чым не развітваўся, толькі што пагаварыў з дзедкам, пабег на вуліцу пагуляць, ды трошкі вось забавіўся, загуляўся. Таму і смокча пад лыжачкай, як сустрэнуць у хаце, будзе лупцоўка, і прыйдзецца класціся спаць галоднаму, а мо абыдзецца. Вось таму цяжка і нерашуча спыніўся ён перад тым, як зрабіць апошні крок, пераступіць парог бацькоўскай хаты. А мо і не варта прымушаць сябе, не адна ж гэтая хата на ўвесь белы свет. Мар'ян адвёў вочы ад азораных нізкім вечаровым сонцам вокан сваёй хаты, паглядзеў на мосцік, з якога ўжо сышоў, і здрыгануўся. Дзедка сядзеў на мосціку, сядзеў, як заўсёды, у шурпатым сваім адзенні і махаў кіёчкам:

— Ідзі, ідзі, мы жонак сваіх не мянялі, дзетак не пакідалі. Самі іх гадавалі. Зерне наша падала — узрастала. Ідзі. I чакай, чакай.

Верачы і не верачы ў тое, што прыбачылася яму, Мар'ян адхіснуўся ад кустоў і зноў паглядзеў на хату. З хаты выхапілася Стэфа, увішная, жвавая, якой ён ведаў яе заўсёды, не спыняючыся схапіла сякеру, што стаяла каля ганка, скіравала да павеці, спрытна і ўпраўна пачала калоць дровы, расплатала на чатыры палены адзін пацурбалак і замерла, адставіла ўбок сякеру, павярнулася тварам да яго, углядаючыся ў кусты. З расчыненых сенцаў выдыбала на парог дзевачка, белагаловая, у доўгай, пэўна, матчынай кофце. Стэфа любіла ўсё яркае, кідкае.

— Мама,— азвалася з парога дзевачка, як мышка піскнула.

«Ды гэта ж дачка мая,— падумаў Мар'ян,— не дзевачка, а дачка». I адпала ўсё, што гняло і мучыла яго. Ён забыўся пра ўсё на свеце, адчуў толькі, як волгла зрабілася ў грудзях, пацяжэлі павекі, прыкінуўся агонь у твар.

— Мама,— зноў піскнула, падала голас дачка.

Але Стэфа як не чула яе. Па-мужчынску нязвыклым яму жэстам правяла па твары, быццам здымала наліплае на яго павуцінне. I Мар'ян не вытрымаў, зрабіў крок насустрач жонцы, але тут жа на яго зноў нахлынула, абрынулася ўсё, ад чаго, здавалася Мар'яну, ён ужо вызваліўся, збіла з нагі, атуманіла вочы. I цяпер ужо ён паўтарыў жончын жэст, зняў з твару павуцінне, якога не было, працверазеў і цвяроза, пазбавіўшыся і ад туману ў вачах, раз і назаўсёды вырашыў, што ніколі аніводным словам не абмовіцца жонцы пра тую фотакартку, якую атрымаў ад яе. Што было, то было. Трэба жыць. Трэба жыць...

Якой толькі лухты не наварочана пра першы крок, і папера не чырванее, усё церпіць. А калі на маю думку, дык няма ў ім ніякага геройства, адна толькі дурната. Зрабіць той крок вымушае нас інстынкт. I ты робіш, не ўсведамляючы, чаму і навошта. Рачкаваў, рачкаваў, а потым адарваў вочы і тое, што прыцягвае цябе да зямлі, вочы пабеглі ў напрамку руху, за імі, падпарадкоўваючыся далі, закону, прадпісанасці, ступае і нага. Але вось крок, другі, трэці. Тут мы ўжо не можам, каб не ўпасці, абавязаны ўпасці, мо нават расквасіць нос, заплакаць, загарлаць немым голасам. А пасля гэтага ўжо, зведаўшы боль, спагаду і суцяшэнне бацькоў, вельмі цяжка зрабіць крок новы, ведаючы, што чакае цябе, твой нос ці лоб. I вялікая хвала і пашана адвазе і ўпартасці дзяцей, якія дробненька, але няўхільна крок за крокам пакараюць такую бязмежную прастору свайго пакойчыка, крочаць праз сябе ўжо, праз свой жах і боль. Іх бы смеласць ды дарослым, не існавала б ім аніякай далечы, усюды б дасягнулі, усё б зведалі. Ці не трацім часам мы ўсяго сябе яшчэ ў дзяцінстве на гэткія вось першыя крокі, таму што сапраўды, калі параўноўваць, што мы робім у жыцці далей, што мы ў ім адкрываем, ці так ужо складана пражыць жыццё, як усе, ісці па жыццёвай сваёй зямной гарызанталі дарогаю, што набіта папярэднікамі. Туп ды туп да апошняга свайго парога, разумны на ражон не палезе.

I я быў разумны, нашпігаваны кніжнаю мудрасцю, чужым веданнем і ўмельствам. Шэсць жа гадоў правучыўся ў вучылішчы і тэхнікуме і амаль усё ўведаў пра шахту. А вось справіць просценькую аперацыю, адбурыць забой не мог, таму што вельмі ж добра ведаў, як гэта павінна рабіцца. Ведаў, пад якім вуглом павінен уваходзіць у забой, пустую пароду ці вугаль, электрасвердзел, да міліметра здатны быў разлічыць, дзе павінен знаходзіцца галоўны зарад, куды будзе скіравана дэтаніруючая сіла ўдару, на памяць ведаў цвёрдасць парод па шкале Пратадз'яканава. I гэтае веданне каменем вісела на шыі мне. Невукі бурылі, рабілі, а я, вучоны, глядзеў, спасцігаў спасцігнутае, зразумелае, раскладваў усё па схеме і жахаўся, як жа ўсё парушана і няправільна. Але прыходзіў падрыўнік, зараджаў шнуры, забой адпальвалі. I ўсё было па схеме, на патрэбную глыбіню і ў патрэбным напрамку. I ўсё гэта на працягу адной-дзвюх гадзін. А я б не ўправіўся і за пяць і шэсць, а шэсць гадзін — змена.

I за гэты час трэ было паспець выгрузіць адпаленае, замацаваць — паставіць крапёж, падтачыць і перасунуць канвеер. I нават паабедаць. I якім жа мёртвым грузам, якім давескам быў я ў брыгадзе, ходзячы па схеме, па падручніку. А ёсць жа людзі, якія здольныя так жыць і жывуць так увесь свой век. Я не асуджаю іх і не ганю. Я зайздрошчу ім, таму што яны ўсё наперад ведаюць. Сапраўды ж, усё, што ні адбываецца сёння ў свеце, некалі ўжо было. Дык навошта ж выдумляць веласіпед.

Адзін вельмі адукаваны і ўмелы крытык-юрыст пасля таго, як выйшла мая першая кніжка, у папулярным юрыдычным часопісе пачаў дакараць мяне: навошта, маўляў, герой займаецца самасудам, калі ёсць суд, крымінальны кодэкс, а ў тым кодэксе адпаведны артыкул, пад які падпадае дзеянне герояў. Гэтым трэба і кіравацца. Гэта і ёсць адзіная і сапраўдная норма нашых паводзін. I не варта мучыцца, дратаваць сябе. Да чаго ж слушна ўсё гэта, ясна і зразумела. I галоўнае — усё акрэслена, азначана яшчэ да таго, як адбылося. Дзесьці, калісь, штосьці павінна было толькі здарыцца, а крытык-заканазнаўца пад гэтае «павінна» падагнаў, падрыхтаваў ужо абух-артыкул, замкнуў у крымінальны свой гросбух.

Не, я не крыўдую на яго. Вось толькі бяда, калі ўсё, што павінна было здарыцца, ужо здарылася, то і кніжка, якую я прагну напісаць, напэўна, ужо напісана некім да мяне. Дык навошта я катую сябе і сваіх блізкіх, зводжуся ад тугі і маркоты, бяссонніцы, раздражнення, злосці. За што мне такая кара, уяўнае няведанне і прытворнае веданне.

Так, амаль што ўсе героі ўжо ўвабраліся ў сваю хату, пабудаваную па кніжных законах. Сёе-тое паспелі ўжо там і зрабіць, Я ведаю, куды яны ступяць далей, куды павяду іх я, трохі прадбачу, куды яны павядуць мяне. Правілы нашай гульні такія ж старыя, як гэты свет. Гэта таксама ведаюць мае героі і я. Дык чаго ж я пакутую, што так непакоіць мяне... Тое, што на кожнай старонцы я мушу парушаць правілы гэтай старажытнай гульні, інакш нікому з нас не цікава будзе гуляць. Гульні па правілах наогул не існуе. Па правілах я павінен падымаць Мар'яна ў завоблачныя высі духу і сумлення. Але навошта і каму ён патрэбны такі звышдухоўны і звышсумленны. Ды і звышвысь даўно ўжо занята, здаецца мне, самім госпадам богам і крытыкам, які пасецца на той райскай дзялянцы. Усім разам нам будзе цесна і сумна. А калі не будзе ніякага задзелу, ад нуды і маркоты мы можам так напаскудзіць.

Да ўсяго ж Мар'ян і яго жыццё не вельмі стасуюцца з завоблачнымі высямі. Зразумела, я не супраць, каб упрыгожыць яго і дабіцца поспеху ў гэтым упрыгожванні, але пабойваюся, каб не атрымаць за гэта на мордзе і за тое, што прыпішу яму, хаця, на цвярозую галаву, згодны: мы з ім даўно ўжо ў бойцы. I не на жыццё, на смерць. Я не перабольшваю, не інтрыгую, не імкнуся зацікавіць гэтым каго б там ні было. Навошта? Мне трэба толькі расказаць, перадаць тое, што я ведаю, пагаварыць з тымі, каго ведаю, памеркаваць і памаўчаць. I што ж такое сюжэт, інтрыга наогул.

Прыгадваецца даўняя, яшчэ калі я рабіў на шахце, гаворка з адным сталага ўжо веку праходчыкам. Шахцёры ў гадах, сапраўдныя, канечне, шахцёры, амаль што ўсе кніжнікі і філосафы. I праходчык быў з той жа пароды, ён і спытаў мяне, што такое сюжэт, інтрыга, сацрэалізм і ўсё іншае разам. На ўсё адразу я і пачаў адказваць, пачаў расказваць аб шампуры, на які ўсё нанізваецца...

— Хопіць,— спыніў ён мяне, як толькі я хацеў перайсці да народнасці,— усё зразумеў. Зразумеў, як пішуць кніжкі: гэта спачатку ўсё праўда, праўда, а пад канец — хлусня, хлусня, хлусня.

Дык вось такой хлусні, па пісанаму, па законах, ні спачатку, ні ў канцы мне і не хацелася б. У жыцці ж усё складана, не ўсё састыкавана. Людзі не рэйкі. Не выцягваюцца яны ў адну, як нітка, прамую, па іх не пусціш паравоз.

Але ў той жа час па тым, наколькі сёння мы пра ўсё і аб усім ведаем, як мы інфармаваны аб усім, як вытанчана наша фантазія — каму патрэбна адна толькі голая праўда. Крыху б прыбраць яе, каб надаць самавітасці, праўдападобнасці. Які ж гэта чалавек, што з павагаю адносіцца да сябе, зробіць такую ласку, паверыць голай праўдзе, хай ужо будзе адна хлусня, хоць падвесяліць.

Не ведаю, не ведаю... Аніяк не ведаю, ці здольны я так распрануцца, каб мне паверылі, што я сапраўды голы, ці так апрануцца, што і немаўляці будзе бачна: голы ж, голы, праўда гэта будзе ці хлусня. І ці будзе, таму што, таму што... Жыццё там, за акном, апрача пісьмовага стала, замерла, кончылася, а ці пачнецца, адбудзецца тут, хто можа адказаць. Хто здольны загадзя прадказаць твой лёс, калі табе наканавана памерці і нарадзіцца зноў. I ці варта паміраць. Ці варта нараджацца. I свайму ж слову няма веры, такой, як... у нябожчыка. Труна ўжо на стале, і ў труне жывы некалі чалавек, дырэктар нашага дзіцячага дзетдома... Не, і гэтаму няма веры. Толькі ж учора ён праводзіў цябе берагам ракі, дапамагаў грузіць лодку, адпіхваў яе, махаў, развітваючыся, рукой. I вось яго ўжо няма. Ты ведаеш, што гэта так, гэта незваротна, але ўсё роўна не згодны. Не згодны жонка, дзеці, аднавяскоўцы. Хаця нічога ўжо не паправіш, не зменіш. Каля ног нябожчыка смертна цвітуць апошнія развітальныя кветкі, і на зубах пах тлену і распаду. Жыццё адбылося. I ні слова, ні імгнення ў ім не перамяніць, ні пераправіць... Але як цяжка саўладаць з самім сабою. Памяць, як сабака, усё рве і рве ланцуг, рыскае, кідаецца ў бакі, шукаючы след, здаецца, знаходзіць яго, бярэ, набывае веры і губляе яе. Анічому не верачы, ты і сам голы, як камень, і, што болып страшна, мітуслівы, нікчэмны, кожнаму табе хочацца дагадзіць, спадабацца. Даходзіш да такога краю, што і сам сабе пачынаеш дагаджаць. Ліслівіш сам перад сабою, ловіш сябе на гэтым і гідкім робішся сам сабе. I ручка спатыкаецца на паперы: калі ўсё так, каму гэта трэба. Чыху не варты твае пакуты, дваістасць. Ці заслугоўвае ўвагі тое, што сёння яшчэ не адстаялася, не высветлілася, што не перайшло яшчэ ў мінуўшчыну. Ці не лепш — аб гэтым мінулым, кананізаваным і распісаным ужо. I ўвесь час будзе перад вачыма нейкі ўзор. I словы будуць здабывацца з таго, апісанага ўжо мора, не з такою натугай, больш лёгка, звыкла. Хаця, прывычка і магія аркуша паперы, словы здабываюцца лёгка і цяпер. Але гэтая лёгкасць і збівае мяне з тропу. Няма напружанасці, проста ліецца паток, ніжуцца слоўцы: вылецела адно, пацягнула за сабою другое. I так бясконца, лена цягнецца па белай раўніне ліста ручаёк, расцякаецца, як у паводку, па далінах, упадзінах, кустах. Няма і намёку на тое, што мне давялося бачыць, калі я наглядаў за той жа вадой яшчэ ў дзяцінстве, што згадваецца цяпер.

