Хроніка дзетдомаўскага саду

Тут варта зрабіць невялікае адступленне, расказаць ужо разам і пра ягадкі. Пра тыя ж клубніцы, што з'явіліся ў вёсцы таксама нядаўна, ці не разам з цюльпанамі, ну, мо крыху раней. Завялі іх Місцюкі, засадзілі амаль увесь гарод. На гэтую ягаду вяскоўцы пазіралі таксама скоса, лічылі, займацца ёю — пустая забаўка: «Хо, прыдумалі яшчэ, зямлю пад ягады займаць. Ды вунь яе ў лесе процьма, хоць граблямі грабі, і чорныя, і чырвопыя, парэчка і маліна, ажына і нават бадніка. Лес пад ягаду ёсць, а зямля дадзена...» Ну, вядома, навошта дадзена зямля: каб сытна карміць чалавека і худобу, а не засмечваць яе ягадай, якую ты з аднаго капца ўзяў, а з другога аддаў, і ведаць не ведаеш, ці то еў, ці то не. Вось сала кус — гэта справа. Аплёў, і цэлы дзень ходзіш... Не, не мужыцкі гэта фрукт, ягада, не сялянская справа займацца ёю. Так разважалі тыя, хто не меў той ягады. А хто разжыўся ёю, маўчаў, збіраў, на ўсю губу еў сам, даваў дзецям, на базар вазіў. I што цікава, меў з яе жывую капейку, і добрую капейку. I шмат хто з тых, што ўчора пасміхаліся, пачухалі, пачухалі патыліцы дый самі кінуліся ў тыя ягады. I так заўзята, так рупілі, так дбалі, што дзіву можна было дацца. Наганялі ўпушчанае, займалі пад клубніцы ўсе свае соткі: «Хо, кардопля, што з той кардоплі. Ну, кабану, ну, сабе. Дык ці ж багата сабе трэба. А хадзі, гніся, гніся, а толку. А за ягадкай нагнуўся — капейка, нагнуўся — капейка. Прыбытак адзін і задавальненне, бяры мех і збірай грошы. Зноў жа карысна, гавораць, вельмі, вітаміну на ўсю зімку». I за нейкія гады два вёска, што круціла раней, убачыўшы на гародзе ягаду, носам, зрабілася сталіцаю клубніц. Адкуль толькі набраліся спрыту вырошчваць тыя клубніцы, што за пуга, што за бізун такі засвістаў раптам над усёй вёскаю. I адны ж, лічы, пенсіянеры жылі ў той вёсцы. А клубніцы любяць дагляд, патрабуюць, каб прыклалі да яе рукі. I нічога, ніхто не скардзіўся, што ўрабіўся на сваім гародзе, гэта калі калгаснага тычылася, то ўсе як павіннасць нейкую адбывалі. А свая ношка долу не гнула. Паспраўлялі на клубніцы тэлевізары і дываны, шыфаньеры і канапы, а той-сёй дабіўся і матацыклаў. I на матацыклах цяпер ужо вазіў збываць ягады ў горад, дзе яе адрывалі з рукамі і нагамі, у чэргі станавіліся. I як не станавіцца, побач казённую прадаюць, дык глядзець — з душы верне, усе сокі недзе з яе ўжо высмакталі. А тут ягадка да ягадкі, а што ўжо буйная, сонечная.

— Які сорт? — усё дамагаліся пакупнікі.

— А наш, вясковы, дзеравенскі,— адказвалі сяльчане,таму што і самі ведаць не ведалі, якой пароды іх клубніцы. Не думалі, калі засаджвалі гэтай ягадай свае соткі, пра гатунак. Які там чорта лысага гатунак. Там каліўца далі, там каліўца падцікаваў, украў у суседа. Вось такі гатунак, не зявай завецца, не адчыняй каробачкі, а гніся, гніся. Пасадзі капейку — рубель вырасце.

Так было і з цюльпанамі. На продаж іх, праўда, не пусцілі. Не было вялікага попыту ў іх маленькім гарадку, гэта адно. А другое, сумленне сяльчане ўсё ж мелі, грэх жа за кветкі грошы браць. На самай справе, які ад кветак хаце прыбытак, як ад бога ўсё роўна. Вісіць бажніца ў красным куце, есці не просіць, так і кветка. Прыгожа, праўда, вока лашчыць. Але калі ўжо ўпадаеш па той прыгажосці, то не таму ж, што грошы плоціш, а таму што ў душы тваёй нешта адгукаецца на гэтую прыгажосць. I здабыць гэтае прыгожае, абудзіць у сабе павінен ты сам. Рукі прыкласці павінен, папрацаваць, абліцца потам. Сам павінен пасадзіць, дагледзець сваю кветку і любавацца ёю. Праз працу даліся вёсцы цюльпаны, зразумела вёска іх прыгажосць. Пад здзек і смяшкі вяскоўцаў адцвілі яны першую вясну ў гародзе Светкі, ад таго смеху, ад здзекаў тых павінны былі, здаецца, звесціся, пад зямлю праваліцца. Але не звяліся, не праваліліся, наадварот, калі надышла новая вясна, дружна распусціліся амаль у кожным вясковым гародчыку. I што асабліва здзіўляла, ніхто іх не садзіў, ніхто не ездзіў купляць цыбуліны іх у горад, ніхто не прасіў і ў Светкі. Самі аднекуль прыйшлі ў вёску, самі размесціліся пад вокнамі і каля ганкаў, самі ўзышлі, праклюнуліся з зямлі і самі расцвілі раніцаю. Не, што ні кажыце, ёсць яшчэ дзіва на свеце, жыве і сёння. Мяркуйце самі. Калі адбылося гэта, калі на радасць усёй вёсцы цудоўным ранкам зацвілі ў гародчыках цюльпаны, Светка прыбегла да маці Уладзіка:

— Вой-вой, вачам сваім не веру, у вас ужо цюльпанчыкі цвітуць.

— То цюльпанчыкі? — здзівілася і трохі збянтэжылася і маці Уладзіка.— Глядзі ты, а я і не ведала. Расце нешта сабе і расце, а я і без унімання.

— Так вы і не садзілі іх, цыбулін нідзе не даставалі?

— Ну, ты, дзеўка, і скажаш. Вось гуркі толькі ўправілася пасадзіла. А з памідорамі спазнілася. А ты памідоры ўжо высадзіла?

— Высадзіла,— спахмурнела нечага Светка.— А цюльпаны ў мяне сёлета і не ўзышлі. Ніводзін кусцік.

— Што ты гаворыш, ніводзін?

— Ніводзін. Я так ужо з восені старалася. Перасадзіла, зямлю ўспушыла. I вось на табе. Не ўзышлі.

— Мо яшчэ ўзойдуць,— сказала маці Уладзіка, хаваючы вочы.— Яно, бывае, позніцца, а потым даганяе, бярэ сваё... А, не сумуй, дзеўка, узойдуць яшчэ твае цюльпаны.

Але яны так і не ўзышлі. Тут ужо, мусіць, як заведзена, калі ёсць цуд, дык ёсць, а не... Падумаць, дык яшчэ новядома, каму пашанцавала ў тую вясну, а каму і не. Лішнія рэчы, лішняе багацце — лішні клопат. Нагаданы сёння такі лішні клопат таму, хто займеў цюльпаны, ночка вясёлая ім выпадала, не прыкласці ім было галавы, не заснуць, а Светка магла спаць спакойна. Заўтра ў вясковай школе-васьмігодцы павінен быў адбыцца выпускны вечар, і не проста выпускны вечар сярод чарады іншых, а апошні. Вёска развітвалася са школаю. Перавяліся ў вёсцы дзеці, не было каму вучыцца ў той школе. Настаўнікаў больш, чым вучняў, у восьмы клас хадзіла толькі сем чалавек, тры хлопчыкі і чатыры дзевачкі. Адной дзевачцы, дачцэ Калістрата, бог не даў пары. Кепска маліўся, жартавалі ў вёсцы. Але жарт гэты быў горкі. Ужо шмат каму з іншых дзяўчын, што раней закончылі школу, не было ў сяле пары. Хлопцы — вольныя казакі. Усталі на ногі — і шукай у полі ветру. Усюды яны жаданыя. Дзяўчыне прыстроіцца куды больш складана. Больш трымаюцца яны маці, дый пра замуства думаюць. З маленства думаюць, нездарма ж у лялькі гуляюць, а хлопцы больш у вайну, у салдат. Вось і пайшлі ў салдаты, пайшлі і не вярнуліся. Засталіся дзеўкі ў нявестах. Каторая байчэй, прыдбала сабе хлопчыка ці дзяўчынку, а пераборлівыя ды ціхія ўжо скарыліся век векаваць у дзеўках. Так што самы час закрываць было школу. Аб гэтым паведамілі ўсім яшчэ ўвосень, нічога нечаканага ў навіне той не было. Зіма, вясна — паўгода — адпушчаны, каб звыкнуцца, і сяльчане, здаецца, ужо звыкліся з думкаю, што не будзе ў іх больш сваёй школы.

