Хроніка дзетдомаўскага саду

— На каленях вас прашу,— ён расшпіліў кіцель, абедзвюма рукамі развёў яго на грудзях, выварочваючы набіўныя ватныя плечы.— Ад іх імя, ад імя ўсёй пёскі малю: не чапайце зубрыную затоку. Ён прыйдзе, ён прыйдзе... — I штосьці яшчэ падобнае гэтаму, што мы не разумелі і, пэўна, не здольныя былі ў тую хвіліну зразумець, таму што не давалі сваім вачам веры: над богам ёсць бог, над дырэктарам таксама ёсць дырэктары. I яшчэ мяне ўразілі гэтыя яго набіўныя ватныя плечы: не свае, не свае, з ваты. I пад кіцелем у яго нічога, адна толькі сподняя сарочка, такая, у якіх ходзім і мы зімой, адной толькі розніцы — вельмі белая тая сарочка, і кляйма казённага на жываце няма. А мо і ёсць кляймо, толькі дырэктару ставяць яго не на жываце, а дзе-небудзь каля спіны ці збоку. I я шукаў тое кляймо, імкнуўся зазірнуць і туды, што было прыкрыта кіцелем. Але позірк мой спатыкнуўся аб рубцы на правым баку яго грудзей, крыху вышэй і ніжэй саска. Колер тых рубцоў мяняўся на вачах, яны ўздуваліся, ружавелі і вось-вось, здавалася мне, маглі разысціся, расчыніцца, і тады грудзіна аголіцца да самага сэрца. Мне стала балюча і жахліва. Я адчуў, як і ў мяне ў глотцы гарачым даўкім камяком збіраюцца слёзы. I яны лінулі з вачэй у нямой цішыні, што на нейкі час усталявалася ў кабінеце. Мне было сорамна, што я плачу, я скоса, заклінаючы, каб ніхто не прыкмеціў гэтых маіх нечаканых слёз, зірнуў на сваіх сяброў і ўзрадаваўся. Я плакаў не адзін. У кожнага з нас, дзетдомаўцаў, цяклі па твары мутныя ручайкі. Толькі плакалі мы мужна, ціхенька, а дырэктар наш гучна, усхліпваючы і скаланаючыся. Тое, як ён скаланаўся і хліпаў, раздражняла, выціскала з вачэй новыя слёзы і ў мяне. У Мар'яна мяне цяпер раздражняла ўсё: і кіцель, і сарочка, і рубцы на грудзях. I шыя ў яго была нейкая курыная.

«Курыная шыя, курыная шыя»,— пачаў я гаварыць сам сабе і супакоіўся. Які ж гэта франтавік, які афіцэр быў перад памі. Варта фашыстам толькі крыху прыціснуць яго, іголку ці дзве загнаць пад пазногці, ён і раскісне. Ды і ўсе мы, дзетдомаўцы, толькі здольныя гуляць у вайну, гарлаць: за Радзіму, за Сталіна! А дадуць нам шомпалаў, пачнуць зоркі на шшчах і грудзях выразаць, соллю пасыпаць, ці ж вытрымаем. Вось троіца, прыезджыя, трымаюцца як сапраўдныя партызаны. Адразу відно, не баяцца смерці, яны пераступяць праз смерць, як толькі што пераступілі праз нас і нашага дырэктара. Так нам і трэба, калі ў нас такі дырэктар, бацька такі.

— Забываеш, не думаеш ты, Мар'ян, пра будучыню,— усе трое па-вайсковаму ўскінулі на стрыжаныя патыліцы палатняныя ваеннага ўзору фуражкі.— Ласіны востраў, зубрыная затока — пад кок-сагыз. Лес — дзетдому, будуйце сталоўку. Да ўсяго падыходзіць па-дзяржаўнаму трэба.

— Дзетдом пабудуе сабе сталоўку з друтога лесу,— Мар'ян ужо быў на нагах, і што дзіўна: яму, здавалася, аніколькі не сорамна, нібы гэта і не ён вось толькі што стаяў на коленцах і плакаў, хтось іншы, і голас яго быў ужо іншым: — Мы знойдзем лес, мы возьмем лес. Праўда, хлопцы? — ён звяртаўся да нас, гаварыў з пэўнасцю і гучна. Мы адводзілі, хавалі вочы. Лепш бы ён пабіў нас. Адчулі б яго мужчынскую руку, паважалі б, хаця, калі б выйшаў выпадак які, маглі і адпомсціць. Але гэта было б па-свойску, па-дзетдомаўску. А так...

Мар'ян пад руку, ну, няйнакш, бацька родны, вывеў нас са свайго кабінета, пагладзіў кожнага па галаве, датыкнуўся хуткай рукой нашых «катоўскіх» макацоўбін, і нельга сказаць, што нам гэта было непрыемна. Гады ў рады, мо ўпершыню ў жыцці, так ушаноўвалі нашы галовы — кацялкі медныя, дурыдлы, макацоўбіны, яны, здавалася нам, толькі таму і створаны, ёсць у нас, каб была магчымасць даць у лабаціну, каб прывесіць да іх вушы і дзерці тыя вушы. I ні слова пра наша злачынства, ні гуку:

— Ідзіце, хлопцы, гуляйце, хлопцы, расціце, хлопцы. I чакайце, чакайце. Вы дачакаецеся. Ён прыйдзе, прыйдзе, тут яго пуцявіна... А мне знайдзіце і прышліце стараст груп і Крывавязага, Цурука, толькі ціха, каб ніхто не бачыў. Дастаньце іх з-пад зямлі.

Мы знайшлі ўсіх, каго было загадана знайсці, і прыслалі, але на тым не супакоіліся. Як гэта магчыма супакоіцца, калі ў кабінеце дырэктара ідзе сакрэтная гаворка, хто ж гэта з нас здолее застацца ўбаку. На сваім узбраенні мы мелі шмат сродкаў, якія б дапамаглі нам даведацца, пра што тая сакрэтная гаворка, мы маглі падслухаць яе, паставіўшы кружку да сцяны, маглі падслухаць і праз дзірачку ў столі. Але на той раз усе нашы сродкі аказаліся непрыдатнымі. Дырэктар сакрэтнічаў не з выхавацелямі, не педсавет праводзіў, а гаварыў з нашым жа братам, дзетдомаўцамі. I мы, канечне, яшчэ раз пераканаліся, навошта дадзена кожнаму з нас галава, а пачуць з тае гаворкі так ніводнага слова і не пачулі. Нашы старасты выходзілі з кабінета дырэктара як маладыя Напалеоны. Дурні, хоць таксама дзетдомаўцы.

Немагчыма ў дзетдоме ўчыніць нешта такое, каб гэта не выкрылася, няма ў дзетдоме тайны, калі пра штосьці ведаюць больш, чым адзін чалавек, гэта вядома ўжо ўсім. Ад каго ўздумалі схаваць праўду, ад шкетаў. Гэта ж амаль тое самае, што хаваць шыла ў мяшку. Мы ж былі тэлепатамі, хоць і ведаць не ведалі і чуць не чулі пра тых тэлепатаў. Мы чулі іншае, чулі слова, калі яно яшчэ і не вымавілася, счытвалі тое слова з вуснаў, чыталі па вачах, утадвалі думку, якая толькі яшчэ ў таго ці іншага разумніка варушылася ў галаве, толькі нараджалася. Мы праз паветра, якім дыхалі, ведалі ўжо ўсё. I на схоне дня ўвесь дзетдом ужо не жыў, як звычайна, а захоўваў тайну. Тайна і маўклівасць распіралі нас, як вясна распірае жабу: ура, як толькі змеркнецца, мы ідзём на крадзеж. На святы крадзеж. Дзетдому трэба сталоўка. Але няма лесу пабудаваць яе. Дык у чым жа справа, што гэта за праблема такая. Вунь колькі праплывае міма нас, па нашай славутай рэчцы Пятлянцы, лесу: дубовага, хваёвага, асінавага. Куды, каму ўсё гэта, у якія гарады і краіны, на якія прадпрыемствы, будоўлі, шахты... Што нам да таго. Мы возьмем колькі нам трэба, не больш. Лішняга не кранем. Ніхто не забяднее, не прыкмеціць нават. Плытагоны? Ну і што? Здаровыя мужыкі? А нас затое багата. У іх багор з жалезным круччам? А хай іх з гэтымі круччамі. Ну, скруцяць, праб'юць аднаму галаву, на яго месца ўстане дзесяць. Мы таксама біцца ўмеем. З намі ж будзе і дырэктар наш, ён фронт прайшоў, з фашыстамі біўся. I не аднаго паклаў. Шкетам нельга, шкеты павінны класціся спаць. Пакладзёмся, на які толькі бок лепш, на правы, на левы, шчаслівыя, гавораць, заўсёды адпачываюць на спіне. Мы будзем адпачываць на спіне. На спіне, толькі на спіне будуць адпачываць нашы майкі, мы іх добра наб'ём саломай, сон іх будзе глыбокі і спакойны. I нікога не траба падымаць, каб схадзіў на двор, ніякіх турбот дзяжурнаму выхавацелю.

Яшчэ і адбою не было, а ўсе на ложках ужо. Адбой — дзетдом ужо спіць мёртва.

Апоўначы ўвесь дзетдом у поўным складзе, уключаючы і дзяўчынак, быў каля ракі. Мы, шкеты, не вытыркаючыся, седзячы ў кустах па сваіх схованках, дазволілі старэйшым разабраць першы плыт і выцягнуць бёрны на бераг і толькі тады прыйшлі ім на дапамогу. Палезлі з усіх бакоў, з-пад кожнага куста, мурашынымі сцежкамі. I, як мурашкі, учапіліся ў бёрны, сцяўшы зубы, пацягнулі іх да дзетдома і далей, за дзетдом, самі дапетрылі: хопяцца плытагоны — чорта лысага знойдуць, а знойдуць — не дадуць рады даперці іх зноў да ракі. Як мы шчыравалі, як пнуліся і выжыльваліся, косці трашчалі, бо справа вартая была таго. На сябе ж рабілі, на сябе. Не падыходзь, не замінай ні звер, ні чалавек, скалечым, у зямлю ўваб'ём. У глотку зубамі ўвап'ёмся кожнаму, хто наважыцца стаць папярок дарогі. Плытагоны наважыліся, прачнуліся, прыбеглі, пачалася звалка. Біліся старэйшыя, мы, шкеты, працавалі, рабілі ў той бойцы сваю справу.

I так рабіць мне не даводзілася болей ніколі, высалапіўшы язык, выскаліўшы зубы, як толькі сабака грызе костку, якую ўжо нехта спрабуе адабраць у яго, а ён спяшаецца, грызе, гірчыць, наравіць цапнуць таго, хто перашкаджае яму. I які спрыт, якая імклівасць, якая злосная моц яго іклаў, здаецца, што, акрамя злосці, больш нічога і няма, цела зацята спрасавана, як тыя карлікавыя звышпланеты. Вось так і мы.

А дзе ж знаходзіўся Мар'ян у той час? Пэўна, там, дзе яму і прадпісана знаходзіцца, дзе знаходзіцца камандзір, калі кіпіць бой, дзе той час быў заўсёды Чапаеў, згодна таму, як вучыў яго камісар. Мар'яна я ўбачыў толькі тады, калі плытагоны выйшлі з рукапашнай, схапіліся за багры тыя самыя, з вялізным жалезным круччам. У афіцэрскіх бліскучых пры святле поўні ботах ён ступіў на белы пясок пляжа, дзе разгулялася бойка, спрабаваў спыніць яе, спыніць багры, што навіслі над нашымі галовамі. Але гэта была дарэмная спроба. Багор палохаў нас да той пары, пакуль ён у якасці зброі ляжаў на зямлі, а не ў руках саперніка, пакуль мы толькі згадвалі аб ім, думалі аб ім як аб зброі. Калі ж думаць ужо няма чаго, багор ператварыўся ўжо ў зброю, узляцеў над тваёй галавой, тут і страху ўжо няма, трэба бараніць сваё жыццё. Зразумела, калі ты не апошні трус і здольны выбраць жыццё. У таго, хто абараняецца, пэўна, заўсёды была, ёсць і будзе перавага перад тым, хто наступае, у бяззбройнага перад узброеным. Мо таму ўрэшце перамагае праўда. А праўда за тым, каму мазжаць, трушчаць галаву, хто развітваецца з жыццём. Праўда за жыццём, якое ў цябе адбіраюць. I сіла за ім, нават калі ўжо скончылася жыццё.

Плытагоны першыя ўзяліся за зброю, за багры, узнялі і былі гатовы да забойства, таму з такім шаленствам і лютасцю мы і накінуліся на іх, выратоўваючы сваё жыццё, абяззброілі імгненна, паперлі па беразе, скінулі, загналі ў раку. Дзетдомаўская арда з баграмі, як з пікамі, наперавес гнала іх на глыбіню, у вір. I хто ведае, за кім была б тады тая праўда і хто б дзе быў пасля, калі б разгубіўся Мар'ян.

— Анархія, слухай маю каманду! — мы і не ведалі, што наш Мар'ян здольны так гарлаць.— Адставіць пікі, левае плячо на бераг, шагам арш!

Дзетдомаўцы адставілі пікі і праз правае плячо паслухмяна пакрочылі да берага, на здратаваны, спаскуджаны пляж, над якім апантана свяціў месяц, свяціў так, што аж рэзала ўваччу, клаўся на нашы твары нейкім нежывым металёвым водсветам. I пясок, белы рачны пясок, які быў нам так даспадобы, які так песціў удзень нас, астуджваў і ўграваў нас, калі мы перабіралі лішку на сонцы ці ў вадзе, здаваўся цяпер таксама металёвым, халодным, амярцвелым. I, нягледзячы на гэта, усё вакол было жывым, жыло. Пясок, вада, кусты лазы пад берагам, неба, месяц, зоркі, векавы дуб, пад шатамі якога вечарам кашаварылі плытагоны, дзе яшчэ і цяпер чадзіў касцярок і стаяла закопчанае вядро з недаедзенаю кашай і алюмініевымі лыжкамі. Усё было ахоплена жыццём, стоена прагла ў чаканні жыцця, таго, што вось-вось усхопіцца ветрык, прылашчыць, ускудлачыць лазнякі, прабяжыцца басанож па пяску, змятаючы церуху, згладжваючы сляды бойкі, асуджальна ці радасна залапоча лістотаю дуб, бразне ў вядры кранутая ветрам лыжка, ёй спалохана адгукнецца ў кубле птушка, плёсне ў бераг хваля, змые смецце і кару ад дрэў, шалупінне, паморшчыць ваду, і гэтае шалупінне, кара загойдаюцца на плыні, што дзіцячыя караблікі, плынь падхопіць іх, панясе ўдалячынь, як нічога ніколі ні добрага, ні кепскага і не здаралася тут. Так яно і адбылося. I ветрык прыскочыў, і сцішана бразнула лыжка аб краёчак вядра, застагнаў у кустах казадой, і паплылі па рэчцы драўляныя караблікі. Толькі заставаліся ў нерухомасці мы, дзетдомаўцы, наш дырэктар, плытагоны, што ўсё яшчэ стаялі ў вадзе і нагадвалі штосьці тагасветнае, людзей, якія нечакана ўпалі ў сон ці то заблудзіліся, а мо і наадварот, людзей, якія толькі-толькі прачнуліся, усталі з таго свету пасля страшнага суда і цяпер выбіліся на сваю дарогу, праблукаўшы ўсю цёмную ноч сярод белых пяскоў, дуброў, вады і балот, абудзіліся, знайшлі сваю дарогу і, адчуваючы сябе непамысна, застылі на гэтай дарозе, не ведаючы, што рабіць далей, жадаючы працягваць рух і разумеючы, што ісці па той дарозе, па якой яны ішлі дагэтуль, немагчыма, і яны пакутавалі і знемагалі ад гэтай немагчымасці, ад разумення яе. I так было не толькі з людзьмі, штосьці, здаецца, мучылася, пакутавала і нудзілася і ў паветры нават. Як крывасмокі ці вадзянікі пазіралі з ракі плытагоны, стоячы па горла ў вадзе, як у пякельнай смале, толькі галовы тырчаць з той вады, толькі вочы, бялкі іх жывыя варочаюцца, а насупраць гэтых галоў мы, босыя, галапузыя, і палкаводзец наш Мар'ян у афіцэрскай форме, як генералісімус, што сышоў з п'едэстала. I крывавыя пляўкі каля нашых ног. Неба, поўня, зоркі, рака, дубы.

А што ж далей. Што ж далей. Куды далей... Расступіся, зямля, і прымі нас, мы твае сыны. Расхініся, неба, дай нам крылы, што мы — горш за птушак, якія вольныя ляцець куды захочуць, якіх ты так песціш і лашчыш, упадабляеш іх сабе, ветру, адплюшчыце вочы, зоркі, узмахніце вейкамі, мо і з вашага вока скоціцца сляза, зірніце на нас, на зямлю, дзе поўзаюць казюркі і чарвякі, і мы сярод іх. Мы над імі, але сярод іх. Ці ж гэта справядліва? Што ж ты маўчыш, вячысты дуб, гадоў пяцьсот ужо ж, пэўна, як пры памяці, а ўсё маўчыш. Калі ж і каму падасі ты голас? Настаяўся на адным месцы, наглядзеўся, як мы пакутуем, радуемся, творым паскудства. Час, час і слоўца б вымавіць. Ну...

— Адбой,— сказаў Мар'ян.— Па палатах, анархія, спаць, спаць усім.— I звяртаючыся да плытагонаў: — Вылазьце, мужыкі, паталкуем-памяркуем...

Нешта я лаўлю сябе на тым, што пішу аб мінулым, аб той ночы, якая даўно прайшла ўжо, са шкадаваннем і папрокам. Дакараю, папікаю ў нечым Мар'яна і сябе. I наогул хілюся кудысьці ўбок. Не і не, не было нічога падобнага ў тыя дні, калі ўсё гэта здарылася. Хлусня, нібы я штосьці адчуў і пачаў вінаваціцца, зірнуўшы на поўню, плытагонаў у рэчцы, падумаў пра дарогу і вецер. Сённяшняе ўсё гэта. I само здарэнне — толькі цень яго, як у фантастычным апавяданні I. Яфрэмава. У тым апавяданні, наколькі помню я, расказваецца, як камень, лава, што застыглі пасля вывяржэння вулкана, сфатаграфавалі і данеслі да нашых дзён адлюстраванне, постаць дагістарычнай жывёлы, якая ступіла ў гэтую магму тысячагоддзі і тысячагоддзі назад. Жывёла ступіла ў агонь і, вядома, згарэла, але час захаваў і данёс яе да нашых дзён, данёс, канечне, не саму жывёлу, толькі цень яе ў камені, плоскі адбітак. Але цень таксама ж будаўнічы матэрыял. I матэрыял гэты сапраўдны, а ўсё астатняе — гэта ўжо наслаенне, напластаванне і настрой, падсвечванне часу, і гэтае падсвечванне не заўсёды адпавядае ісціне. Але, імкнучыся ўсё ж да ісціны, сапраўднасці, я гатовы паклясціся, што ўсё было іменна так і трохі інакш. Ні я, ні мае таварышы ў той час нікога не абвінавачвалі і не папракалі. Радасць была, уздым. Загадай нам хто-небудзь у той час — не тое што плыты, увесь белы свет расцягнулі б, раскідалі б па бервяну, колькі ёсць рэк на свеце, з кожнай пакралі б лес, хапіла б не толькі на сталоўку нам, дзетдомаўцам. Можна было б адбудаваць гмах для ўсіх, хто жыве на зямлі.