Састарэлая, старадаўняя сярод лесу і балота вадакачка. Ні людзей, ні гукаў, усё як замерла і вымерла тысячу гадоў назад і цяпер бярэцца прахам, вусцішна растае сярод лета. Час ад часу злёгку нешта, праўда, пашумлівала, але шум той быў як тагасветны. Бурчалі, сварыліся між сабой чатыры мураваныя калодзезі-вежы. Здавалася, там, у гэтых вежах, і раставала, знікала ўсё існае, чэрці ці ведзьмы варылі сабе кашу. Па жалезнай лесвіцы я падымаюся на мураваны дах вежы, бачу люк, падымаю яго. У твар б'е ўзвар'яванасць успененай вады. Я не магу зразумець, што адбываецца. Вада бурліць і клякоча, але чаму яна не падымаецца ўверх, не пераліваецца цераз край, не руйнуе цэглу, што скавала яе, увесь час на адным узроўні, і такое ж пастаянства раз'ятранасці, раз'юшанасці. Сёння я разумею, што яраснасць тая была ўсё ж скіраванаю, было ў яе выйсце, недзе былі пракладзены адводныя трубы, якіх я не бачыў. Па тых трубах вада напорна і ўцякала з палону і таму з такой радасцю, так напята-туга біла ў дно вёдзер, з якімі людзі прыходзілі да калонак, у далоні дзяцей і дарослых. Я ж не адчуваю радасці ад таго, што зроблена, напісана. Значыцца, недзе фальшыўлю? Я імкнуся зразумець, адкуль гэты фальш, узнік сёння ці цягнецца за мною здаўна, а мо гэта знайшла мяне будучыня мая. Слова не маніць, маняць словам. I самая страшная мана — мана шчырая, з якой ты ўжо звыкся, у якую ўжо сам верыш. А я ўжо зрадніўся з тым, за што ўзяўся, што сёння раблю, жыву гэтым і пытаю сябе: ці бывае лжывым жыццё, ці бывае лжываю праўда? Таму што ўсё, аб чым я хачу расказаць, ужо адбылося, і гэта праўда. Жыццё і праўда. Канечне, не аднаго чалавека, а вялікага мноства людзей, якіх я ведаў, бачыў, слухаў. Дык чаму ж яно не зводзіцца да адной праўды і аднаго жыцця? Шмат жа каго з гэтых людзей ужо няма і на свеце. Ім ужо ніхто і нішто не пашкодзіць, ніхто не здольны хоць што-небудзь перайначыць у іх жыцці, не зведаць ім ужо і сораму за сваю праведнасць ці няправеднасць. Усё нішто, тлен і забыццё. Дык чаму ж гэта павінна мучыць і так мучыць мяне? Мая ж задача простая — сумленна, «па меры таленту і праўдзівасці», выказаць усё, што было. Але не выказваецца, хаця я не зусім чужы пры ўсім тым, што адбывалася, і не заўсёды толькі наглядальнік. Я ўмешваўся, спрабаваў выратаваць свой сад і сваю хату, спрабую гэта зрабіць і сёння, таму што не ўсё яшчэ скончылася, ёсць яшчэ надзея, яна жыве ўва мне разам з памяццю і асуджае мяне. Я не ўнікаю гэтай асуджанасці, прымаю яе. Унікаць, хавацца позна, на свеце шмат чаго, што мацней за нас. I гэта не рок, не лёс, не прадпісанасць. Проста праца — выхад з тым, што ты маеш, на што ты здатны, на суд людзей. I выхад гэты не заўсёды з добрай старонкай таго, што табою вапісана, з адкрыццём ці вынаходкаю, можна і з цаглінаю, і з табурэткаю, зробленымі табой жа, розніцы няма, хаця чамусьці лічыцца — з кніжкаю, адкрыццём больш ганарова. Толькі ж наша жыццё адбудзецца ўсё роўна, знайшлі ці не знайшлі, сказалі ці не сказалі мы што-небудзь сваё. Адбудзецца, калі ўжо з'явіліся мы на свет, і каму ёсць што сказаць, той усё роўна скажа, чым бы ён ні займаўся, дзе б і што ні рабіў. Трэба толькі заглядваць увесь час у калодзезь, бачыць ці адчуваць трубы, што адводзяць паток. А я іх на гэтую хвіліну не бачу, не адчуваю.

Звычайна, калі працуеш, тады і чытаеш. Чытаеш што-небудзь добрае, сапраўднае, каб замкнулася поле, на якое ты сябе выганяеш, што карову на пашу. На такое поле я намагаюся загнаць сябе, але нічога не выходзіць. Скрушліва перабіраю кніжкі, якія мне даспадобы. Але цяпер я іх баюся. Адкуль страх? Не ведаю. Мо адрывае мяне ад іх мая ж уласная бясплоднасць, бездапаможнасць, тое, што я не бачу сёння пакуль што далей аднаго радка, які пішу зараз, не ведаю, куды пайду, як ступлю. Усё нібы ў тумане. Але ў такім жа тумане не адзін толькі я, і туман — гэта не так ужо і блага. Калі ўсё навакол відно, калі дарогу табе пазначылі, асвятлілі ліхтарамі — тады па ёй трэба толькі проста ісці і не думаць; калі дужыя ногі, можна абысціся і без галавы. У сляпых, як правіла, добры слых і нюх.

Я прачытаў гэтыя радкі, сумеўся і адклаў убок кніжку. Што гэта, я, здаецца, зноў на даху калодзезя-вежы, толькі цяпер узбурлена і напружана ўсё ва мне. «...Сон, навеянный мне ложью»,— паўтараю я зноў і зноў сам сабе. Схіляюся над кніжкаю, шукаю гэтыя словы, іх там няма. У Дантэ крыху інакш. Але гэта мяне ўжо не бянтэжыць. Я зрушыў, скрануў сябе з мёртвай кропкі. Аб гэтым сведчыць кніжны радок, што мімаволі ўпіўся ў маю падсвядомасць, радок, які я пачаў перарабляць ужо: сон, навеянный мне ложью. Ды з гэтага ж усё і пачыналася — з ілжывага сну, які я прыняў за рэальнасць, калі сышоў, збіўся са сваёй дарогі.

Я заўсёды любіў паязды. Але з цягам часу любоў гэтая не тое каб прайшла, пацьмянела і неяк адышла ўбок. Змяніліся самі паязды, за хрыбтом у сібірскай прасторы яны былі зусім інакшымі, чымсьці ў Беларусі: электрычкі і экспрэсы. А цяпер я зноў быў у Беларусі і ехаў да сябе дамоў. У маю адсутнасць паязды змяніліся і тут. Але гэты, вось дзіва, застаўся нязменным. Пяцьсот вясёлы, як кажуць, рабочы паяздок, жывая гісторыя на рэйках, гісторыя айчыннага вагонабудавання. Вагончыкі і вагоны ад першых, напаўдраўляных, і да сучасных, гэдээраўскіх, цвёрдыя — сядзячыя, з лаўкамі з рэек, спінкамі, зацёртымі і заседжанымі да касцянога бляску; мяккія — спальныя, з аксамітнымі ярка-чырвонымі прадушанымі матрацамі. I адыходзіў гэты паяздок, як знарок, апоўначы. Нуль-нуль мінут, нуль-нуль гадзін, час, які я заўсёды востра адчуваю і якога пабойваюся, як усе, хто рос у вёсцы. Няўчассе, калі вылазіць нячыстая сіла і кіруе светам, і трэба хавацца, каб пе трапіць ёй на вока, пакуль не загалосяць першыя пеўні. Глухая пара, калі знікаюць, сціраюцца ўсе межы паміж часам. I было гэта як бы нейкім прадвесцем мне. Я мог адрынуць, адхіліць усё, што пражыў і перажыў, пайсці назад, вярнуцца да самога сябе, таго, якім я заўсёды хацеў быць, застацца назаўсёды, бедаваў, што гэта немагчыма, і праз гэтую немагчымасць усё ж спрабаваў гадоў пятнаццаць напаткаць, дагнаць самога сябе, ранейшага. I вось цяпер гэтым паяздком у ліхаманцы вакзальнай мітусні, у міжчассе мне, здаецца, была дарована апошняя надзея. Мінулае адраджалася. Аб гэтым сведчыў і чорны паравозік, які ўжо быў прычэплены да паяздка, адзіны, пэўна, паравозік, што ўцалеў на гэтай дыстанцыі, астматычна і нудліва дыхаў сярод электрычак і цеплавозаў. Гэта сцвярджалася і замацоўвалася і маімі спадарожнікамі-пасажырамі, у асноўным вясковымі дзядзькамі і цёткамі, якія нібыта знарок сёння выйшлі са сваімі клункамі, абаранкамі цераз плячо, сеткамі.

I вясковай гаманой з далёкай пасляваеннай разрухі і бязладдзя, а больш за ўсё тым доўгім і блытаным маршрутам, па якім было прадпісана бегчы адстаўному паравозіку ўсю доўгую ноч да самага полудня: на поўдзень і на поўнач, на захад і ўсход.

Мо хто і не паверыць, скажа, што так паязды не ходзяць, такі маршрут немагчымы, як немагчыма і тое-сёе іншае ў гэтай кніжцы. Знойдзецца такі цвярозы і разумны і скажа: не, такога не бывае, паязды ў нас ходзяць толькі прама, усе рэйкі кладуць толькі прама, значыцца, і дарогі ўсе прамыя. Што ж, я згодны з ім, я сам некалі так думаў і сумняваўся ў тым, што напісана мною ж, пакуль не давялося пабыць на Кубе ў ціхім і светлым гарадку Камагуэй, які даводзіцца пабрацімам нашаму славутаму гораду Слуцку. Не ведаю, як у Слуцку, а ў каменным, пранізаным сонцам Камагуэі, горадзе, які, здаецца, нарадзіўся з марской хвалі, раніцай, як і ў кожнай вёсцы на Палессі, пяюць пеўні, і ў тым заморскім горадзе можна заблудзіць, як у сапраўдным палескім лесе. I я заблудзіўся ў самым цэнтры сярод белага дня, на прамой, здавалася, як страла, вуліцы, адразу ж як толькі пакінуў турысцкі наш аўтобус, адышоўшы ад яго нейкія толькі сто метраў. Мне быў добра бачны востры шпіль гмаху, каля якога прыпаркаваўся наш аўтобус, і я браўся, здаецца, прама на гэты гмах, мяне адгароджваў ад яго адзін толькі будынак, трэба было павярнуць за вугал яго, і я на месцы. I я ўжо расслабіўся, лічыў, што прыйшоў. Абышоў будынак, павярнуў за вугал і атарапела спыніўся, арыенцір мой знік. Памятаючы ўсе свае блуканні па лясах Палесся і сібірскай тайзе, я спыніўся і агледзеўся. Шпіль гмаху-арыенціра апынуўся чамусьці ў мяне за спіной. Я не верыў сваім вачам. Па ўсім ён павінен быў знаходзіцца наперадзе. Што было рабіць, я вярнуўся назад. I зноў гмах-арыенцір падмануў мяне, вынырнуў збоку. I такім чынам мы гулялі з ім у хованкі мінут трыццаць, пакуль лоб не ўзмакрэў ад гарачыні кубінскай зімы; літаральна заблудзіўся сярод трох хвой, хоць пачынай крычаць сярод асфальту ў роспачы, як у лесе, і я гатовы быў ужо крычаць, ды выпадкова наскочыў на свой знерваваны ўжо ў чаканні мяне аўтобус. Гід-перакладчык развеяў чартаўшчыну, у якую пачаў ужо ўпадаць: вуліцы Камагуэя пабудаваны так, што цягнуцца адразу ва ўсе чатыры бакі свету. Не вуліцы, а лабірынты, каб збіваць з панталыку піратаў, якія неаднойчы ў мінулым рабавалі горад. Я не мог уявіць сабе, як гэта вуліцы могуць ісці адразу на ўсе чатыры бакі свету, не мог, хоць і абмацаў іх сваімі нагамі. I расказваю я гэта, каб яшчэ раз засведчыць, да чаго ж будзённая наша фантазія і якая фантастычная рэальнасць...

А поезд мой ужо бег, спяшаўся, пакрыкваў у цемру. Я ляжаў на верхняй лаўцы. То паглядаў у акно, думаў адразу аб усім, увязваючы ў адно час і дарогу, то задрэмваў, у паўзабыцці спрачаўся з самім сабой, нешта прызнаваў, ад нечага адмаўляўся. Пранізаны гудком паравоза, прахопліваўся, дзівіўся з самога сябе, з таго, што я нарэшце еду і ў той куток, да якога я даўно імкнуўся, дзе сон і ява так цесна перапляталіся між сабой, што я ўжо быў не здольны адрозніць, дзе падман, унушэнне, а дзе ж праўда, губляўся, на самай справе я еду ці гэта толькі працяг маіх бясконцых сноў, у якіх я зведаў столькі суму і радасці ад таго, што ехаў, вяртаўся, і столькі ж расчараванняў.

Я з дзяцінства любіў паязды. Іменна паязды, а да паравозаў адносіўся абыякава. Хаця, калі падумаць, для хлапчука больш займальным павінен быць паравоз. «Авечкі», «Шчукі», «ФЭДы», «ІСы», мурзатыя, трохі як пазасветныя, качагары і памочнікі машыністаў, зіхатлівыя дышлы, топкі, якія дыхалі агнём, рэверсы, інжэктары, манометры — аб усім гэтым я ведаў і чуў, таму што сам быў з сям'і чыгуначнікаў. А на паравоз за ўсё сваё жыццё далей тэндэра так і не падняўся. I не вабіла, нейкім вельмі ўжо няхатнім ён быў для мяне, а мо наадварот, я звыкся і зведаў гэты паравоз раней, чым нарадзіўся,— праз бацьку, дзядзьку, суседзяў, спрэс чыгуначную нашу вуліцу, мо таму і глядзеў на яго, як на парася, што рохкае ў хляве. Да ўсяго, як я чуў, у паравозных топках часта палілі людзей: «мяшочнікаў», якія ездзілі па прадукты ў Заходнюю Беларусь і на Украіну; афіцэраў, якія вярталіся з фронту. Дабро брыгада дзяліла, а афіцэра — ломам па кумпалу і ў топку. Знайшлася такая вось брыгада, канечне, не на нашай вуліцы і не нашай нават станцыі, а з суседняй, зразумела, суседняй. Таму паравозы я заўсёды абыходзіў бокам, зусім іншая справа — паязды. У іх не было паравознай пыхлівасці і фанабэрыстасці, адасобленасці. Стаяць сабе ціха-мірна, сашчапіліся паветраправоднымі шлангамі, як за рукі пабраліся, далонь у далонь. Праваднікі заўсёды ў чыстым, хаця і непадступна строгія да нас, падлеткаў, пільна спраўляюць з кожнага білет, ахоўваюць дзвярныя праёмы, і абхітрыць правадніка, залезці ў вагон ці хаця б у сабачую скрынку для мяне заўсёды вялікая спакуса. Перахоплівала дыханне, як перахоплівала і тады, калі мы, хлопцы з чыгуначных вуліц, сігалі на хаду поезда пад вагоны, перабягалі цераз рэйкі ці залазілі на тармазныя пляцоўкі, ехалі кіламетры два і ляцелі, губляючы адчуванне свайго цела, пад адхон. Заманьвалі прастора, навіна расчыненай за апошнім семафорам зямлі, навіна паязных людзей, іх гамонкі, чаканне самой гэтай навіны, што была зямлёю і часам. Усё гэта прайшло, абмялася, абтапталася, асвойталася, сцерлася з памяці, як дождж і вецер сціраюць з ліста паперы напісанае чарнілам, толькі фіялетавыя размытыя пісягі, толькі маленькія, ледзь бачныя воку ўжо набраклыя драпінкі — след пяра, якое некалі прайшлося тут. Рукапісы не гараць, іх цяпер ніхто не паліць, навошта, калі яны самі проста блякнуць, выгараюць.