Толькі адна справа — звыкнуцца, а зусім іншая — перажыць, калі ўсё адбываецца на тваіх вачах. Лічы ж, шэсцьдзесят гадоў была, была ў вёсцы школа, і раптам няма. I сапраўды ж узяць — з чаго пачыналася ў сяле Савецкая ўлада — са школы. Усёй грамадой і будавалі яе, а пакуль пабудавалі, вучыліся спачатку па хатах. Месяц ці колькі там у адной хаце, потым у другой. Аж вось займелі сваю школу. Невялічкую, пачатковую, але сваю, як царкву займелі. Пазней, калі адышла граніца і стаў тут дзетдом, пад школу прызначылі дамок камсаставу. Расфарміравалі дзетдом — самы вялікі дзетдомаўскі корпус, які ў свой час таксама служыў пагранічнікам казармай, аддалі пад школу. I настаўнікі, і вучні раскашавалі. I бацькі радаваліся — месца ў новай школе было багата. Хаця, трэба адзначыць, бацькі не вельмі прыглядаліся да той школы. Гэта, пэўна, як хлеб,— ёсць, так і павінна быць, ясі яго і не думаеш. Але вось калі ўжо няма яго... Нешта падобнае адбывалася і з той школаю. Надышоў выпускны вечар, і шмат хто з бацькоў пачаў за галаву хапацца: а як жа маё дзіця, малое яшчэ, на восень будзе? Дырэктар школы і той жа Мар'ян супакойвалі:

— У Станіслаў вучыцца будзе хадзіць.

— То добра, то я і сам ведаю, што без навукі не застанецца,— гаварыў Лукаш-страннік.— Савецкая ўлада так не кіне, грамату кожнаму дасць. Толькі Станіслаў блізкі свет — дзевяць кіламетраў...

— Вазіць будуць,— цярпліва тлумачыў Мар'ян.— На машыне, аўтобус калгас купіць.

— Ці то купіць, ці то не. Дый машына, яна ламаецца, псуецца... I што я скажу яшчэ табе, Мар'яне, дзіця не пад маім вокам, гадзіна, а то і дзве да школы, столькі ж пасля школы, якая яму навука наўме. Вазьмі сталага чалавека, нас з табой, каб гэта мы ў Станіслаў за дзевяць кіламетраў рабіць хадзілі. Гары яна гарам, такая работа.

— Не трэба так, Лукаш, улада ведае, што робіць.

— Улада ведае, тут я згодны. Ды ці ведаем мы, мужыкі, што ва ўлады наўме. I няўжо гэта тры вёскі баб і мужыкоў на адну школу дзяцей не могуць нарабіць... Ці то няма чым, ці то няма куды.

— Ёсць чым і ёсць куды,— смяяўся Мар'ян разам зЛукашом.— Ды вось узяць цябе: адных дзевак нарабіў.

— Ты мяне, Мар'ян, дзеўкамі не папікай. Мы з табой што хацелі, тое і нарадзілі. А дзе ж астатнія, нашу вёску ўзяць, ды дзве другія... Вымірае мужык, як тыя маманты вымерлі. I чаму яны, Мар'ян, вымерлі, ты дзецям тлумачыш, растлумач і мне. Растлумач...

— Не, Лукаш, табе я не здольны.

— Дзецям здольны, а мне... Што я, дурней паравоза.— Лукаш, здаецца, трохі нават пакрыўдзіўся.

— Дзецям, Лукаш, здольны, а табе — не.— I гэта было сапраўды так. Лукашу Мар'ян не здолеў бы растлумачыць, чаму тыя маманты раптам узялі і памерлі, хаця ён выкладаў у школе біялогію і, канечне, ведаў, што гэта адбылося не раптам. Раптам — гэта сёння так гаворыцца, а тады адбывалася ўсё пакутліва доўга і пакутліва балюча, як сёння з гэтай іх школкай, іх вёскай дый самім мужыком. На зімы і вёсны, на гады, а то і стагоддзі расцягнулася ўсё. Намучыўся, набедаваўся той мамант, пакуль памёр. Які ён ні таўстаскуры, які ні магутны, дрымуча-кудлаты і дубаваты, але, пэўна, пасля ўсіх сваіх пакут недзе быў і рады смерці. Збаўленне. Гэта ж так ён калеў і дубеў, так гнаў яго голад па непрытульнай, пакрытай лёдам зямлі. Раней ён уладарыў на гэтай зямлі, а тут так здарылася, што і пераначаваць няма дзе. Як расказаць аб усім гэтым Лукашу, той і не паверыць. Ды і сам ён, Мар'ян, не вельмі дае веры, што ўсё адбывалася іменна так. Мо крыху ж інакш. Холад, голад — ад гэтага, канечне, нікуды не ўцячэш. Але хіба ж яго, Мар'яна, вёска не зведала ні холаду, ні голаду. I град, і мор былі, чума і тыф, праз усё прайшлі. Цяпер толькі б жыць, але чамусьці не хочуць. Жыццё як пакаранне. I нібыта адзіны толькі дзень у кожнага застаўся. Надыдзе вечар, схаваецца сонца. I ўсё, больш не падымецца, не развіднее. I ніхто асабліва не шкадуе, не ўбіваецца — не развіднее, і бог з ім, нам бы толькі дацягнуць да вечара, нам бы сваё ўрваць, ухапіць сёння.

Усё гэта Мар'ян убачыў, адчуў у сваіх аднавяскоўцаў адразу ж пасля таго, як вярнуўся з арміі, усяленскія нейкія сум і абыякавасць, снуласць усяленскую. Кінуўся будзіць, але ніхто прачынацца не хацеў: ты гавары, гавары, а мы паслухаем. I ён прыціх і пачуў цішыню — яна як бы абрынулася на яго. Ціха-ціха раптам зрабілася ў вёсцы. Сабакі і тыя, здаецца, перасталі брахаць, драмалі, старэлі, пазалазіўшы ў драўляныя будкі, звяліся, зніклі і сябры, і ворагі, адзіны застаўся клопат: наесціся, пераварыць тую ежу і зноў наесціся. Мар'ян доўга не разумеў, што гэта такое, адкуль, чаму, не разумеў, пакуль сам не зведаў адзіноцтва і непрыкаянасць.

На граніцы ён праслужыў трохі больш як тры гады. Нельга думаць, што служба тая вельмі ўжо надакучыла яму. Увайшоў ужо ў армейскі рытм і распарадак жыцця, усё па гадзінніку, усё па ўставу. I сам ён пераўвасобіўся ўжо, здаецца, у гадзіннік і ўстаў. Пасля дзетдомаўскай вольніцы і тлуму гэта быў курорт, а не жыццё, хоць і служыў ён на граніцы, быў нампалітам на заставе. Пакідаў вёску трывожачыся, але і спадзеючыся на нешта прываблівае і геройскае, як сутыкнецца там з шпіёнамі і парушальнікамі граніцы. Але за тры гады жывога шпіёна на свае вочы яму так і не давялося ўбачыць, у гэтых адносінах яго аднавяскоўцам пашанцавала куды больш. На каго б добрага, а на кантрабандыстаў і шпіёнаў яны на сваім вяку наглядзеліся. I ён, Мар'ян, памятае іх толькі з дзяцінства, калі жыў у сваёй вёсцы. А тут, як назло, халера іх прыбрала ці самі яны звяліся. I ён не без прыкрасці не раз думаў: і не будзе пра што яму расказаць, не павераць яму ў вёсцы, што служыў ён на граніцы, а не валэндаўся дзе-небудзь па краіне, не ездзіў куды-небудзь у заработкі. I больш за ўсё зводзілі і дапякалі яму не парушальнікі граніцы, а бацькі салдат, якімі ён камандаваў. Поўныя любасці бацькі былі горш за шпіёнаў, пралазілі туды, куды ніякаму шпіёну і не снілася пралезці, тэрарызавалі атрад, камендатуру і нават заставу, хаця ўсюды забаронная зона, без пропуска і кроку ступіць нельга. Але бацькі абыходзілі ўсе рагаткі, ляцелі, ехалі, плылі, паўзлі, цягнулі кантрабанду: сумкі, сеткі, клункі, чамаданы, напакаваныя ежай. Ежу — дзецям, а іх камандзірам — гарэлку, каньяк, віскі. Як выхадны дзень — дык хоць са свету збягай, агаляй граніцу, падымай рукі і крычы: «Здаюся». I што больш за ўсё ўражвала Мар'яна, гэта нейкі зрух, які адбыўся ў жыцці і сумленні людзей, зрух, які ён праглядзеў, жывучы ў вёсцы. Раней, у час яго маладосці, у даваенныя ды і ў першыя пасляваенныя гады, у армію ішлі, каб наесціся там уволю. Загадзя прадчувалі смак гэтага «наесціся ўволю». Цяпер жа армейскі харч у параўнанні з тым далёкім часам куды лепшы, а на граніцы, па традыцыі ўжо, ён заўсёды быў добры. Але з «гражданкі» ў армію да салдат лінула столькі прадуктаў, што жахліва рабілася. I галоўнае, змагацца з гэтым патокам было немагчыма. Літаральна атрымлівалася: ты бацькоў з іх кілбасамі выправоджваеш праз дзверы, а яны да цябе з каньяком праз акно. I знаходзіліся, што бралі той каньяк за спатканне бацькоў са сваімі сынамі і чакалі выхаднога дня. Каб не гэтыя выхадныя, то жылося б Мар'яну на граніцы куды з дабром.