А баяліся мы тады толькі аднаго: як бы лес, што ўкралі мы, не адабралі назад, не скацілі б зноў у раку. Але ж усе вакол былі людзьмі, тыя ж плытагоны — плытагоны, як і наш Мар'ян, франтавікі, і ў раёне франтавікі, партызаны: у райкоме, райвыканкоме, міліцыі. Зразумелі, хто злодзей, навошта і каму кралі. Пабудавалі мы сваю сталоўку не з рэліктавага гаю, які звялі на корані, а з лесу, які мы пачэсна ўкралі. Абышлося і Мар'яну, і нам. Дырэктара не пасадзілі, з дзетдомаўцаў нікога не пакалечылі.

...Нікога не пакалечылі. Я напісаў гэта і зноў пачаў сумнявацца. Ці ж правільная была тая сталоўка, ці так пачэсна было красці лес? Ці разумна зрабіў Мар'ян, адмовіўшыся ад таго, што само ішло яму ў рукі, збіўшы нас на крадзеж, настаўнік, педагог жа. I рызыкаваў не толькі ён сам, і нас падстаўляў жа, дзяцей, дзяцей тых, з кім разам ваяваў. А ў час бойкі на беразе з плытагонамі маглі незнарок ды і знарок — бойка ж — прыбіць кагосьці з нас. Ён рызыкаваў намі. I сёння я спрабую паставіць сябе на яго месца. У мяне таксама расце сын. Ці наважыўся б я, бацька, вось так, як ён, рызыкаваць жыццём свайго сына. Не ведаю. Не ведаю. Не, не... Але адначасова мне прыемна, радасна ўсведамляць, што некалі, даўно ўжо, я тройчы па дзень бегаў у сталоўку, якую пабудавалі не з таго рэліктавага гаю. Не я, не я звёў дзіва, птушку калібры і ўсіх іншых птушак, што вадзіліся ў ім. Не мне ў чэрава пайшлі кедры, лістоўніцы, букі, мяне не пучыла ад іх тады, не пучыць і сёння. Не мы, дзетдомаўцы, вінаватыя ў тым, што цуд той колішні не дастояў да нашых дзён, да той пары, калі ў нас ужо з'явіліся дзеці. Горкая, але ўсё ж уцеха ў абсечаным сякераю жыцці. Маленькая хатка пад інвентарным нумарам 301. Яна стаіць і сёння. У той хатцы, як сцвярджаў Лепік, пад сямю замкамі знаходзіўся наш залаты ключык. I мы мусілі яго здабыць, выбавіць, украсці. I мы ўжо складалі планы не толькі як больш спрытна гэта ўчыніць, але як выкарыстаць той ключык: па бохану хлеба на рыла — гэта адразу ж. Новыя штаны. А далей, а што яшчэ? Канечне, адразу ж мы папросім сталасці, надакучыла хадзіць у шкетах, начысцім храпу кожнаму, хто некалі крыўдзіў нас, і пачнём перабудоўваць свет. Канечне, не так, не гэткімі словамі вялася тая гаворка. Мы не здольныя былі тады на такія высокія словы. Прасцейшыя яны былі: каб усё па справядлівасці, па закону і без булды. Як па закону, як без булды — гэта ўсё мы абмяркоўвалі, седзячы ў нашым дзетдомаўскім садзе пад сваімі ж яблынямі. З асалодай заядалі кожнае слоўца, кожны новы закон яблыкам са сваёй яблыні, тым самым парушаючы закон пісаны ўжо, вусны, згодна якому нам забаранялася рваць і есці яблыкі са свайго саду, пакуль яны не паспеюць, пакуль не прагучыць загад: паспелі, можна рваць, складваць у скрынкі, а што не ўлазіць у скрынкі — сабе ў жывот.

А яблыкі, што мы елі ў тую ноч, былі не проста зялёнымі, а зеляпушнымі і маленькімі, крыху большымі за лясны арэх, як дзікія, толькі вельмі ж кіслыя, што аж вочы выпірала. Але і смачна было. Адно, што згаладаліся, добра вымерхаліся, а другое — нас распірала ўжо нецярпенне, чаканне, надзея — вось-вось прыдбаем жа залаты ключык, дык ці ж варта звяртаць увагу на горкае і кіслае. Займеем ключык, будзем перабіраць, наямося салодкага. Гзта быў мо ці не самы шчаслівы дзень у нашым жыцці. Ці ж багата трэба чалавеку, каб адчуць шчасце, ці сапраўды ж так неабходны яму тыя новыя штаны, ці так ён ужо імкнецца насыціць сваё чэрава і нават перарабіць свет, разгадаць усе яго таямніцы. Не, зусім не таму мы былі такія радыя і шчаслівыя, вера, вера ў тое, што будучы дзень будзе лепшым, чымсьці дзень мінулы, сённяшні,— вось што ўзрушвала нас. А яшчэ тое, што мы бачылі, знаходзілі ў тым шчаслівым прыгожым дні будучым і месца сабе. I не проста месца пасядзець, мы ж самі будзем той дзень будаваць, кроіць і паварочваць яго на лепшае, рабіць, дзейнічаць будзем. I сёння ўжо не сядзім склаўшы рукі, не толькі мроім ды да зорак прыглядаемся. Ноч гэтая адметная нам, мо трохі душная, але якраз цяпер, у канцы вясны, на пачатку лета, калі ўсё расце, буяе, просіць толькі аднаго — прыпару, цяпло на карысць. Яно сведчыць аб тым, што нас чакае шчодрая восень. Яе прарочаць ужо сёння конікі і цыкады, што схаваліся ў цемры і траве, ёю цяжарныя ўжо яблыні, што цягнуцца да месячнага і зорнага святла лісцем, пад якім удзень бараніліся ад гарачага сонца плады, завязь яблык, ад якіх не адляцеў яшчэ варсісты пушок. Тым пушком, варсінкамі завязь цяпер прагна ўбірае цяпло і вільгаць, цішыню і спакой, зорнае святло і месячны пыл, слухае нас, як стукае наша сэрца, як цячэ наша маладая кроў, слухае, каб наліцца восенню румянцам і перадаць той румянец нам. Усё ж вакол наша, нашы яблыні і яблыкі, наша зямля. I вось-вось мы здабудзем залаты ключык, якім можна адамкнуць саму зямлю.

Вось апошні раз праверылі палаты дзяжурныя выхавацелі і пайшлі ў канцылярыю самі адпачываць. У канцылярыі ўспыхнулі і патухлі вокны. Нават кажаны зніклі. Час брацца за справу і нам. Пажарныя драбіны прыбіты да сцяны цвікамі, але ёсць лом. Ломам аддзерлі ад сцяны чырвоныя, а ўначы, здаецца, чорныя драбіны, пацягнулі да халупы з інвентарным нумарам 301. Прыладзілі драбіны амаль каля нумара, і адзін за адным на страху. У тры пары рук адграблі чарапіцу. Хто першы палезе ў пралом? Хто застанецца на атасе — на варце? Як заўсёды, кожны хоча быць першым і ніхто не жадае стаяць на атасе.

— Лепік?

— Ага, як ледзь што, дык адразу Лепік. А дзе ляжыць ключык, ведаеце?

Разумна: не ведаем.

— Пожня, Мыса?

— Не застануся, хоць забіце...

— Манах?

Ну вось, так я і ведаў. Дзе што б ні рабілася, калі людскае штось, я апошні. А во каб морду падставіць пад кулак... Ну, добра, чаго ўжо там, хай так і будзе. Лепік, Пожня зніклі ўжо ў праломе, спусціліся па вяроўцы. Я застаюся на варце, паседжваю на бэльцы, поўны радасці. Не, не такі я ўжо і недалыга, ліхтарык жа ў мяне, пазычыў на час у дырэктара, нямецкі, «Дайман», называецца. Свеціць, б'е, што пражэктар. Як вы там без мяне абыдзецеся. Так яно і ёсць, я ім не трэба, ліхтарык падавай. Разагнаўся, трымайце мяне, а то ўпаду. Прымайце разам з ліхтарыкам. Прыгожа, класна пазычыў у Мар'яна. Прыйшоў да яго ў кабінет, узяў і пайшоў. Павінен быў кніжку ўзяць, а ўзяў ліхтарык, прама з-пад носа ў яго, ён і вокам не паспеў міргнуць. Нахабства — другое шчасце. Але гэта я так, не ад нахабнасці. Ад перапуду і таму што дурны. Колькі ні думаў, нічога лепшага не прыдумаў, як проста вось так: прыйсці і ўзяць.

— Хто на атасе застаўся? — шыпяць на мяне Лепік з Пожнем.

— Што вы, з глузду з'ехалі, які атас, кацялкі вы медныя, чыгуны няшчасныя. Звяжыся з вамі. Ключык праз хвіліну-другую ў нас у кішэні. Кожнага, хто паткнецца да нас, адправім туды, дзе яго тры дні са свечкамі і з сабакамі будуць шукаць і не знойдуць.

Нешта я гаваркі вельмі зрабіўся. Не давядзе гэта да дабра, не давядзе — выстуквае сэрца, уключаю «Дайман». Які ж добры ліхтарык, хоць і ключык будзе ў кішэні, змагу тысячу дайманаў займець, а гэты вяртаць дырэктару шкада. Прытыру, новы Мар'яну аддам. Яркі сноп святла бяжыць па паліцах. Макароны, лапша, пярлоўка, ячная крупа, ці дубоўка па-дзетдомаўску, а яшчэ шрапнель. К чорту. Паліца з боханамі хлеба. Малайчына, Пожня, ключык ключыкам, а бохан хлеба не заважыць лішняга. Але адразу ж есці, у рот піхаць не варта. Малайчына, Лепік, за гэта трэба ў каршэнь. Мае рукі занятыя, ліхтарык трымаю... Няма ключыка.

— Быў, век свабоды не відаць.— Лепік адкідвае мяшкі з-пад мукі, што ляжаць каля стала. Ва ўсе бакі ляціць пыл, і слупом, воблакам у промні ліхтарыка.

— Вось ён, вось ён, глядзіце.

На самай справе. Някідкая скрынка, збітая з фанеры. Невялічкая, але абабітая па краях металёваю стужкай. I збоку любы, жаданы залаты ключык. Сапраўды залаты, золатам намаляваны, а пад ім для пэўнасці, мусіць, яшчэ і надпіс: «Золотой ключик». Навальваемся на скрынку, здзіраем аб стужку скуру з рук. Нічога не атрымліваецца, слабыя пальцы, не здолеюць аддзерці накрыўку. У куце сякера, малаток, лапа-жывадзёр, якраз тое, што нам трэба. I кожны мае магчымасць прыкласціся. Усе трое і прыкладваемся. Грукат, скрыгат, трэск. Але мы як глухія, нібы нырнулі ў нашу Пятлянку і плывём пад вадой. Ніякіх гукаў мы не чуем, толькі вось задыхаліся нешта. Цяжка дыхаць. Скрынку ўспаролі. Думалі, што ключык будзе адзін, вялікі і цяжкі, наўрад ці ў кішэню ўлезе, а іх тут мноства. I ўсе чамусьці маленькія. I кожны абгорнуты паперкаю, залатою, прывабнаю. На кожнага дзетдомаўца, пэўна, па ключыку. Хапаем жменямі, рагочам, але ўжо адчуваем штосьці не тое. Не можа ж таго быць, каб кожнаму дзетдомаўцу па залатым ключыку. Бязглуздзіца, чартаўшчына — усе да аднаго вакол шчаслівыя і ўсе магутныя. Гэта ж не шчасце ўжо, а поўны бардак. Сапраўдны бардак. Адчуваем, што нас ашукалі, але ўсё яшчэ спадзяёмся. Разгортваем адзін ключык, нешта ліпкае і брыдкае. Усё ясна, правялі, сукі, накалолі. Замест ключыка падсунулі...

— Суду ўсё ясна,— як гром з неба, голас Сідара Місцюка. Ён стаіць на парозе як сам суддзя. Высокі, касцісты і хмурны. У правай, выцягнутай перад сабой руцэ на ўзроўні вачэй ці трохі вышэй ліхтар «Лятучая мыш». Слабейшы за «Даймана», але і больш страшны, шкло яго забрана дротам, як кратамі. З-пад рукі Місцюка — тварык дзяжурнай выхавацельніцы, настаўніцы беларускай мовы, чырвоны і разгублены:

— Што ж вы гэта, хлопчыкі, навошта... Ніколі б не паверыла...

— А чаму тут не верыць. Канхвет захацелі. Салодзенькага. Сёння канхвет, а заўтра... Сёння кража з узломам, а потым за нож і пад мост... У горад, да пракурора, а там на электрычны стул.— Місцюк паставіў ліхтар на стол і ўключыў электрычнасць. Святло абрынулася на нас падобна горнаму абвалу. Мы замерлі, як мышы ў крупе ў дзяжы. I няма рады выскачыць, уцячы, і ўкусіць каго-небудзь — такое жаданне абудзілася ў кожным з нас. Я, напрыклад, адразу адчуў свае зубы, сапраўды як мышыныя, белыя, вострыя, здольны быў, здаецца, прагрызці сцяну. I гэтымі зубамі, чужымі мне, цапнуў-такі Сідара, які паспрабаваў наблізіцца да нас. Хапіў да крыві, хуценька, па-мышынаму, упіўся ў руку, сцяў, расцяў зубы, адчуўшы пах крыві, але не Сідара, а сваёй, што цякла з адзеравянелых губ. Сідар перацягнуў мяне таксама механічна, як я яго ўкусіў. Я бачыў, што яму зусім не баліць, а кроў, што цякла з рукі, дык нават, здаецца, і ўсцешыла яго.

— Электрычны стул плача,— сказаў ён амаль радасна.— Ранкам, ранкам да пракурора.

— А мо пачакаем да палудня, калі вернецца Мар'ян,— пашкадавала ўсё ж нас выхавацельніца.— Няхай сам разбярэцца.

— Ніякіх палудняў. Мар'ян таксама ў міліцыі. Разам ім весялей будзе. Хай бачаць: яблык ад яблыні недалёка падае. Машына ўжо на хаду, закінем у горад і гэтую поскудзь.

Машына на самай справе была на хаду, адыходзіла ў горад па прадукты. Нас хуценька закінулі ў кузаў, Місцюк сеў у кабіну побач з вадзіцелем, і дзетдомаўская лайба закульгала па прасёлку. Сумны шлях насустрач турме, а то і ўласнай смерці. А ў той думцы, што нас наперадзе мо чакае і смерць, не было нічога неверагоднага — вельмі ж знянацку прыхапілі нас, разбурылі, зруйнавалі ўсё ў нас, пахавалі надзею і веру ў залаты ключык. Дзеля чаго ж мы змагаліся, дзеля чаго пакутуем? Імкнуліся ашчаслівіць увесь белы свет, здабыць сваё шчасце, а здабылі электрычнае крэсла. I няма, няма ніякага залатога ключыка, а электрычнае крэсла ёсць, пра гэта мы ўжо ведалі: амерыканцы яго прыдумалі.

Місцюк завёз нас у пракуратуру, завёў у кабінет раённага пракурора, які нагадваў кабінет нашага дырэктара, толькі куды большы, стол даўжэйшы, крэслы больш цяжкія, масіўныя. I, гледзячы на гэтыя крэслы, мы адразу ж расшалопілі ўсё.

— Садзіцеся,— запрасіў нас чалавек у акулярах, амаль нябачны ў пакоі пасля дзённага святла. Адны яго акуляры мы толькі і змецілі. Голас яго гучаў мякка, лагодна. Але мы не паддаліся яго лагоднасці. Застылі каля парога: язык к нёбу, ногі-пяткі разам, наскі паасобку, вочы долу.

— Садзіцеся ж, рабяткі,— не голас, а мёд. Але так мы і паслухаліся, пабеглі садзіцца. Двое ўжо селі, Сака і Ванцэці.

Мы і не варухнуліся, толькі скоса зірнулі на крэслы, якіх было каля дзесяці з аднаго і другога боку ля сцен. I кожнае з гербаваю спінкай, і сляпому відно, што справа цёмная. Цікаўнасць толькі брала; усе яны электрычныя ці ёсць сярод іх і звычайныя. Плойма электрычных крэслаў у адным кабінеце — усё ж, здаецца, накладна дзяржаве. Ёсць, пэўна, сярод іх звычайныя, але паспрабуй угадай іх.

Пракурор жа сыходзіў, тачыўся мёдам, як ён нас упрошваў, угаворваў, ну, чаму мы не жадаем сесці. Загадалі мы яму загадку, тады, пэўна, не было яшчэ анекдота пра міліцэйскае запрашэнне прысесці, і яго, хутчэй за ўсё, дзівіла і мучыла наша ўпартасць, брала верх цікаўнасць, што крыецца за гэтай упартасцю і незгаворлівасцю. Няўжо сапраўды перад ім такія адпетыя злачынцы. Дзеці, пад стол пехатою ім яшчэ хадзіць і хадзіць, а дайшлі ўжо, як кажуць, да ручкі, прайшлі Крым і Рым. I не даваў ён у тое веры, не даваў, таму вось так і шчыраваў перад намі, тапіў лёд, запрашаў сесці, спрабаваў разгаварыць. Урэшце мы б мо і селі. Бог з ім, калі электрычнае крэсла, хай будзе электрычным, чым яно горш за тую лужыну, у якую мы селі са сваім залатым ключыкам. Але тут падалі нам голас нашы вантробы, страўнікі нашы, азваліся, далі аб сабе знак яблыкі, якіх мы так налузаліся ўчора. Іх кара была куды больш жахлівай за ўсякую іншую, што існавала на свеце. Так зняславіць сябе ў кабінеце пракурора, ды хто дасць веры, што гэта мы ад яблык, а не з перапуду, калі, канечне, выбавімся з гэтага кабінета жывымі, калі сядзем, крэслы не спрацуюць, а мы ўжо гатовенькія.