Цяпер гэтыя абгрызеныя часам задзірынкі-падрапінкі пад аднастайны постук колаў поезда, што бяжыць у цемру, пачынаюць зноў набракаць, насычацца згубленаю памяццю, ажываць. I мроілася мне, што я нікуды не еду, што я ўсё яшчэ на пероне, маленькі, пранырлівы, настырны. Я адзін супраць усяго белага свету. Я і поезд, састаўлены з касабокіх зялёных, з лупленаю фарбаю вагончыкаў з задымленым верхам, драўляных і металічных уперамешку. Строгая правадніца з таго далёкага часу, з дзяцінства, вартуе вузенькую шчыліну дзвярэй, сталага веку ўжо вясковая цётка, а гэта значыць надта ж пільная, самая пільная з усёй чыгуначнай варты. Міма такой і мыш не праскочыць, таму што яна яшчэ дакастрычніцкая, вырасла на мякіне, разумее і бачыць усё не толькі вачыма, а ўсім целам, да смерці баіцца паязнога начальства, кожнага жывога чалавека, інакшага, чымсьці ў яе, чыну і звання, даражыць сваёй работай. Трохі сабачая, праўда, работа, але яна прыстаўлена да яе, і гэта ўсё ж лепш, чым выжыльвацца ў калгасе ці забіваць кастылі ў шпалы. Мо гэта нават мая цётка, яны амаль што ўсе ўладкаваліся правадніцамі на чыгунцы. Прыкідваліся да мяне, прымалі мяне за пляменніка, калі завітвалі да нас у хату, і адварочваліся на вакзальным пероне: пры выкананні службовых абавязкаў. Чаму ж я праг трапіць іменна ў яе вагон? Адным словам не растлумачыць, тут былі свае далікатнасці, а самае галоўнае — праваднік-жанчына. Яна не здольная была наладзіць табе такога пендзеля, як праваднік-мужчына. Калі што якое, ад яе можна было і ўцячы. Можна наплесці лухты, адцягнуць увагу, жанчыны дапытлівыя, хаця на выгляд яны, здаецца, і непадступныя, сэрца ў іх спагадлівае. А да ўсяго іншага, як помніцца мне, я ўжо ехаў у гэтым вагоне. Вылез таму, што да болю знаёмай здалася мне станцыя. З аднаго боку, я мог паклясціся, што ніколі ў жыцці не ехаў тут, а з другога — станцыя была ў маёй памяці. Усё было ў памяці — ад блакітна-шэрага паветра над галавой, дзіўнавата шчымлівага, журботна роднага, да рудога пакгаузіка, дзе спыняўся лакаматыў. Я помніў нават гэты лёгкі ветрык, які забаўляўся з вугальным пылам і бельш пяском, кружыў іх па нероне. Вецер, які пранах наравозным гарам і дарогаю. Штабялі лесу, якія ляжалі амаль што ўсутыч з рэйкамі. Яркую зеляніпу травы і кустоў за імі, а крыху наводдаль — базарчык, змрочна-шэры, запаволена-ляні-вы,— усё пазнавалі мае вочы. Вось чаму я выхапіўся з вагона раней, чым паспеў уцяміць, як зпоў траплю ў гэты ж вагон, аббег платформу, базарчык, вакзал, усё зноў пазнаючы і не разумеючы, адкуль гэтая знанасць, з глыбінь якой падсвядомасці, вачыма каго я гляджу на ўсё гэта. Правадніца прыкмеціла, як я стрэліў міма яе з ваго-па, і цяпер з упэўненасцю старой і сытай кошкі сачыла, як я крадуся да поезда. Яна прадбачыла, апярэджвала кожны мой крок і ў любую мінуту была гатова перахапіць і спыніць мяне. I такое задавальненне сачылася з яе пры-мружаных падманлівай дрымотай вачэй, што я мімаволі спатыкнуўся. Яна сцерагла мяне, пасвіла і забаўлялася, гуляла са мной у хованкі. I я таксама пачаў гуляць у тую ж гульню, з наўмысна абыякавым выглядам прайшоў міма яе, як міма слупа ці дрэва. Мне абавязкова трэба было ехаць гэтым поездам. I я не сумняваўся, што так яно і будзе. Самае галоўнае тут было адмесці, забіць усе сумненні, не даць ім авалодаць табою, інакш ты надоўга саб'ешся з нагі і ўдачы. Бадзяга павінен свята верыць лёсу і сваёй зорцы, калі ж ён страціў такую веру, значыць, апусціўся ўжо на самае дно. Хай цябе паб'юць, не адчапляйся ад таго, за што ўхапіўся, трымайся свайго, і ў цябе нерад будучыняй, мо яшчэ больш горкай, будзе апраўданне: не змог, не атрымалася, таму што быў не пры сваёй памяці, цябе выбілі з памяці: а калі б не выбілі, калі б, то... I з чыстым сумленнем, верачы ў сябе і сваю ўдачу, ты можаш пачаць усё спачатку. I хай усё спачатку і да канца паўторыцца зноў, а мо ўжо будзе і горш, ты будзеш так настырацца, што цябе прыдушаць, заб'юць да смерці, ты адыдзеш, усведамляючы, што зрабіў усё, што здолеў, на што быў здатны, і нават больш, таму што не здаўся, не апусціў рук. I толькі вось смерць... А калі б не яна, калі б крышачку толькі яшчэ, ты б дамогся свайго. I ты дакажаш гэта, хай толькі цябе ажывяць. Ты паедзеш, увойдзеш у вагон, няма такой варты, няма такіх праваднікоў, якія змаглі б устрымаць цябе, заступіць табе дарогу.

Да таго ж я раптам успомніў, што ў маім жыцці былі ўжо такі непрыступны поезд і такая непрыступная правадніца. А я абхітрыў яе, абвёў вакол пальца. Не змог увайсці праз дзверы, залез праз акно. Праўдзівей кажучы, мяне ўцягнулі ў акно чыесьці дужыя рукі.

Нешта падобнае я надумаў зрабіць і цяпер. Мне абавязкова трэба было ехаць гэтым поездам, нібыта другіх не існавала. I гэта, зрэшты, было так на самай справе. Часта так здараецца, што чалавеку на нейкае яго дзеянне, на жыццё і лёс даецца ўсяго толькі адно імгненне. Дзесьці ледзь-ледзь насцярожана і ціха прыадчыняюцца дзверы, і ён павінен не марудзячы шмыгнуць у шчыліну, створаную лёсам, шмыгнуць ці пашырыць яе плячом і ўвайсці не думаючы, інакш дзверы зачыняцца ўжо назаўсёды. I застанецца яму толькі біцца да крыві ў тыя дзверы лобам. А яны ўсё роўна не адчыняцца больш. Ніколі. Гэта тое ж самае, чаму ў адну тую ж раку нельга ўвайсці двойчы.

Такім чынам мінала, канчалася маё імгненне, перада мной быў мой поезд, мая шчыліна, мая дарога, вартаўніца майго лёсу і жыцця. Але я не ведаў, не здагадваўся аб гэтым, я проста хацеў ехаць, таму што не мог не ехаць. Мне чамусьці здавалася, што ва ўсім белым свеце не засталося больш паяздоў. Гэта быў апошні і якраз туды. Куды? Вось гэтага я не ведаў. Туды, і ўсё. Туды, куды па білетах і без білетаў адбывала ўжо шмат іншых, вачыма каторых я цяпер бачыў гэтую станцыю. Туды, дзе яны, а цяпер ужо і я нешта недарабіў, пакінуў, дзе мо і па сённяшні дзень застаўся я сам. I я павінен туды дабрацца. Не таму, што там мяне чакала сустрэча з кім-небудзь, мо і з самім сабой, а таму, каб пераканацца, што ўсё гэта было, усё гэта сапраўднае, не падробленае, для нейкага растварэння, зліцця з радасцю існавання, не да канца перажытаю мною там, з небам, не падобным на гэтае неба і на ніякае іншае не падобным, дзе ўсё замерла ў чаканні, прадбачанні майго з'яўлення. Вось куды адыходзіў гэты поезд, а людзей, якія ехалі ў ім, можна было ў разлік не браць. Яны былі як нерэальныя і існавалі, каб прымусіць мяне паверыць у рэальнасць поезда, дарогі, імгнення і таго кутка, куды я імкнуўся, хімерычнай маёй паездкі на станцыю, куды паязды прыбываюць раз у сто гадоў, а то мо і радзей.

I я, не зважаючы на правадніцу, шмыгнуў пад вагон і ў першае ж акно, каля якога былі людзі, працягнуў рукі, не думаючы, што за гэтым адбудзецца, што пакладуць тыя, у вагоне, у мае рукі — хлеб ці камень, возьмуць іх, прымуць ці ўдараць па іх. Мяне падхапілі, адарвалі ад зямлі і ўцягнулі ў купэ, лічы, узнеслі на сёмае неба. Але недарэмна гавораць: ніколі не хадзі па той дарозе, па якой аднойчы ты прайшоў ужо. Не паспеў я ачомацца, устаць на ногі, як у купэ апынулася і правадніца. Я сарваўся з месца і пабег. Усё паўтарылася, усё было так, як і тады, у дзяцінстве, калі першы раз вось такім чынам апынуўся ў такім жа вагоне. Адна толькі розніца — выкрылі мяне, што я без білета еду ў поездзе, калі ён ужо крануўся. Уся брыгада, кантралёры, рэвізоры, праваднікі, гналася за мною. Калі б поезд набраў ужо хуткасці, як тады, я б уцёк, чорта б яны мяне ўзялі. Уцёк бы па дахах вагонаў, як і тым разам: набліжэнне моста цераз рэчку выратавала мяне ад рэвізора. Ён, канечне ж, палез за мной на дах вагона, але блізкі грукат сталёвых пралётаў моста спыніў яго. Ён пабаяўся гнацца за мною далей, ашчаджаў галаву, яе магло знясці пралётам моста, сталёваю бэлькай адхапіць, як брытвай. Ён ведаў аб гэтым, ведаў і я, і ў мяне была галава на плячах, не капуста, галава, якой я таксама рызыкаваў, але не баяўся рызыкі, як баяўся рэвізор, таму што ён быў загоншчыкам, паляўнічым, а я дзічынай. А для дзічыны дзвюх смярцей не існуе.

I цяпер я быў дзічынаю, але поезд мой стаў, мёртва прыкіпеўшы коламі да рэек, нібы і не збіраўся ніколі і нікуды адыходзіць. Мяне гналі праз усе вагоны да самага паравоза. З пляцоўкі апошняга вагона я і ўзабраўся на тэндэр, хацеў закапацца ў вуглі, але мне не дазволілі. Я скочыў з тэндэра ў паравозную будку, яна была пустая, не гарэў і агонь у топцы. Топка зазывала мяне да сябе: самае схоўнае месца, самая надзейная схованка на свеце. Ніхто не знойдзе. Але я ведаў, што гэта лавушка, пастка. Варта мне было нырнуць туды — і імгненна запалыхае агонь. Я згару, як згаралі афіцэры, што вярталіся з фронту дамоў, ці «мяшочнікі». Выйсце было адно, немагчымае, неймавернае, але ўсё ж выйсце. Пакінуць поезд, здацца і сто гадоў чакаць наступнага ці спрабаваць непрыкметна зноў залезці ў акно гэтага.

Я саскочыў на зямлю, за мной пасыпаліся з вагонаў і мае ганіцелі. I колькі ж іх было. Да іх далучыліся, здавалася, і тыя, хто толькі што падаў мне руку, дапамог залезці ў вагон. Усе яны гналіся за мной, палявалі зайца. Я бег па састарэлай, як вымерлай станцыі: міма калонкі, дзе бралі ваду некалі паравозы, а цяпер яна была бяздзейнаю, без кроплі вады; міма вакзальных ларкоў, якія не рабілі, прадаўцы спалі, схіліўшыся за цьмянымі, стагод дзе не мытымі вітрынамі над заплеснелымі зялёнымі бутэрбродамі з каўбасой і сырам; міма трухлявых цяпер ужо штабялёў лесу, які рассыпаўся ў прах ад аднаго толькі подыху ветру; бег па парослых мазутнаю травою шпалах, пакрытых болькамі, з'едзеных іржою рэйках, па якіх ужо сто гадоў ніхто не ездзіў. I на гэтай каляровай гнілі былога свята хуткасці і руху мяне заўсёды даганяў гудок паравоза. Даганяў заўсёды таму, што гэта быў даўні мой сон-трызненне, насланнё, пракляцце маё. Паравозны гудок скаланаў і разбураў вакзал, ларкі, штабялі лесу, нібы скрозь зямлю правальваліся, знікалі і людзі. Поезд кранаўся, я заставаўся адзін. Ні душы вакол. Нікога, толькі невідушча і цяпер ужо бязгучна бег у сінь і блакіт неба поезд. I тут я звычайна прачынаўся, агорнуты неверагодным смуткам, збянтэжаны, адчуваючы, як наплываюць і шчыплюць твар слёзы. Не трапіў, не трапіў. Лепш бы ўжо і не прачынацца, так шкада мне было поезд, які паехаў без мяне. Пазбавіўшыся ўжо сну, наяве я яшчэ больш востра адчуваў, што павінен быў ехаць у ім. Куды? Гэтага я зноў не ведаў. А хацеў бы ведаць. Хацеў быць у тым поездзе, і шкада было ўжо і сну, таго, што ён заўсёды рвецца на адным і тым жа месцы. Ён не адставаў ад мяне гадоў дзесяць. Я не мог заснуць з-за яго ўначы. Адчуванне чагосьці невыказна добрага, ад чаго заваблівала, заманьвала мяне ў дарогу, сціскала сэрца, ахоплівала такая туга, што я не мог і варухнуцца, быццам трапляў пад шахтавы абвал ці дрэва падала на мяне, часам жа здавалася, што я проста ў абдымках кагосьці жывога. Я імкнуўся вырвацца з гэтых абдымкаў, спрабаваў устаць і не мог, толькі нема крычаў: «Хто ты, адкуль ты?» Адказу ніколі не было. Прамога адказу, голасам ці гукам. Але непрамы быў, толькі я тады не разумеў, што гэта адказ. Урэшце мне ўдавалася перавярнуцца, пазбавіцца гнятлівага суму ці хоць трохі прыглушыць яго паўсядзённым, што чакала мяне раніцай, як толькі я падымуся, тымі абавязкамі і клопатамі, якімі я жыў у той час у далёкім маім горадзе. Я зноў непрыкметна ўпадаў у дрымоту і бачыў другі ўжо сон. I зноў жа нязменна адзін і той жа. I тут трэба сказаць, калі першага сну я баяўся, то другі выклікаў, прасіў, каб ён сасніўся мне, як просяць паказаць дарагую і памятную фотакартку. Не ў прыклад першаму, ён быў вельмі кароценькі, ён не сцягваўся, таму што ў ім нічога не адбывалася, ну зусім нічога. Я ішоў берагам Пятлянкі, ішоў сабе, і ўсё, вяртляваю, як сама рака, сцежкаю, па белым пяску і чорным глеі, праз асаку, што расла пры беразе. Неба над маёй галавою было заўсёды сіняе, сонца яснае і добрае, вада ў Пятлянцы пяшчотная, і я нікуды не спяшаўся, ніхто не падганяў і не чакаў мяне ні адзаду, ні наперадзе. Але я ведаў, куды іду, і ціха сам сабе радаваўся. Туды, дзе Пятлянка ўпадае ў другую рэчку, вельмі вялікую для мяне, хаму што большай я не бачыў. Дзесьці каля гэтых дзвюх рэчак ёсць старыца, а праз яе вельмі стары, старадаўні масток, такі старадаўні, што і дарога да яго з двух бакоў зарасла, памерлі даўно ўсе, хто хадзіў па ім і ездзіў. На тым мастку сядзіць, грэе на сонцы старыя свае косці дзедка, якога ніхто, акрамя мяне, і не бачыць. Ён глядзіць на такую ж нябачную чужому воку сцежку. Пра яе ведаем мы толькі двое. Гэта былая звярыная сцежка, па якой стагоддзі, тысячагоддзі хадзілі на вадапой цары прыроды, магутныя лясныя волаты-зубры. Апошняга з тых зуброў забілі некалькі дзесяцігоддзяў назад, толькі мы з дзедкам не верым гэтаму. Мы чакаем, калі ён вернецца, таму што наогул не верым у смерць. Хто нарадзіўся, што з'явілася на зямлі, тое ўжо вечнае, непадуладнае смерці, таму што належыць не каму-небудзь аднаму, а ўсім, усяму свету, усёй зямлі і памрэ толькі разам з зямлёй. А пакуль яна ёсць, усё на ёй жывое. Я нават ведаю, калі з'явіцца з небыцця наш з дзедкам звер, кашлатая наша ўцеха і радасць, і таму мінаю дзедку, які дзесяцігоддзямі не пакідае мастка. На зліцці рэк, дзе растуць дубы, якія памятаюць яшчэ варагаў і грэкаў, у засені іх, стаіць напаўразбураная хатка, сплаўная кантора, якая засталася тут яшчэ з той пары, калі па Пятлянцы сплаўлялі лес. З той пары захаваліся і далёка крочылі ў ваду палі, дзе-нідзе праз іх перакінута бярвенне. I я падыходзіў да гэтых паляў, узлазіў на цёплае бярвенне, лажыўся на яго, прыпадаў тварам амаль што да самай вады. I ўсё на свеце знікала — ні звяроў, ні хат, ні людзей, ні вёсак, ні гарадоў. Былі толькі я і вада, вада пацвельвала мяне, казытала апушчаны ў яе нос. I як гэта было хораша. Спакваля рэчка звыкалася са мною, выпускала са сваіх глыбінь вялікіх залацістых рыбін, яны плавалі, без перабольшання, у мяне пад носам, сонна пашавельвалі плаўнікамі, зявілі ружова-празрыстыя раты, нібыта спрабавалі сказаць мне штосьці. Я старанна імкнуўся зразумець іх мову і таксама бязгучна па-рыбінаму нешта адказваў ім. Неба і свет звужаліся, гублялі сваю бясконцасць, абмяжоўваліся памерамі таго свету і неба, якія былі вакол мяне і над маёй галавой, выкройвалася трохі месца і для хаткі, што стаяла наводдаль, драмала пад дубамі, для паляў, падобных на свечкі над вадою, і самой вады, роўнядзі ракі перад вачыма. Гэта быў вельмі добры свет, і ўсё ў ім было ў згодзе. Мяне, чалавека, яшчэ не існавала, я быў сярод рыб, гаварыў з імі, спрачаўся і пагаджаўся, яны ўцягвалі і заманьвалі мяне ўглыб, у бяздонне віру, які падземнымі жыламі злучаўся з усімі водамі свету, у віры, дзе ляжалі мораныя дубы, куды не дасягала сонца і дзе жылі толькі чорныя самы, якія ўсплывалі наверх толькі ўначы. Я адмаўляўся ісці за рыбамі, ведаючы, што адтуль ужо не вярнуся. Я ж яшчэ не нарадзіўся. Мне было толькі яшчэ наканавана нарадзіцца, з'явіцца на гэты такі цудоўны і прыгожы белы свет. Лежачы на палях, я прадчуваў сваё будучае нараджэнне і прыспешваў яго, спяшаўся, прагнуў з'явіцца сярод лета і цішыні, вады і спакою, некранутых дуброў. А пакуль сам быў спакоем і цішынёю, сонцам і небам, краснапёркаю, рыбінаю, страказой, што празрыста планіравала над вадой. Я вітаў усё, што пазнаваў, і пазнаны мною свет вітаў мяне. Мы давяралі і даверыліся ўжо адно аднаму.