Перад вачыма і ўвушшу ўвесь час было мора, амаль заўсёды неспакойнае і трывожнае, бела-шэры дзевяты вал якога няўмольна і безупынна налягаў на бурштынава-жоўты бераг. Грывастая хваля нараджалася дзесь далёка за краем далягляду, на чужой зямлі, з чужых вод, набатна грукочучы, імчала ў бязмежнасць, несучы на хрыбціне смецце і бруд, адкіды чужога жыцця, разбівалася аб прычалы і молы, сыкаючы гадам, шмыгала па пяску і ў пясок, белапенна ўцякала, стукаючы лобам, падразала ўжо другую, стрэчную хвалю, смеціла ёй вочы садраным у спешцы пяском, падхопленымі на бягу хваёвымі шышкамі, гліцаю. I ў тым грукаце, тлуме, кіпенні было так хораша слухаць сябе. Нішто вонкавае не ўрывалася, не засмучала і не бянтэжыла душу: толькі строгае мора, свінцовае неба і хвоі, якія нібыта адляталі ў тое неба, аголеныя амаль да самых макавак, адвярнуліся ад мора, ад якога заўсёды сыходзіў вецер. Зямля, суша была таксама суровай і строгай, як і мора. Як і мора, перашэптваліся і шумелі дзюны. Як ні дзіўна, дзюны, бясплодна голыя, змярцвела пустыя, нагадвалі яму аб Палессі, аб тым, што ён пакінуў. Там, на Палессі, яго Палессі, нягледзячы на тое, што вёску з усіх бакоў акружалі балоты і багна, мелася і шмат бясплоднага белага пяску. Але памяць паядноўвала пяскі Балтыкі з пяскамі Палесся не толькі таму, што паміж імі было вось такое відавочнае падабенства. Дзюны Балтыкі спявалі, і песні іх нагадвалі сакатанне конікаў на сенажаці, калі трава ўся пакошана і састагавана. I гэтая песня конікаў-пясчынак была яму вельмі роднаю і блізкаю. Яна звязвала стагоддзі, брала пачатак у вечнасці і адыходзіла ў вечнасць, далёкую-далёкую будучыню, і таму, здавалася, дзень сённяшні доўжыўся бясконца. I ён, Мар'ян, жыў у тым дні, яго ўласнае існаванне таксама, здавалася, будзе бясконцым. Яму было прыемна ўсведамляць гэтую сваю працягласць і адначасова імгненнасць, тое, што ён знаходзіцца адразу і напачатку, і ў бязмежнасці, на краі, на самым краёчку сваёй зямлі, тут і далёка адсюль, у сваім Палессі. Жыццё не аднамернае, хоць і ўсюды, здаецца, аднолькавае. Хлеб свой надзённы селянін здабывае тут не менш цяжка, як і на яго роднай зямлі, мо яшчэ больш цяжка.

Само па сабе ўсё зводзіцца да вельмі простага: пасеяць і сабраць. Іванька згроб Маньку, Манька Іваньку, і пайшлі ў іх дзеці. Але гэта проста, калі ты бачыш канчатковасць імгненнага, наглядаеш і бачыш усё па-за паўсядзённай калаверцю, па-за вечным катлом, у якім варыцца жыццё. Узяць хоць бы тыя самыя дзюны — яны падарожнічалі. Пясчынкі, як людзі, блукалі, брылі, поўзалі па сусвеце. Раптоўна краналіся з наседжанага імі месца і рушылі ў дарогу. Адмоўна і станоўча зараджаныя, сляпыя, невідушчыя, бурылі, нішчылі ўсё ў сваім броўнаўскім руху. Агалялі жыццё да вельмі непрываблівай, а часам і жахлівай сутнасці, выкрываючы воку кожнага на мяжы свайго зыходу толькі абгрызеныя імі ж, пясчынкамі, белыя і жоўтыя косці людзей, што колісь прайшлі ўжо па зямлі, часам нават і не косці, а адны толькі зубы — усё, што засталося ад тых самых людзей непарушным. Зубы, здаецца, працягвалі яшчэ штосьці жаваць, грызці, скіраваныя на жывых, на іх хаты і палеткі, і нават на дрэвы, здзіраючы па жывому з гэтых дрэў кару і вецце, ператвараючы іх таксама толькі ў падабенства жывому, мёртвыя косці, адпаліраваныя да касцянога бляску шкілеты. Жывыя прыглядаліся да тых, хто памёр, мёртвыя да жывых, пазіралі без смутку і жахаў, але неабыякава. Тут сапраўды кожнаму было ўгатавана сваё. Жывыя не здаваліся выскалу смерці, хоць кожную хвіліну бачылі і адчувалі на сабе яе зубы, таму што яны заўсёды хоць крыху, ды апярэджвалі гэты выскал. Смерць прыходзіла сёння і не знаходзіла іх, яны паспелі, ступілі ўжо ў дзень будучы. Смерць была паляўнічым, яны — дзічынаю, і таму заўсёды квітнелі іх сады. I кожнае дрэва давала плод, радзіла дрэва яблыкамі і грушамі, дзяўчынкамі і хлопчыкамі. I кожны плод меў сваё насенне. Восенню яно прарастала на старым, на новым месцы, на касцях, на слядах тых, хто ступіў тут і пайшоў, адышоўшы ўжо, там, дзе падала насенне, дзе высявала яго рука чалавека. Усюды быў сад. Каля кожнае хаты расла яблыня, груша ці вішня.

На пачатку Мар'янавага жыцця такі сад у яго вёсцы заклаў чужы там чалавек, смаленскі мужык, пагранічнік Трахім Трубецкі. Цяпер Мар'ян сам быў тут чужым, быў, як і некалі Трубецкі, пагранічнікам. Здарылася гэта нечакана, так лёс павярнуў яго жыццё. Мар'ян не працівіўся і не адмаўляў такому павароту, але ніяк не звязваў яго з жаданнем параўняцца з Трубецкім, паходзіць на яго, наўмыснасці тут не было аніякай. Хаця і мелася жаданне пражыць жыццё, як пражыў яго Трубецкі, пакінуць на зямлі свой след, памяць аб сабе. Натуральнае жаданне кожнага з нас. I аддадзены на ганьбу ў часы вайны сад Трубецкага ў сваёй вёсцы ён адрадзіў, тым самым прадоўжыўшы Трубецкага, самога сябе ў памяці людской. Цяпер яму карцела зрабіць на гэтай, зусім не чужой яму зямлі нешта толькі сваё. Але што? Гэтага ён не ведаў. Няведанне зводзіла яго. Яно было застарэлым, пасляваенным, а мо яшчэ і даваенным. Усё ж было ясна толькі ў дзяцінстве, да выбару, пакуль не пачалося яго самастойнае жыццё, была нейкая нават множнасць ведання. Усё здавалася магчымым і дасягальным. А калі прыспеў час выбіраць і выбар той адбыўся, вось тады яго і апанавала пачуццё няпэўнасці і часовасці ўсяго, чым бы ён ні займаўся. Ды і сапраўды: вучоба часова, вайна — тым больш, пасада дырэктара дзетдома — неабходнасць, служба ў арміі — наогул пярэдадзень, подступ толькі да нечага сапраўднага, і атрымалася, што ўсе толькі пярэдадзень, а дзе ж сапраўднае. Так і жыццё пражывеш, усё будзеш усцешваць сябе, мілаваць: вось заўтра, вось наперадзе, вось кончыцца толькі гэта, і тады... Але плынь гэтага часовага і неабавязковага бясконцая. Гэта як боўтанне, цялёпканне ў смале, чым больш б'ешся, тым глыбей улазіш, ці ў дрыгве, багне, у якую ён ускочыў у дзяцінстве каля Беліч. Ішоў сабе, радаваўся па радасным летнім беразе. За пазухай уграваўся яблык, спасаўка з саду Трубецкага. Думаў пра тое, як будзе есці гэты яблык, выспелены сонцам, абагрэты цяплом свайго ўласнага цела. Цёплы, свежы яблык заўсёды куды больш смачны, чым халодны. А ён яшчэ трошкі націсне яго, каб назапасілася ў ім соку, праклюне націснутае адным толькі зубком. З яблыка выкіпіць тумановая кропля соку, ён зліжа яго... I тут Мар'ян адчуў, што зямля пад ім вагаецца. Зірнуў сабе пад ногі. Сцежкі няма, збіўся са сцежкі, але трава пад ім і касой не ўваб'еш, як усюды тут трава. Здуру ўзяў яшчэ ды падскочыў. I не адчуў цвёрдага, тупкага, пайшоў ніжэй пояса ў грузкую і халодную жыжку. I пасля гэтага не даў яшчэ веры, што няма дна, пачаў шукаць яго там, у глыбіні, нагамі. Але ногі так і не знайшлі дна. I вось толькі тады закруціўся Мар'ян, што ўюн, багна хапіла яго па самыя пахі, засвярбела пад пахамі, уцямілі яны, нібыта вока там трэцяе прарэзалася і ўбачыла бяздонне, што зацягвала яго. I было жахліва адыходзіць да гэтага бяздонпя, не паспытаўшы першага ўлетку яблыка. Выцягнуць яго з-за пазухі немагчыма. Рукі занятыя. Ён трымаўся імі за тонкае сцябло балотнага ірысу. I быў той ірыс падобны пупавіне, што звязвала яго з жыццём. Абарвецца яна — і капцы, толькі пухіры, як вочы, выціснутыя дрыгвой, вясёлкава ўспыхнуць на сонцы і лопнуць. I ўсё. Цемра. Невідушчасць.