Я сёння ведаю, што такое танталавы мукі, але якія гэта мукі ў параўнанні з тым, што зведалі мы ў кабінеце пракурора. I збавенне сваё мы бачылі з вокан гэтага кабінета, зялёненькую шпакоўню ў глыбіні двара з вялікаю раскірэчанаю літарай «М». I глядзелі на яе, не зводзячы вачэй, так глядзелі, што і пракурор зацікавіўся. Ён вылез з-за стала, падышоў да акна. Але двор, пэўна, не сказаў яго воку нічога. Пракурор пастаяў, паскробся пальцам у шыбіну, павярнуўся да нас:

— Што вы там убачылі? — і цяпер ужо недаўменне было ў яго голасе. Кожны з нас хітнуў толькі галавою, баючыся і слова вымавіць. Пракурор зноў пачаў вывучаць двор, а мы — яго патыліцу. Мы ўводзілі ў гэтую яго патыліцу, што ж нам трэба. I, пэўна, увялі.

— Па адным,— сказаў пракурор,— па чарзе.

Мы на злом галавы пабеглі ўсе разам, пакінуўшы яго стаяць каля акна. Стаяць доўга, таму што аднаго заходу нам было мала. I другога, і трэцяга таксама мала. А ён усё стаяў каля акна. Стаяў, глядзеў і хмурнеў. I нам было ўжо шкада яго, ён жа быў аднаногі, замест правай нагі — кульця. Мы шкадавалі яго, але дапамагчы не маглі. Тоўпіліся каля ўборнай да таго часу, пакуль не з'явіўся Мар'ян.

— Мо хопіць? Сумелі напаскудзіць, сумейце і адказаць. Пайшлі.— I Мар'ян зноў прывёў нас у кабінет пракурора. Той цяпер ужо больш не запрашаў садзіцца, толькі незразумела — спытаў ці сказаў:

— Што, хлопцы, пераелі цукерак? Залатога ключыка. Здараецца, калі не прывыклі. Зведалі, цяпер ужо будзеце больш асцярожнымі.

Што ў яго было наўме, калі ён гаварыў гэтае: цяпер ужо будзеце больш асцярожнымі — не ведаю, але гаварыў ён слушна. Небяспечны залаты ключык, які яшчэ небяспечны.

— Хлопцы хоць добрыя? — крыху пазней спытаў пракурор нашага дырэктара.

— Нармальныя,— адказаў яму дырэктар. I ўпіўся сінімі свярдзёлкамі ў вочы кожнага з нас. Гэтыя свярдзёлкітаксама назаўсёды ў маёй памяці, як ён глядзеў, да душы, калі хацеў убачыць тую нашу душу. Але тады ён усё ж не бачыў яе. А мо, мо...

— Нармальныя,— зазначыў ён зноў, не зводзячы з нас вачэй.— Будзе толк.

— Будзе толк,— усміхнуўся яму пракурор,— калі зноў панос не прыхопіць... Забірай ты іх і, не марудзячы, у інфекцыйную бальніцу.— I раптам гучна, раздражнёна: — А да мяне каб больш дызентэрыйных дзяцей пе дастаўлялі. Зразумела?

— Зразумела,— прыпыніўся Мар'ян.

— У цябе ў самога што? — спытаўся пракурор у Мар'яна ўжо звычайным сваім голасам.

— Вымова з занясеннем,— адказаў Мар'ян.

— На гэты раз абышлося... Глядзі, больш я табе ўжо не дапамагу... Што табе гаварыць... Выганяй, выганяй стукача...

На тым мы з Мар'янам пакінулі пракуратуру. Пакінулі, каб на два месяцы залегчы ў інфекцыйную бальніцу, дызентэрыйны барак. Вось так скончылася гісторыя з залатым ключыкам. Скончылася павучальна і сумна. I ўсё ж, мо таму, што прайшло ўжо шмат гадоў, мне іншым часам здаецца, што ў дзяцінстве я меў, валодаў, валодаў Залатым ключыкам. Не можа таго быць, каб не валодаў. I не толькі адзін я, яго мелі ўсе, у каго было дзяцінства, хто памятае яго, хто не здрадзіў яму. Кожны з нас меў хто чароўныя дзверы, хто зялёны дубчык, а я — Залаты ключык. Таму і ўспамінаю аб ім сёння, пішу. I вось гэтая мая кніжка: калі яна адбудзецца, як, зрэшты, і ўсе іншыя — толькі імкненне, спроба даказаць сабе, што я верны яму. Такі ж самы, якім быў і раней, ніколькі не перамяніўся, ніколі, нідзе і нікому не здрадзіў, нявінны і чысты. Я толькі нарадзіўся, я толькі яшчэ нараджаюся. I чакаюць мяне, чакаюць наперадзе чароўныя дзверы, зялёны дубчык, залаты ключык. Сон, туман, насланнё. Але я павінен прайсці праз гэты сон і туман, каб пазбавіцца ад наслання ці ўпасці ў новае насланнё. Хутчэй за ўсё ўпасці ў новае, таму што паратунку няма. Ніхто не здольны выратаваць чалавека ад самога сябе. Ва ўсім і заўсёды толькі ўяўнасць яго і вечныя спадзяванні. Надзея на тое, што заўтра будзе лепш, вальней, чым сёння, што трэба толькі трохі больш рашучасці і жыццё пераменіцца. Трэба толькі наважыцца, адрынуць усё, і як у вір галавой — у невядомае, спаліць усе масты за сабою, як царэўна-жаба, спаліць старую скуру — і нарасце новая. У дарогу, прэч ад гэтага душнага горада і гарадскога спакою. Туды, дзе рэчка Пятлянка, дзе дзяцінства, дзе ў мяне сёння ёсць ужо хата. Я выратаваў яе ад агню разам са сваімі сябрамі Лепікам і Пожнем. Мы збілі полымя, патушылі агонь, каб хата тая дасталася мне, дачакалася і прыняла мяне. I яна дачакалася, прыняла. Я ўвайшоў у яе, нічога не крануўшы, падклаў толькі фундамент, каменны замест дубовага. Выцягнуў, выкарчаваў дубовыя плахі, падвёў падмурак. Вечарам выйшаў зірнуць, дасведчыцца ў тым, што хата мая трывала стаіць на зямлі. Выйшаў і аслупяпеў. Хата мая свяцілася ў цемры, нібы зноў гарэла. Спачатку я так і падумаў: гарыць. I толькі калі прыгледзеўся, зразумеў: не гарыць — зіхаціць, свеціцца. Зіхацеў, свяціўся стары, разбураны мною фундамент, мінулае ці будучыня асвечвалася маёй запаленай памяццю...

Ні мінулае, ні будучыня. Парахня — вось што засталося ад таго дуба, які некалі паклалі ў фундамент, здань дуба. Але я адмовіўся верыць, што гэта толькі парахня, здань, і думку такую адкінуў, што гэта сатлелае мінулае гналася за мной і дагнала мяне, яшчэ адно насланнё. Мне б, заплюшчыўшы вочы, лахі пад пахі і ўцякаць ад яго, а я пабег насустрач яму, таму што ніхто не даваў мне веры. Нават родная мне заўсёды душа, другое маё я, адмовілася ад мяне: усё не тое, усё не так, што гэта за сон, нагаданы хлуснёй, адкуль ён і навошта, чым і як ён будзе апраўданы. I колькі ўжо было іх, гэтых залатых ключыкаў дзяцінства. Час развітвацца, пахаваць іх, паставіць кропку і крыж. I зноў жа дзетдом. А хіба толькі гэта ў мяне за плячыма? Жыццё амаль пражыў ужо, і чаго толькі ў ім не было, колькі дала адна журналістыка, праца ў газеце, якія былі сустрэчы, якія камандзіроўкі, заводы, шахты, электрастанцыі, гарады ўздымаліся і раслі на вачах. Дзе, дзе ж усё гэта? Нейкі незразумелы, непрапісаны Мар'ян, ён жа і не дзейнічае нават, і ніякіх учынкаў за ім — спрэс адно рэзанёрства, апісальнасць, ні аблічча, ні характару. Мітусня, скачкі то ў мінулае, то ў сённяшні дзень, імкненне паўтарыць самога сябе, укусіць самога сябе за хвост. Так, усё гэта праўда. Я разумею, што ўсе вакол правыя ад першага да апошняга слова. А я выглядаю проста смешна і недарэчна. Недарэчная гэтая мая ўпартасць. Але ўпартасць — адзінае, што я маю сёння. Таму і не трэба мне ні паблажлівасці, ні спагады. Хай я застануся адзін, хай перада мной будзе пустыня, а яна сапраўды перада мною. На аркушы паперы толькі некалькі літарак, якім я хацеў бы верыць, але я не веру ўжо і ў іх. Я збіты з тропу чужою няверай. Збіты, але літаркі ўжо напісаліся, яны ўжо існуюць. Існуюць, хаця кожная з іх мо толькі сведка таго, як я памыляюся, сведка маёй слабасці, нядужнасці. I далей ужо самая сапраўдная пустыня. Вы не бачыце яе, я бачу. Белае маўчанне аркуша паперы, як смерць, як тая музыка, што ганялася за некім па белых калідорах. Жахлівы і нявывераны кожны крок у той пустыні, таму што яна ўва мне.

Хопіць. Кропка. Да людзей, на свет божы.

Хрушчоба. Аднапакаёвая кватэра ў сучасным будынку. У сучасным горадзе, дзесьці на ўскраіне яго, а мо і ў цэнтры. Не памятаю. Ліхтары, пусткі, слупкі, глухі плот з панеляў, за ім гарачкавае дыханне кагосьці жывога — завода, чалавека, звера ці насякомага, а мо і маё ўласнае дыханне. Хоць я не дыхаю, пазбаўлены прасторы і часу, адчужаны ад рэальнасці. Што сёння на дварэ: ноч, дзень, лета, зіма — якая мне справа. Хрушчоба — вось гэта сапраўднасць. Самая сапраўдная што ні ёсць хрушчоба. Клубы сіняга дыму ўздымаюцца да столі — гэта маё дыханне. Сінія твары мужчын і жапчын. Гэта сёння колер майго настрою, колер маёй душы. Мне шкада яе. Я плачу над ёю наўзрыд. I яна плача разам са мной. Вартая жалю мая душа, чаму ты так пасінела. Хіба ж можна сінець, калі вакол так весела. Чаго табе не хапае. Ліецца сіняя музыка з дрыготкіх чорных, закураных скрынек. I ўсё вакол дрыжыць ад яе, аж вібрыруе. На стале мора закусі — бляшанкі з кількаю ў тамаце і кілька без бляшанак, хамса ўроссып, цэлая і надкусаная, аб'едзеная да чорных галовак, і чорныя пашкамутаныя галоўкі недакуркаў на стале. Вібрыруюць тулавы бэзавых жанчын і бэзавых мужчын, нажы, лыжкі, шклянкі. Весяліся, гуляй, рванне, ад рубля і вышэй. Далоў святло, далоў сорам. Чаму гэта ты адна хутаешся ў коўдру, ляжыш у ложку, падымайся, ідзі ў скокі, ці голая ўжо. Ніхто нікога ўсё роўна не бачыць. Святла ж няма, усё патанае ў дыме, у чадзе. Паралізаваная? А тут адны толькі паралітыкі. Я таксама паралітык. Дзе там ёсць што-небудзь яшчэ глынуць, наліць у шклянку. Як хораша, усё так хораша, калі цёмна, калі ёсць што-небудзь глынуць. Усе вакол паралітыкі, а рухаюцца, дрыгаюцца. I мы з табою таксама... Дрыгайся, скачы, спявай, пасінелая ад весялосці душа...

— Белае? Адкуль мне ведаць, чаму маё паліто белае. Пабялела. На будоўлі быў, рабіў. Што будаваў? Не памятаю, штосьці будаваў. Дзе шапка? Тамака. Была б галава, шапка будзе. Бачыць мяне не хочаш? Я сам сябе не хачу бачыць. Не хачу, ты чуеш, не жадаю. А няхай і суседзі чуюць. Ім на карысць. У суседзяў я і быў. У нашых суседзяў па зямлі, па цывілізацыі... Усё. Усё назаўсёды і канчаткова. Нічога мне не трэба. Толькі аркуш паперы і ручка і дах над галавою... Мая хата. Мая хата, што свеціцца ў цемры. Туды, у тую зіхатлівую сонечную хату. Ты ведаеш, як яна свеціцца... Правільна, зачыняйся, замыкайся ў сваім пакоі. Уразай, стаў замкі. Не, аднаго не хопіць, няць, дзесяць трэба. А я да сябе, у сваю хату, яна свеціцца. Разумееш, свеціцца, свеціцца, свеціцца...

Не свеціцца. Патухлі светлякі ці сапрэлі, не варта было іх на святло. Хай бы заставаліся ў цемры, у зямлі, што я ўтварыў, што я нарабіў, знішчыў усё. Хата стаіць учарнелая, цёмная. Занядбаная, старая хата. Нёжыццю патыхае з кожнага кута. Ахаладзела, згубіла голас і музыку падлога, напіліся нежыці маснічыны, не адгукаюцца, не спяваюць больш, не рыпяць нават, а толькі ледзь чутна пакрэхтваюць, на скаргу, на стогн нават не хапае голасу. Хата страціла сваю мову, страціла язык. Аглухла, аслепла, патухла. Шыбіны ў вокнах і тыя пацьмянелі. Невідушча глядзяць на дарогу. Глядзяць, а нічога не бачаць. Дарога больш не кранае і не трывожыць іх. Што за прыхамаці ў таго гарадскога люду купляць у вёсцы хаты, купляць не таму, каб жыць у іх, а на адзін толькі месяц.

Месяц жыцця хаце, а далей — паміранне. I я туды ж, услед за іншымі. Ведаў жа, што так яно і будзе. Але — буду ўцякаць сюды ад гарадскога тлуму і мітусні. Пасаджу дрэвы, ускапаю гарод, насяку дроў і буду пісаць, пісаць. Ніхто не перашкодзіць. Ніякіх табе пасяджэнняў, сходаў, выступленняў. Ні жонкі, ні сяброў. Воля, прастор, чыстае паветра, адзіны кісларод.

Воля, прастор, чыстае паветра, адзіны кісларод. I дроў насек, печ запаліў. Але пісаць я не магу. Не магу ці не хачу? Паседжваю на лаве, пазіраю, як палаюць у печы дровы, думаю: не магу ці не хачу? I чаго ж я тады хачу? Хто мяне вызваліць ад самога сябе? Чаго мне цяпер не хапае? Толькі што птушынага малака. Але ёсць і малако, не горш за птушынае, каровы ж у вёсцы не запусціліся. I не малако даюць, а смятану, лічы. Такое я і ў дзяцінстве не вельмі піў. I хадзіць па яго не трэба, не трэба прасіць. Прачнуўся, стаіць на ганку глёк. Сырадой, суседзі яшчэ на світанні прынеслі. I не аднаго толькі малака. Але і сыру, і рыбіну, і ракаў вядзерца: еш, мацуйся, твары.

Ды не творыцца. Дзень мінуў — ні радка новага, акрамя вось гэтага, што вы прабягаеце вачыма. Дзённік не дзённік, зарубіны, засечкі стомлепай і пустой галавы. Пазней, пазней, мо заўтра.

I вось яно заўтра. Усё тая ж белая пустыня чыстага аркуша паперы. Але спрабаваў пачаць абрабляць тую пустыню, ды завітаў Уладзік Саліла, Якубаў сын, загадчык мясцовага ачага культуры, вясковага клуба, ён жа і начальнік ракі, ён жа і мой герой. Я ўзрадаваўся спачатку, як жа ўсё добра, цудоўна проста. Пра яго, яго я і пачну дісаць у наступным раздзеле, і сам жа герой гасцюе ў мяне. Вось вам і сувязь з жыццём, ды яшчэ якая. Непасрэдны кантакт. Я прыкмеціў і адзначыў, як старанна выцірае ён ногі, тупаючы каля парога, як не можа знайсці месца, дзе б сесці, каб не кідацца мне ў вочы, як камячыць шапку, не ведаючы, куды яе пакласці. Я не зводзіў з яго вачэй, вышукваючы ў ім усё, што трэба запамятаць мне, каб не забыцца, калі апынуся сам-насам перад аркушам паперы. Вочы, канечне ж, вочы, якія яны глыбокія і як пакутуюць, як намагаецца ён робленай весялосцю і бадзёрасцю схаваць, не выказаць мне свайго суму:

— О, жывём мы хораша, танцы кожны выхадны, да першых пеўняў.

— Хто ж танцуе?

— О, народу хапае. Танцаваць не рабіць. Свае з горада наязджаюць. З-за ракі хлопцы падыходзяць — з суседняй вёскі. Часам і бойку распачнём.

— Добрыя бойкі?

— Ды не, каб падвесяліцца толькі... Вось толькі музыка паламалася, іголка, галоўка ў радыёлы...

— Дастану, прывязу, Уладзік, музыку.

— Ага, вы ўжо дапамажыце.

— Дапамагу...— адказваю я яму, а сам не адрываю вачэй ад яго твару. I ўжо адчуваю — штосьці не тое. Не тое, не той твар, які бачыўся мне раней, не тыя вочы, дый без вусоў ён у мяне. А тут такія вусы, смаляныя, піжоністыя. Але, забіце мяне, не на тым твары растуць яны.I сам твар патрэбны мне зусім іншы. Які такі іншы, не ведаю. Але іншы. Усё іншае, ад апраткі да вусоў, вачэй, носа.

— Хадзіў у лес, трохі на паляванне, а больш проста так...

Ведаю, ведаю, Уладзік, што ты далей мне скажаш. I ён гаворыць тое, аб чым я ўжо ведаю:

— Што гэта з лесам нашым творыцца. Усыхаюць дубы.I пілы, пілы, сякеры звіняць. Куды мы ідзём, куды мы ідзём...

Усё правільна, цяпер давай пра браканьераў:

— Столькі паляўнічых развялося,— бы па маім заказе працягвае Уладзік.— На аднаго беднага зайчыка батальёны. А лес пусты, пусты. I аніводнага бабра на рэчцы.

I мне ўжо сумна слухаць яго. Я адчуваю, сумна і Уладзіку апавядаць мне. Чаму ж гэта так. Я ж прагнуў сустрэцца з ім, пагаварыць і пра баброў, і пра кабаноў, пра лес і раку. I вось сустрэўся, і ўсё працівіцца ўва мне гэтай сустрэчы і гаворцы. Чаму? Ці мы абодва не ўмеем гаварыць і слухаць? Як жа гэта, раней умелі, і гаворка заўсёды ладзілася. А цяпер не. Што сёння, во цяпер, адрывае, разводзіць нас у розныя бакі, што прабегла, што легла паміж намі?