I, узрадаваны, я прачынаўся, іншым разам нават не ўсведамляючы, адкуль гэтая радасць, гэтае бясконцае сонечнае цяпло на душы, і не мог збыць яго да самага вечара, а надаралася, што светлы сон мой зараджаў мяне і на цэлы тыдзень. Сон паўтараўся, доўжыўся гады, я звыкся з ім. Сон і ява зліліся. Дзесьці ў далёкім дзяцінстве знайшлася нітачка, масток, якія дазволілі звязаць, паяднаць начное трызненне і паўсядзённае быццё. Я ўжо не мог адрозніць сон ад явы. Мне ўжо здавалася, што ўсё гэта сапраўды калісьці было са мной і я магу вярнуцца да той ціхай рэчкі, цёплых паляў, разбуранай хаткі, рыбін, што могуць гаварыць, і ўсё, што некалі адрынуў я, вернецца зноў да мяне. Я адшукаю старадаўні масток, якім паяднаны стагоддзі, і разам з дзедкам убачу дзіва, стану сведкам дзіва. Трэба толькі адважыцца, і я апынуся ў зусім інакшым часе, дзе сам час, калі не паверне назад, то будзе больш літасцівым, не такім хапатлівым, таму што ў тым часе ўсё толькі першастворана, нават яшчэ не ўсё створана. I вось я наважыўся, кінуў усё і паехаў туды, дзе раслі колісь дубы, цякла рэчка Пятлянка. Што ж я знайшоў?

Усе мае спадзяванні і чаканні — адно толькі трызненне ўначы, падман, якому я так лёгка даверыўся. Сам выпесціў, вынасіў, узгадаваў гэты падман і сам соладка атруціўся ім. Першы сон не хлусіў: поезд мой сапраўды даўно ўжо адышоў. I сляды, пакінутыя ім, пазарасталі травою, лебядою, палыном і крапівой. Напаўразбураная хатка сплаўной канторы не прымроілася мне, яна на самай справе некалі стаяла на беразе ракі. Але на той час, калі я дайшоў да той хаткі, ад яе засталося толькі некалькі абгарэлых бярвёнаў ды дакор размеценых ветрам вугольчыкаў. Ад паляў і знаку ніякага, іх не было, наогул ніколі не было. I дарэмна я ўглядаўся, стоячы на голым і слізкім глеістым беразе, у цёмную і мутную ваду. Яна была мёртваю, нідзе не ўзблісквалі мае залацістыя рыбіны. Па рэчцы адна за другой праскоквалі маторныя лодкі з сенам і дровамі, прасвістала, падрэзаўшы бераг белапеннаю хваляй, «ракета». Па беразе, уразаючыся ў зямлю амаль не да кабіны, прайшоў трактар. За паўкіламетра ад мяне завіхаліся мужчыны, рыхтавалі пляцоўку, каб можна было сесці верталёту, які ўжо кружыўся над імі і нада мной таксама. Пэўна, прыскочыла нейкае вельмі высокае начальства і цяпер з неба ўсёвідушчым сваім начальніцкім вокам аглядвала зямлю і бачыла зверху ўсё, што хацела ўбачыць. А я ўнізе быў сляпы. Першастворанага, прыдуманага мною свету не было. Ніколі не было. Аб гэтым я паступова дазнаўся крыху пазней, жывучы ўжо ў вёсцы, у хаце былога франтавіка, былога дырэктара дзіцячага дома, былога старшыні калгаса, нампаліта пагранзаставы, былога вясковага настаўніка Мар'яна Знаўца, кругом сёння толькі былога, таму што цяпер ужо не было тут ні дзіцячага дома, ні школы, ні лазні нават. Нічога не было. Толькі каля ста сялянскіх двароў, каля двухсот пенсіянераў, з якіх яшчэ можна скласці няпоўнае аддзяленне былых франтавікоў. У вёсцы больш жанчын, чымсьці мужчын. На дзевяноста двароў толькі восем працаздольных калгаснікаў: пяць мужчын — ездавыя на конях, што нейкім дзівам уцалелі яшчэ, тры жанчыны — для розных работ. Сорак баптыстаў, столькі ж тых, хто не вызначыў яшчэ сваіх адносін да бога, восемдзесят перакананых атэістаў, чатыры камуністы, тры дэпутаты райсавета, адзін з іх непісьменны, два — няпоўная сярэдняя. Адзін амаль што зацверджаны зверху няпісаным тайным раскладам штатаў, такім чынам узаконены, браканьер. Астатнія таксама браканьеры, але па-за законам ужо. Законны браканьер і цяпер ужо выконваў свае абавязкі, пазіраў на верталёт, які ўсё яшчэ кружыўся ў небе, правяраў сеткі на рэчцы. Адзін закончаны алкаголік, але схільны яшчэ і выправіцца, таму што, калі быў цвярозы, яго бянтэжылі баптысты, адольвала сумненне, адзін загадчык клуба і дэзерцірчык адзін. А ўвогуле ўсе добрыя і замаркочаныя аб добрым людзі, якія ціха адыходзілі ад гэтай маркоты на той свет пад бадзёрыя дыктарскія галасы радыёдынамікаў, што не выключаюцца ні ўдзень, ні ўначы.

Але аб усім гэтым я дазнаюся пазней, разбуру сон, нагаданы падманам. А цяпер я стаяў, падмануты і атручаны ім. I прызнаюся, зусім не адчуваў ні падману, ні атруты. Першае, самае горкае пачуццё падману прайшло. Цяпер я ўсцешваў сябе тым, што дзесьці павінен захавацца хаця б той старадаўні масток і стары дзедка на ім. А калі і не, калі пе захаваўся, на што я наракаю, дык паветра ж такое, як і заўсёды, паветра, якім я дыхаў, атручваўся на жыццё ў дзяцінстве. Яно ж нязменнае, ніхто яго не выпіў, не з'еў, не выдыхаў. Яно абудзіць мяне. Але і без яго ці ж на горшае ўсе тыя перамены, якія адбыліся тут. Да чаго я імкнуўся сюды, што чакаў убачыць: прах і здранцвенне, застыглую нязменнасць. Але ж так не бывае, не бывае. Вось жа і верталёт спускаецца з нябёс на маё дзяцінства. Ды раней я нёсся б на злом галавы, спяшаўся б паглядзець на яго. А сама вёска, якая ж яна прыгожая здалёку. Ці думаў я калі-небудзь, што яна будзе такою прыгожай. Раней жа там, у дзяцінстве, праблема была, у чый сад залезці, дзе знайсці яблыню, каб абтрасці яе. Не забыўся яшчэ, як па мне стрэлілі соллю, калі мы, дзетдомаўцы, ідучы ноччу строем з кіно, трасанулі адзінокую яблыню, што расла ў агародчыку на нашай дарозе. Ці не адна была на ўсю вёску. А цяпер з-за яблынь і самой вёскі не відно. Чалавека на падворку не ўбачыш. Усё схавана ў густой зеляніне яблынь і груш, сліў, вішань. Не вёска, а сад, зялёны шар, маленькі і адасоблены шар зямны, дзе не могуць быць няшчаснымі людзі, дзе ходзіць сыты статак кароў, дзе выспяваюць сакавітыя антонаўкі, дзе рэпаюцца на градах, перабраўшы сонца, памідоры, дзе выцягваецца ў хвастатае сонца гарачая радыска, млеюць, лежачы на баку, гуркі. I, як бы сцвярджаючы гэта, я пачуў, як наплывае на мяне з боку ракі і вёскі песня.

Правіўся на лодцы і спяваў песню мужчына ў чырвонай сарочцы і картовых стракатых штанах. Я толькі зірнуў і адразу прызнаў у ім земляка. Прызнаў па тым, як ён упраўляўся з лодкай. Гэтую паляшуцкую манеру гнаць лодку, адпіхваючыся вяслом аб дно, нельга зблытаць. Пра некаторых людзей гавораць, што яны нараджаюцца ў сядле. Тут, у маім краі, людзі нараджаюцца, можна сказаць, у лодцы, з маленства на вадзе і каля лодкі. Лодка імкліва, не калываючыся і не рыскаючы з боку ў бок, бегла па вадзе. Лодачнік, як упаяны, стаяў у сваёй пласкадонцы, яна, здавалася, да краёў напоўнена ліпкай смалой, і, стоячы ў гэтай смале па калена, здавалася, вельмі лёгка трымаць раўнавагу, вельмі проста за вадою і супраць вады гнаць лодку — схіляйся і выпрамляйся, папіхвайся ў дно шастом ці вясельцам, спявай песню, як спявае яе, едучы на сваім скакуне, казах ці кіргіз: лесам еду — спяваю пра лес, стэпам еду — спяваю пра стэп. Гэты ж спяваў пра ваду і дуброву:

Такой ці прыкладна такой была яго песня. Толькі яго. Як магла яна быць толькі маёй, калі б гэта я плыў у лодцы і ведаў, што ніхто, акрамя мяне, не пачуе яе. Гэты ж, у чырвонай сарочцы, не збянтэжыўся, калі ўбачыў і чужога чалавека, мяне: працягваючы сваю песню, скіраваў лодку да берага.

— Дзень добры, божы чалавек!

Я адказаў на яго прывітанне і чакаў, што будзе далей, навошта яму спатрэбілася спыняцца, здароўкацца са мной. Ён жа стаяў і маўчаў, лодка цяпер крыху пакалыхвалася, гасячы хвалю. Я бачыў, што справы ў яго да мяне няма аніякай, толькі цікаўнасць. З узнятага ўгару вясла падалі, крапілі рэчку кроплі вады, і вясло тое было падобнае на дапытліва высалаплены язык. I гэтая зацікаўленасць лодачніка да мяне не магла не здзівіць. Ні ў адзенні маім, ні ў тым, чым я займаўся, не было нічога незвычайнага. I чалавек у лодцы быў самы звычайны, было яму, здаецца, добра ўжо за сорак, невысокі, загарэлы, спрытны, складны, як ножычак-складнік. Вось толькі гэтая чырвоная сарочка.

— А я цябе, браце, не ведаю,— нечакана перапыніў ён наша маўчанне, якое рабілася ўжо зацятым.

— I я вас не ведаю,— адказаў я.

— Як? — непадробна здзівіўся ён.— Ды мяне ўсе сабакі на свеце ведаюць.

— Мо таму, што я не сабака...

Ён засмяяўся, замахаў вяслом:

— Не, не, я не к таму. Я — Лукаш-страннік.

Ён назваўся так гучна, так значна, што я сумеўся. Не ведаў я і не помніў аніякага Лукаша-странніка. I ён, здаецца, адразу ж страціў да мяне ўсялякую цікаўнасць. Адпіхнуў лодку ад берага, адплыў колькі метраў, паклаў вясло, замест яго ўзяў багор і пачаў дзяўбці тым багром у дно ракі.

— Вы нешта шукаеце? — спытаў я яго, каб хоць неяк згладзіць сваю недасведчанасць. I пачуў, як багор штосьці намацаў у дне, заспатыкаўся там.

— Што я магу шукаць,— Лукаш-страннік слухаў свой багор і не глядзеў у мой бок.— Што я магу шукаць,калі ўсё даўно ўжо знайшлі без мяне? Бога? Дык ён ужо са мною... А вось тут ляжыць гронка дубовага лесу,— і трохі пазней і далей ужо ад мяне: — I тут гронка. Калода на калодзіне. Купацца — асцярожна трэба. Вуду закідваць асцярожна... На хату дубоў.