Але якраз гэтай цемры, невідушчасці ён і не хацеў прызнаваць ні тады, ні цяпер. Так не бывае. Так не бывае. З ім такога не будзе. I Мар'ян, наўрад ці ўсведамляючы сам, што робіць, выпусціў з рук сцябло ірысу, палез за пазуху, каб дастаць яблык. Палез адразу абедзвюма рукамі, хаця ўправіўся б адной. Але ніякага розуму. Рукі блыталіся і перашкаджалі адна другой. Мокрая ад поту, вады і жахаў сарочка прыліпла да цела, не пускала рукі, як перасцерагала іх. Ён разадраў сарочку, калі ўжо быў увесь, з галоўкаю, у цемры, у багне, паласнуў яе, што было моцы, да пупа, адчуў, як яна вільготна распаўзаецца, адліпае ад грудзей, вызваляючы яблык. І яблык адпадае, выслізгваецца з яго рук, пераходзіць у рукі некага іншага, каму ён, яблык, зусім не трэба. Ён злавіў яго і вынырнуў разам з ім, хаця зрабіць гэта было да неверагоднасці цяжка, куды больш цяжка, чымсьці проста так вынырнуць без яблыка, таму што ён раптоўна пацяжэў, свінцовая гіра, а не яблык, ён ірваўся з яго аслізлых непаслухмяных пальцаў, вылузваўся з іх, не даваўся яму, прагнуў зноў туды, у багну. Яго прасілі там, клікалі яблык і Мар'яна. Ён пачуў хор галасоў, што выгукнула багна, галасы тыя ўпрошвалі яго не супраціўляцца, таму што там, у багне, не вельмі ўжо і кепска. Усё як на зямлі, толькі лепш, крыху больш блакітнага і зялёнага. Толькі здаецца, што дрыгва чорная, каб зразумець, якая яна на самай справе, трэба зліцца з ёю, прыняць яе. I яблыкі там таксама ёсць, але не хапае аднаго, вось гэтага, які ў яго ў руках, спасаўкі. I гэтая ж спасаўка не такая ўжо і смачная, яна ж зялёная, зялёная, зеляпушная. А тут яблыкі спелыя, спелыя, спялюсенькія.

— Няпраўда, няпраўда, ашукваеце,— загаласіў Мар'ян.— Яблык мой спелы, спелы, спялюткі.— I надкусіў свой яблык, перапэцканы цінаю, у жаберы, балотнай жыжцы. I такі ён быў смачны, што з таго часу Мар'ян не наважваецца есці яблыкі і па сённяшні дзень, каб не перабіць смак той, лічы, смяротнай спасаўкі.

— Ты што ж гэта, унучак, інакшага і месцейка не знайшоў, дзе яблык есці? — Дзедка рассунуў кіёчкам траву, стаяў каля куста лазы непадалёку ад яго.— I чаго ты галосіш, крычыш, як рэжуць цябе?

— Я не галашу, я адзін толькі раз крыкнуў,— пакрыўдзіўся Мар'ян і пачаў малаціць рукамі і нагамі, спрабуючы вырвацца з абдымкаў багны. I зноў ледзь не з галоўкаю схаваўся ў багне.

— Барані цябе бог, барані цябе бог, не шаволься,— дзедка ўпаў ніц каля куста лазы, працягнуў Мар'яну свій кіёчак.— Ды кінь яблык, кінь, табе гавару.

— Не кіну, не магу,— сказаў Мар'ян. I гэта была не ўпартасць. Ён сапраўды не здольны быў кінуць яблык, адмовіцца ад яго.

— Тады вазьмі яго ў зубы. Вазьмі яго ў зубы, і будзем ратавацца... Стары ды малы, абодва дурныя. Я таксама не кінуў бы. Не шаволься без прычыны, не круціся, што муха ў мёдзе. Бярыся за кіёк і памалу падцягвайся.

Мар'ян паслухаўся дзеда, прыкусіў яблык зубамі, увапхнуў яго крыху не цалкам у рот. Дзедка нават здзівіўся і здзіўленнем сваім падбадзёрыў унука.

— Ну ратасты, ну ратасты, не ў Знаўцову пароду. Хапайся за кіёк. I ціхенька, ціхенька, пакрысе, па валаску падцягвайся.

Мар'ян ухапіўся і пачаў падцягвацца. Хор галасоў, што ўпрошвалі яго не супраціўляцца багне, калі надышоў дзедка, трохі прыглух, але ўсё яшчэ гучаў. Цяпер жа паступова пачаў змаўкаць, затухаць і зусім патух, адчапіўся ад яго, застаўся адзін толькі ласкавы галасок дзедкі:

— Не спяшайся, не спяшайся, на абед мы паспеем, і бярозавай кашкі ўсмак паспытаеш ты.

Але бярозавай кашкі ён тады так і не паспытаў, хаця, папраўдзе, дык і не супраць быў. Хацелася адчуць, што не салодкая гэтая кашка, што ён жывы і яму баліць. Бярозка нідзе не трапілася на вока маці. Яна як нешта адчула, выйшла сустракаць іх з дзедкам. Убачыла, да чаго ж яны ўрабіліся ў торф і твань, пляснула рукамі, схапілася за сэрца.

— Не за тое хапаешся, дачухна,— усміхнуўся дзедка.— За дубчык трэба, ды дубчыкам, дубчыкам.

I маці Мар'янава памкнулася ўжо ўзяць у рукі тое, што падказваў ёй дзед.

— Не трэба дубчыка, мамо, не зводзь дубка, ламі бярозку,— спыніў яе Мар'ян. Маці пачала азірацца, дзе тая бярозка, каб прылашчыць сына дубчыкам бярозавым. Але бярозы тут не раслі. I яна, цяжка дыхаючы, асунулася на зямлю.

— Нашае, нашае пароды,— супакойваў яе дзедка.— Гэта ж з таго свету, цягнуў. На каго б іншага, дык ён бы мяне за сабою ўцёг. А гэтаму як загадаў па валаску, так ён па валаску і выходзіў. Нічога, нічога, гэта на карысць,будзе наперад ведаць, што ў бядзе не варта мітусіцца, крычаць і рукамі разводзіць...

Цяпер, здаецца, няма адкуль чакаць той бяды. I Мар'ян не ведаў ні мітусні, ні тлуму, жыў спакойна, згодна вайсковаму раскладу. Але іменна цяпер апанавала яго адчуванне, нібыта ён зноў трапіў у багну і тая багна зацягвае і зацягвае яго ў нешта такое, што рухаецца не наперад, а, наадварот, назад. Так здараецца, калі ўсхопіцца віхор, на роўным месцы і з нічога, здаецца, скруціцца ў тугі жмак вецер, згорнецца ў кальцо і кругамі, кругамі пачне закручваць каля цябе, ты пасярэдзіне яго. Ты кропка, тычка ці печ, каля якой ці ад якой ён ідзе ў скокі. I ўсё, што ўкруга цябе, падхопліваецца ім і шугае, ляціць у неба, імкліва, нястрымна, а ты з запарушанымі вачыма застаешся на месцы. Больш таго, той кручаны віхор, смерч убівае цябе ў зямлю, ні нагі, ні рукі не падняць, так абціснуты яны ветрам. Вецер уздымае, ірве з-пад ног пясок, зямлю, на якой ты стаіш, і ўгару яе, угару, а ты ўніз, як у багну, уцягвае цябе зямля і выцягвае, як выцягвае корань у дрэва. I што рабіць, перачакаць, пакуль супакоіцца вецер, схаваць вочы і твар, закрыць іх далонямі, каб не секла пяском, не біла смеццем, і не варушыцца, каб смерч не падхапіў і не панёс, як тое ж смецце, панёс і кінуў, адкінуў, адшпурнуў, як нікчэмнасць, непатрэбнасць. Ці, наадварот, выцягваць сябе па валаску з гэтай вялізнай жыццёвай лейкі, ямы. Але ці магчыма выцягнуцца самому з яе. Няма ж ні дзедкі з яго кіёчкам, ні яблыка ў руцэ, смак якога ты прагнеш адчуць, які насыціць цябе смагаю жыць... Яблык спакусы, канечне, ёсць, іх шмат, вялікае мноства іх цяпер, не тое што ў першыя пасляваенныя гады, калі ты быў рады не толькі яблыку, а і агрызку яго. Сады вакол квітнеюць, пладаносяць. Каб, як некалі Трубецкі, прапанаваў ён сёння закладваць новыя сады, палічылі б, што ці то з глузду з'ехаў, ці з таго свету з'явіўся. Сёння трэба выходзіць да людзей з нечым іншым ці абыходзіцца, быць задаволеным тым, што маеш, што робіш. Яму ж гэтага здавалася мала. Служба не паглынала яго цалкам, ён адчуваў, што здольны на нешта большае, і імкнуўся да большага. I мелася дыханне, і сілы былі. Арміі ён патрэбны быў толькі ад і да, увогуле ўвесь: ад адбою да пад'ёму, ад пад'ёму да адбою. Але ў тым і справа, што армія толькі спажывала яго. Адбірала спажыўнае ў ім, што здольная была пераварыць, выкарыстаць, адсякала ўсё іншае, дзе, па праўдзе кажучы, ён толькі і пачынаўся. Расходаваць сябе, усцешваць мроямі, марнымі надзеямі: «а раптам ды так здарыцца», не па яго было натуры і характары. У кожнай справе яго больш за ўсё цікавіў вынік. Такога прыкметнага адчувальнага выніку Мар'ян у тым, чым займаўся, не знаходзіў, але меў шмат вольнага часу. Не зусім вольнага, зразумела, час быў заняты мітуснёй, беганінай, загадамі, камандамі, але галаву, мазгі не затлуміш, не заб'еш адной толькі знешняй уяўнасцю справы. Ашукаць кожнага, маючы такі-сякі спрыт, не так ужо і складана, вось як сябе падмануць, хаця, пэўна, з цягам часу можна дасягнуць поспехаў і тут. Толькі, дасягнуўшы тых поспехаў, ці застанешся ты сам сабою. Адно-другое такое ашуканства, і ты ўжо сам не ведаеш, куды пакаціўся. Не трэба вялікіх намаганняў, каб угаварыць сябе на брыду, дый, з другога боку, ці ж брыда гэта — распіць з чалавекам пляшку віна, што ён, радзіму ці гонар свой прадае. Распілі, пагаварылі, разышліся і мо больш ніколі пе сустрэнуцца. Так яно і адбывалася — сустракаліся, распівалі, бацькі ад'язджалі, а да чаго гэтая, здаецца, дробязь даводзіла далей, Мар'ян бачыў.