— Як у цябе са Светкаю? — пытаюся я яго. Пытаюся і адчуваю: не павінен, не павінен я закранаць гэта. Усё, што тычыцца Светкі, святое яму, а з майго боку — гэта марнаслоўе, спроба падтрымаць гаворку. Не трэба, не трэба ведаць, як у яго са Светкаю. Я і так ужо ведаю. Безнадзейна. Дык ці ж варта вярэдзіць яму душу.

— Ты даруй мне, Уладзік, прабач. Зазірні пазней, а цяпер я запяты, я працую.

I я амаль выпіхваю Уладзіка з хаты. Крадком пазіраю ў акно, як ён стаіць пасярод двара, недаўменна камечачы ў руках шапку. Мне сорамна, вельмі сорамна. Я ледзь стрымліваю сябе, каб не кінуцца следам за ім, завесці яго зноў у хату. Але навошта ашукваць сябе, я не ведаю, пра што сёння гаварыць з ім. Даруй, даруй мне, дарагі, любы Уладзік. Ты праўда дарагі мне, але мучыць цябе і сябе, таўчы ваду ў ступе я не магу. Іголку ж, гуказдымальнік дастану, прывязу... Адкуплюся? Хай будзе так: адкуплюся.

Паехаў у горад, купіў і прывёз гуказдымальнік. Дзень прайшоў.

Вечар. Як хораша працавалася некалі па вечарах. Да глыбокай ночы. I ўмоў ніякіх. Ні кватэры, ні асобнага пакоя, цішыні. Пакойчык каля дзесяці квадратных метраў на траіх. Начнічок, прыкрыты газеткаю. Каля акна, у другім канцы яго, але ўсё роўна вельмі блізка ад жонкі і сына стол. Акно тое, здаецца, нават без фіранкі, адразу за за ім грукоча машынамі асфальт. Цёмнае неба з буйнымі сібірскімі, як паўднёвымі, зоркамі. Глядзіш у тое неба, ноч, чуеш, як дыхаюць жонка і сын. I адзін за адным толькі адлятаюць аркушы паперы. Раніцаю іх прыбярэ і прачытае жонка.

Усё. Заганяю сябе, саджуся, саджуся. Вось толькі па дровы скочу, запалю печ, а заадно ўжо і грубку, каб цёпла было, кавы звару.

I вось ужо гудзе, шугае полымя ў печы і грубцы, казыча нос, хмеліць галаву пах кавы. Але стол нешта не вельмі зручны. Не падыходзіць вясковы сялянскі стол пад пісанне, надта ж высокі. Дзесьці павінна быць нажоўка, трэ знайсці і падрэзаць ножкі. Знаходжу нажоўку, пілую, габлюю, уладкоўваюся зноў за сталом, які цяпер ужо добра ніжэйшы. Зручна. Але пазіраю на гадзіннік. Якое пісанне — апоўначы. Вёска спіць, усё вакол як вымерла. I, здаецца, стаіць хтосьці пад акном. Хуценька апранаюся, хапаю ліхтарык і за парог. Нікога. Не, здаецца, хіснуўся нейкі цень, пераскочыў плот, застыў на дарозе. Выхопліваюся за варотцы: хто тут ёсць, хто тут толькі што прабег, выбавіў мяне з хаты. Кручуся на ўсе бакі і, не запальваючы ліхтарыка, не разважаючы, крочу па вясковай вуліцы. Куды скірую, яшчэ не ведаю. Бяруся на святло, туды, дзе гарыць адзіная на ўсю вёску электрычная лямпачка. Мінаю слуп, на якім яна вісіць. I крочу далей, у цемру ўжо, дзе чорна зеўрае пустымі аканіцамі гмах былога дзетдома. Так, скіроўваюся да сваёй сапраўднай дамоўкі. Іду зноў у дзетдом. Прымі мяне, дзетдом. Я зноў асірацеў. Я зноў хачу ў дзяцінства і на казённы кошт, у казённы расклад: адбой, пад'ём, зарадка, снеданне, вучоба, абед, урокі, вячэра. Спатыкаючыся аб паламаныя масніцы, рызыкуючы скруціць шыю, але ведаючы, што не скручу, уваходжу ў свой колішні пакой, спальню,— яна зараз без акон і дзвярэй. Толькі мяне балюча ўражвае не гэта. Госпадзі, якая ж яна маленькая. А ў свой час у гэтай спальні месцілася аж дваццаць чатыры чалавекі. I вось тут, каля разбуранай грубкі, усутыч з акном стаяў мой ложак. Цяпер тут гурба чырвонай цэглы. Цэглы я, праўда, не бачу, але адчуваю, як яна дыхае на мяне холадам. Холадам дыхае некалі такая цёплая хата, што давала прытулак, угравала пагранічнікаў, чырвоных байцоў, потым нас, бязбацькавічаў, дзетдомаўцаў. I я, здаецца, знаходжуся зноў сярод іх, сваіх сяброў. Падымайся, Мыса, падымайся, Лепік. Пайшлі па залаты ключык. Ён жа не наша прыдумка, ён ёсць, ёсць. Толькі сёння мы нічога не будзем адмыкаць ім. Наадварот, мы зачынім, замкнём усе дзверы ў нашай хаце, кожныя возьмем пад замок. I каля кожных паставім нябачнага вартавога і накажам кожнаму: добрых людзей прапускаць, а злосных — даўбешкай па макацоўбіне. I хата наша захаваецца на стагоддзі. Яна не спарахнее, не разбурыцца. Вечнымі застанёмся і мы. Застанёмся назаўсёды дзетдомаўцамі. Што, вы супраць? Я таксама супраць. Але што ж нам рабіць, пакінуць усё такім, як яно ёсць. Не пярэчыць, не змагацца з развалам і разбурэннем, што абрынуліся на нашу хату. Моўчкі здалёку паглядаць, як яна памірае, прыходзіць сюды вось так, як я зараз, крадучыся па-зладзейску ўначы. Глядзець і чытаць надпісы на абадраных сценах, хто калі і каго пакахаў у вёсцы, хто дурань, а хто і больш таго, ценем, сцяўшы вусны, шалэндаць па такіх вясёлых у свой час калідорах, душыць у сабе слёзы, сціскаць кулакі.

Як гэта было не адзін раз у дзяцінстве, я скочыў на вуліцу праз акно. Прэч, прэч, насланнё, цур, цур мяне, нячыстая сіла...

Ужо адспявалі сваё трэція пеўні, а я ўсё яшчэ не тушыў святла ў хаце. Я ўсё яшчэ знаходзіўся там, у дзяцінстве. Высмаліў добры пачак цыгарэт, немаведама колькі выпіў кавы, скрэмзаў стос паперы. Але нават і тады, калі даклыпаў да ложка, адчуў, што ўсё роўна маё мінулае не адступіцца ад мяне сёння. I мне, сённяшняму, надышла апошняя ноч. Я адыходжу гэтай ноччу ў мінулае, саслізгваю да яго па промні месячнай сцежкі, што пракладзена ад акна да майго ложка. Я нічога не разумеў, усё было ў навіну мне і напачатку нават цікава. Я ўсё памятаў і адначасова адчуваў, як растапляюся, раствараюся, пакідаючы гэты свет. Я дзесьці і шкадаваў аб ім, мне хацелася і застацца, і апынуцца ў мінулым. Але маё цела, мае думкі ўжо не падпарадкоўваліся мне. Я прапусціў імгненне, калі магчыма яшчэ было застацца, магчыма было прымусіць сябе вярнуцца, абсекчы гэты адыход. Маё цела, здаецца, ужо і не існавала, хоць я і адчуваў яго, але неяк адасоблена ад сябе, часу і прасторы. Рукі, ногі расталі, хоць я яшчэ быў здольны загадаць ім варушыцца. I варушыў імі, дрыгаўся, як дрыгаюцца на ветры дзіцячыя надзіманыя шары. Гэтае дрыганне было смешнае мне самому, і я смяяўся, чуў свой смех і смех яшчэ некага збоку. Смех збоку мацнеў, заклікаў, закалыхваў, усцешваў. Ён клікаў мяне да сябе, куды вось толькі, не ведаю, але прэч, прэч, прэч адсюль, у той чорны тунель, які паўставаў перада мной. Мяне імкліва зацягвала ў той тунель, чыесьці ласкавыя, пяшчотныя рукі заносілі мяне туды, ставілі на ногі і падпіхвалі. I тунель перада мной адразу ж высвечваўся, ззяў, зіхацеў блакітным і сонечным цёплым святлом. Я бачыў наперадзе дарогу, хаця дарогаю гэта назваць было цяжка, проста шмат блакітнага і сонечнага наперадзе, там, куды я мусіў ісці, а мо і плысці. Мае таварышы, што даўно памерлі ўжо, Мыса Пожня, які згарэў ад гарэлкі, Лёня Лепік, на якога наехаў трактар, калі ён спаў у капе саломы, паказвалі мне, куды трэба рухацца. Былі там і яшчэ дзетдомаўцы, і шмат, але я не паспеў пазнаць іх, таму што шукаў, прагнуў як мага хутчэй убачыцца не з імі, а з маці і сястрою, якія засталіся там, на вайне, у сорак трэцім, з бабуляю, якая памерла зусім нядаўна, пражыўшы сто дванаццаць гадоў, перажыўшы ўсіх сваіх дзяцей. Калі мне было цяжка, я заўсёды бачыў іх перад сабою. Яны з'яўляліся да мяне, калі я засынаў, з'яўляліся і давалі мне знак. Цяпер жа сярод дзетдомаўцаў іх не было, не бачыў я і ніякага знаку. I я зразумеў, што мне яшчэ рана сюды. Рана, хоць тут і вельмі добра, тут усе мае сябры, якія так назаўсёды і засталіся малымі, басаногія, галапузыя, пастрыжаныя пад Катоўскага і вясёлыя, бы нарэшце знайшлі свой залаты ключык. I тым залатым ключыкам адмыкалі, адчынялі вароты і мне. Мне заставалася прайсці адны толькі дзверы. Але на парозе ўжо я адмовіўся ісці. Уласна кажучы, не я, думка нейкая цьмяная, вельмі слушная затрымала мяне. I чорная то была думка, чорнага колеру, колеру болю. Болю за тое, што думка гэтая так і не праясніцца. I гэта было амаль апошняе, што я адчуў перад небыццём. Думка даляцела, мне стала лёгка і хораша. I прасторна, і радасна.

Я з галавою нырнуў у тую радасць, у месячную жоўтую сцежку, у светлае і блакітнае, стаіўшы дыханне, прыхапіўшы з сабой дзеля немаведама чаго слязу, што завісла на павеках.

Мо тая сляза і вярнула мяне, нехта выпхнуў мяне адтуль, і я нават адчуў той штуршок, таму што атрымаў добрага выспятка. У галаве ж адразу праяснілася, была яна пустая, нібы прайшла праз стэрылізацыю, з мозгу сцерлася ўсё, што адбылося раней, там. Часу, калі меркаваць па месячнай сцежцы, якая не скранулася з месца, прайшло небагата. Мяне кінула ў пот. Халодны зябкі пот ахапіў цела. Ужо сыходзячы толькі з гэтага, вяртанне не вельмі ўсцешыла мяне. Мінулае адступілася ад мяне, адышло зусім. Я ляжаў увесь у сённяшнім імгненным, разважаючы, што ж гэта са мной. Раптоўна, нечакана пачаў так трызніць ці ўпаў у шызафрэнію. Але ці ж магчыма такое, на шызафрэнію я ніколі не хварэў, і ніхто з майго роду не хварэў, паколькі я ведаю свой род. Сухоты, ліхаманкі зводзілі яго. Але, гледзячы на мяне, не скажаш, што я падобны па сухотнага, а малярыя даўно ўжо, яшчэ калі я быў малы, зведзена, ды і прыпадае яна, здаецца, толькі ці вясной, ці восенню. Дык што ж тады было са мною? Няўжо папраўдзе я так моцна заклікаў дзяцінства, так прагнуў апынуцца ў маім мінулым, што апынуўся ў ім, зламаў усе агароджы часу, прымусіў час рухацца наадварот, і сам трохі крануўся розумам, як кажуць сёння: шазуха косіць нашы рады. Вось і я пакошаны ўжо бадзяга часу. Лежачы ў сваім ложку, увесь абліўшыся халодным потам, я адчуваў шкадаванне па тым, што маё падарожжа, бадзянне па часе было бесттрытомным. I тут я адчуў, што ўсё можа паўтарыцца зноў, злавіў сябе на тым, што зноў саслізгваю ў мінулае, адыходжу, адлятаю ў яго. Я зведаў нанава ўсё, што хвіліну-другую назад таму перажыў, усё паўтарылася да кроплі, расставанне, смех, тунель, святло — усё гэта я ужо адзначаў, прыкмячаў, кантраляваў, імкнуўся запомніць. Мне трэба было запомніць, каб расказаць. Але як, каму расказваць, калі я не вярнуся. А я дакладна ўжо ведаў: вяртання не будзе. Няма ў мяне сілы, каб прадухіліць адыход, спыніць яго, як я ні кантралюю сябе, вельмі ж імкліва і саслізгваю. I я сам ужо хацеў як мага хутчэй дапяцца да таго мінулага, акунуцца ў пыл і прах яго. I не было сілы супраціўляцца яго голасу. Няма сілы...

Я прайшоў праз болевы парог, забыўся пра ўсе клопаты, да смеху і радасці заставалася толькі пазбавіцца ад надакучлівай думкі, што ўчапілася за краёчак памяці, якая таксама пакідала мяне. Гэтая думка ўжо ў самае апошняе імгненне ўзняла мяне і выкінула з ложка. Я папоўз па настылай падлозе насустрач слабому струменьчыку свежага паветра, што цякло праз шчыліну ў дзвярах. Прапоўз свой пакойчык, дапяўся да кухні і там знерухомеў, сыходзячы на пот, адчуваючы, як ён ліпка ахоплівае цела. Знерухомеў і зноў згубіў сябе, я не кажу, страціў прытомнасць, таму што гэта было нешта іншае, нейкія гукі, нейкае святло дасягалі мяне, ды толькі я нс здольны быў уцяміць, адкуль яны. Ачомаўся я ўжо толькі на ганку, сярод снегу, у майцы і трусах, як хадзіў па зямлі да гэтага самага снегу некалі ў дзяцінстве. Як я апынуўся на ганку, як адчыніў дзверы ў хаце і ў калідоры, не памятаю. Мо маці з сястрою з таго ж свету адчынілі мне іх, а мо бабуля ці хто-небудзь з маіх сяброў — нябожчыкаў ужо сёння, а мо я сам. Мяне ж на зямлі чакала яшчэ пільная справа, якую я пачаў і не завяршыў. I, акрамя мяне, ніхто яе не здольны завяршыць, ніхто мяне не вызваліць з маёй турмы. Сам улез у гэты хамут, сам буду і цягнуць. Атрымаецца не атрымаецца — будзем бачыць. I хопіць аб мінулым, хопіць пра памяць. I сённяшні дзень цудоўны, у ім звыш галавы фарбаў і гукаў, ёсць па чым сумаваць, чым усцешыцца. Уперад, анархія, як некалі мы гаварылі ў дзяцінстве, шмат што чакае мяне тут. Светка і Уладзік. I яшчэ я павінен сустрэцца са сваім зубрам Сноўдалам. Грэх праганяць іх, як я прагнаў з хаты Уладзіка. Уперад, анархія.

I настаў ранак. I надышоў дзень. Вялікі стогн і сотні праклёнаў узрушылі, скаланулі кожную хату, усю вёску. Уначы з усіх гародчыкаў зніклі кветкі, як ні пільнаваліся гаспадыні. Нібы ногі кветкам прыставілі і яны самі сышлі з град. Ножкамі, ножкамі, ціхенька, крадучыся, як могуць хадзіць толькі кветкі сваімі цененькімі ножкамі. I цененькімі ручкамі — праз платы і штыкетнікі. Толькі так — інакш немагчыма вытлумачыць, як гэта інакш.

— Я ж усю ноч галавы не прыкладвала,— галасіла Місцючыха,— вочак не зводзіла. Усю ночаньку божую... Каб вам рукі паадрывала...

— Каму праклёны насылаеш, Дуня,— угаворвала яе маці Уладзіка. Яна ведала, хто ў яе гародчыку рваў кветкі, бачыла. Родны сыночак Уладзік. Бачыла, прасачыла, куды і падзеў ён іх: аднёс усе на ганак Мар'янавай хаты — Светцы. I канала цяпер яе сэрца. Так яно, так, лаянка не гарох, да сцяны не прыстае. Але ўсё ж застаецца нешта і ад яе на чалавеку. Праклёны і ёсць праклёны. А Місцючыха можа і слова ведаць. Уладзіку ж хапае таго ліха, якім бог яго пакараў, а мо і не бог, мо з людзей хто наслаў праклёнаў. I Якубіха кінулася бараніць сына ад праклёнаў Місцючыхі:

— То мо і не чалавек, Дуня, а калі чалавек, то прышлы, чужы. Наша ж вёска бедная на дзяцей, не хопіць іх, каб за адну ноч усё так спустошыць.

— Прышлы? Чужы? На кані прыскакаў? На верталёце прыляцеў? Дарога ж наша непраезджая, ні скокам ні бокам да нас не дапнешся...