— Вы будуецеся,— здагадаўся,— шукаеце лес. Вам трэба дубы...

— Мне нічога не трэба. Я ж сказаў, я Лукаш-страннік. Хаджу-пахаджаю, езджу, памагаю людзям. I табе вось пасобіў. Ты паставіш тут палатку, будзеш вудзіць рыбу, купацца і перасцерагацца ўжо будзеш. Калодзіны тут. Як, памог?

Ён зноў ужо быў пры вясельцы, падкручваў ім ваду, утрымліваючы лодку на цячэнні, і глядзеў на мяне, а я — на яго. Лукаш-страннік хітраваў. Хітрун з хітруноў быў гэты мужычок-складнічок. I ў мяне было да яго пытанне: ці не хворы ён на галаву? Лукаш нібы разгадаў яго, засмяяўся, пусціў лодку, штурхнуўся ў дно вяслом, заспяваў: «Дубы стаяць высокія...» Крыкнуў, добра ўжо адплыўшы:

— Мы яшчэ сустрэнемся, цяпер і ты ўжо мяне ведаеш...

Пад раніцу ўжо дзяды ўгаманіліся, наспяваліся, схапіліся сварыцца, але хуценька памірыліся, па-старэчы прыкархнулі, зноў скамянелі, без астатку ўвайшлі ў бетон, як нябожчыкі, выставіўшы насустрач ветру каменныя бароды. I Сноўдала лізнуў іх у гэтыя бароды, збіраючы вільгаць, што назапасілася ў ямках. Вільгаць была крыху саланаватая і цэментна-даўкая. Адчуў, што прагаладаўся, адламаў некалькі голек ад кустоў, якімі былі ўкрыты дзяды. Голькі здаліся яму горкімі, але не па-лясному, як у асіны ці бярозы, прыкра-горкімі, то былі садовыя язмін і бэз. I Сноўдала выплюнуў іх, паглядзеў на аціхлую саляна-шэрую бетонку. Па ёй якраз кацілася машына, метраў пяцьдзесят ад'ехала ад дзядоў і спынілася. З машыны, мусіць, прыкмецілі яго, таму што на дарогу адразу ж выскачылі людзі, жанчына і дзевачка. У жанчыны і дзевачкі цераз плечы і ў руках сеткі са свежаспечаным пяшчотна-пахкім на світанні хлебам, следам за імі выпхнуў сябе з чэрава машыны, цяжка дыхаючы, неабдымны мужчына, увешаны крыж-накрыж бліскучымі нейкімі прычындаламі.

— Ой, што ж гэта такое,— пляснула ў далоні жанчына, не адводзячы вачэй ад зубра і дзядоў.— Ды ён жа нас дадому не пусце.

— А мы ціхенька, мама, ціхенька,— тоненька, заходзячыся ад радасці, сказала дзевачка.— Мы бачком,бачком.

— Вой, не, прыпёр жа яго чорт рагаты і сам рагаты.

— Не трэба так, не трэба так,— тоненькім, ломкім галаском працягвала радавацца дзевачка.— Пачуе, не просціць.

— Я яму пачую, я яму не прашчу. Я яму вось зараз хусткаю па вачах,— жанчына разматала, скінула з галавы хустку і, размахваючы гэтай хусткай, зусім разгубілася, павярнулася да мужчыны: — Вой, міленькі, вой, добранькі, а мо вы нас праведзяце ці правезяце на сваёй машыне. Мо ён нас з вамі не кране...

Але мужчына як і не чуў, як яго ўпрошваюць і моляць, стаяў, пазіраў на зубра, як цэліўся ў яго з ружжа. I Сноўдала цемечкам, незарослым, свабодным ад косткі макавым зернем, адчуў гэтую нацэленасць вадзяністых сонных вачэй, якія раптоўна ўзбліскам маланак знайшлі, скрыжаваліся на гэтай яго неабароненасці, неахаванасці. Але раззлавацца не паспеў. Мужчына кінуўся да машыны, адчыніў яе, ускалыхнуў, узняў усю сваім грузным непаваротлівым целам, схаваўся ўвесь у машыне, выпхнуўшы вонкі толькі нецярплівы тоўсты азадак. Калі ж ён нарэшце выкалупаўся з машыны і тварам зноў павярнуўся да звора, на раскрытых далонях яго выцягнутых перад сабою рук ляжала па яблыку, крамянаму, наліўному. I, трымаючы гэтыя яблыкі, дар дрэў, на раскрытых пульхных далонях, ён не спяшаючыся пакрочыў насустрач зубру.

Сноўдала пераступіў з нагі на нагу, таксама гатовы крочыць насустрач яму, але мужчына папрасіў:

— Не трэба, стой на месцы. Будзь каля дзядоў.Сноўдала дачакаўся яго каля дзядоў. Спакойна і з годнасцю прыняў яблыкі з далоняў чалавека, нібыта ўсё жыццё еў вось так, з рук чалавека і толькі яблыкі, прыняў, хаця ўсё ў ім было напята і дрыжала ад напругі і жадання скалупнуць, кулянуць гэты жывы скураны мех на дзвюх нагах, у якім таксама ўсё было напята, насцярожана, трымцела і пазвоньвала. Але Сноўдала ўпусціў імгненне, калі гэта можна было зрабіць, у наступнае ж імгненне іх напятасць, напружанасць і трымценне сутыкнуліся, зліліся, сышліся дзве пары вачэй, прасвяціліся, праясніліся да донца. I на тым донцы і ў чалавека, і ў звера не было нічога, акрамя дабрыні, жадання адарыць і прыняць дар. Хаця Сноўдала і не вельмі ведаў, чым яго адорваюць, ніколі яблыкаў не еў. Але ад іх сыходзіў такі прывабны і спакойны пах, пах зямлі і сонца, што ён не паспеў занепакоіцца і ўстрывожыцца. Языком, які здаўся чалавеку вельмі маленькім, амаль што дзіцячым, Сноўдала злізнуў з рукі чалавека спачатку адзін яблык, рот у яго быў таксама маленькі, і цалкам яблык у роце не памесціўся. I Сноўдала акуратна раскусіў яго, на далонь чалавека пры гэтым не капнула ні кроплі сліны і соку, пражаваў адну палавінку, зняў другую, вызваліў цалкам руку, сунуўся мысаю да цэлага яблыка. Тут чалавек злёгку замітусіўся, зацерабіў нікеляваныя і лакіраваныя свае прычындалы, што віселі ў яго цераз плячо і на грудзях. Сноўдала занепакоіўся, і чалавек адчуў гэта.

— Мамаша,— сказаў ён ціха, не паварочваючыся да сваіх спадарожніц, якія ўсё яшчэ стаялі на дарозе.— Мамаша, там у мяне, у машыне, яшчэ яблыкі, нясіце іх.

— Ага, бягу, трымайце мяне, а то лоб разаб'ю,— азвалася мамаша.

— Я зараз, я зараз,— аж усхліпнула, задыхнулася дзевачка, дачка яе.

— Ага, чорту на рог, так я цябе сваімі рукамі і пусціла.

— Ды ён дамашні, ручны. А тут такі кадр, дзяды і звер,— у голасе мужчыны было ўжо нецярпенне.

— Дзяды і звер... Воўк таксама свойскі, пакуль авечку свяжуе.

— Ды не бойцеся. Вы ж дзержыце карову, галоўнае спакойствіе.

— Я спакойная, я спакойная, і ліха мяне не возьме, калі толькі я яго не крану. Пайшлі, дочка, пайшлі... Зверу звярынае, чалавеку чалавечае. Цьфу, свет перавярнуўся.

Жанчына асмялела, таму што каля яе ўжо былі людзі. Людзі і машыны, якіх усё большала і большала, тоўпіліся і грудзіліся на бетонцы. Ужо даўно развіднела, пачаўся рабочы дзень, і шмат у каго, хто апынуўся на тую пару каля помніка дзядам, ён пачынаўся з дзіва, цуду. I вадзіцелі, і пасажыры спяшаліся паглядзець на гэтае дзіва, а калі можна, то і памацаць яго рукамі. Людзі палавінілі свой наедак, загорнутыя ў газету сняданкі і абеды, неслі зверу ўсё, што ў іх было: яблыкі, хлеб, каўбасу, сала. Сноўдалу ўжо раздражняла гэтая чалавечая мітуслівая добразычлівасць. Ён перабіраў ужо, адмаўляўся ад усяго мяснога, цягнуўся да яблыкаў, заядаў іх хлебам. Ішоў праз людскі натоўп, прагнучы ўжо не наесціся, а як-небудзь выдрацца, прабіцца праз гэты частакол дакучліва працягнутых да яго з міласцінаю рук. I тыя двое, што моўчкі застылі ў камені і нічога не падавалі і не працягвалі, здаваліся яму лепшымі сярод людзей. Лепшымі былі жанчына і дзевачка, якія прайшлі ўжо, зніклі, згубіліся са сваім хлебам на прасёлачнай дарозе. I ён бы, канечне, адвярнуўся ад гэтых працягнутых да яго рук і скіраваў следам за імі. Але яму трэба было зусім у другі бок. Трэба было неяк перабрысці бетонку і ступіць у лес, схавацца ў лесе і красціся лесам. Можна было ісці і бетонкай, ёю якраз і трэба было брацца. Іменна пад каменем, ён адчуваў, і схавана была яго сцежка. Людзі ведалі, што адзяваць у камень, куды класці бетон, дзе пракладваць свае дарогі. Там, дзе ўжо ступала чыясьці нага. А тут спрадвеку вілася іх зубрыная сцежка, між гразкіх балот, непраходнай багны, лясных завалаў, дзе і крумкач не пралятаў, яны перабрыдалі рэчку, выходзілі на зары з вады, як з падання, аб гэтым потым і складалі паданні. Паданні і дзівосныя казкі, як яны ішлі па зямлі след у след, і самы вялікі туман быў ім толькі да каленяў. I зямля скаланалася ад іх нехапатлівай хады, здавалася, што гэта сама зямля кранулася ў дарогу ці сабрала іх у гэтую дарогу, рассунуліся, разамкнуліся балотныя лясныя чарназёмы і падзолы, агаліліся векавыя карані дрэў. Гэтыя карані пастрасалі з сябе вільготны пясок, пахісталіся, пакалыхаліся, абярнуліся зубрамі і рушылі ў дарогу. I тыя з зуброў, якія хоць раз прайшлі гэтаю дарогай, Сноўдала чуў, былі сёння незадаволены ім, яго пакорлівасцю, а мо і крыхаборствам. Не было такога ў звярыным родзе. I не для таго яго выпраўлялі ў дарогу, каб ён збіраў міласціну.

Род яго зубрыны адрадзіўся і ў апошнія гады памножыўся. I разам з гэтым памнажэннем пачала адраджацца і памяць, таму што ім стала цесна і няўтульна ў тых закутках і загонах, дзе іх трымалі, склалі, сабралі па варсінцы, па пылінцы з усіх частак свету; не маючы, не ведаючы сваіх пачаткаў і канцоў, яны былі асуджаны зноў на выміранне, цяпер ужо ад сытасці, перакормленасці, ад лёгкасці, здаецца, ляснога, а на самай справе хатняга жыцця.

Старыя, падобна Сноўдалу, яшчэ дзічыліся гэтай хатнасці, прыручанасці. Яны яшчэ былі гордымі ў сваіх занесеных пяском стагоддзяў паданнях і снах, працягвалі ўладарыць у сваіх снах. Помнілі час, калі зімы былі сапраўднымі, калі аніякімі капытамі немагчыма было прабіць снег, лёд амаль. Камянела галлё на кустах і дрэвах, не голле — ледзяшы. Дрэвы ўначы лопаліся ад марозу і стралялі, што з пушак. А вясною прыбывала столькі вады, што замест сакавітай травы, якая павінна ўжо была прабіцца, даводзілася грызці кару старых замшэлых дубоў, нават грабаў, раздзіраць да крыві рот, захлынацца крывёю, таму што вада не пускала да маладых дрэўцаў, залівала іх разам з апошняй пупышкай на макаўцы. А калі гэтая пупышка разгортвалася і выкідвала зялёны ліст, з'яўляліся паляўнічыя, ласыя да зубрынага мяса і іх гарачай густой крыві. Куля не ведала літасці, не абмінала ні старых, ні маладых, смерць касіла сваёй касой усіх запар, каб помнілі да дзесятага калена. I старыя штосьці помнілі. Старым барадатым зубрам асалода і раскоша хатняга жыцця не засцілала, як валам, спакоем вачэй. Канечне, ранейшае жыццё было густа замешана на іх уласнай крыві, жахах памірання кожны дзень, голадзе, холадзе. Але ж так яны ўзыходзілі і прарасталі, ішлі ў жыццё. Было ў ім шмат такога, што праз гады бачыцца светлым і радасным, нібы сонца само сышло на зямлю. Здаецца, сапраўды сонца ляжала каля іх ног, вялікае і пякучае. Ад такой спёкі можна было згарэць, і яны згаралі. Але калі ўжо шанцавала, дык на ўсё жыццё.

На ўсё жыццё прасякнутая сонцам гарачая кроў захоўвала і перадавала нашчадкам памяць аб небывалым, аб небылі, што магло быць, але чаго не было. Аб тым, што на гэтым свеце заўсёды вечная вясна. Вясна і каханне — падман, канечне, але які. Навеяны самой смерцю, успешчаны стагоддзямі, так, што ні працівіцца, ні розумам ахапіць. А калі так, то прасцей за ўсё прыняць яго як праўду. I чаму б не прыняць, калі гэта дапамагае жыць, больш таго, у ім усё ж ёсць крупінка праўды. Нешта ж падобнае на праўду прыносіў, дараваў табе кожны новы дзень, кожны год. Не толькі ж сонца, але і ўвесь шар зямны спрасоўваўся, каціўся табе пад ногі, калі ты з зубрыхай, будучай маці тваіх зубранят, ішоў лесам, які на тваіх вачах неяк дзіўна звужаўся, нібы ў ім расло адно толькі вечназялёнае дрэва, але такое, што яго хапала, каб укрыць усю зямлю і цябе, таму і ва ўсім свеце адзін толькі блакіт і зеляніна. I ўсё гэта ты, тваё сённяшняе, будучае і мінулае. Сад зямны. Ты ў ім, а ён на тваіх касцях. I ў ім ужо ўсё без прыдумкі, надуманасці, таму што за ўсё жывое прыходзіцца разлічвацца таксама жыццём, сваім жыццём, а не суседа ці ворага. I старыя зубры глядзелі на неба і зямлю, за сінь, зеляніну і блакіт каторых было сплочана іх жыццём, і хацелі, каб усё гэта дарэшты належала толькі ім. Яны хацелі, як тое мелася і раней, уладарыць. А для ўладарання ім неабходна было трохі зведаных імі раней жахаў, трохі нястачы і нягоды, ліхіх прыгод. Праз гэта яны лепш усведамлялі сваю выключнасць на зямлі, уваходзілі ў сілу праз вынішчэнне, міжусобныя бойкі, войны, голад. Тады яны адчувалі сваю неабходнасць і ўладаранне, неабходнасць векавога свайго вопыту ў змаганні за тое, каб выжыць. Не памятаючы ўжо, што гэты вопыт і мудрагельства не раз падводзілі іх, што зусім нядаўна яны жорстка прайгралі. Прайгралі да смерці. I толькі нейкае дзіва выратавала іх ад канчатковага ўжо небыцця, добрая рука безупыннага і бясконцага жыцця выхапіла, не аддала іх забыццю. А магло ж быць і інакш. I было ўжо з іх сваякамі-мамантамі.