Вучэбка, вучэнні, камандзір, нампаліт, ён, Мар'ян, салдаты. Пад'ём, фіззарадка, сталоўка, пастраенне. Загад, хто чым займаецца.

Але перад гэтым загадам каманда афіцэра:

— Мае людзі, да мяне! — Дзесяць салдат ступілі са строя да капітана.

I вось усім загад: акопвацца, маскіравацца, разбіраць ваенную тэхніку. А дзесяці «маім людзям» капітана:

— Пяць чалавек — у ягады, пяць — у грыбы. Вёдры ў маёй палатцы.

Спачатку Мар'ян думаў, што ўсе тыя ягады, грыбы — у агульны кацёл, і ўхваліў нават капітана: слуга царю, отец солдатам. Але потым... Потым ён убачыў, як усе тыя грыбы, ужо закручаныя ў шкляныя слоікі, заносяцца ў палатку капітана. А ён перапраўляе іх дамоў. Мар'ян ускіпеў. Балюча ўразіла яго не само гэта збіральніцтва, нарыхтоўка шчадрот лесу для сям'і капітана, а тое, як шчыра, прастадушна гэта адбывалася, быццам аслеплі і аглухлі ўсе, пазнікалі, скрозь зямлю праваліліся іншыя людзі, салдаты і афіцэры, і сам ён, Мар'ян, знік. Застаўся на белым свеце адзіны толькі капітан Тыранчук, раённы нарыхтоўшчык Тыранчук і яго людзі. Капітан Тыранчук выслухаў Мар'яна моўчкі, нават нарыхтоўшчыка праглынуў, толькі крыху напружыў скулы, па-армейску абсівераныя, асмуглыя. Тыранчук у гэтай іх перапалцы, трэба адзначыць, застаўся больш афіцэрам, чалавекам, чымсьці ён, па-чалавечы абураны, адчуваючы сваю чалавечую праўду нампаліт. Старшы лейтэнант Мар'ян Знавец. Крычаў, смеціў, кідаўся словамі, а капітан Тыранчук, здаецца, бы і не капітан, а маёр ці палкоўнік, уважліва слухаў яго, амаль штацкага, цывільнага, і сур'ёзна спрабаваў зразумець: чаго гэта ён, пра што гэта ён, ці не хварэе ён на галаву. Падцягнуты, спрытны, зухаваты, з узорна армейскім абрысам твару, хоць множ яго на плакаты: «Служыць Радзіме салдат». I Мар'ян мімаволі пазайздросціў яго выпраўцы і безаблічнасці, яго падагнанасці да чалавека: такія далёка крочаць. I Тыранчук пацвердзіў гэта, абрэзаў, асадзіў, паставіў яго на месца:

— Старшы лейтэнант Знавец, мы вернемся да гэтай тэмы, калі вы даставіце сюды сям'ю. Я не затрымліваю вас. старшы лейтэнант Знавец, можаце прыступаць да палітзаняткаў,— і дэманстратыўна адвярнуўся, пашыбаваў да сваёй вытворчасці, да «сваіх людзей», што варылі якраз грыбы.

Мо ён быў кепскім нампалітам, дрэнным афіцэрам. З Тыранчуком раўняцца яму было цяжка, той кадравы, з дзяцінства, ваенны, з сувораўскага вучылішча. I салдаты тонка разумелі, што падзяляе іх. Перад Тыранчуком выструньваліся, цягнуліся, а яго іншым разам як і не прыкмячалі. I нейкі час гэта хвалявала яго, але, на сваё шчасце, хутка зразумеў: тут няма ніякай непавагі да яго асабіста. Тут іншае. Салдаты бачаць у ім трохі сябе. Яны сталі пад армейскія шынялі на тры гады, часова апрануўся ў вайсковы шынель і ён. Салдаты добра разбіраліся ў псіхалогіі, амаль як і дзетдомаўцы. I Мар'яну было прыемна, бо праз гэта ён як бы далучаўся, набліжаўся да таго, з чым развітаўся. Дзетдомаўцы, хлопцы, што толькі ўчора былі шкетамі, служылі сёння на граніцы, крыху толькі падраслі, пасталелі, набылі сур'ёзнасці, таму тут ніхто за імі не прыглядваў, самі яны былі прызваны сюды, каб глядзець, ахоўваць і берагчы тое, што ўчора здавалася ім расплывістым, адцягненым, што ім толькі ўбівалі ў галаву. А цяпер гэтая адцягненасць набыла рэальнасць, стала сэнсам іх жыцця, кожнай гадзіны, кожнага імгнення. Але ж Мар'ян бачыў і згадваў у іх дзяцей. Дарослых, рослых, з добра накачанымі, як напампаванымі, мышцамі, таму што шмат хто з іх займаўся спортам, захапляўся модным у той час культурызмам, але ўсё роўна дзяцей, прамежнікаў: пакаленне, якое пралегла між тымі, хто нарадзіуся яшчэ ў вайну і да вайны, і тымі, хто ішоў следам, так званымі акселератамі. Яны мелі ўжо ўсе прыкметы гэтай будучай акселератавасці, прыкметы, якія і ўсцешвалі, і насцярожвалі, палохалі. Мар'ян бачыў не толькі іх моц, але і хваравітасць, нядужнасць. Пазбаўленыя бацькоўскай апекі, першыя два-тры месяцы яны амаль бясконца пакутавалі ад розных захворванняў. Хваробы, болькі іх былі не вартымі ўвагі, нейкае загніванне на корані, а не хваробы. Падрапінка — і нарыў, скула, фурункул. I гэты нарыў, скула нылі, тлелі, то разгараліся, то затухалі, як сырыя дровы, загойваліся, прападалі зноў. I ўсе лекі, мазі, парашкі і таблеткі амаль не дапамагалі. I часам бамбіза, здаравенны дзяцюк, спартсмен-разраднік, хоць анатомію па ім выкладай, не здольны быў устаць, каб не войкнуць. А было і наадварот, нягеглы, здаецца, хлопчык бегаў, скакаў і падскокваў. I што тут паказвала сябе, харч ім не падыходзіў, клімат, невядома. Але ж, пэўна, не ў харчах і не ў клімаце быў сабака прыхаваны. Харч вядома які, пагранічны, а на клімат таксама не выпадала наракаць: большасць салдат — тутэйшыя. Гаіла і падымала на ногі адно суровае і строгае армейскае лякарства: ніякіх хвароб, трыццаць сем з паловаю, трыццаць восем — тэмпература нармальная. Самі ж салдаты ўжывалі яшчэ і вітаміны, а той-сёй лячыўся і стымулятарамі. З апошнімі Мар'ян змагаўся, адчуваючы, што гэта не на карысць, што стымулятарамі хваробу не заб'еш. Патрэбна свежае паветра, не цяпліца, у якой можна стымуляваць накачванне, вырошчванне мышцаў, а жыццё. Усё натуральнае. Ад расы да апошняга кавалка хлеба, які часам у дзетдоме дзялілі на дзесяць чалавек, таму што не заўсёды яго хапала. Надаралася, узімку заносіла снегам дарогу ў райцэнтр, і хадзілі па хатах, збіралі хлеб дзетдомаўцам на абед. Не адмаўляў ніхто, аддавалі апошняе, адрываючы ад свайго дзіцяці, каб толькі не сядзелі голадам сіроты, кармілі дзяцей казённых. I то былі нармальныя дзеці. Якімі любымі яны былі цяпер Мар'яну.

I ён ехаў у дзетдом з граніцы, каб цяпер ужо любіць іх. Але і тут ён спазніўся з гэтай сваёй любасцю. Не было куды і не было да каго прыкласці яе. Дзетдом расфарміравалі. Ён паспеў толькі зірнуць на дзетдомаўцаў і развітацца з імі. Тым, днём, калі ён з'явіўся ў вёсцы, ад'язджала якраз машына з дзецьмі. Мар'ян затрымаў яе на дзетдомаўскім падворку. Скочыў у кузаў, паздароўкаўся з тымі, хто сядзеў там. Завёў гаворку проста так, каб пачуць дзіцячыя галасы, і не пачуў. Не ўбачыў ніводнага знаёмага твару, нікога з тых, хто заставаўся ў дзетдоме, калі ён адыходзіў служыць на граніцу. Гэта былі зусім іншыя дзетдомаўцы, зусім другія дзеці. І, здаецца, бы нават і не дзеці. Пакуль спелілася яго любоў, дзетдом і дзетдомаўцы перамяніліся. Сіротам новага, пасляваеннага часу ён быў без патрэбы. Яны не разумелі Мар'яна, Мар'ян не здольны быў зразумець іх. У іх тварах мала што было дзіцячага і, галоўнае, не было ўпэўненасці. Абяздоленасць, сум. Абяздоленасць куды больш жахлівая, чымсьці тая, ваенная, што ішла поруч з голадам, холадам, смерцю бацькоў, канцэнтрацыйнымі лагерамі. Гэта ведалі, праз гэта прайшлі сіроты вайны. Сіроцтва ж гэтых, за рэдкім выключэннем, немагчыма было ні зразумець, ні растлумачыць. Сіроцтва пры жывых і здаровых бацьках. Гэтага не зразумеў Мар'ян, не зразумелі і нанава абвешчаныя сіроты.