Тут Місцючыха гаварыла чыстую праўду. Дарогі да вёскі на той час не было. Абрэзала яе паводка, а зраўняла, пазносіла масткі яшчэ летась, таксама ў час паводкі. Схлынула вясенняя вада, іх неяк на жывую нітку адладзілі. Але была яшчэ паводка, восенню, і нітка тая абарвалася. Тры масткі ацалелі, а чацвёрты... Узрушылася вёска, нарабілі бабы ляманту, прыехаў старшыня калгаса: урачыста заяўляю, да Кастрычніцкіх свят паправім дарогу, будзе стаяць масток. I сапраўды, пачаў жвава. Прывёз бабу палі ўбіваць. Навёз кругоў бетонных, дубовых плах. I на тым спыніўся. Адсвяткавалі Кастрычнік, старшыня адсунуў сваё ўрачыстае абяцанне да дня Савецкай Арміі, потым да Восьмага сакавіка. Незразумела, чаму іменна да восьмага, няўжо мост такі добры падарунак жанчынам, але так было. Прыспела і згінула восьмае. Суботнікам выйшлі вяскоўцы, мужчыны і жанчыны, усім мірам, хто на коніку, хто насілкамі навазілі, нацягалі пяску, высыпалі каля разбуранага мастка, счарнелай ужо бабы, патрэсканых кругоў аб'езд. Далі яму гучнае імя, назвалі Курскаю дугой. I пачалі жыць-пажываць, спадзеючыся, што аб'езд іх часовы. Матэрыялы ўсе ж на месцы, дойдуць жа рукі і знойдуцца грошы і час, адладзіць калгас і сапраўдны, добры масток. Але вось ужо два гады мінула. А на Курскай дузе ніякіх змен. Яшчэ мо горш стала, чымсьці было раней. Размалацілі яе машыны і трактары ў пух і прах. Адзін толькі «Кіравец» два разы праехаўся, і дарога ўжо непраходная. Старая яна, ладзілі, пракладвалі яе яшчэ пагранічнікі, высыпалі з пяску сярод балота, і была яна ім прыдатная. А на сённяшні дзень нікуды ўжо не годная. З'езджана, спляжана, збіта, насып асеў, масткі спарахнелі. Але замест таго каб пачаць рамантаваць іх ці будаваць новыя, перад імі паставілі знакі: транспарту звыш дзвюх з паловаю тон праезд забаронены. Выходзіла, што ні аўтобусу, ні грузавой машыне на масток і патыкацца нельга. Але жыць неяк трэба, і ездзіць трэба, і рабіць, і есці. I атрымлівалася, што дарога ў вёску перакрыта трактару і машыне, але не трактарысту ці шафёру. Ім жа ад начальства загад: едзь, а інструкцыя не пускае, забараняе ехаць. I што хочаш, тое і рабі. I круць-верць, і верць-круць, з усіх бакоў нядобра: не паедзеш — вінаваты, паедзеш, правалішся — таксама вінаваты. Куды глядзеў, знак жа стаіць: дзве з паловаю тоны. I вось мучыліся, мардаваліся механізатары да вясны, паводкі. Вяспа дазволіла ўздыхнуць з палёгкаю, паводка зняла ўсе пытанні. Нагнала вады, як карова языком злізала аб'езд, Курскую дугу заліла да краёў, з каптурыкам, старую пагранічную дарогу. Ні пешшу, ні конна — ні праходу, ні праезду. I гэта яшчэ раз сведчыць аб тым, што чужы чалавек не мог трапіць той ноччу ў вёску. Свае парупілі над кветкамі. Увогуле тут не было ніякага сакрэту, усе і без таго ведалі: свае, мічурынцы. Так яны самі сябе празвалі, а паспрыяў гэтаму Мар'ян. Ён выкладаў у школе батаніку, быў апошнім класным кіраўніком апошняга ў вёсцы выпускнога класа. I ўсё вадзіў гэты свой клас у лес, пашчапаў, папрышчэпваў там усе дзічкі: не лес будзе вакол вёскі, а сад, а мы — мічурынцы. I вось аднойчы, летась яшчэ, таўкліся будучыя мічурынцы сярод дарослых у клубе, дзе ішлі танцы, апошнія вясковыя дзеці, яны і пільнаваліся адно аднаго. Лукашовы дзевачкі-блізняты Таня і Маня пацвельвалі малодшага Місцючка і старэйшага Кандратавага сына:

— Яблычак штосьці хочацца...А тыя ўспрынялі ўсё сур'ёзна:

— Зараз прынясём.

I прынеслі поўныя запазухі. Елі ўсе разам, сямёра, елі і пахвальвалі, асабліва Таня з Маняй:

— Ну, хлопцы, малайцы. I ў каго толькі такія яблыкісмачныя?

— Ведаем і не скажам,— да той пары, пакуль не з'елі ўсе яблыкі, трымалі хлопцы ў сакрэце, чый сад латашылі. А як з'елі, спыталі ў Тань-Мань:

— То праўда былі смачныя яблыкі?

— Ой, хлопчыкі, лепшых не бывае.

— Ведалі, да каго ў сад лезці.

— Да каго ж, хлопчыкі?

— А ў старога Лукаша, у вашага бацькі такі ж дабрачы сад. Добрыя ў вас, дзеўкі, яблыкі. I мы на развод пакінулі, яшчэ раз залезці можна.

— Во мічурынцы,— толькі і знайшлі што сказаць блізняты. I трохі пазней ужо: — То мо яшчэ раз, мічурынцы, злётаеце па яблыкі?

— Злётаем, толькі цяпер усе разам, і вы з намі. Мы ўсе ж тут мічурынцы.

I, нічога не гаворачы, па-зладзейску, усе сямёра яны і рушылі ў Лукашоў сад, абабралі чыста дзве раннія яблыні. А калі надышла другая ноч, латашылі яблыкі ў Калістратавым садзе, потым у Місцюкоў — па чарзе ў кожнага, хто ўваходзіў у мічурынскую кампанію. I былі тыя яблыкі, што кралі яны ў саміх сябе, такія смачныя, як хто мёдам іх мазаў.

Яны ні разу не папаліся, ніхто іх не прыспеў, не злавіў на яблыні. Але ж у вёсцы канцы ў ваду схаваць немагчыма. Знайшоўся і тут такі кончык, за які ўхапіліся гаспадары, а больш гаспадыні тых садоў, што абчысцілі мічурынцы.

А былі сярод тых гаспадынь і свае следчыя, ды яшчэ якія, на тры метры пад зямлёю ўсё бачылі. Тая ж, напрыклад, Місцючыха ці Зулька-баптыстка. Цішком яны распачалі і вялі сваё следства. I ў руках, і на языку кожнай быў ужо кончык, пацягнуўшы які можна было разблытаць увесь клубок.

— Мічурынцы, то мічурынцы арудуюць, сады абдзіраюць,— сцвярджалі яны, ведучы сваё следства. Але трэба адзначыць, што гэтаму іх следству шкодзіла адукаванасць некаторых вяскоўцаў. Вовік-алкаголік, напрыклад,быў прынцыпова нязгодны з Зулькаю-баптысткаю:

— Мічурынцы — гэта тыя, што садзяць яблыні,— аспрэчваў ён Зульку.— Вось пасадзіў чалавек яблыньку, дачакаўся яблык — гэта Мічурын. А ўсе астатнія не, не мічурынцы, а наадварот.

— А хто ж яны тады наадварот,— не давала яму веры Зулька.— Садзіць чалавек яблыню, значыцца, любіць яблыкі. Значыцца, ён Мічурын, так?

— Так,— вымушаны быў пагадзіцца Вовік.

— А сарваў чалавек яблык, украў яблык,— ужо радавалася сваёй перамозе Зулька,— значыцца, таксама любіць прыроду і яблыкі. Значыцца, таксама Мічурын.

Але ж і Вовік-алкаголік быў не такі просты, памяць меў добрую:

— Мічурын, папуаска ты дзеравенская, жыў даўно іпамёр даўно. Іванам, калі хочаш ведаць, яго звалі. I не з нашых ён краёў.

— А я табе дакажу, што з нашых. Нашы арудуюць па садах, мясцовыя мічурынцы.

I ў той дзень ці, праўдзівей кажучы, ноч, калі з гародчыкаў у вёсцы пазнікалі ўсе кветкі, цюльпаны і макі, нарцысы і півоні, даказала. Даказала ўвогуле відавочнае, што вядома было кожнай гаспадыні: кветкі ў гародчыку абарвалі родныя ж дзеці. А крычала тая ж гаспадыня толькі таму, што так трэба было, дзеля парадку і прыліку. Жывучы ў вёсцы, пакуль тая вёска стаіць, у такой справе нельга папускацца. I хай тая вёска адрэзана ад усяго свету, ні шляхоў, ні дарог да яе, хай зачыняюцца школы, магазіны і лазні, папускацца ўсё роўна нельга. Раз папусцішся, два — і дакоцішся да непрыстойнасці. Звычай ёсць звычай, парадак парадкам.

I з хмурнымі тварамі сноўдаліся па падворках мужчыны, шыліся ў зацішак і шчыліны куры, вінавата пасыходзілі ці пазабіваліся ў свае будкі сабакі, крычалі, лаялі ўвесь белы свет, але ўжо, як вы ведаеце, дзеля прыліку толькі жанчыны. Адна Зулька крычала тае раніцы з годнасцю і веданнем справы. Яна так і скончыла следства, выкрыла, злавіла мічурынцаў, злавіла на месцы злачынства. Адна з усёй вёскі абышла, апярэдзіла нават Дуню Місцючыху, тую самую Дуню, за якою і сам чорт не ўгоніцца. Папаліся на гарачым, дастукаліся мічурынцы. Не на яблыні, дык на кветках злавіла іх за руку Зулька. Сямёра залезлі да яе ў агародчык, па цюльпанчыку ўжо і сарвалі. Зулька сядзела ў кусце бэзу і не паспела своечасова з яго выблытацца. Але калі выблыталася, злаўчылася і ўхапіла аднаго мічурынца за нагу. Той пачаў брыкацца, вырваўся і кінуўся наўцёкі следам за іншымі. Уцячы ён уцёк, але ў Зулькі застаўся трафей, чаравік, а праўдзівей, туфлік жаночы. Яна не выпусціла таго туфліка да той пары, пакуль добра не ўднела, а калі ўднела, пайшла па хатах, каб завяршыць следства, пайшла, несучы з сабой рэчавы доказ злачынства. I такая яна была радая, што нават не ведала, у якую хату кінуцца, якую з хат асвяціць сваёй радасцю. Басанож, вельмі спяшалася ўжо, прыстыла пасярод вясковай вуліцы, вырашыўшы спачатку разглядзець сляды, куды вядуць яны. Але слядоў было мноства, і ўсе каровіны. Траплялі сярод іх, пэўна, і бычыныя, але Зулька не дасягнула яшчэ такіх вышынь у крыміналістыцы, каб адрозніць бычыныя сляды ад каровіных, хаця пра кароў ведала ўсё і, канечне, не дапускала і думкі такой, што ноччу ў яе гародчык па цюльпаны лазілі каровы. Гэта ранкам, прыцемкам яшчэ калгасны пастух заблытаў усе сляды, прагнаў па вуліцы статак на пашу, дзесьці галоў пад сто. Каровы стапталі, знішчылі, схавалі сляды начных налётчыкаў. Але гэта ўсё ж не збіла з панталыку Зульку. Туфлік заставаўся ў яе, і план у галаве выспеў. I ніякай вайны для яго выспявання не спатрэбілася, як таму Кандрату, у якога заўсёды на языку, што б ні здарылася, за якую б справу ні ўзяўся: вайна план пакажа. Туфлік падказаў ёй план. I гэта нічога, што туфлік той даўно развітаўся з першай і нават з другою сваёй маладосцю, калі ён быў у некага на назе, значыцца, ёсць у яго і гаспадар, патрэбен ён у хаце, гаспадары помняць аб ім і не адмовяцца ад яго. Але першы, каго яна спытала пра туфлік, быў Вовік-алкаголік: шыбаваў зранку да магазіна і без капейчыны ў кішэні, спадзеючыся на крэдыт, шчасце і чыё-небудзь спагадлівае сэрца. Але сустрэчы з Зулькаю не ўзрадаваўся, знак быў нядобры: баба — гэта адно, другое — Зулька, а яна больш лагодная толькі вечарам, гэта Вовік ведаў, і трэцяе — нешта яна аж свеціцца ўся, упілася ў яго, учапілася за рукаў:

— Вовік, ты туфлік гэты не прызнаеш?

— Добрая туфля,— сказаў Вовік,— дай рубель, на абедзве нагі па дзве пары прынясу табе такіх.

— Мне б толькі адзін-адзіненькі яшчэ да гэтай пары.

— Магу і да гэтай пары, дай толькі рубель ці скажы, дзе ён у цябе ляжыць... Дзе ўзяла першую туфлю?

— Дзе ўзяла, дзе ўзяла,— уздыхнула Зулька, зразумеўшы, што з Вовікам яна кашы не зварыць. Зразумеў гэта і Вовік.

— На нарад спяшаюся, Зулька. Прыкупі вечарам пляшачку, завалю хату туфлямі, і кожная другая будзе імпартная. А цяпер пабег, бачыш, мужыкі на нарад ідуць.— Мужчыны сапраўды, не спяшаючыся, падцягваліся да нараднай, але не ўсе, канечне, на нарад. У адным будынку з кантораю месціўся і магазін.

Вовік пабег да мужчын. Зулька паглядзела яму ўслед, але за ім не пайшла, пра што ёй гаварыць з мужчынамі каля нараднай. Туфлік, сляпому відно, жаночы. Па хатах трэба, і хутчэй, пакуль яны там усе яшчэ цёпленькія. Але ў думках яна падзякавала і Вовіку за яго дурное, на першы погляд, пытанне: дзе ўзяла, дзе ўзяла. Купіла, дзе ўзяла. Так яна і скажа, што з нагі ў кагосьці ноччу садрала туфлік: знайшла, знайшла.

— Вось на поплаве знайшла,— сказала яна ў першай жа хаце, куды занеслі яе ногі.— Бегала раненька шчаўля нарваць. Гляджу, калодзіна дыміць, дзеці ноччу агонь палілі, гулялі. I туфлік забыліся, ці не вашых будзе.

Місцючыха, а гэта была якраз хата Місцюка, патрабавала туфлік у свае рукі. Зулька хацела ўжо і аддаць, але зірнула ў вочы Місцючысе, змеціла, што Дуня нешта ўжо сцяміла, схавала туфлік за спіну:

— Не ваш, дык я да суседзяў зайду...

— Ідзі, ідзі,— сказала Місцючыха,— у суседа адны толькі хлопцы. Дурная баба, адразу відно, што без тэлевізара жывеш і ні аднае серыі «Следствіе вядуць знатакі»не бачыла.

Зулька вылецела з хаты Місцюка, як варам аблітая: сапраўды, дурная баба, у Місцюкоў адны ж хлопцы і ў суседа іх хлопцы. А ў Калістрата дзеўкі і ў Мар'яна дзеўкі. Але ісці ў хату да аднаго і другога ёй было не з рукі. Абодва начальства: Мар'ян — настаўнік. Калістрат — прэсвітэр. Яна пастаяла, падумала, каго б з іх хацелася ёй укалоць. Вырашыла, што ўсё ж Калістрата. Мар'ян выганяў яго толькі з класа, варта было гнаць, а Калістрат жа адлучыў яе ад бога. I во шчасце будзе, калі туфлік гэты з нагі яго дачкі.

— На поплаве, на поплаве знайшла, новы...— пачала крычаць, уводзіць у вушы Калістрату аб сваёй знаходцы амаль з парога.

— А ты не крычы, не крычы, я глухі, але не сляпы,бачу, новая, усяго тры сезоны ношаная, маёй малодшай туфля... Давай сюды.

— А-а-а, давай сюды,— узвілася Зулька.— Мічурынец лысы, пень глухі. Сам мне: сад божы, сад божы. А сабе, а дзецям — яблыкі зямныя...— I пайшла, панесла, па купінах, бочках, калдобінах, бездарожжы баптыстаў і няверуючых: — Усе адным мірам мазаны. Урваць, ухапіць дзе што не на месцы ляжыць.— На тры вёскі, хаця вакол стаяла вада, чутно было. Ухапіла з камешніка ёмашнік і па вокнах — як на губным гармоніку сыграла.

Супакойвалі яе ўсёй вёскай. Непрыстойна паводзіла ўжо сябе Зулька, лямантавала ўжо не дзеля прыліку і парадку, хуліганіла. Следчы з яе добры. Такое следства правярнуць, чорт у спадніцы, сатана, а не баба. Толькі ж навошта вокны біць. Ды і наогул, што тут такога? Ат, бяды там, ёсць з-за чаго бедаваць. Ну, парвалі дзеці кветкі, дык не чужыя ж дзеці, нашы, і кветкі нашы. Залезлі дзеці ў гарод, а ці то мы не лазілі. I не для сябе ж яны, не для сябе. А для святой справы. Падумаць толькі, няма больш у нашай вёсцы школы. Няма і не будзе. А такая добрая была школка, што кветачка-званочак стаяла сярод саду. I сад гэты і цяпер у квецені. Каму ж яблыкі дастануцца, каму ж ягадкі? Хто нашых дзетак будзе давучваць? Усе да школы, усе да школы, дарослыя і дзеці, старыя і маладыя, мужчыны і жанчыны. I каб кожны нёс з сабой па вядры самагонкі, як навабранцаў праводзяць у армію ці вяселле правяць, каб усё так чынна і добра было. Такі ж цяпер ужо звычай. Усе, каго не запрасілі на вяселле ці праводзіны, ідуць у клуб, да школы, а тамака ўжо вядро самагонкі прынеслі і пусцілі па крузе бацькі, каб памятнымі былі кожнаму тыя праводзіны і ўступленне ў новае жыццё, каб усе ведалі нашу заможнасць, не забываліся бацькоўскага кута і бласлаўлення. Так і сёння ўвечары павінна ўсё адбыцца.

Але настаўнікі паўсталі супраць гарэлкі. Тут заставалася толькі гадаць аб адным: як яны даведаліся пра тую гарэлку. Хаця вёска і не рабіла таямніцы з таго, што рыхтуецца сёння ў ёй такі пачастунак: нашы дзеці — кветкі, а мы — гарэлкі мора, але нікому аб гэтым і не дакладваліся, тым больш настаўнікам. Наогул настаўнікаў як і не было ўжо ў вёсцы. Яны ціха пакутавалі, не вытыркаючыся са сваіх хат, бы гэта ім, настаўнікам, цюкнула такое — закрыць школу. I вёска як адрэзала іх ад сябе, і яны, у думках і клопаце аб дні будучым, адрэзалі сябе ад вёскі. Яна ачужэла ім, таму што іх жыццё і знаходжанне тут было пазбаўлена ўжо ўсякага сэнсу. Яны былі моцныя, патрэбныя тут сваёю справай, працай, школай, дзецьмі, якіх ведалі немаўлятамі яшчэ, падымалі на ногі разам з іх бацькамі, даводзіліся некаторым хроснымі бацькаю ці маці. I ў гэтым няма нічога дзіўнага, вясковы настаўнік — той жа самы селянін, у яго такая ж гаспадарка, як і ў кожнага тут, тыя ж самыя куры, каровы і свінні. Але, але пры ўсім гэтым яны ж яшчэ і інтэлігенцыя. У гноі і сярод гною — так, але не па самую галаву, таму што гэтую іх галаву павінны бачыць і іншыя, азірацца на іх, каб самім не ўлезці ў той гной па галаву, не патануць у ім. Гной, зразумела, вялікая справа, і грэх выракацца яго. Але ў жыцці ёсць і яшчэ штосьці, акрамя таго, што звыкла ўжо завецца ідыятызмам вясковага жыцця. Вось яны, настаўнікі, якраз і баранілі вёску ад гэтага ідыятызму, як умелі, змагаліся з ім. Былі не проста настаўнікамі, а часам і суддзямі. З іх бралі прыклад, на іх аглядваліся, па іх раўняліся, лічылі іх дзесьці за сумленне сваё. Хаця жыццё ёсць жыццё, здаралася, што хто-небудзь з іх, падобна кожнаму з вяскоўцаў, мог узяць і лішнюю чарку. Мог выпіць, добра закласці за губу і сам дырэктар школы, з якім апошнім часам ваяваў Мар'ян. Даходзіла да таго, што, загрудкі браліся, калі, канечне, нікога паблізу не было. I Томаш, дырэктар школы, крычаў Мар'яну:

— На маё месца цэлішся, абышлі цябе. Я дырэктар, ты ж проста настаўнік.