Але старыя зубры дамагаліся свайго, патрабавалі пакінуць загоны і закуткі, адмовіцца ад нарыхтаванага загадзя корму, нібыта яны былі каровамі, і выйсці зноў на свае старыя сцежкі, аб'явіць сябе свету, адваяваць, вярнуць былое месца ў свеце, які яны пакінулі ці які адабралі ў іх.

Маладняк не пагаджаўся і наракаў. Наракалі больш несапраўдныя, народжаныя як бы штучна, у загонах. Сталыя зубры так і звалі іх штучнікамі, забыліся ўжо, што самі яны як ні на ёсць сапраўдныя штучныя, таму што гэта іменна іх збіралі па ўсім свеце, эксперыментавалі і, калі нешта атрымалася, выпусцілі ў загоны, дзе потым нарадзіліся новыя зубры, хаця і пад вольным небам, але і за загарадкаю. Але загарадка не палохала і не бянтэжыла маладняк, яны лічылі, што так і трэба, і не вельмі сумавалі па вольным небе, ім хапала і таго, пад якім яны выраслі, яно было цёплае і сытнае. Прымалі яны і руку наглядчыка-турэмшчыка, што карміла іх, пазбаўляла шматлікіх прывідаў мінулага, якое хоць і цьмяна, але захоўвалася ў іх памяці. Так жа цьмяна жыло ў іх адчуванне неахопнасці свету, які колісь належаў ім. Такое адчуванне агортвала іх, калі надыходзіў час гону; не наважваючыся яму паддацца, а іншым разам не маючы магчымасці паддацца, яны шалелі, зносілі і знішчалі ўсё, звярэючы ад гэтага знішчэння, зняможаныя прадчуваннем чагосьці вялікага і сапраўднага, такога вялікага і сапраўднага, што і ўявіць немагчыма. I яно амаль што побач, варта толькі зрабіць адзін крок, і ўсё пераменіцца, перакроіцца. Спадзе з вачэй туман, у аднаколернасці якога яны жылі дагэтуль, забліскаюць маланкі, прагрыміць гром, неба ахопіць вясёлка, праясніць усё, пазбавіць здранцвення і тугі. I сцежкамі, што парабілі ім людзі, дарогаю, пазначанай і выгараджанай з двух бакоў жэрдкамі, парамі яны ішлі, здавалася, напрасткі ў будучыню, якая ўжо клікала і падганяла іх. Ішлі, гледзячы перад сабой ашклянелымі вачыма, тварыць любоў, спадзеючыся, што больш сюды ніколі ўжо не вернуцца. I кожны раз, зняможаныя ад шаленства і голаду, вярталіся, падманваючы сябе, што гэта ненадоўга, і адначасова ведаючы, што гэта назаўсёды, што дазволеная любоў, якая толькі што збылася, павязала іх з гэтым небам і гэтымі загарадкамі. I нічога ўжо ў іх жыцці не пераменіцца. Яны на крузе яго, і круг гэты вечны. Адны падаюць, другія становяцца на іх месца. I па гэтым крузе ў пэўных месцах стаяць кармушкі, а каб сена ці трава не выдавалі прэснымі, ляжыць соль, старанна абладжаны і зацішныя куткі, дзе яны любяцца. I няма на што наракаць — усё разумна, усё прадугледжана. Трэба толькі падпарадкоўвацца.

I яны б падпарадкоўваліся, старыя жылі ўспамінамі аб мінуўшчыне, маладняк — сённяшнім, і былі б у іх жыцці і мара, і месца подзвігу, які яны калі-небудзь, але ўсё ж здзейсняць. Ды тут здарылася бяда. Чалавек, змагаючыся за адраджэнне зуброў, недзе ўсё ж, здаецца, памыліўся, пралічыўся. I памылка гэтая, пралік выказалі сябе дзесьці ўжо ў другім ці трэцім пакаленні зуброў. На выгляд гэтае пакаленне было нічым не горш за тых зуброў, што жылі некалі на волі. Але гэта толькі на выгляд, звонку, а на самай справе яны ўвесь час кволіліся, мучыліся ад хвароб і балячак. Аднолькава цяжка пераносілі холад і гарачыню, зяблі і задыхваліся. Камары і авадні лёгка пракусвалі іх, здаецца, дубленую скуру, пракусвалі, адкладвалі яйкі, ад чаго да іх прыпадала кароста. А варта было хоць трошкі, злёгку параніцца ці ўдарыцца, як месца ўдару нагнойвалася, пачынала гнісці, ішло болькамі, якія доўга не загойваліся. Яны не жылі, а гнілі, гнілі на корані. Здавалася, і мясціна, у якой яны цяпер атайбаваліся, назаўсёды ўжо прапахла гніллю і хваравітасцю, цяжка было нават дыхаць.

Вось тады, сышоўшыся ўсе разам, маладыя і старыя зубры вырашылі паслаць у разведку Сноўдалу, наказалі, каб ён прайшоў былымі іх сцежкамі, па якіх хадзілі яшчэ іх дзяды, паглядзеў, хто ходзіць імі сёння, праверыў, ці растуць яшчэ іх хвоі і дубы, ці, як раней, бягуць рэкі, што некалі паілі іх, да іх яны яшчэ спадзяваліся вярнуцца. Наконт гэтага вяртання, праўда, выйшла спрэчка. Знайшліся старыя і маладыя зубры, якія былі супраць: «Перамром на тых сцежках ужо да апошняга, як некалі тыя ж маманты».— «Перамром ці не — невядома, а тут сапраўды канаем. Ды і што ўспамінаць мамантаў: вымерлі, так ім і трэба, ніхто і не прыкмеціў. А мы застанемся, калі будзем трымацца чалавека».— «Чалавек звядзе нас. Усё гэтае адраджэнне — толькі хітрыкі яго, хітрыкі. А мы ж падобіе яго... Сярод чалавекаў жылі некалі яцвягі, дзе яны сёння? I іх знікнення таксама ніхто не заўважыў. Чалавек сёння мае адзін толькі клопат: самому добра жыць. Нам ён толькі ставіць нумары, клейміць ды кальцуе нас. А калі мы прападаем, занатоўвае ў кніжку. У той кніжцы мы, як у пастцы, навекі».— «Бліжэй да чалавека».— «Далей ад чалавека. У ім падман».— «I наша мінулае — падман, не было, не было яго».— «Усё падман, прыгожыя словы і малюнкі, не паддавайцеся, заставайцеся на месцы».— «У дарогу, праз мінулае ў будучыню, а праз будучыню — у мінулае».— «Толькі сённяшняе — сапраўднае мінулае і будучыня».— «Мінулае — будучыня».— «Будучыня — мінулае...»

Працягваючы так спрачацца, яны канчаткова заблудзіліся сярод сваіх жа трубных галасоў, мінулага, сённяшняга і будучыні, перавярнулі ўсё дагары нагамі і ўверх дном. I разгубіліся, але не прызналіся, што разгубіліся, пачалі біцца. I гэтая бойка магла быць апошняю ў гісторыі зубрынага роду, таму што ніколі спрадвеку іх ніхто так не нявечыў і не вынішчаў, як самі яны сябе зараз. Таму што ніхто добра і не ведаў, з-за чаго ўсчалася бойка. Кожны біўся за сваю праўду, а гэта значыла, што ўсе іншыя былі няправымі і павінны былі загінуць. I багата хто з іх ужо загінуў, знявечаны рагамі і капытамі сваіх жа сародзічаў. Шмат каму з іх было накананана памерці і з параненых, таму што раны тут не загойваліся, ад заняпаду духам. Пра гэта ўспомніў Сноўдала, калі яму распаролі бок. Ён таксама ўцягнуўся ў бойку, хаця спачатку і не думаў, памысліць не мог, што будзе біцца, як не маглі памысліць і некаторыя іншыя зубры. Але ці ж застанешся ўбаку, калі вакол усё кіпіць злосцю, не дадуць застацца ўбаку, не дазволяць. I Сноўдала разам з усімі кінуўся ў бой і біў другіх, не ведаючы сам, навошта і чаму, пакуль не адчуў, што яго паранілі, што ён не здольны ўжо нікога забіць ці параніць, што ўсё ўжо скончылася для яго. Угнуўшыся, ён застыў над сваім паваленым праціўнікам, які сплываў крывёю; смылеў, наліваўся болем разадраны бок, цурком цякла кроў, крапіла зямлю, змешвалася з крывёю яго ворага. Але Сноўдала не адчуваў варожасці да зубра, які ўжо здыхаў, і наогул ні да каго не было ў яго адчування варожасці. Толькі смутак і боль, і не ад раны — ад праніклівай здагадкі, усведамлення, што жыццё адыходзіць назаўсёды.

Ён падумаў, што ў лагчынцы, у якую точыцца іх кроў, будзе некалі добра расці трава, мо нават вырасце дуб. Але што яму да той травы, калі ён яе ніколі не ўбачыць. I ніхто не ўбачыць, не парадуе вока, калі ўсе загінуць. Дык дзеля чаго і навошта ліецца кроў? Трава і дрэва аднолькава добра растуць і на гнаі, памёце. Усё расце, пакуль ёсць каму спажываць і ўгнойваць гэта ўсё, і свеціць сонца над галавою. А сонца ж таксама памрэ разам з імі. Навошта яно, калі нікога жывога, калі няма каму свяціць. Ён успомніў усе свае світанкі, як кожны раз знаёма, але і нанава прачыналася зямля, а разам з зямлёй і ўсё жывое, ён таксама. I не бяда, што не заўсёды гэтае абуджэнне даравала радасць, ён жа таксама зведаў тут, што такое хвароба, але світанак падымаў яго, вымушаў уставаць, перамагаючы сябе, ён падымаўся і ішоў сустракаць дзень, вітаць жыццё. I спакваля разыходзіўся, таму што бачыў сонца і неба, чуў вецер, жыццё, якое доўжылася бясконца, якому быў патрэбны і ён, у якое быў укручаны, упрэжаны стагоддзямі і пакаленнямі, як і ўсё іншае на зямлі — лісцік, травінка, дрэва, рэчка і месяц. Цяпер жа ўсяму гэтаму падыходзіў канец, гэта ж не толькі ён сплывае крывёю. Крывёю абліліся нябёсы, сонца ў крыві, захлынаецца крывёю і стогне зямля, як звер, заходзіцца ад стогну. Не, не расці на ёй больш траве, калі няма каму скубці гэтую траву, няма каму ўгнойваць, добрыць зямлю. I пакуль з яго яшчэ не выцекла ўся кроў, пакуль яго яшчэ хапае на голас і крык, трубны роў, трэба галасіць, крычаць і трубіць: спыніцеся, спыніцеся.

I Сноўдала затрубіў. Але голас яго быў слабы і ціхі. Ён не мог заглушыць шум і гам бойкі, якая ўжо жыла па сваіх законах, законах крыві і смерці. Па тых жа законах яго першага павінны былі знішчыць, забіць як штосьці іншароднае, што шкодзіць трыумфу смерці. Але яго не забілі, не ўмярцвілі, не паспелі. Голас яго пачулі такія ж, як ён, нямоглыя і скалечаныя, нованароджаныя, у якіх яшчэ не адраслі рогі, каб біцца, якім у гэтай бойцы не было ні схованкі, ні паратунку. Яны пацягнуліся да яго, абкружылі яго, абаранілі бездапаможнасцю сваёй ад тых, хто ўжо рыхтаваўся ўдарыць яго апошні раз, каб ён не перашкаджаў, не блытаўся пад нагамі, не бянтэжыў другіх. Нованароджаныя ўсталі ўкруга знявечаных, знявечаныя памножылі жалобны голас Сноўдалы, у гэты крывавы хор уплялі сваю жалобу і тугу і дзеці. I смерць, прыхопленая знянацку, спалохалася сама таго, што натварыла, і адляцела на імгненне. Бойка замерла, запанавала цішыня, ні гукаў, ні стогнаў, толькі чутно было, як свірчыць кроў ды вывяргаюцца нечыстоты з растрыбушаных целаў.

Сноўдала, хістаючыся ад слабасці, пакінуў нованароджаных і знявечаных, ступіў да дарослых зуброў, што ўжо цверазелі, адыходзілі ад бойкі. Пахмелле іх было крывавым, яны саромеліся самі таго, што натварылі, імкнуліся не глядзець па баках. Такога ж у іх яшчэ не было, яны заўсёды жылі ў згодзе, міры і спагадзе, нікога без патрэбы не чапалі. I вось... Сноўдала, апусціўшы галаву долу, бо баяўся наткнуцца вокам на забітых, не гледзячы і на зуброў, яны яму згідзелі, сказаў, што пакідае загоны і чараду. Загоіць раны і пойдзе сцежкаю, якую пратапталі дзяды. Хай яны чакаюць яго, ён вернецца. Вернецца і раскажа, што там, у іх далёкім мінулым, праўда ці падман. I ці сапраўды яно такое добрае і гожае, як здаецца сёння, здалёку, ці прыдатнае яно сёння ім. Ён пройдзе ім з канца ў канец і не толькі дзеля будучыні, а каб не бачыць сённяшняга, забыць тое, што тут было, і ўведаць, уведаць, што ім з будучыні тут, за загародкамі,— разуменне, памілаванне ці пракляцце.

Другая пасляваенная зіма выдалася надзвычай снежнаю і халоднаю. А мо яна была і не такой ужо халоднай, проста галодны заўсёды мерзне. I лютаўскія маразы здаваліся невыноснымі. Нават ваўкоў выціснула з лясоў. Хаця мо маразы тут былі таксама ні пры чым. Ваўкі наогул сталі нахабныя ў тыя першыя пасляваенныя зімы. Ці распладзілася іх столькі, ці ведалі яны, адчувалі: занятыя мужчыны зараз іншым, таму і лютавалі. Уначы рабілі сапраўдныя аблавы на хутары, вёскі, ускраіны невялікіх гарадкоў. Бралі ў кальцо населены пункт і па ўсіх правілах ваеннай навукі абкладвалі дарогі, робячы іх непраезджымі і непраходнымі. I ўсю ноч зыркалі з кустоў агеньчыкі ваўчыных вачэй, пільнавалі ўдовіны хаты. I па вёсках плылі і разыходзіліся чуткі пра воўчыя бясчынствы і напады, маўляў, не толькі на худобу, але і на людзей.