I Мар'ян разгубіўся, збянтэжыўся і адначасова адчуў палёгку ад таго, што не ён будзе іх дырэктарам і выхавацелем. Якія ж трэба мець вочы, каб не адвесці іх ад стрэчнага позірку застыглых, як бы прымарожаных, дзіцячых вачэй, якое трэба мець сэрца.

Ён пакінуў дзетдомаўскі падворак, баючыся азірнуцца, як у свой час, вяртаючыся з вайны, баяўся азірнуцца, пазбягаў дзіцячых вачэй пастушкоў на палянцы. Але тады ён меў хоць зайца за пазухаю, зайчык грэў яго. А цяпер нікога і нічога. Зайчыка таго колішняга ўсё ж з'елі. Дзетдомаўцы з'елі. Ён пажыў у яго хаце пару дзён, пакуль загаілася лапка, і гуляла з ім дачка, потым Мар'ян аднёс яго ў дзетдом, аддаў хлопцам:

— Хай пабудзе з вамі да восені, а там выпусціце.

Зайчык не дажыў да світання.

— Памёр сам, крыж на пузе, і чаго б толькі, здаровы ж быў.— Кубік, Лепік, Цурук, Крывавязы смажылі зайца на вугольчыках на востраве. I Мар'ян бачыў, што ніхтоз іх не вінаваціцца перад ім, хутчэй здзекуюцца: маўляў, добры ты да зайцоў, а мы з ім вось так. А цяпер паглядзім, які ты добры і на самай справе ці толькі выдаеш сябе за добранькага. I на яго вачах яны раздзерлі не дасмажанага зайчыка і пачалі грызці падгарэлае і крывавае яшчэ мяса, пасыпаючы яго замест солі попелам. Прапанавалі і яму, прапанавалі не без здзеку. Ён не адмовіўся, не асмеліўся адмовіцца, прымусіў сябе пракаўтнуць абгарэлы кавалачак, каб адчуць і помніць заўсёды смак выратаванагаі забітага пасляваеннага зайчыка. I ўся гоп-кампанія пазірала, пільна прыглядалася да яго, як ён еў таго зайчыка: цешылася, недаўмявала, грэбавала ім? Усё, пэўна, было. Дзеці і салдаты заўсёды разумеюць цябе крыху больш і лепш, чым ты думаеш.

Ён адпомсціў ім за таго зайца. Праз тыдзень ці два адлучыўся ў горад і дастаў двух трусоў... Чаго каштавала яму тое даставанне тых трусоў у галодным горадзе, які яшчэ працягваў ваяваць, ведае толькі ён. Дастаў, прывёз, сабраў усю гоп-кампанію.

— Гэта трусіхі,— сказаў ім.— Котныя, хутка павінны з'явіцца маленькія трусы. Рабіце клеткі, і будуць жыць у дзетдомо жывёлы.

А яшчэ праз нейкі час, а мо праз месяц, хутчэй праз месяц, Крывавязы з Цуруком паклікалі яго ў трусятнік.

— Адна трусіха атрусілася,— паведамілі яны.— Дзевяць трусікаў. Усе жывыя, сядзяць у клетках. А другая трусіха ніяк не родзіць.

— Гэта трус,— растлумачыў ім Мар'ян.— Трус, а не трусіха. Яго трэба падпусціць да трусіхі. Цурук з Крывавязым засмяяліся:

— Ужо,— сказалі яны.— Падпусцілі ўжо. I хутка, пэўна, будуць новыя трусяняткі... Мы думалі, вы не ведаеце, што гэта пара. Трус і трусіха. Мы праверыць вас.

Мар'ян нічога ім не адказаў, павярнуўся і пайшоў з трусятніка. I толькі доўга гучала ўвушшу:

— Трусь, трусь, трусь...— То Цурук з Крывавязым зазывалі і кармілі маладых трусоў. Клетка з трусамі была і ў той апошняй машыне, якая ад'язджала з дзетдома. Ён застаўся ні з чым ля разбітага карыта.

I карыта тое працягвала разбівацца, крышыцца ў крышанку на яго вачах. Так крышыцца, пэўна, толькі вясной у час паводкі лёд. Зносіць, ломіць усё на сваім шляху і ломіцца сам. Льдзіна на льдзіну, адна насоўваецца на другую, падмінае, і абедзве раструшчваюцца на друзачкі, пакуль не ператворацца ў гурбу маленькіх, з іголку, ледзяшоў, што на вачах усядаюцца, сыкаючы па-вужынаму, сплываюць вадой, жаруць самі сябе. Так і ў вёсцы ўсе раптам накінуліся на дзетдомаўскае дабро, пацягнулі хто што сабе. А пачалося гэтае расцягванне, здаецца, са спагады і шкадобы дзетдомаўцаў, якіх звозілі з сяла. I куды ж гэта іх, куды, як арыштанцікаў, у машыну, а яны ўсё пазіраюць і пазіраюць на вёску, на хаты. I куды ж іх, бедных, куды. I няўжо мы іх ніколі ўжо больш не ўбачым. I пад гэтыя ўздыхі, плясканне ды вохканне хтось ужо неўпрыкметку цягнуў з дзетдомаўскага падворка кола: яно цяпер усё роўна нікому не спатрэбіцца, і калёсы самі нікому ўжо не трэба. Хтось паквапіўся на посуд: яго ж усё роўна загадана ў зямлю, разбіць і закапаць, дык няхай хоць каму-небудзь паслужыць. Цягнулі сталы, крэслы, коўдры, адзенне, абутак — усё, што кінулі безгаспадарліва, прызначылі да спісання і знішчэння агнём. Мо тут і не было нічога кепскага. Ці інакш, усё гэта аднолькава разбэшчвала: што ў зямлю, што ў агонь, што вось так — хап-хап сабе ў хату. Хап-хап гэты ўвайшоў у сілу пазней, калі дайшла чарга да склада, у якім захоўваліся касцюмы, паліто дзетдомаўцаў. Да Місцюка валам ужо ўсе павалілі. I той не без сваёй карысці мяняў старыя паліто і касцюмы на новыя. Мо Мар'ян застаўся б і ў баку ад усяго гэтага, ён жыў яшчэ граніцаю, у ім усё яшчэ грукатала і пенілася мора. Але на вешалцы ў сваёй хаце ён убачыў тры новыя зялёненькія дзетдомаўскія паліто, што сам прывозіў з базы ў дзетдом яшчэ да службы ў арміі. Яго больш за ўсё ўразіла, што тыя паліто завезены ў дзетдом іменна ім, а цяпер яны ў яго хаце, бы знарок адбіраў, вёз, каб украсці. Пачырванеў, а потым збялеў, нібы сапраўды ўкраў і яго заспелі на тым крадзяжы. Паклікаў жонку.

— Адкуль, Стэфа? — спытаў, здаецца, спакойна, але яна зразумела і кінулася дакараць яго, і атрымалася, што ён яшчэ і вінаваты.

— Ты ж тры гады сабакам сена касіў. Прыехаў і прыліку дзеля нават не пацікавіўся, што мы тут елі, што насілі, хто нам дровы сек... Адтуль.

— Хто ж вам дровы сек? — ён і не пачуў ужо гэтагаяе «адтуль».— Хто вам дровы сек?

— Дамавік.

— Ці не Сідарам завуць таго дамавіка?

— А хоць бы і Сідарам. Ты паглядзі на мяне, паглядзі, чым я табе няўгодна. На, глядзі.— I ён паглядзеў на яе, перакіпеўшы ўжо ў злосці, і пашкадаваў. Як, чаму так атрымліваецца, але кожная адзінокая жанчына нясе на сабе пазнаку гэтага адзіноцтва, пакінутасці. Быў той знакі на твары Стэфы. Гожая, у самай пары жанчына, а вочы не на месцы. У вачах нешта ад жывёлы, пакорлівае і задуменнае, і пад вачыма чорныя кругі. А галаву трымае з годнасцю, залішняй, падкрэсленай годнасцю, памагаючыся тым самым схаваць пакору. Гора на пагляд не выстаўляюць, бяду носяць у сабе. Што ён мог адказаць ёй, як суцешыць яе вочы, прызнацца, што слабы, што шкадуе яе толькі во ў гэтую хвіліну і на хвіліну. Але ж яна чакала ад яго зусім іншага, крычала, маліла аб іншым:

— Чаму, чаму, навошта загубіў ты маё жыццё? Ды лепш ужо Сідар, дурная, дурная, для каго сябе берагу. Лепш ужо Сідар. Той хоць і ад'язджае ўзімку, на заробкі, але кожнае лета дамоў. I дроў навозіць, і насячэ, і памяць аб сабе пакіне. Ніводзін год Місцючыха пустой не прахадзіла. А ты... Каб не дакасаўся больш да мяне... Не чапай, не чапай паліто. Не ты нажываў, не табе распараджацца. Як сабакам сена...

— Я сам аднясу іх Місцюку ў склад,— сказаў ён, крыху саступаючы ёй, сказаў, каб хоць гэтаю крыхаю ды дагадзіць Стэфе. Але Стэфа не адгукнулася на гэтае яго патуранне.

— Магу і я, толькі...— I Стэфа зацята і горка засмяялася. Ён зразумеў яе смех, яе зацятасць і таму пакінуў паліто на вешалцы: хай будзе як будзе. Але Стэфа іх не панесла, і давялося яму самому ісці да Місцюка. Місцюк ад паліто адмовіўся:

— Такіх у мяне на складзе не было. У каго іх жонка твая ўзяла, хай таму і аддае.