— I ты настаўнік, проста настаўнік. Для рана ты дырэктар, вось і пі перад тым раном, а не навідавоку ў вёскі. Рана далёка, а па табе судзяць, мяркуюць аб кожным з нас...

Сёння, калі надышоў апошні час яго настаўніцтва, Мар'яну прыемны і гэты гаркавы ўспамін аб школе. Не, не ўсе, канечне, і ён у тым ліку, паводзілі сябе як сапраўдныя настаўнікі. Зрэдку, але ж сустракаліся сярод іх не вельмі сумленныя людзі, і хціўцы, і скнары былі. На свята нейкае, ён ужо і забыўся, ці то на Першае мая, ці то на Кастрычніцкія, сабраліся яны ў складчыну, прынеслі, паставілі на стол хто што меў. Настаўніца беларускай мовы, што асела тут з дзетдомаўскага часу, задурыла ўсім галаву салатай «Напалеон».

— Паспытайце, паспытайце «Напалеон». Да чаго ж смачны, да чаго ж смачны...

А ў тым «Напалеоне» буракі ды цыбуля, праўда, усё, як у рэстаране, кветачкамі выразана. Прыгожа, але што з той прыгажосці. Ён і ляпнуў тады:

— Каб да гэтай цыбулі ды буракоў гаспадыня не пашкадавала яшчэ і круг каўбасы — во гэта быў бы Напалеон. А так сілас па-дзетдомаўску называецца.— Пакрыўдзілася. I, пэўна, мела рацыю, старалася ж. Усе стараліся, каб сярод іх і ў іх вёсцы ўсё было як у людзей. I святы адзначаліся, і лекцыі праводзіліся, і палітінфармацыі. Мо хто скажа, што ўсё гэта глупства і нудота. Але гэта было іх жыццё, яго, Мар'янава, жыццё. На тую ж самую палітінфармацыю ён збіраўся як на свята і летам, і зімою. Карміў, паіў худобу, бег у хату, здымаў боты, што часам былі і ў гноі, браў выхадныя чаравікі, глянцаваў іх, прышываў новы падкаўнерык да кіцеля, брыўся, адэкалоніўся. Людзі ж чакалі не палітінфармацыі, што ім яго палітыка: усё Уетнам ды Уетнам, а калі ж і нам... Газеты ўсе выпісвалі і чыталі і радыё слухалі. Яны ішлі, каб сустрэцца з ім, сваім аднавяскоўцам, з тым, хто вучыць іх дзяцей. Прыглядваліся, ці можна давяраць яму сваіх дзяцей. I ён не выстаўляўся перад імі, як жыў, не выстаўляўся Андрэй Ясень, настаўнік гісторыі, што быў яшчэ да Томаша дырэктарам школы. I добра, пэўна, што яго сёння ўжо няма на свеце, ён не бачыць таго, як разганяюць іх школу. Да самага апошняга вёў урокі, у час урока, пэўна, і адчуў сябе блага. Сэрца. Ён хварэў на яго яшчэ з дзяцінства. Але ў той дзень ён закончыў урок. Сам дайшоў да настаўніцкай, сам паставіў на адведзенае яму месца журнал пятага «А» класа. Сеў у крэсла і памёр. Сканаў ціха, не стогнучы і не жалячыся. Памкнуўся ўзяць цыгарэту, ды так і не данёс яе да рота. Такой бы смерці жадаў сабе і Мар'ян. У яго таксама слабое сэрца. I так шчасце, што яно трывае яшчэ, гэта ж колькі ўсяго і ўсякага на яго абрынулася, колькі ліха яно зведала. Бацьку забралі — сэрца, лічы, з грудзей выцягнулі. А потым, потым — адна вайна чаго варта. А жыццё пасля вайны з параненым сэрцам, без сэрца, лічы... Ні на хвілінку не забываў ён аб той фотакартцы, што атрымаў ад жонкі, калі быў яшчэ на фронце. Кожны дзень, кожнае імгненне ў памяці яна, перад вачыма. Як намаляваны — уваччу след афіцэрскага нямецкага пагона, выпаліў усё ўсярэдзіне. Хаця Мар'ян пра той пагон Стэфы па сённяшні дзень ні слова не сказаў. Па сённяшні дзень. А сёння не ўтрымаўся.

Жыццё прайшло, ад гэтага нікуды не схаваешся. Апошняе, што трымала яго ў жыцці, выбілі з-пад ног, як выбіваюць падстаўку з-пад пог павешанага. Яшчэ імгненне, і загойдаецца ён у пятлі. А што яму з сабой узяць, што мае ён пры сабе, адыходзячы, што трымае, разгойдваючыся на ветры. Ці тое жыццё ён пражыў, ці сваё. Ці ж такое жыццё было наканавана яму, пражыў ён яго ці толькі сасніў. I ўсё яго жыццё, здаецца,— толькі сон, які крыху зацягнуўдя ўжо на зямлі, нагрувашчанне, збег недарэчнасцей і бясконцай выпадковасці. Крадзеная радасць, крадзенае шчасце. I толькі бясконцае чаканне жыцця. Войны, войны, войны. Вайна з усім белым светам, якая не спыняецца ні на хвіліну, пакуль ты жывы. I навошта, дзеля чаго было доўжыць свой век, каб твае нікчэмныя кілаграмы костак і мяса, страўнік і вантробы круціліся разам з планетай, рухаліся, абарачаліся ў сусвеце. Планеце, сусвету ні холадна і ні горача, ёсць ты ці няма цябе, вясковага настаўніка. Каго і чаму ты навучыў. Як нарадзіўся ў войнах, так і адыходзіш з імі, не здолеўшы паладзіць з самім сабою, з хціваю прагаю доўжыць сваё нікчэмнае існаванне. Добра ўсведамляючы, што яно нікчэмнае, што ты, як і ўсе іншыя, каторыя прайшлі раней за цябе, не здолеў не тое што перавярнуць свет, а нават зварухнуць яго не здолеў. Адзінае, на што ты здатны, гэта атруціць яго сваім дыханнем. А шчасця не прынёс нікому, жанчына, любая табе, і тая няшчасная. А ён сапраўды любіць Стэфу, любіць з тае самае ночы, калі сустрэўся з ёю на другім беразе рэчкі. Калі толькі тое было і ці было...

Сышліся два берагі адной ракі. Сышліся, паядналіся. Беларусь Заходняя, Беларусь Усходняя. Яшчэ дыхалі дымам варонкі ад снарадаў і пахлі порахам росы, а яны, хлопцы з Усходняга берага, на танцы, да дзевак — на бераг Заходні. У Польшчу на танцы, да паненак. I Мар'ян з імі, па дарозе, пракладзенай яшчэ яго бацькам, па той самай, па якой ён хадзіў на той бераг яшчэ ў шапцы-бекешы. Каля Нівак перайшлі ўброд рэчку, узняўшы над галавою штаны. Жаніхі, ухажоры. Міма пустых казарм польскіх пагранічнікаў ісці дабрача — ні табе сабак на дзвюх нагах, ні на чатырох. I восень ужо, восень. Усё ў чырвоных сцягах — асіны і клёны, і, помніцца, шмат было грыбоў, баравікі, а больш краснюкі — падасінавікі. I на душы так хораша, лёгка, хоць крыху і зябка. Навошта, чаму зямля падзелена граніцамі. I звер жа не ведае пра тыя граніцы. Скача вавёрка па дрэве, мяце хвастом, як венікам рыжым, па чырвонай лістоце, збірае арэхі, арэхі свае і замежныя, і ёй усё роўна, чые яны — яе, вавёрчыны. I грыбы вакол, і ягады, і жалуды — нічые, таксама яе, без увагі вавёрка, на якім беразе яны выраслі. А бацька яго, Мар'яна, ледзь не забіў, калі ён спытаў яго, якая розніца паміж арэхам савецкім і польскім. А ён жа сапраўды не разумеў тады розніцы. I толькі калі ступіў на некалі чужы бераг, штосьці пачаў цяміць. Шкадаваць раптам пачаў, што яго арэхі растуць, аказваецца, і на другім беразе, растуць зусім не горш, і зазлаваў — гэта ж якую зямлю, якую ўрадлівую зямлю адабралі ў яго паны. Колькі ён з-за іх арэхаў не з'еў.

Ад Нівак скрозь ляшчыну сцежка наводзіла іх на фальварак, цэркаўку, дзе стаяў хутар Стэфы, і крыху далей, на самай ужо цэркаўцы, вёска Загалле, куды і спяшаліся яны на танцы: такія дзеўкі, такія дзеўкі, такія цыцкі...

Хлопцы ведалі, пра што гаварылі. Ён пераканаўся ў гэтым у той жа вечар. Пад бубен, у які білі па чарзе самі, хто прыйшоў на вечарынку, і скрыпку, на якой граў бацька Стэфы, пайшлі адзін раз у скокі, другі. Абвясцілі польку-весялуху. Весела кінуліся разбіраць дзевак. А іх і разбіраць не трэба, яны самі, як матылькі на святло, ступілі з кута, да якога не дасягала лямпа-дванаццацілінейка, на сярэдзіну хаты. I хлопцам толькі здавалася, што яны выбіраюць дзевак, а на самай справе дзеўкі даўно падзялілі іх паміж сабой. Хлопцы толькі падхоплівалі сваіх ці нават іх падхоплівалі. Але Мар'яну ўсё ж здаецца, што ён выбраў Стэфу сам. А мо... Хто сёння скажа. Стэфа ні за якія грошы не прызнаецца. Ты, ты мяне выбраў. Я каля сцяны як прыклееная стаяла. I гэта было папраўдзе так, стаяла яна каля той сцяны, бы прыліпла, пакуль Мар'ян не зірнуў на яе. Зірнуў, не паспеў кроку зрабіць насустрач, куды падзеўся той клей. Адразу ж павісла на шыі. I павяла ў круг, усім на пагляд: вось ён, мой. Была яна маленькая росцікам, скуласценькая, але скуласценькая ў меру і прыгожа. Без гэтай сваёй скуластасці мо і не глядзелася б. А з ёю ўсё на месцы ў яе. I валасы трохі рыжаватыя і кучаравістыя, і бровы шырокія, мяккія, што шаўковыя, але пра гэта ён даведаўся пазней ужо. А тады, калі выйшаў на круг і толькі прымерваўся, прыглядваўся да Стэфы, кінулася ў вочы, што губы яна вельмі падцяла. «Змяя танкагубая»,— нядобра яшчэ так падумаў ён пра Стэфу. I праз гэтую недабрыню сваю пашкадаваў. А праз шкадаванне адхіліў, не прыняў яе: у нашым родзе аніводнага чалавека няма з такімі губамі. I яшчэ — вочы яе здаліся Мар'яну нейкімі дзіўнымі. Нібы яны ўжо штосьці ведалі аб ім. Шэрыя, застыглыя, заглыбленыя на ім. I гэтая іх заглыбленасць, засяроджанасць таксама не прывабіла яго. Да ўсяго яна яшчэ і маўчала. Пакуль танцавалі, толькі адно слова і вымавіла, як завуць яе, сказала:

— Стэфа.

— А я Знавец Мар'ян.— I ўжо каб пачаць гаворку: — Знаўца з-за ракі, Івана сын...— Стэфа прымусіла яго змоўкнуць, сур'ёзна і строга хітнула галавою: маўляў, ведаю, не працягвай. I ён не адважыўся пярэчыць ёй, вырашыўшы, што адбудзе танец, падвядзе яе зноў да сцяны і на тым паставіць кропку. Але і тут у яго нічога не атрымалася. Яна не далася яму паставіць сябе да сцяны. Яшчэ пакалыхваў бронзавымі языкамі бубен, білася дзесь каля лямпы ў тон струнам скрыпкі муха, а Стэфа пацягнула яго да парога:

— Пойдзем выйдзем, нешта тут душна.

Ён і не думаў з ёю выходзіць, але куды дзенешся. Ноч ахапіла іх прахалодаю, і Стэфа мімаволі, а мо і не так ужо мімаволі, прыхінулася да яго пляча. Вось тое, што ён абняў яе мімаволі, у гэтым ён упэўнены. Стэфа не адкінула яго рук, нібы яны зналіся ўжо добры век. Мар'яну здалося, што сапраўды так яно і ёсць, век ужо яны ведаюць адно аднаго. Век стаяла над імі і пазірала на іх поўня, набягалі на яе і знікалі кісейныя хмаркі, гулліва спляталіся, распляталіся, абяцаючы такое ж доўгае жыццё-гульню, пад такою ж задумліваю поўняю, пры сцішанай у цемры рэчцы, пад вольнымі і ціхімі, шчодрымі цяпер на жалуды дубамі, задуменнымі бярозамі.

— Я цябе чакала,— сказала Стэфа, калі яны наблізіліся да рэчкі. Мар'ян няўцямна зірнуў на яе. I Стэфа зразумела яго: — Канечне, адкуль ты мог ведаць, што я цябе чакаю, што я ёсць на свеце. А я вось ведала пра цябе ўсё.

— Адкуль? — не знайшоўся ён, што і адказаць ёй, пра што больш разумнае спытаць.

— Я ўсіх вас ведала на тым беразе...

Тут ён адчуў, што раўнуе, хаця адносіўся да яе яшчэ абыякава. I Стэфа як падслухала яго, пачала блазнаваць, пацвельваць яго:

— Усе вы на тым беразе такія відныя, такія прыгожыя.

— Усе да аднаго? — уступіў у яе гульню і Мар'ян. Але Стэфа ўжо кінула блазнаваць:

— Я маленькая-маленькая была, але па дрэвах скакала, што вавёрка. Выганю свіней, кіну іх, а сама да берага і на дуб. I пазіраю, гляджу на кожнага з вас і зайздрошчу, зайздрошчу. А ты такі смешны, такі пацешны.

— Я таксама на дубах гойсаў,— сказаў Мар'ян.— I глядзеў, але цябе ні разу не бачыў.

— Дзе ж табе ўбачыць. Шчаслівыя — яны сляпыя ўсе... Так ні разу мяне і не бачыў? А я цябе знарок з хаты пацягнула, каб не падхапіла якая-небудзь іншая. Ты зноў пойдзеш туды? Хочаш, ідзі, я не трымаю.

Мар'ян адмовіўся зноў ісці ў хату. Чаму? Ці то так даспадобы прыйшлося яму тое, што гаварыла Стэфа, ці то велікадушнасць хацеў выказаць сваю. Пэўна, было і тое, і другое. I ўпершыню было ўсё так з ім. Упершыню ён стаяў з дзяўчынаю на беразе ракі. I рака тая была вольная, без варты, нейтральных палос і калючага дроту, вольна дыхала ў белых пясчаных берагах парнымі туманамі, зрэдку выхоплівалася, прарывалася з цёмнай глыбіні вады беларыбіца, выблісквала срэбрам у тумане, пралятала над узбурленаю вадой, зявіла рот, нібы спрабавала сказаць толькі ім нейкае запаветнае слова. I яны лавілі гэтае нячутнае і нягучнае слова над вольнаю ракой і здагадваліся, аб чым яно. Тым словам дыхалі грыбы, што раслі, падымалі, цягнулі галаву ў неба сярод дубнякоў. Салодка пахла гарэлым бульбоўнікам. Бераг правы, бераг левы дакопваў бульбу, паліў бульбоўнік.

І яны пайшлі на той дым і пах, мінулі хату, што, здаецца, гула і падскоквала ўначы, скіравалі да бярозавага гаю.

— А я ведаю не толькі цябе,— расказвала па дарозе Стэфа.— Я і бацьку твайго ведаю. Ён не раз у нашай хаце хаваўся. I не толькі ён. Я і сама, ты ведаеш... Ты не верыш мне, думаеш, выхваляюся? Дык слухай жа, слухай.

Мар'ян прымусіў Стэфу замоўкнуць. Ён верыў ёй, але не хацеў нічога ведаць. Не хацеў тым вечарам успамінаць і думаць пра бацьку. Бацька быў далёка, невядома нават на якім свеце, і невядома было, ці трэба ім ганарыцца, ці саромецца яго.

Мар'ян быў грэшны перад ім на тую хвіліну: ён саромеўся яго. Мо таму жыццё так і карала яго. Нельга выракацца самога сябе, свайго мінулага, сваіх бацькоў. Выракся — знішчыў, спаліў душу. Калі ты хоць адзін раз у жыцці і незнарок, здаецца табе, схібіў дзесьці, здрадзіў камусьці, гэтая твая здрада будзе цягацца за табою па свеце, і ўрэшце яна знойдзе і пакарае цябе, адрыгнецца табе. Кара, суд непазбежныя, таму што яны не ад бога і не ад чалавека, ад цябе самога, таму, радуючыся жыццю, нельга забывацца пра чужыя пакуты і гора. Шчасце не грэх, калі ты не губляеш ад яго галавы, калі ты цвяроза разумееш, што гэта толькі імгненне. I за гэтае імгненне ты павінен яшчэ сплаціць, і нехта з тых, што побач з табою, нехта з родных і кроўных тваіх штохвілінна плоціць ужо за цябе. Гэта галоўнае, аб чым трэба ведаць, ідучы ў жыццё, не прыспаць сумленне, не даць закалыхаць сябе ні заможнасцю, ні шчасцем, ні каханнем. Інакш абуджэнне будзе горкім.

Вось пра гэта якраз ён і забыўся, паддаўся шчаслівай хвіліне, паверыў у яе. А чаму трэба было верыць, каму верыць? Мар'ян на схоне свайго жыцця можа задаць сабе і такое пытанне. Каму, калі не самому сабе і таму, хто побач з табой, маці тваіх дзяцей, што народзяцца ў цябе. А гэта тое ж самае, што верыць у будучыню. I яны, Стэфа і Мар'ян, пабраўшыся за рукі, ішлі ў тую будучыню, у асветлены поўняю бярозавы гай. Ішлі па зямлі, што ўсю іх маладосць была чужою ім. Стэфе — мачыхай, а яму зусім — чуж-чужаніна. Але цяпер уся гэтая чуж адышла ў мінулае. У вачах і Стэфы і Мар'яна яшчэ стаяў чырваназорны танк з русявым хлопцам на брані, і русявасць таго ўсмешлівага хлопца навек парадніла і аб'яднала іх, Стэфу і Мар'яна. Танк паяднаў іх і знік, праскочыў хутчэй за ўсё мо нават і не па зямлі, а скрозь час: з трыццаць дзевятага адразу ж у сорак першы, каб там абярнуцца полымем. Але пра гэта яны яшчэ нічога не ведалі і не здагадваліся. Яны ішлі па сваёй зямлі ў свой бярозавы гай і не прыкмячалі, што ў лагчынах да травы-дзеразы і папараці прыпадае ўжо шэрань, што следам за імі крадзецца ўжо зіма. Гай паўстаў перад імі за лукавінаю ракі адразу ўвесь, як намалявалі яго. Мо поўня, а мо гарачкавае дыханне зімы прасвятлілі яго так, выхапілі з усяго лесу і паставілі перад імі добрыя ўжо, моцныя, але яшчэ не сталага веку бярозы, дрэвы, што і ўзростам, уборамі сваімі больш нагадвалі дзяўчат перад вяселлем, якія перад тым, як пакінуць бацькоўскую хату, выбеглі на ўзгорак і засумавалі на гэтым узгорку перад вечнасцю, у якой і пасярод якой бруілася рака, куды саслізгвала поўня і спяшаліся хмары, дзе няма яшчэ нічога падманнага, а толькі спрадвечнае чаканне шчасця.