З пэўнасцю расказвалі, як за ракой воўчая зграя разадрала настаўніцу. Позна ўвечары яна ішла са школы. Зграя перастрэла яе на дарозе: тры ваўкі з аднаго боку, тры — з другога. Вывелі на чыстае. Стаяў там стог сена. Настаўніца падпаліла яго і жыла, пакуль стог той гарэў, а згарэў — і ёй смерць. Накінулася на яе зграя — засталіся адны толькі боты. Па тых ботах і прызналі, хто іх насіў. А яшчэ тая ж ці другая ўжо зграя загнала на дуб дзеда. I сядзеў ён там, пакуль не акалеў. Так яно было ці інакш, хто ведае, толькі худобу рэзалі ваўкі бязлітасна, бязлітасна зводзілі і вясковых сабак, не было ім паратунку не тое што ў сваіх будках, а нават пад ганкам, пад сенцамі сваіх гаспадароў. Выдзіралі і адтуль, раздзіралі крытыя саломаю і чаротам стрэхі, рэзалі кароў і парасят, цягнулі і зводзілі авечак. I так лютавалі не толькі ваўкі. Пад маркаю іх нямала брыдоты рабілі і банды, бандэраўцы ці бульбаўцы. Прасіліся пераначаваць, а хто ў вёсцы зімою ды на ноч гледзячы адмовіць чалавеку ў прытулку, і выразалі ўсю сям'ю. Паскудзілі не толькі ў вёсках. У раёне раптам сярод белага дня без дай прычыны загарэўся райком партыі і згарэў датла. I гэта былі ўжо не плёткі. Папялішча, галавешкі на воку ва ўсіх.

У Белічы каля ракі было пакуль ціха, бог мілаваў, гаварылі, сыходзячыся ля калодзезя, жанчыны. Двухногіх ваўкоў не насылаў, адводзіў, а вось чатырохногія наскоквалі. Мяцеліліся па сумётах і пералесках ваўчыныя зграі, правіліся ваўчыныя вяселлі. Неяк адно з такіх вяселляў завітала на могілкі каля вёскі. Імгненна ачысціла іх ад могілкавых растлусцелых зайцоў, ліс, якія мышкавалі сярод магіл, адну, праўда, пакінулі назаўсёды, супакоілі, дагналі, разадралі на шмаццё, праглынулі, сплямілі чырванню магільны снег, не далі яму зашэрхнуць, злізалі і гэты руды снег і цяпер, распаленыя паляваннем і здабычаю, кроўю, рассмеленыя, ахмялелыя ад той кроплі, што ўхапіў кожны з іх, пасталі ў рад на ўзвышшах могілак, пазіралі на вёску, на цёплыя стаўбункі дымоў над комінамі, на заінелыя хлявы, у якіх яны адчувалі трывожнае дрыжанне спажывы, на захутаных да броў хусткамі жанчын, якія, стоячы каля калодзезя, углядаліся ў іх бок.

Слалася, курэла белая замець. Вецер дзьмуў больш ад вёскі, а ў магільных няроўнасцях зблытваліся і запасіліся ўсе пахі яе, якія не давалі ваўкам спакою. Яны вылі, выструніўшыся на могілках, як гарністы, раздражняючы голад, падахвочваючы адзін аднаго намётам кінуцца ў вёску, выпараць усё, што там ёсць спажыўнае і жывое. Але ў гэтым іх выцці чулася і перасцярога, абачлівасць, сум па тым, што немагчыма адкрыта рынуцца ў разбой, сум прыкаванасці дрэва, што толькі гудзе на ветры, але не здольнае пайсці туды, куды кліча яго вецер, не здольнае крануцца з месца. Ваўкі чакалі, мусіць, ночы, свайго часу, каб з надыходам цемры накінуцца на вёску. А ў той час да вёскі падыходзіў салдат. Ён разлічваў быць ужо ў вёсцы, у цяпле, але лютаўскія мяцеліцы перамялі дарогу, і апошнія дзесяць кіламетраў ён ішоў амаль што па цаліку. Дарога была чыстаю, ды і то адносна, толькі ў лясным зацішку і на буграх, узлобках, а ў нізінах бясконцыя сумёты і снежныя застругі. Хадзьба па перамежаванай з намётамі і застругамі чысціні вымотвала яшчэ больш, чым па цаліку, хаця салдат і прывык да бездаражы. Без дарог ён прайшоў ад Палесся да Берліна. I цяпер вяртаўся дамоў, на печ. I больш за ўсё прагнуў ён гэтай сваёй печы. З печы яго ссадзілі тры з лішнім гады назад, кінулі ў мясарэзку, якая называлася вайной. Ён сумленна прайшоў, праслізнуў між яе нажамі. Ніхто не асмеліцца цяпер паказаць на яго пальцам, што было, то быллём парасло. Ён сплаціў Радзіме ўсё, што мог: літр ці два крыві, сотні літраў поту, тры скуры змяніў — і цяпер чысты перад ёю. Можа не баючыся залазіць на печ. Праўда, печ у яго не вельмі хвацкая, але гэта не бяда, рукі, ногі цэлыя, складзе яшчэ не адну добрую печ, не адну хату адбудуе. Прыгледжана ўжо ж і месца пад новую хату. Стаяць бы ёй там, дзе стаяла яна, яго родная хата, спакон веку, ды ўсё вайна, а праўдзівей кажучы, войны вінаватыя, тыя, што ідуць не паміж краінамі, а між сваімі людзьмі. Але сёння, здаецца, слава богу, усё ўжо ціха, усе наваяваліся, хто хацеў і не хацеў, нават ён. Думаў адлежацца, не далі, адарвалі ад жончынага боку, пагналі на край свету. Але гэта мо і не так блага, як кажуць: што ўсім, то і бабінаму ўнуку. Пабыў на вайне і ён, перамог разам з усімі, і будзе ў яго печ, як двухспальны нямецкі ложак. Мякка, улежна яму будзе, як на нямецкай пуховай пярыне.

Думкі гэтыя трохі сагрэлі яго. То вецер прабіраў наскрозь, а тут як і не ў шынялі ішоў. Ён ужо выбавіўся з ляснога падманлівага, пераменлівага зацішку і параўняўся з могілкамі. Вецер закідваў вочы і твар снегам. Але ён не ўхіляўся і не абіваў яго, адно толькі часта міргаў, прымружваў вочы і радаваўся, што апошнія пяцьсот метраў можа і бежкі прабегчы, і бокам каціцца. Дарога наперадзе чыстая, як знарок падмёў хто.

I невядома, хто каго раней прыкмеціў, ваўкі салдата ці салдат іх, хутчэй за ўсё ваўкі пачулі яго. А салдат адчуў, што нехта слухае, цікуе за ім у гэтай завірусе і замёр на месцы, слыхам і вокам імкнучыся зразумець, дзе стаілася небяспека. Знямелі, бы ператварыліся ў помнікі, і ваўкі. Нерухома, не выказваючы сябе, зграя і чалавек стаялі добрую мінуту, салдату тая мінута сцягнулася, як год. Ён усё ж згледзеў ваўкоў між крыжоў і, хаця нічога не ведаў аб сённяшнім мірным жыцці тут, аб нораве пасляваенных ваўкоў, адчуў прыхаваную ў іх нерухомасці пагрозу, і была яна больш жахлівай за пагрозу смерці на вайне. Там смерць прыходзіла часам нябачна і нячутна, даганяла амаль як у сне, нечакана, неспадзявана. Тут жа ўсё было відавочна і прадказана. I ані душы побач, аніводнага чалавека, які мог бы падставіцца смерці замест яго, няма салдацкага шэрага натоўпу, які смерць мясіла б не разбіраючыся. У мітусні, блытаніне, як вядома, заўсёды ёсць магчымасць выжыць, вылузнуцца, як вылузваўся ён кожны раз да гэтага. Як ён вылузнуўся на самым пачатку вайны. I гэта здарылася, як і сёння, амаль пад самай яго хатай, каля парога яе, крыху далей, канечне, чымсьці ён зараз ад яе, але ж усё роўна пад хатай.

Іх гналі з турмы, куды — пра тое ён не ведаў, не ведаў і Іван Знавец, хутчэй за ўсё ў другую турму. А мо... Але гэтаму «а мо» якраз і не даваў ён веры тады, хаця яно і спраўдзілася ўжо крыху пазней. Толькі Іван Знавец адмаўляўся, што спраўдзілася, што так было, ні ў чым не прызнаўся яму да самай смерці. I чаго было перад ім Знаўцу крывіць душой, ён жа сам, на свае вочы ўсё бачыў. Бачыў, як пабраталіся канваір і Знавец. Абняліся на ўзлессі, дзе ўжо ляжалі многія з былых зняволеных. А Знаўца канваір проста адпусціў, знюхаліся, мусіць, яшчэ ў турме, абняў, пхнуў у кусты, стрэліў для прыліку ў неба, маўляў, гатовы яшчэ адзін. I Знавец у свой бок, канваір у свой, па новага арыштанта. Ён, Сідар Місцюк, быў недалёка ад іх, ляжаў у кустах, чуў нават, што сказалі яны на развітанне адзін аднаму: «Мо і сустрэнемся яшчэ, будзем страляць у адзін бок». Гэта канваір. А Знавец яму: «Больш нам і няма куды страляць, як толькі па ворагу». Гэтых слоў Іван таксама выракаўся: не гаварыў, нічога падобнага не было, прымроілася ўсё табе. Але ўсё гэта пазней, пазней, а на самым пачатку яны ішлі ў адной калоне, праз тры ці чатыры чалавекі адзін ад аднаго, ды Знавец патурыў яго ад сябе. Калі ўступілі і прайшлі свой райцэнтр, ён, Сідар Місцюк, перамовіўся са Знаўцом, прапанаваў таму ўцякаць. Мінуюць пераезд, там пойдуць кусты, балота будзе, рэчка, чорта лысага хто за імі ўгоніцца. Знавец ледзь не прыдушыў яго, каб не ўмяшаўся канваір, хто ведае, як яны разышліся і ці разышліся б. Сідар адстаў, памяняўся месцам з другімі вязнямі, выдыбаў да краю калоны, адкуль лацвей было скочыць у кусты, не нарываючыся на кулю канваіра. I тут яму дапамаглі нямецкія самалёты. Яны наляцелі на райцэнтр, адным захадам пакрышылі і калону, пэўна, палічылі іх салдатамі. Не выратавала і тое, што амаль усе яны ў калоне скінулі шапкі, паказваючы лётчыкам стрыжаныя зняволеныя галовы. I гэтыя галовы, як і галовы канваіраў, лопаліся, што пераспелыя кавуны. I Місцюк, хаця і карцела яму хутчэй на злом галавы, яшчэ раз падлез да Знаўца, што ні гавары, а зямляк, да таго ж ён прыкмеціў у абозе з хлебам, які рухаўся насустрач калоне, сына Знаўца, Мар'яна.

— Бачыў, Мар'ян,— сказаў ён Знаўцу. Той прамаўчаў, крочыў пад кулямі, як у турэмны двор на прагулку выйшаў.

— Мар'ян з канём, скочым на воз...

— Адыдзі, мразь...

На самай справе сказаў гэтыя словы Знавец, ці яны толькі прычуліся яму, Місцюк не зразумеў. Але ён зразумеў другое. Знавец не пойдзе на пабег, па крайняй меры, не ў пары з ім. Пад кулямі ён нават пазбавіўся арыштанцкай звычкі горбіцца, распраміў плечы, узняў галаву, хаця рукі яго, падпарадкаваныя камандзе канваіраў, пра якую тыя, пэўна, і самі ўжо забыліся, былі складзены за спіной. Зняволеныя выпрабоўвалі канваіраў, наважацца яны страляць ці не, білі лыжкамі ў кацялкі і крычалі, што каму ў галаву прыйдзе, кожны сваё, пакуль з рознагалосіцы не сплялося адзінае: кончыўся, кончыўся ваш час. Да налёту і страляніны нешта падобнае крычаў і Знавец. А калі наскочылі самалёты, змоўк, падціснуў вусны, вярнуў рукі туды, дзе яны былі раней, дзе ім было загадана быць. Але вярнуў не бязвольна, як гэта прадпісана арыштантам, а моцна прыціснуў іх да спіны, сцяў кулакі. I паглядзеўшы на яго, на тое, як ён выкрочвае, узняўшы стрыжаную, чыста брытую нават галаву да неба, што сыходзіла вызваленнем і смерцю, ніхто не асмеліўся сказаць, што гэта ідзе зняволены Іван Знавец. Распрамленымі, выпнутымі наперад грудзьмі, ён нібыта прагнуў злавіць кожную, што ляцела з неба, кулю, і кулі, здавалася, набліжаючыся да яго, мянялі кірунак, пазбягалі яго. Інакш немагчыма было і вытлумачыць, чаму ён яшчэ ідзе, чаму ён такі вялізны, грувасткі, высокі і шырокі сярод гэтай панылай, паніклай да зямлі шэрай масы, у якой даўно перамяшаліся ўжо і канваіры, і вязні. I падалі разам і канваіры, і вязні, і паміралі разам. Але трапіць у Знаўца было немагчыма, у адрозненне ад іншых зняволеных яго не стрыжаная, а брытая галава, здаецца, павінна была прывабліваць, прыцягваць кулі, ды толькі ніклі галовамі ў шэры палескі пясок тыя, што былі побач з ім. А побач быў і ён, Сідар Місцюк, і ў сваёй пахіленасці адчуваў, што куля вось-вось сустрэнецца з ім, сустрэнецца іменна таму, што ён побач са Знаўцом. I Місцюк паспяшаўся адсунуцца, адмежавацца ад яго. А калі адсунуўся, трапіў у людскі кацёл, варыва, што клекатала ад перапуду і прагі выратавацца. Акунуўшыся ў гэты кацёл, Місцюк паверыў, што хто-хто, а ён застанецца жывым, выжыве, няма яшчэ на свеце такога катла, у якім можна было б уварыць яго, няма яшчэ і чалавека, які здольны зрабіць такі кацёл. Наканавана яму выплываць з людскіх віроў, вылузвацца, выкручвацца з чарады асуджаных, смерць яго чакае, калі ён будзе адзін. Канечне, яна дагоніць яго, але не зараз, не ў натоўпе, яна ўшануе яго, калі ён застанец ца з ёю сам-насам, яму ж так хочацца сказаць і нешта сваё смерці, сказаць пра тое воўчае жыццё, якое выпала на яго долю. Ён ужо раз выратаваўся, уцёк ад смерці, а цяпер яна стакалася з ім зноў, глядзела на яго застылымі нямымі вачыма воўчага вяселля. Каму вяселле, а каму хаўтуры, смерць. I Сідар адчуваў гэтую смерць. Яна жыла ва ўзведзенай ужо напружанасці воўчых целаў, у іх падрыхтаваных да скачка лапах, увянчаных такімі кіпцюрамі, што без натугі дзяруць шкуру вала, гэтыя кіпцюры ўжо драпалі ў чаканні яго цела снег. Ён чуў лёгкае парыпванне магільнага снегу, які праходзіў праз іх кіпцюры, чуў, як разнімаюцца іклы і разцы ў іх сківіцах, разнімаюцца, каб у наступнае імгненне зноў самкнуцца, мёртва замкнуцца на яго глотцы. I ўласная глотка здавалася яму так лёгка пранікальнаю, такой нетрывалаю, безабароннаю, што ён мімаволі закрыў яе рукой, уцягнуў галаву ў плечы. I не меў ён ані адзінага слова да гэтых звяроў, а калі меў, то цяпер задушыў іх у глотцы сваёй жа рукой. I так на тую пару хацелася азірнуцца, але тут ён ведаў, што гэтага якраз не трэба рабіць. I Місцюк не міргаючы, з пільнасцю, невядомай яму раней, прыглядаўся да зграі, нібыта імкнуўся пралезці вачыма да душы кожнага воўка, выгледзець, што там, у іх, ці ёсць хоць нейкая надзея, шчылінка, пралазінка, імкнуўся пазнаць важака ці ваўчыцу, па загаду якой воўчае вяселле кінецца на яго. Але ні важака, ні ваўчыцы ён не прызнаў, пакуль зграя не прыйшла ў рух. I загадаў ёй рушыць нягеглы воўчык, якога Сідар не паспеў як трэба разгледзець. Стаяў ён наводшыбе і ні ростам, ні складам не вылучаўся, ці быў ён самы стары тут, ці самы малады і цяпер апраўдваў, адрабляў за гэтую сваю старасць ці маладосць, Місцюк не прыкмеціў. Ён убачыў яго ўжо ў скачку, у палёце, кальнуў вочы ўздыблены яго загрывак, кожная поўсцінка сама па сабе, і ў кожнай смерць, шэрая, са сталёвым водсветам, смерць у бела-ружовых, завіслых у паветры іклах. Місцюк засяродзіўся на гэтым белым, ружовым і шэра-сталёвым — што было на тую хвіліну і ў вачах ужо ў воўка. Засяродзіўся і прапусціў імгненне, як разам з ваўчыцай прыйшла ў рух уся зграя. Ён толькі-толькі прымерыўся, злаўчыўся ўхапіць за глотку гэтага нецярплівага, лядашчага воўчыка, усім целам, слыхам, вачыма як пераліўся ў махавыя скачкі яго па снезе, недзе нават дапамагаў яму, суразмяраў кожны скачок з той адлегласцю, што была між імі, молячы бога, каб воўчык не збіўся з нагі, калі наблізіцца да яго, высока завісне ў паветры каля яго, Місцюка, галавы. Вось тады, у паветры, у палёце, ён і перахопіць воўка, замкне рукі на шыі звера. I тут адбылося нешта незразумелае. Воўчык набраў ужо вышыні, неабходнай ім абодвум, як аднекуль збоку выхапіўся другі такі ж шэра-сталёвы цень, засланіў ад Місцюка яго воўчыка, збіў яго ў паветры, пакаціў на снег амаль пад ногі Місцюку, перакуліў на спіну і сам сеў на дарогу каля Місцюка, прызямліўся на ўсе чатыры лапы, мякка, плаўна, як кошка. То была ваўчыца, нераўня лядашчаму воўчыку, які пакорліва адпаўзаў, ціснуўся ўбок, мацёрая, сытая, задаволеная. Яна па-сабачы стала перад Місцюком, прагнуўшы хрыбціну, трохі ўгнула галаву, схіліла да пярэдніх лап і знізу ўверх зірнула на Місцюка, зірнула без воўчай змрочнасці і пагрозы, з нейкім нават уласцівым хатнім кату ці сабаку заклікам, запрашэннем пазабаўляцца з ёю, даткнуцца, пагладзіць яе. Яна не баялася чалавека, была бясконца добрая ў сваёй упэўненасці, пераконанасці, што яе сёння можна і трэба толькі песціць і любіць. Усім толькі любіць. I Місцюк ужо нахіліўся, каб прылашчыць яе. Ваўкі, што стаялі цяпер справа і злева ад яго, хоць і прыкмецілі, як ён абачліва варухнуўся, не выказалі, здавалася, незадавальнення, не ўстрывожыліся, яны проста чакалі. Чаго, падумаў Місцюк, адвёўшы ад іх позірк, адвёўшы позірк і ад вачэй ваўчыцы, і толькі на адно імгненне. Але гэтага імгнення хапіла, каб забыцца пра ўсё на свеце, прыхлынуў такі звярыны нястрымны страх, што яго аж скаланула. I калі ён поўнымі страху вачыма зноў паглядзеў на ваўчыцу, зазірнуў ёй у вочы, то ўжо больш не ўбачыў ні закліку, ні запрашэння прылашчыць яе. Цяпер вочы ваўчыцы былі змрочнымі і стомленымі, і яшчэ там было нешта няпэўнае, неакрэсленае, што Місцюк не мог зразумець. Але ўсё яшчэ падпарадкаваны яе першаму загаду, камандзе, якая моўчкі прагучала імгненне назад, не маючы сілы пазбавіцца той каманды, таму што нічога ўжо не цяміў, Місцюк нагнуўся і панёс да яе руку, засланіў ёй вочы. Ваўчыца перасцерагальна заскавытала. А гэтага было дастаткова, каб ён, зняможаны, апусціўся на снег, абыякавы да ўсяго на свеце, што не тычылася таго, што тут адбудзецца праз хвіліну-другую. Яго ўжо, можна сказаць, не было, не існавала нідзе і ніколі.