— Дзетдомаўскія паліто, Сідар, гэта я добра ведаю. Будзе суд — дакажу. Так што твой інтарэс, каб іх насілі дзетдомаўцы. Ты мяне разумееш?

— Я цябе даўно зразумеў. Гаўнаед ты, Мар'ян, а не чалавек. I сам не гам, і людзям не дам.— Сідар не мяняўся, быў і заставаўся па-ранейшаму Сідарам, нават знешне. Не забываўся пра сябе ні ў горы, ні ў радасці людской, усё гроб і гроб пад сябе і апраўдваў сябе: — Што, скажы мне, дзяржава забяднее, калі паліто хтосьці зіюсіць? Цяплей дзяржаве будзе, калі іх спішуць, абальюць карасінаю і спаляць, скажы мне?

— Мне, Сідар, цяплей будзе, калі я ўпэўнюся, што мае дзеці носяць мае паліто. Ім холадна будзе ў гэтых паліто, на ўсё жыццё той холад. I мне на тым свеце холад пабудзе.

— Насабачыліся вы рачухі талкаць... Толькі вось што я табе скажу, слухай. Прыспее яшчэ і мой час, апамятаецеся, будзеце прызываць мяне. Дажыву я да таго часу, дажыву...

— Як у цябе з сэрцам? — перабіў яго Мар'ян.

— Што з сэрцам? — перапытаў Сідар.

— Не барахліць, не адмаўляе сэрца?

— О, не ведаю, з якога боку знаходзіцца яно.

— Гэта добра, а зубы?

— З зубамі горш. Пяць ужо ўстаўных... А ў цябе як з сэрцам? — Сідар, здаецца, скеміў, да чаго хіліць Мар'ян.

— Таіцца не стану, барахліць.— I Мар'ян сапраўды адчуў, што барахліць яго сэрца, як гэтая лямпачка ў складзе, пры святле якой яны вядуць гаворку, то распаліцца, то адалье чырванню, заміргае хуценька-хуценька. I Сідар паспачуваў яму:

— Самае апошняе сёння сэрца не берагці. На ўсіх яго ўсё роўна не хопіць.

— Нічога, Сідар, нічога, хопіць. А цябе, я бачу, пячонка даймае. П'еш паціхеньку.

— Паціхеньку ўсе мы п'ём.

— Не, Сідар. Пячонка не толькі ад піцця, больш ад нялюдскасці, ад злосці. I не дажывеш ты да таго часу, калі каму-небудзь спатрэбішся. Не дачакаешся, калі пачнуць клікаць цябе.

— Не ўсцешвай сябе, Мар'яне, не ўсцешвай. Я і сёння шмат каму патрэбны ўжо. Вазьмі хаця б гэтыя польты, жонцы вось тваёй ужо спатрэбіўся. I не пыхай, не пыхай. Ты сам завёў гаворку, дык май цярпенне слухаць.Што яна на тваю галаву ліла, калі ты панёс іх назад.А другія, думаеш, лепш, тое ж самае і другія. Чужы ты вёсцы. У жыцці яе сёння ні кроплі не разбіраешся. I мой табе савет — рукі ў брукі, кішэні камандзірскія шырокія, і давай у горад. Дадуць там табе крэсла, пасаду, будзеш чалавекам. А тут, няўжо не разумееш сам, што зжыў ты сябе, перажыў. Сам сябе пачынаеш кусаць, грызці. I загрызеш сам сябе, гэта я шчыра табе гавару, мо і не скажу больш такога. Усё, кончылася маё дзетдомаўства, і тваё таксама. Закрыліся нашы лавачкі. Я больш тут не раблю, і ты не дырэктар ужо. Мужык, селянін, хаця і пры пагонах, як усе мы тут. I жыві па-нашаму, па-мужыцку.

Мо ён і правы, думаў, вяртаючыся дамоў, Мар'ян. Рабіць яму ў сяле больш не было чаго. Дзетдом, да якога ён імкнуў, расфарміравалі, сям'і, лічы, таксама няма. Мо б усё яшчэ і наладзілася, каб застаўся тут дзетдом, ажыў бы і ён, а так... I ў той вечар ён першы раз адчуў цішыню, што дрымотна, дратуючы душу, налегла на стрэхі вясковых хат і хлявоў, на сонную рэчку, што струменіла між кустоў лазы, дарогу з цьмяна-шэрым, збітым каровамі пяском. I мора прыглухла ў ім, аціхла, не білася прыбоем увушшу, адлегла, адступіла ў вушах. Цішыня была ў ім, цішыня вакол яго. I не толькі на адзін вечар, а і на шмат іншых цішыня. Мар'ян не адразу ўцяміў, адкуль тая маркотная, абвальная цішыня. Але неяк убачыў дзяцей Місцюка, што корпаліся ў пяску пасярод вуліцы, двое хлопчыкаў і дзевачка. Хлопчыкі ў шырокіх, як у запарожскіх казакаў, штоніках, пастрыжаныя нагала, таксама пад запарожцаў, моўчкі поўзалі ў каляіне, дзяўчынка, трохі большая за іх, апранутая ў гожае дзетдомаўскае плацейка, наглядала за імі, задуменна пасмоктваючы палец. I Мар'ян, гледзячы на іх, здагадаўся: так вусцішна і самотна зрабілася ў вёсцы, таму што не стала ў ёй дзяцей, асірацела вёска. Паехаў дзетдом, зніклі сіроты, вёска цяпер сірата. I невядома, ці акрыяе яна зноў. Дзеці вядуцца да дзяцей, як грошы, дзе адзін, там і двое, а там ужо і трэці не лішні. I бедная па-чалавечы, але багатая на дзяцей хата таксама некалі забагацее, а проста багатая, але бедная дзецьмі хата ўжо асуджана на забыццё, дрымотная цішыня вымеце з яе і заможнасць. I Мар'ян упершыню пазайздросціў Місцюку, таму што за ім сапраўды была будучыня, вось гэтыя, смаркатыя сёння, што ў запарожскіх штоніках корпаліся ў пяску.

Мо б ён і паслухаўся Місцюка, з'ехаў з вёскі. Яму прапанавалі працу ў горадзе, у райкоме было месца, вызвалялася і крэсла загадчыка райана. I туды, і туды сесці было спакусліва, хаця і страшна, не таму, што ён баяўся не справіцца. Цяжка было прымусіць скрануць сябе з наседжанага месца, вельмі ж крутым быў гэты паварот у яго жыцці. Не гатовы ён быў да яго. I, як ні дзіўна, трымаў яго ў вёсцы Місцюк. Гэта была яго родавая вёска, вёска ўсё ж Знаўцоў, а не Місцюкоў. Не мог ён аддаць яе Місцюкам, як ні ліха было яму там. Роднымі яму былі і могілкі, і сад яго быў тут, ён застаўся, сад не дзетдом, яго не расфарміруеш.

I Мар'ян узрадаваўся, калі да яго ў хату неяк надвячоркам завітаў Якуб Саліла, той самы Якуб, разам з якім ён вяртаўся ў роднае сяло з вайны, з якім бурыў помнік. З таго дня, як разбурылі яны той помнік, Мар'ян з Якубам так і не сустракаўся. I цяпер, убачыўшы ў сваёй хаце Салілу, Мар'ян здзівіўся. Каго не памілаваў час, дык гэта Салілу. Хаця колькі таго часу прайшло, дый маладзейшы быў Якуб і за Сідара, і за яго, Мар'яна, хлопчык яшчэ ў параўнанні з імі. А выглядаў ён на старога, і, па ўсім, звялі яго не гады, а штось іншае. Гады, як жорны, змалолі яго, ён проста апусціўся, заняпаў. Быў ён і на тую хвіліну трошкі п'янаваты, ці то зусім нядаўна выпіў, ці то ўжо так прызвычаіўся да чаркі, што быў у сваім нармальным стане. Тая ж невыразнасць, няпэўнасць і ў твары, у колеры яго, ці то ён барвовы і шызы ад таго, што не перасыхае, ці ад хваробы якой. Ці бывае ж такім твар здаровага чалавека, які ўвесь час на свежым паветры. Наадварот, здаецца, не бачыць ён свежага паветра, распіраюць яго дрожджы і хмель. Таксама незразумела было, адпусціў ён бараду ці проста даўно ўжо не галіўся, сівая яго барада ці плямістая, перыстая, касмыкаватая, расце няроўна так, штуршкамі, месцамі шчэць па твары вырадзілася ў кудзеркі, хоць ніткі прадзі, а месцамі толькі-толькі пазначыла сябе. I апрануты ён быў дзіўна, не па надвор'і і не па часе. На галаве летняя фуражка, а на нагах зімовыя фетравыя буркі. Буркі тыя, здаецца, як бы сведчылі аб прыналежнасці Якуба да начальства. Былой прыналежнасці, таму што яны даўно перажылі сваю першую маладосць. Фетр даўно ўжо злямцаваўся, ссохліся, абжалезіліся скураныя надточкі. I было відно, што той фетр, тыя надточкі гаспадар спрабаваў амаладзіць, і зусім нядаўна, ці не перад тым, як выправіцца да яго, да Мар'яна. I Мар'яна збянтэжылі гэтыя яго дарэмныя намаганні, мел не хаваў зношанасці бурак і той калатнечы, якую яны зведалі. Мел ужо не браўся. I буркі смецілі падлогу белай перхаццю, і цяжка было пагадзіцца, што гэтая перхаць іменна ад іх. Саліла, пэўна, разумеў гэта і таму хапатліва сеў, схаваў ногі пад крэсла і збянтэжанасць сваю хаваў пад удаванай бадзёрасцю і весялосцю. Ад той бадзёрасці яго Мар'ян адразу ж пахмурнеў, нахмурнеў і Саліла, патраціўшы сябе на пустыя словы, замоўк. Мар'ян не ведаў, пра што гаварыць яму з Якубам і ці трэба гаварыць, мо так моўчкі дастаць пляшку, разліць па шклянках, выпіць і разысціся. Саліла зразумеў яго:

— Саромеешся і слова сказаць мне.