Каля млявай уначы бярозы, што з маркотаю ўглядалася ўдалячынь, першай на шляху, Мар'ян і Стэфа спыніліся, ловячы абвостраным да неверагоднасці слыхам кожны гук, у той жа час як бы трохі і глухія, аглухлыя ад сарамлівага дыхання гаю. Стэфа прыціснулася плячыма да белай з чорнымі крапінамі кары дрэва, чакаючы яго, і узняла галаву ў неба, падставіла твар поўні. А мо яна чакала не яго, чакала пацалунка ад месяца і цалавалася ўжо з месяцам. Месяц чакаў і яго, таго, калі ён усё ж наважыцца падысці да Стэфы. Ён і не глядзеў у неба, а дзве поўні засляпілі яму вочы.

— Ну, цалуй жа, цалуй іх — хто гэта сказаў, ён сам, Стэфа, поўня, Мар'ян не ведае і не памятае. Хутчэй за ўсё гэта быў хор галасоў. Яму б апамятацца, вырвацца з таго хору. I ўсё пайшло б інакш... Не, ні тады, ні зараз ён не хацеў і не хоча вырывацца. Што было, тое было. I не трэба на душу яшчэ адзін грэх браць, не трэба яшчэ адной здрады. Хай ён лепш будзе разлічвацца за тую ноч усім сваім жыццём. Але ж жыццё — гэта ж таксама толькі расплата. Яно таму і дадзена як разменная манета, каб было чым разлічвацца за кожны твой крок, кожнае імгненне, што праводзіш ты на зямлі. I калі б не існавала такой расплаты, такой манеты, мо не існавала б і жыцця. Навошта яны, калі ўсё толькі ў торбу ды ў торбу, пад сябе ды пад сябе. Так можна і сонца патушыць, павесіць у галовах начнічок, паставіць перад сабою скарбонку-капілку. Толькі зноў жа ліха, чым набіваць будзеш тую скарбонку, калі ты нікому не падаеш, то і табе ніхто не падасць. Збяднее свет без гэтага спрадвечнага дай-вазьмі, калі перавяліся тыя, хто адорвае, звядуцца і тыя, каго адорваюць... Нешта не туды, здаецца, лезе ён з гэтым дай-вазьмі. I тых, і другіх развялося сёння ходь плот гарадзі. Толькі ўсё не тое даюць і не там бяруць. Заграбушчыя ўсе парабіліся: кожны глядзіць, як бы менш даць, а больш урваць. Іх справа, справа новага веку, хай новы век і парадкуе іх. А ён са сваім да ладу ніяк не дойдзе. Хаця, здавалася, як ясна ўсё было на пачатку яго. Зоркамі вымашчаны быў шлях, прамы, што страла: наперад, наперад і як мага вышэй. А цяпер добра было б хоць крышачку назад. Але гэта ён зноў не туды. Яго шлях быў сапраўды прамы, толькі вось ці правільны... I... ці сапраўды прамы. Калі з аднаго боку зірнуць, дык, здаецца, прамы, а з другога, дык адны зігзагі, спрэс улукаткі.

Праз тры дні пасля таго як Мар'ян сустрэўся са Стэфай, ён заслаў сватоў, а праз тыдзень гулялі ўжо вяселле. Шалёнае, бязглуздае, цераз пень-калоду. Вось тут усё правільна: вяселле як вяселле, калі малады згубіў галаву. А маці была супраць таго, каб ён браў Стэфу, і дзядзька супраць, нібы яны ведалі штосьці аб ёй ці прадбачылі. Узяць, да прыкладу, яго дзетдомаўцаў, дзетдомавак, ведаў ён, здаецца, усё аб іх: хто з іх гаспадарлівы, сумленны, працавіты, а хто абібок, гультай, кляйма ставіць няма дзе, што і чакае яго ў жыцці, дык гэта толькі турма. Але калі даткнулася таго жыцця, калі ўзяло яно іх за рэбры, адпетыя сталі людзьмі, а тыя, хто, здавалася, нарадзіўся ў сарочцы, прапілі сваю сарочку, прафукалі. Вось і паспрабуй што-небудзь угадаць на гэтым свеце.

Але маці яго як у ваду глядзела. Усё да таго часу трымала ў сабе: і ліха, і радасць, нічога з сэрца на пагляд другім не выстаўляла, а тут пайшла па суседках:

— Не будзе, не будзе ім жыцця, чуе маё сэрца.

— А сэрца тваё чуе, што я таксама тут і чую, пра што ты гаворыш? — выйшаў ён з другога пакоя, накрычаў на маці.

— Вох, не ведала, не ведала я, што і ты тут...

— А гаворыш, сэрца...

— Я не толькі пра сэрца, я і пра іншае магу, толькі не пры чужых людзях. Нядобра гавораць пра Стэфу людзі.

— А я і слухаць нічога не хачу. Я яе для сябе бяру, а не для людзей.

I ўсё. I кропка на тым. Мо дарэмна не паслухаў ён тады маці, заткнуў ёй рот, але што цяпер шкадаваць. Усё роўна ён бы са свайго не саступіў. Позна было саступаць. I не ў тым нават справа, што позна: на Стэфе сапраўды сышоўся яму клінам белы свет. I што б ні сказалі яму людзі, ён аніводнаму іх слову не даў бы веры. У той час. А пазней мо б і паверыў. I дратаваў бы сабе і Стэфе душу, цягнуў бы з сябе і з яе жылы. I цягне, не-не ды і ўзгадвае маці і яе словы. Што яна ведала пра Стэфу, чаму была супраць яе, што хацела сказаць яму. I калі б... Гэтае вечнае калі б ды каб, хто прыдумаў толькі іх, хто напусціў на чалавека сумненне, як магільны чарвяк, точыць і точыць яно душу, без пары ўганяе яго ў труну. А без сумнення, без гэтых каб ды калі быў бы чалавек вечны. Але ці чалавекам тады ён быў бы, адбяры ў яго сумненне, што застанецца ў ім чалавечага, што застанецца, калі ён не пакутуе, не мучыцца, не зведаў у жыцці болю. Не таго, што ідзе ад раны, калі пырне цябе хтось ножыкам ці калі ў бальніцы выражуць табе апендыцыт. А таго, калі балюча душы, калі душа смыліць, абліваецца крывёю. I часам немаведама чаму, з-за драбязы нейкай, што ўбіў ты сабе ў галаву, дурасці, з-за ведання ці, наадварот, няведання. Хаця, гавораць, такога на свеце не бывае. Вось толькі ці патрэбна чалавеку поўнае веданне. Ці трэба яму дарэшты ведаць усё аб другім чалавеку. Без тайны ж таксама няма чалавека. Звер і той у нару шыецца, хаваецца ад чужога вока ў нару, глухое, патаемнае месца шукае, дзе б ніхто яму не назаляў. А ён хоча распрануць чалавека да галізны, да саромнасці. А з другога боку, як, не ведаючы ўсёй праўды аб чалавеку, жыць з ім, ва ўсім сумнявацца, ва ўсім думаць пра падман.

Вось зноў ён у тупіку: што яму трэба, падман, якому б ён верыў, заплюшчыўшы вочы, нічога не бачачы і не чуючы. «Все хорошо, все хорошо, прекрасная маркиза...» Добрая песня. Уцёсаў некалі яе спяваў. Яе і цяпер спяваюць, перадаюць па радыё. I ён любіць слухаць, калі яе перадаюць. Але ўсё ж лепш праўда, нават тая, пасля якой хоць у пятлю галавою.

Ці патрэбна табе, чалавеча, такая праўда? Ці патрэбна табе, Мар'ян, такая праўда?

Мар'ян успамінае тую даўнюю фотакартку. Вузенькая палоска паперы, а на ёй дачка, жонка і напаўсцёрты слядок чужога, нямецкага пагона. Ці ўся гэта праўда аб Стэфе, ці толькі тое, што бачыць вока. Вачыма ўсёй праўды не ўхапіць жа. Але з другога боку, ад відавочнага таксама нікуды не схаваешся. Дык верыць ці не верыць сваім вачам. Заляпіць бы яшчэ воскам і вушы, і хай круціцца ў галаве заезджаная пласцінка: «Все хорошо, прекрасная маркиза, все хорошо...»

Усё добра. У яго ёсць дачка. Тры дачкі. Дзве яго. А трэцяя? Ці патрэбна ёй праўда, ці трэба ёй ведаць аб тым, чыя яна дачка, яго ці таго, што быў на спаленай ім фотакартцы. I там, на фотакартцы, толькі ж след яго, знак, усё астатняе адрэзана — рукі, ногі, твар, засталася толькі перавязь, завітушка пагона. I ад той завітушкі такі водсвет на яго лёс, усё жыццё дачкі... Хацеў бы, ды не мае ён сілы прызнаць яе за сваю дачку. Усе гавораць, што яна падобная на яго, ён і сам бачыць, што падобная. Але ж здараецца так, калі людзі доўга жывуць побач.

Мар'ян прыглядаецца да дачкі. Светка мые падлогу, і, як заўсёды, пад яго поглядам яна ніякавее, мітусіцца, усё валіцца ў яе з рук.

— Ідзі, дачка, прапалі лепш грады,— адбірае ў Светкі анучу Стэфа. I калі яны застаюцца адны ў хаце, Стэфа і Мар'ян, Стэфа пачынае плакаць:

— Што ты глядзіш, што ты ўсё жыццё прыглядаешся. Жыццё на сыход, а ты ўсё глядзіш, глядзіш. Ні мне, ні дачцэ вачэй ад зямлі падняць не даеш. Гавары, гора ты маё...

А што яму сказаць, як пачаць... Які гармідар у хаце. Даўно, даўно такога не было. Трэба ж іменна сёння, іншага дня не знайшлося, распачалі прыборку. Ён месца сабе не знаходзіць. Няма яму месца і ў сваёй вёсцы. Прапаноўвалі пераехаць туды, куды пераводзіцца іх школа, дзесяцігодка будзе. Адмовіўся наадрэз: са сваёй вёскі толькі ўперад нагамі, дзе нарадзіўся там і памру. I трэба ж ім пачаць прыборку ў такі дзень. Школу зачыняюць. Выпускны вечар. А па хаце як Мамай прайшоў. Усё раскідана, усё не на сваім месцы, брудныя лужыны вады на падлозе, гразныя вёдры, венікі, палавікі. Вечна ў хаце то прыборка, то рамонт, калі гэта кончыцца, калі кончыцца...

— Твая, Мар'ян, дачка, твая. Хочаш, на калені перад табой упаду. Твая,— падае перад ім на коленцы, паўзе да яго на коленцах па брудных маснічынах. Мар'яну шкада яе, але ён душыць у сабе жаласлівасць.

— А фотакартка тая,— гаворыць ён помсліва.— А фотакартка тая?

— Ведала, ведала, што ўгледзіш. Абрадаваць цябе хацела, дачку табе хутчэй паказаць. Вось і выслала адразу, як толькі вестку ты мне падаў. А магла б і не спяшацца.Схадзіла б у горад і там нанава перафатаграфавалася б.Сябе не памятала ад шчасця, і жывы ты, жывы, парадаваць цябе хацела.

— Парадавала,— адным словам абзываецца на ўсю гэтую жончыну гаворку Мар'ян. Стэфа ўжо ўстала з коленцаў, сядзіць каля яго на лаве, задраўшы спадніцу ледзь не да жывата. На голых лытках, на сцёгнах брудныя пісягі вады. Але яна як не бачыць гэтага, выцірае аб голае цела мокрыя брудныя рукі.

— А я, каб ведаў ты, увесь час, што жывём мы з табою пасля вайны, корпалася ў тваіх паперах, шукала тую фатаграфію. Кожын божы дзень шукала і ведала, што не знайду. Ведала, што не к дабру гэта. Гэта ж колькі гадоў я шукала...— Стэфа ўсплёсквае рукамі, зняможана апускае іх на голыя брудныя сцёгны. I Мар'яну балюча за гэтую яе расцялешанасць, балюча ад таго, што хтось чужы бачыў яе вось такою, дакранаўся да яе. Ён гатовы забіць яе зараз, яе, сябе, усё роўна жыцця няма. Але ў ім яшчэ цепліцца надзея, калі яна сама пачала гаворку пра гэта, мо нічога і не было. Яму хочацца верыць гэтаму: нічога не было. Трэба спытаць напрамую, але не, не паварочваецца язык, не можа ён забіць самога сябе. Вось наблізіўся ўжо да самай смерці, а ўсё адцягвае, адцягвае, шукае нейкай шчыліны. Дакарае сябе, што нічога не можа сказаць Стэфе папрамкі. Палохаецца, баіцца? Не, тут штосьці іншае. I баязлівасць, канечне, таксама. Не трэба крывіць душой. Трэба проста секчы з пляча, не шкадаваць ні сябе, ні яе. Але замест таго каб напрамкі секануць, ён гаворыць нешта жаласнае, шкадуючы сябе і Стэфу, ледзь не просячы літасці і памілавання:

— А я ж таксама, Стэфа, столькі гадоў маўчаў, ні пра што не пытаўся ў цябе.

— Вох ты міласцівец, пакутнік які,— Стэфа падхопліваецца з лавы і падступае да яго.— Колькі ён маўчаў, мучыўся, трываў. Рваў сэрца на кавалкі, тупым нажом рэзаў. Ды лепш бы з пляча, лепш бы, калі ты тую гарэлку,што ў бочку, у сябе ліў, я цябе п'янага абухам па галаве.Ужо б тры разы і адседзела.

— I я б адседзеў.

— I ты б, мой міленькі, адседзеў ужо.

— Дык чаго мы мучымся, Стэфачка, навошта нам цюрма гэтая, катарга на ўсё жыццё?

— А і праўда, навошта, Мар'янка?

— Хто прыдумаў яе, Стэфачка?

— Вось і я цябе, Мар'янка, пытаю, хто?

I абое ў адзін голас:

— Хто? — I ніхто з іх не ведаў адказу.— Самі? Але ж быў пагон, быў. А мо не, мо ён толькі прымроіўся?

— Быў,— сказала Стэфа.— Фотакартка не схлусіла. Пагон там быў, чужы, нямецкі. А ты дзе быў, ваіцель-вызваліцель?

— Стэфа!

— Што Стэфа? Ваша дзела не раджаць... Далі табе вінтоўку, ты і пабег. А мне куды дзецца, як жыць. Во, глядзі, вось такая я на гэтым белым свеце.— I Стэфа рванула на сабе сукенку, раздзерла на дзве палавіны і скінула. Голая стаяла перад ім. I бачыць ён яе ўсю цалкам голаю ўпершыню, хоць пражыў ужо век. Глядзеў і саромеўся не галізны, а нечага іншага, што да гэтага было прыхавана пад апраткаю. Няўжо і я такі брыдкі, калі голы, калі скінуць з мяне транты,— такою была яго першая думка. Але Мар'ян адразу ж пазбавіўся ад яе. Так, не маладзёнка ўжо, траіх дачок вынасіла і выкарміла, выгадавала. Аб якой прыгажосці можа ісці гаворка. Па ўсім целе сляды тых трох родаў, як у салдата ад раненняў, сінія надрывы на чэраве, сінія з чырвоным жылкі на сцёгнах, высмактаныя грудзі, шырокія расплюшчаныя жыццём ступакі ног, і рукі такія ж, далоні шырэйшыя за яго. Хоць ён мужчына, а яна жанчына, слабая, кволая жанчына. Дзе ж ты, дзевачка з бярозавага гаю, што так не азіраючыся, смела ішла пад тыя бярозы ад бацькоўскага хутара. Ці ты гэта была. Ці не пераблытаў я цябе з якой-небудзь іншай, ці не падмяніў хто цябе ў бязладдзі і мітусні дзён, ці ў тыя пазіраю сёння вочы, ці тыя бачу грудзі, ці тое цела. Дзе ўсё згубілася, як і калі, у якую далячынь адышла тая ноч. А рэчка наша ўсё яшчэ бруіцца. I бярозы нашы ўсё яшчэ растуць. Ці помніш ты іх? Я помню. Пад той, каля якой мы спыняліся, кожны год стаўлю бочку, збіраю бярозавік. I бярозавік усё яшчэ салодкі. Салодкі...

— Што, не падабаюся? А ты не глядзі. Можаш і вочы заплюшчыць. Працягвай следства, дапытвайся. Я перад табой на самай справе голая. Перад усім белым светам такая.

Тое, што яго жонка Стэфа жанчына, перад усім светам такая, гэта Мар'ян зразумеў, прыняў сам, зразумеў і скарыўся. Але вось што яна такая перад ім — гэта ён адмаўляўся разумець і прымаць. Перад усім светам, калі ласка, а перад ім каб была заўсёды апранутая. Гэта ж сапраўды так, жанчыны, у тым ліку і жонкі, і большасць жонкі, часцей распранаюцца перад чужымі мужыкамі, чымсьці перад сваімі, здымаюць не адзенне, душу распранаюць. З чужым жа толькі хвіліна, імгненне, але імгненне тое шчырае і часцяком ахвярнае. А са сваім усё жыццё, і жыццё, здараецца, нуднае, аднастайнае, як тое кіслае малако, што п'еш тры разы на дзень...

— Што ж ты зноў маўчыш,— перапыніла яго Стэфа,— пачалі вайну, дык закончым. Ці табе зноў карціць далей ад мяне, туды, на фронт, дзе толькі адны мужчыны і ворагі. А я тут ваявала. I вось яна, мая зброя, бяры, гуляйся з ёю. Што ты думаеш, тут адзін толькі твой бацька і твой дзядзька, дзяды Сусанінамі былі.

— I ты, і ты туды ж, у нашы мужчынскія гульні.