Місцюк сеў, ваўчыца ўстала, падышла да яго так блізенька, што яны адчулі дыханне адно аднаго. Місцюк ужо амаль што ў беспрытомнасці загарадзіўся ад гэтага яе дыхання, салодкага псінага паху, паху берлагу рукою, стаіў сваё дыханне. Зграя варухнулася, ужо, мусіць, гатовая кінуцца на яго. Ваўчыца зноў коратка заскавытала, ваўкі замерлі. I наперад, як па знаку нейкім, выйшаў той нягеглы воўчык, павярнуўся да Місцюка задам, задраў нагу. Місцюк адчуў, як нешта цёплае палілося яму на руку. Пасля гэтага воўчыка пачала мачыцца ваўчыца, няспешна і доўга. Няспешна, пастукваючы лапамі па намерзлай дарозе, адышлася ад Місцюка, села перад ім, пазяхнула, аблізнулася і зноў ціхенька заскуголіла. I, нібы падпарадкоўваючыся гэтаму скуголенню, да яго адзін за адным, захоўваючы нейкую сваю воўчую чаргу, пачалі падыходзіць ваўкі. Задзіралі заднюю нагу, уздымаючы яе амаль што да вуха Місцюка, яму было чутно, як расслабляюцца ў гэтых задраных лапах кіпцюры, як яны выходзяць з мяса, ціха шапочучы, нібы прусакі, тоненька казычуць паветра над вухам, як струменіць, ірвецца вонку мача, асядаючы пырскамі на шынялі, як набрыньвае сукно і робіцца важкім шынель. А потым усе гукі зніклі, ніхто не рухаўся, нішто не струменіла, стала вусцішна, паныла. I рукі Місцюка самі адпалі ад твару. Ваўкі былі побач, сядзелі ўкруга яго, задуменныя і нерухомыя. Наперадзе сядзела ваўчыца, як не мела ніякага дачынення да таго, што тут толькі што адбылося, лішняя і таму засмучаная, маркотная. Посна-маркотнымі былі морды і яе кавалераў. А яго, Місцюка, здаецца, і не існавала зусім, ці быў ён накшталт пянька ім, прыдатнага да адной толькі вось такой патрэбы. I яны справілі гэтую патрэбу.

Ваўчыца ўстала першай, слізганула невідушчым позіркам па Місцюку, скоса зірнула на ваўкоў. I ваўкі адразу ж падхапіліся. Ваўчыца ўзняла галаву, утаропілася ў неба і завыла, тое ж самае зрабілі і ваўкі, нібыта адпявалі кагосьці, і сама пачалі толькі ўваходзіць у смак гэтага адпявання, ды ваўчыца перапыніла іх, не дала ім зведаць асалоду, давесці песню да канца, скочыла з дарогі ў снег. За ёю падхапілася і пайшла па сумётах уся зграя, прамільгнула за кустамі і схавалася ў лагчыне каля могілак.

Місцюк яшчэ пейкі час, але нядоўга, пасядзеў на дарозе не кратаючыся, як пакінулі яго ваўкі, потым устаў і пабрыў да вёскі. Па дарозе ісці было слізка, ногі раз'язджаліся. Ва ўтаптанасці расслізганай саннымі палазамі і лятучай завірушнай пудрай да мярцвяна-сіняга бляску дарогі былі нейкая адзеравянеласць і здранцвенне. I ўсё вакол на тую шэрую змрочную гадзіну як амярцвела, сіне ззелянела. I гэты колер наперадзе згушчаўся, гушчыні яму надавалі вечаровыя цені, што падалі ад хат і хлявоў, і самі хаты і хлявы, доўгі іх век, што стаялі яны на зямлі, браліся сінім і зялёным. I рэха яго крокаў было, здаецца, таксама сінім і зялёным, ступаць было балюча, нібыта ў вушах ці ў галаве на кожным кроку выбухалі маленькія бомбачкі, так калярова і аднастайна ўсё меркла і ўспыхвала зноўку перад вачыма. I Місцюк, зняможаны гэтым рытмічным палыханнем, сышоў з дарогі, збочыў у сумёты, пайшоў па снежным цаліку, па гурбах, намеценых завірухаю ў полі. Але і на гэтых гурбах у полі ён спатыкаўся нядоўга, нешта раптам прыкавала, адключыла яго думкі ад таго, што толькі што адбылося на дарозе. Нешта вельмі значнае, што тычылася ўсяго яго ранейшага і будучага жыцця. А што іменна, не мог уцяміць, спыніўся, сам не ведаючы чаму. Не цікавіўся ён зараз ні мінулым, ні будучым, хацелася аднаго: як мага хутчэй дапяць да сваёй хаты, убачыць дзяцей, якія, мусіць, сядзелі, уграваліся зараз на печы, самому залезці на гэтую печ і забыцца ў сне. I глядзеў ён, абапёршыся на нейкае невялічкае дрэўца ці кусцік, туды, дзе стаяла яго хата. Ён бачыў яе, хаця яна была схавана за другімі хатамі казармай пагранічнікаў. Гэтая казарма, што стаяла на яго шляху, і дапамагла яму ачомацца, адчуць, што ён ужо каля парога хаты. Папраўдзе, дык казарма пагранічнікаў таксама яго хата. У падмурку яе, казармы, ляжалі бёрны бацькавай, а гэта значыцца — і яго хаты. Ён пазнаў іх, калі вярнуўся ў роднае сваё сяло, збегшы ад няволі і нямецкіх самалётаў. I прыйшоў ён тады ў сяло, як ні дзіўна, разам з Іванам Знаўцом. Рознымі дарогамі ішлі па жыцці, рознымі дарогамі абышлі яны смерць, а ў родным сяле дарогі гэтыя сышліся. Дарогі сышліся, а вось самі яны, людзі, так да канца жыцця сысціся не змаглі... Больш таго, не толькі дарогі сышліся, леглі разам, шчыльна адно да аднаго ў казарму пагранічнікаў бёрны з яго, Місцюковай, хаты і хаты Знаўцовай, і пабраліся бёрны ўсутыч і ў лапу прыйшліся. Тут яго карані. Сама зямля тут на тры метры ўглыб, а мо нават і больш, да самага пупа, прапахла яго духам, духам яго дзядоў і прадзедаў. Тут ён і адбудуе сабе новую хату, цяпер ніхто не перашкодзіць, ніхто не будзе замінаць. Граніцы ж больш няма. I Сідар азірнуўся круга сябе, прыкідваючы, дзе лацвей будзе выводзіць зруб, ставіць хату. Азірнуўся і разгубіўся. Скрозь па полі беглі, вытыркаліся са снегу маладыя дрэўцы. Ён не верыў сабе, сваім вачам. Такога не магло быць, здаецца ж, ён не спіць і не трызніць, у чым некалі папракаў яго Іван Знавец. Мо ён і на самай справе крыху таго, перакруціў сабе мазгі з гэтаю вайной і мірам. Кручанае жыццё, перакручаная і галава. Няма, не растуць тут і не павінны расці аніякія дрэвы, даўно ўжо адышоў у небыццё пагранічны сад. Сідар выпусціў з рук галінку, якой да гэтага трымаўся. Выпусціў і зноў ухапіўся за яе, каб дасведчыцца на самай справе, існуе яна ці ён ужо страціў апошні розум.

Кусцік не прымроіўся яму. Дрэўца гэта было, яблынька. Ашчадна ўкручаная знізу ад маразоў і зайцоў саломаю і хваёвымі лапкамі. Але Сідар усё яшчэ не мог даць веры сабе, не цямячы, што робіць, надламаў вершалінку, яблынька была жывая, надлом прарваўся белым і зялёным. Сідар нават пачуў пах гэтага белага і зялёнага. Пачуў, як патыхае, пахне ваўкамі жоўта-алубянелы на марозе шынель. I пах той быў ужо не ўяўны, не падманны, таму што іменна ад яго ён імкнуўся пазбавіцца, звесці з памяці ўсё, што было звязана з ваўкамі і дарогай. Пераканаць сябе, што гэта і ёсць сон, насланнё, трызненне. Неверагодна, каб такое здарылася з ім... Выходзіць, здарылася. I па правую, і па левую руку, і наперадзе яго весела ўтыкаліся ў змрочнае на змярканні паветра, праколвалі яго, як шыльцамі, як бульба, узыходзячы, праколвае вясною зямлю, маладыя яблынькі. I ўсе ахутаны саломаю і хваёвымі лапкамі. I было іх мноства, куды больш, чым раней, разбегліся, распаўзліся да самага лесу.

Але ж гэта няправільна, неверагодна, супярэчыць усяму існаму і прыродзе. Мёртвага ніхто ж не здольны зноў падняць на ногі. Забіты не ўваскрасае. У чалавека і то адно толькі жыццё. Адно і тое ж дрэва не можа расці двойчы. Калі яго ўжо ссеклі, то ссеклі назаўсёды. А ён, Сідар Місцюк, ужо аднойчы высек гэтыя дрэвы. Сідар заплюшчыў вочы...

Уздымалася і падала сякера. I ляцелі пад ногі белыя, цвёрдыя, як костка, трэскі. I ад кожнага замаху, ад кожнага ўдару ўскідваліся ў голлі яблынь, гулі пчолы. Іх гудзенне і хваляванне перадаваліся камлю, нібыта ў тым камлі была прыхавана нейкая струна. Сякера датыкалася да той струны, і яблыня спявала. I яе песню падхоплівалі пчолы, квецень і пылок ад гэтай квецені, які густым ружовым мроівам вісеў у паветры, спярэсціў зямлю, дзе шырока расставіўшы ногі, стаяў ён, Сідар Місцюк. I трэскі нагадвалі гэтую заўчасна скінутую квецень пад яго нагамі: белыя, блакітныя, ружовыя і нават чырвоныя, колеру загусцелай крыві. Місцюк усё ж шкадаваў яблыні. Але што зробіш, ён чалавек маленькі. Пры Саветах паднявольны, а пры немцах тым больш. А думалася, што пры немцах будзе дыхацца вальней. Толькі куды там. Улада ёсць улада, кождай патрэбны мужык, кожная ж улада павінна карміцца, есці мужыка. А мужык мусіць круціцца, каб не праглынулі яго з патрахамі. Добра, хоць змікіціў, хапіла розуму не пайсці служыць гэтай новай уладзе. А спакушалі і ўгаворвалі, ой як угаворвалі, улагоджвалі. I ён не вельмі ўжо быў і супраць, ды прыгадалася, што гаварыў, наказваў перад смерцю бацька: «Прыслужвай усім, а служы толькі сабе, аслабеюць сёння тыя, хто ў сіле, увойдуць заўтра ў сілу слабыя сёння. Не лезь, хай поедам адно аднаго ядзяць. А ты сей, жні. Вось твая сіла».