— Я ў вашы гульні як нарадзілася толькі пачала гуляць, бацьку свайго спытайся. Падымі з таго свету і спытайся, ён лепш за іншых усё пра мяне ведае. Не я, не я тыя гульні заводзіла. Вы ж мужчыны, такія мужныя ўсе. Што вам дзеўка, што вам баба, што вам лёс наш, жыццё. I дзеці. Святое дзела, святое дзела... З бабы толькі спрос за ўсё. Пытай-ка мяне, пытай аб усім адразу. Маеш ахвоту, пытай аб усім, што да майго яшчэ і нараджэння было. I пачынай з семнаццатага года, з дваццатых, трыццатых, і саракавых гадоў. I пра школу спытай, чаму яе закрылі, хто закрыў... А немец, што немец. Не я яго сюды прызвала, быў ён на мне, не, на зямлі нашай быў. А на мне...

— Не трэба, досыць,— падхапіўся з лавы, заціснуў жонцы даланёю рот Мар'ян. Ён сапраўды не хацеў нічога I чуць пра тое, што было. Слава богу, сам усё ведае, усё было пры ім і на яго вачах, сам салдат ад нараджэння, вайну прайшоў, мір перажыў. I не трэба яму аніякай праўды ад Стэфы, праўды пра таго немца, пагон якога выпальвае ўсё ў сэрцы, уваччу. Праўда гэтая паўстане як сцяна паміж ім і Стэфай. А так застаецца хоць кволая, але надзея. Вечна будзе пакутаваць, вечна будзе гарэць як у агні, але і жыць будзе. Жыццё працягваецца, з падманам, грахом, але ўсё роўна працягваецца.

— Не трэба, змоўкні, змоўкні,— прасіў, умольваў ён Стэфу, абдымаючы, як некалі абдымаў у бярозавым гаі. Але Стэфа не прымала яго абдымкаў, адпіхвала яго, яна як страціла сябе:

— Быдла, мужык. Быдлам быў, быдлам і застаўся.— Ірвала на сабе і на Мар'яну валасы, драпалася.— Мне ўжо на самай справе нічога не трэба. А пра дачку сваю, пра дачку сваю ты падумаў?

— Падумаў,— гаварыў Мар'ян, супакойваючы жонку.— Мая дачка.

— Не твая, не твая дачка, хаця і ад цябе. Не аддам я яе, не дазволю гуляць у вашы мужчынскія гульні.

— Кончыліся, Стэфа, нашы гульні.

— Нашы з табой кончыліся, твая праўда.— Стэфа ўжо не білася ў яго руках, была зноў пры памяці, плакала, скаланаючыся ўсім целам, але без голасу, улівалася слязьмі. Ён пасадзіў яе на лаву, азірнуўся, што б накінуць на плечы, і, нічога лепшага не прыдумаўшы, зняў з вешалкі свой стары салдацкі шынель, захутаў яе ў шынель. Стэфа схавалася ў ім уся цалкам, але не скінула, сядзела, як вялікая абшчыпаная шэрая птушка з апушчанымі крыламі, ускудлачанаю галавой. Ціхенька цікалі над імі ходзікі. I ходзікі тыя, і саміх сябе яны бачылі ў вялізнае, на ўсе дзверцы шафы, люстра, з таго люстра на іх пазіралі і партрэты іх бацькоў і родзічаў, што віселі ў рамках на сцяне. Зухаватыя маладыя хлопцы, поўныя георгіеўскія кавалеры з нафарбаванымі вусамі, удалыя кавалерысты з шашкамі. Здымкі тых жа хлопцаў разам з жонкамі, нявестамі ў вясельных уборах. I твары на гэтых апошніх здымках, твары жаніхоў і нявест, змучана-бледныя, бляклыя, жаласныя, бы нехта перад тым, як сфатаграфаваць, блаславіць на доўгае і мірнае жыццё, напалохаў іх. А з люстранога шкла шафы на гэтыя зухаватыя і спалоханыя твары, на Мар'яна і Стэфу пазіралі іх трое дачок, унучак тых, хто ўзяты быў у рамку на сцяне. Пазіралі падазрона, трохі какетліва мружачы вочы, пазіравалі дзевачкі, выстаўлялі напаказ свае цыбатыя ногі, для прыліку толькі прыкрытыя сукенкамі.

«А таксама ж амаль голыя, безабаронныя ўваходзяць у жыццё дзевачкі»,— падумаў пра дочак Мар'ян. I Стэфа, пэўна, падумала тое ж самае, прасачыўшы за яго позіркам.

— А іх гульні, Мар'янка, скончыліся ці яшчэ не пачыналіся?

Мар'ян здзівіўся, як суладна думаюць яны, але нічога не адказаў жонцы. Дый што было адказаць. Адкуль яму ведаць: пачыналіся іх гульні ці заканчваюцца ўжо. Тут невядома, ці развіднее заўтра, з якога боку ўзыдзе сонца і ці будзе то на самай справе сонца.

— Змяркаецца,— сказаў ён.— Мне час збірацца ў школу.

— Змяркаецца, час,— пагадзілася з ім Стэфа, але з лавы не паднялася, бы яшчэ нечага чакала ад яго, партрэтаў, люстра. Але так і не дачакалася, устала:

— Што табе даць, выхадны касцюм ці кіцель твой афіцэрскі з медалямі.

Мар'ян разгубіўся. Да спрэчкі са Стэфай ён вырашыў, што надзене кіцель. А тут адолела сумненне.

— Давай выхадны, штацкі,— сказаў ён не вельмі ўпэўнена. Не вельмі ўпэўнена, як у чужой скуры, і пачуваўся ён, кіруючыся ў гэтым цывільным касцюме да школы. I думаў ён зусім не пра школу, а аб вайне, аб Стэфе, хаця ведаў, што думаць яму трэба не аб сабе, не аб іх саСтэфаю мінулым, а аб будучыні, будучыні дачок, асабліва аб будучыні старэйшай дачкі Светкі. Ён цяпер не сумняваўся больш, што гэта яго дачка. Не сумняваўся, а ўсё ж дапускаў думку, што мо і не яго. Цвяроза мяркуючы, спрабаваў пераканаць сябе, што справа зусім не ў тым, чыя яна дачка. Жыве ў яго хаце, пад яго дахам чалавек, ён выгадаваў яго, даў яму сваё прозвішча, павінен і адказваць за яго. Усё гэта было так, думкі правільныя, але ж вельмі нейкія настаўніцкія, і хоць ён сам быў настаўнікам, сэрца ніяк не прымала гэтай павучальнай настаўніцкай разважлівасці і правільнасці. Ён аж шалеў ад іх. Сам не разумеў гэтага свайго шаленства і крыўды, адкуль яны, з чаго, ён жа чалавек ціхі і памяркоўны. Вайна, вайна ж ва ўсім вінаватая, каб не яна, усё было б добра. Так жа хораша ў іх са Стэфаю пачыналася, хаця яна і з таго берага, палячка, шляхцянка, такую сам выбраў, і яна яго выбрала. I колькі наканаванасці ў гэтым выбары, выпадковасці і прадвызначанасці лёсу. Каб сустрэцца ім, трэба было ўсім дзяржавам уступіць у вайну, трэба было пачацца другой сусветнай вайне. Вайна іх злучыла, вайна і разлучыла. I ніхто з іх тут не вінаваты. Жанчыны ішлі ў тую вогненную віхуру, не азіраючыся, і згаралі ў ёй дарэшты. I тых, чужых яму жанчын, якія ж таксама даводзіліся некаму жонкамі, ён разумеў і дараваў ім, гатовы быў ім помнікі ставіць. А сваёй дараваць не мог. Няўжо ён горшы за ўсіх на свеце, няўжо яго Стэфа горшая за ўсіх на свеце. Што ж за пракляцце на іх, што за пракляты такі век, калі не ведае ён літасці да некага з тых, хто жыве ў ім, няма памілавання ні дарослым, ні дзецям. Хто ж так карае чалавека, неба ці людзі, хто ці што кіруе людзьмі, чаму так папускаецца і апускаецца чалавек, ён, Мар'ян Знавец, папускаецца і апускаецца. Да чаго давёў родную жонку. Як апошнюю шлюху прымусіў скінуць усё з сябе. Горш нават, шлюха ведае, навошта ёй распранацца. А ён дзеля чаго распрануў сваю жонку, сябе распрануў і ўсё самае мярзотнае ў сабе, што трэба душыць, выпальваць, нішчыць, выкрыў, выпусціў на свет божы. А навошта ён з'явіўся на гэты свет. Мо гэта яго, а не Стэфу, дзевачку, з якой ён сустрэўся ў бярозавым гаі, падмянілі. Падмянілі, укралі таго светлага хлопчыка, што бегаў некалі за начальнікам пагранічнай заставы Трубецкім; укралі ў бацькі сына, які загінуў за гэтую зямлю, як Іван Сусанін, супакоіўся безыменна сярод балот, сярод ворагаў. Але каму і навошта спатрэбіўся той хлопчык, што нарадзіўся ў такі добры мірны час. Дзеля чаго ж ён нарадзіўся, каб прыйсці на схоне свайго веку да дзяцей і прызнацца ім: усё, дзеці, бывайце, больш я вам не настаўнік, і школу вашу сёння я ліквідую. Давайце апошні званок.

I апошні раз званіў школьны званок, медны, здаецца, і ў руку яго не ўвабраць, вышчарблены збоку, як той маскоўскі цар-колакал. Але таго, гавораць, пакалечылі, калі перавозілі, а гэты з чаго калека, мо адкусіў хто краёк. Але пра гэта ніхто не ведаў і не памятаў, як ніхто не памятаў, калі і адкуль з'явіўся ён тут, ці быў заўсёды, людзі прынеслі ці сам прыйшоў. Ён званіў і яму, Мар'яну, потым дзетдомаўцам. Ні вайна, ні акупацыя не пазбавілі яго голасу, наадварот, надалі толькі чысціні і гучнасці. Але куды яго цяпер, што будзе з ім далей. Выкінуць на сметнік? У той новай школе званок электрычны, кнопку націснуў, і ўсё. Адзваніўшы апошні раз, званок супакоіўся на сваім звычным месцы, на тумбачцы, што таксама засталася тут яшчэ з дзетдомаўскага часу. Стаяў на гэтай тумбачцы, не патрэбнай нікому цяпер, ціха і сумна, панікла звесіўшы канапляную вяровачку, крыху толькі ўздрыгваў ад крокаў, калі да тумбачкі набліжаўся хто-небудзь з настаўнікаў ці вучняў. I Мар'ян не вытрымаў, пацягнуўся да яго, па-зладзейску заціснуў у руцэ, схаваў у кішэні, добра, што апрануўся ў цывільны касцюм, кішэні вялікія.

Тры хлопчыкі і чатыры дзяўчынкі — увесь выпуск, хапіла аднаго стала. I яшчэ месца засталося, ды не было каго ўжо садзіць. Настаўнікі селі асобна, за свой стол. Сталы састаўлены літараю «Т», і настаўніцкі стол прымыкае да вучнёўскага. Але як бездапаможна прымыкае. Настаўнікаў куды больш, чымсьці вучняў. Перакладзіна, вершаліна ў гэтай літары «Т» вялізная, нязграбная і выродлівая. Нават кветкі не здольныя схаваць гэтай выродлівасці. Кветак мора, з усёй вёскі, і стаяць яны толькі на стале настаўнікаў. Старыя як сам свет хітрыкі. Хаваючыся за гэтымі кветкамі, настаўнікі непрыкметна могуць і чарку сабе лішнюю наліць, а вучні ўсе навідавоку. Толькі выглядаюць неяк разгублена, спалохана. Скончылася дзяцінства, хаця ўсе яны яшчэ, канечне, дзеці горкія і зялёныя, і дзяцінства іх будзе працягвацца, але ўжо крыху інакш. Сёння на іх тварах яшчэ і адбітак разгубленасці дарослых, вёскі, іх бацькоў, настаўнікаў перад тым, што адбываецца: яны скончылі школу, і школы ў вёсцы больш няма. Яны шчаслівыя, ім пашанцавала, не тое што іх брацікам і сястрычкам. Яны вучыліся ў сваёй вёсцы, пры бацьках. Мар'ян упэўнены, што аб гэтым зараз у кожнай хаце толькі і гавораць: што рабіць, як жыць далей, як адарваць ад сябе і паслаць у белы свет сямігадовае дзіця.

Нязмоўчна крэкчуць за вокнамі жабы, набраклі ікрой, радуюцца вясне і адпяваюць ужо вясну, адкладваючы гэтую сваю ікру ў ваду, што з усіх бакоў абціснула вёску, адрэзала ад усяго свету. Свет гэты з яго вялікімі гарадамі, сталіцамі і нават райцэнтрамі, іх шчасцем і ліхам, вечнымі праблемамі цяпер страшна далёкі гэтай вёсцы. Яе, здаецца, і няма на свеце. I не здаецца, гэта сапраўды так, ніхто ж не папытаўся ў гэтай вёскі, ці патрэбна ёй школа, ці патрэбен настаўнік. Яна ў трыдзевятым царстве, у трыдзевятым гасударстве, за сінімі гарамі, за цёмнымі лясамі, за чорнай цяпер уначы вадою. I вёска нічога не ведае пра ўсе на свеце праблемы, няма ёй праблем, спрэс адно свята, усе святкуюць, жабы і тыя правяць сваё вяселле. Хрыпіць разбіты грамафон, чыкільгае па крузе заезджаная пласцінка, уплятаючы ў жабіны хор старадаўні вальс «Дунайскія хвалі». Грамафон, пласцінка — усё гэта яшчэ з таго часу, калі Мар'ян быў малады, з часу, калі свет быў малады. I ў гэты свет, вялікія і малыя яго гарады, сталіцы і райцэнтры, рыхтуюцца ступіць вучні Мар'яна, а ён не сумняваецца, што ўсе яны пакінуць вёску, з'едуць з яе, што ім тут рабіць, дзеля чаго заставацца, калі да асфальту толькі чатыры кіламетры дзевяцьсот метраў гразі, гадзіна добрай хады пешкі, яшчэ адну гадзіну забяруць брады, ямы, калдобіны. А тады яны пачысцяцца, памыюцца, а апратку мяняць няма патрэбы. Сукенкі, джынсы даўно ўжо носяць імпартныя, бацькі ў спажыўкааперацыі за лазовае лыка, дубовую кару, ягады, грыбы, цялушак і кабанчыкаў сваіх прыдбалі ім. Ім толькі праскочыць тыя чатыры чортавы кіламетры і дзевяцьсот удовіных метраў. I з сабакамі не знойдзеш таго, каго Іванчыкам ці Манькаю клікалі. Будуць цяпер яны ўжо Марынамі і Жанамі.

I Мар'ян прыгцядаецца да іх твараў. Якія ж чыстыя, шчырыя яны, якія ясныя кемлівыя вочкі. Маркоціцца, сумуе, слухаючы старадаўні вальс, школа, ціснецца да сцяны Маня, Марыя, Зулькіна дачка. У школе далі ёй мянушку Кіберык. На ўроках ніколі нічога не ведала, але не гублялася, калі выклікалі да дошкі, адказвала: таму што кіберык. На яго ўроку, на заалогіі, так яе і празвалі.

— Чарапахі водзяцца, водзяцца паўсюдна. I пад нашаю вёскаю таксама. На мосцік ступіш, калі сонца добра прыпячэ, што твае рабыя каровы ляжаць.

— Ты пра будову арганізма, Марыя, пра будову,— перапыніў Мар'ян яе.— Якія ў яе органы, з чаго яна складаецца.

— Чарапаха складаецца шмат з чаго, органаў мае багата, тулава, галава, лапы, хвост...

— А куды яна галаву хавае, калі спалохаецца, калі ты на мосцік той ступіш. Што ў яе яшчэ ёсць?

— Кіберык!

— Што?

— Кіберык ёсць яшчэ ў чарапахі. Калі яе напалохаеш, яна кіберык і галаву ў той кіберык.

— Панцыр, панцыр,— падказаў ёй Іванчык, Кандратаў сын.

— Так, гэта яшчэ называецца панцыр. Але ўсё роўна кіберык.

Клас ляжаў. Разам з вучнямі смяяўся і ён, Мар'ян. I так заўсёды, калі выходзіць адказваць Кіберык. Нясмела набліжаецца да яе, сунецца ўздоўж сцяны Іванчык, Нябойса:

— Ты не бойса, не бойса, што мне рабіць не будзе дзе, што не вывучуся я, каб рабіць.

— Я табе двойку ў журнал стаўлю.

— Стаў, стаў, не бойса.

— Гэта ты павінен баяцца, а не я.

— А ты таксама не бойса, не бойса...

Вось такі гэты Іванчык Нябойса. Але руку добрую мае хлопец да любой справы, пяшчотную. Калі прышчапіў Іванчык дзічку, яблыньку ці грушку, то прышчэп той ніколі не засохне, упрыгожыць які хочаш сад. I Кіберык не зломак, да кожнай каровы свой падыход мае, загаворыць, аблашчыць, падоіць. Маці пасля кожнага чарговага адлучэння ад баптыстаў нап'ецца, на ферму і не патыкаецца. Кіберык бяжыць на дойку. I чым яны не пара, Іван ды Мар'я. Ён русявы, віхрасты, нязграбны яшчэ, як усе падлеткі, тонкі, звонкі і прагоністы, але мужыцкая костка і сіла адчуваюцца ўжо ў ім. Рукі ўчэпістыя і да калень, далоні шырокія, а сам ён задуменны, не хапатлівы. Кіберык жвавая, спрытная, шустравокая. Во і цяпер не дачакалася, калі наблізіцца да яе Іванчык, сама падышла да яго, узяла за руку, павяла ў круг. Кружацца ў вальсе Нябойса і Кіберык, Іван ды Мар'я. Усе ўжо дзеці карагодзяцца ў вальсе, акрамя Калістратавай Лізкі. Няма Лізцы пары. Не хапіла ёй хлопчыка, не нарадзіла вёска ёй хлопчыка. Не шанцуе Лізцы, і Зулька злавіла яе ў сваім гародчыку, і мянушку яна ўжо атрымала за сваё няўдальства: Цюльпанчык. Сапраўдны Цюльпанчык. Маленькая, у бацьку, Калістрата, ціхенькая, непрыкметная, як і маці яе, сарамлівая, а твар, рукі — белыя-белыя, што мармур, гладкаскурыя, быццам і не ў вёсцы нарадзілася і расла, як той цюльпанчык. Што з табой будзе, Цюльпанчык, праз пяць-шэсць гадоў. Вёску ты мо і не пакінеш, бацька нікуды не пусціць. Але хлопчыка ў вёсцы табе няма, няма табе пары. Ні адна хата не парупілася, каб знайсці для цябе хлопчыка. I мо здарыцца так, што ты кінешся ў белы свет як у капейку, шукаць яго насуперак бацькоўскай волі, як кінулася некалі Зулька. Паскакала ў Казахстан падымаць цалінныя землі. Падняла, цраз тры гады прыехала, прывезла дачку ў прыполе.