— Апусціўся ты, Якуб,— не стаў віляць Мар'ян.

— Апусціўся,— не аспрэчыў яго і Якуб.— Хлеб жавы прывыклі есці чысценькі. А што за гэтым хлебам. А... Апусціўся, таму прыйшоў да цябе, пакуль сорам яшчэ маю... Бяры, Мар'ян, пячатку. Во яна, прымай.— I Якуб выцягнуў з кішэні калгасную пячатку, хукнуў на яе, ляпнуў на цырату і адхапіў руку, бы апёкся. Уздыхнуў з палёгкаю, сеў прама, выпрастаў ногі.

— Гэта што яшчэ за новасці...— Мар'ян не ведаў, што і падумаць.

— Гэта не новасці. Ты, Мар'ян, усё ж як-ніяк чалавек ваенны і з наганам.

— Ды няма ў мяне ніякага нагана. Здаў я пісталет.

— Ну вось, бачыш, быў пісталет. А я ўсе гэтыя гады толькі з пугаю. Ні нагана, ні пісталета ніколі не меў.

I было падобна, што Якуб шкадаваў, наракаў на лёс, які не даў яму ні нагана, ні пісталета, хітрыкаваў, але і горыч чулася ў яго голасе, бы, здаецца, ён і апраўдваўся адначасова, прасіў літасці, і дакараў у нечым Мар'яна. Толькі вось аб чым, Мар'ян не цяміў, дзе ж, калі ён насаліў Салілу. А Якуб працягваў:

— Пра мяне ты не думай. Я пайду сторажам. Мяне ўсё роўна вось-вось прагоняць... У старажы падамся. Чалавекам буду. У старажы падамся, адасплюся. Чалавекам стану. Ты гэтага не зразумееш, Мар'ян, адасплюся.

— Ідзі праспіся,— зазлаваў Мар'ян.

— Не, Мар'яне, не. Я не п'яны. Я норму сваю ведаю. I жонка ведае. Ты думаеш, перабраў бы я, выпусціла б яна мяне з хаты? Пад замок бы, штаны б адабрала, арыштавала і штаны. Ты маю жонку не ведаеш, Мар'ян, золата яна ў мяне.— I Якуб яшчэ доўга гаварыў пра жонку, а скончыў нечакана і ўмольна: — Давай згоду на старшынства. Аслабані мяне, Мар'ян, хочаш, на коленцы перад табою стану.

I Якуб бухнуўся пасярод хаты на коленцы. Мар'ян збялеў, азірнуўся на дочак, што стаіліся на печы. Добра яшчэ, што Стэфы ў хаце не было, карову якраз даіла. I так моташна зрабілася яму на душы, брыдка, што ён не разважаючы кінуўся да буфета, узяў паўлітроўку, наліў, выпіў і толькі тады зірнуў, успомніў пра Якуба. Той усё яшчэ стаяў на каленях.

— Ды ўстань жа ты, сукін кот,— закрычаў ён, як некалі крычаў на дзетдомаўцаў.— Ты ж старшыня калгаса. Падымайся, сволач...

— Вось што не, то не, Мар'ян. Не сволач.— Якуб падняўся, схапіў з лавы фуражку.— Совесць не ўсю яшчэ згубіў, таму і прасіў цябе аслабаніць мяне. Сам прыйшоў ці выгналі, розніца ёсць. Пагалоска не тая, дзеці ў мяне... Больш назаляць табе, прасіць цябе не буду. I гордасць яшчэ ў мяне... Толькі ты не поймеш, не поймеш.

— Садзіся за стол, гардзец.

Але Якуб так і не прысеў больш. I завяршылі яны гаворку стоячы, абодва аднолькава помслівыя, адзін — у сваёй гордасці, другі — ад пагарды і шкадобы. I згаварыліся, прыйшлі да міру і ладу. Мар'ян прыняў калгас, таму што, хоць і адгаворваўся, хацеў быць старшынёй. Чуў сілу: пераверне зямлю. Пераверне, толькі б было куды ўперціся. Толькі б пагадзіліся на яго калгаснікі і райком.

— Пра гэта не думай,— супакоіў яго Якуб.— Калгаснікі на ўсё згодныя. А ў райкоме пра цябе ўжо заводзілі гаворку. Там толькі сумняваюцца, ці не мала гэта для цябе, ці згодны ты ў нашым гнаі калупацца.

Мар'ян быў згодны, чаму б не пакалупацца. Мо іменна гэтага ён і прагнуў, пакідаючы граніцу, думаў аб гнаі і роднай сваёй зямельцы, служачы на граніцы. Здалёку тая зямелька была яму такая любая і такая блізкая, бы на самай справе насіў яе пры сабе, каля сэрца. На граніцы ён бачыў перад сабой не граніцу, а сваю хату, возера Беліч, родныя балоты і кусты стаялі заўсёды ўваччу яму.

— Дзякуй табе, Мар'ян. Спасіба, выручыў ты мяне,— кланяўся, пакідаючы хату, Якуб, але ў тых яго паклонах была не толькі падзяка, але і здзек, што ён і пацвердзіў, ужо адчыніўшы дзверы:— Кіруй, кіруй, даражэнькі, а я пагляджу, як ты не апусцішся. Пагляджу, праз колькі дзён ты галіцца забудзеш.

Але гэтага якраз Якуб і не ўбачыў. Старшынства Мар'яна надоўга не зацягнулася. Не прайшло і паўгода, як ён запіў. Запіў нечакана для сябе, калгаснікаў, жонкі і дзяцей. Здаецца, на тое не мелася ніякай прычыны, хаця, пэўна, яна ўсё ж была, была... Але даходзіць да яе Мар'ян не хацеў, як не хацеў нічога ўспамінаць аб сваім старшынстваванні. Ён адсек, высек з памяці тыя тры глухія гады. I што тут было дзіўна — гэтыя тры гады зніклі і з памяці вяскоўцаў, як іх і не было. Быццам ніколі Мар'ян Знавец не ўзначальваў іх калгас, не помнілі людзі такога. А вось што піў, то ў кожнага на памяці. Мо таму, што ні пазней, пасля тых трох гадоў, ні раней амаль у рот гарэлкі не браў. А тут як насланнё нейкае, нібыта сам гасподзь бог вылез з бажніцы ў красным куце, сеў пад сваім вобразам і набраўся да непрытомнасці. I па густу яму прыйшлося тое зелле, упадабаў ён яго, піў кожны божы дзень. I амаль кожны тыдзень хадзіла Стэфа па хатах, шукала свайго чалавека, цягнула дамоў. Так што каб валяцца пад плотам, ён не валяўся. Абдымаў слупы, часам і біўся з імі, збіваў да крыві рукі. I такое здаралася. Але быў ён заўсёды чыста паголены, штодзень, не зважаючы на тое, колькі звечара выпіў. Штодзень ранкам сам падшываў да кіцеля свежыя падкаўнерыкі. Хадзіў адпрасаваны, чысты, дагледжаны, толькі п'яны. I п'янства яго ніколі не было буйным. Заўсёды ўсмешлівы і пры парадзе, прынамсі, перад народам. А як там было ў роднай хаце, пры зачыненых дзвярах, таго ніхто не ведаў.

I яшчэ дзеля аб'ектыўнасці, хоць і не помнілі калгаснікі, калі старшынёю ў іх быў Мар'ян Знавец, але амаль усё, што пабудавана ў калгасе і стаіць яшчэ, не абвалілася, закладваў іменна ён: канюшня, жывёлагадоўчая ферма і дарога да гэтай фермы. Дабудоўваў, праўда, ужо другі старшыня, але пачатак паклаў ён, Мар'ян Знавец. Дарогу пазней так і звалі знаўцоўскаю, а чаму, ніхто не мог растлумачыць. Знаўцоўская, і ўсё. Раней даяркі патаналі ў гумовіках на той дарозе, увесну на лодках даіць кароў ездзілі, а цяпер па сухенькім.

I яшчэ, як ні дзіўна, пра тую пору нешта памятаў толькі Сідар Місцюк: «Хату сабе Мар'ян збудаваў, калі старшынёю быў». Вось і ўсё.

I Мар'яну папраўдзе здавалася, што гэта ўсё пра тыя глухія яго тры гады. Не было іх, не было. Усё сваё жыццё ён быў толькі настаўнікам, вясковым настаўнікам пры вясковай школе, будынку, у якім месціліся некалі пагранічнікі, потым дзетдомаўцы. У фундамент гэтай казармы, дзетдома, школы былі пакладзены бёрны яго бацькоўскай хаты. Сам дзед лёг у фундамент, і бацька, і дзядзька, прыспее час, ляжа і ён. Але здарылася ўсё інакш. Школу закрывалі. Сёння з ёю развітваліся не толькі вучні, але і настаўнікі, развітваўся Мар'ян Знавец. I ў кожнага меўся свой клопат, але яго ніхто не выказваў. Усе стаіліся, нібы ў вёсцы ў якой-небудзь з хат ляжаў нябожчык і набліжаўся час яго пахавання. I кожны хацеў паглядзець, як аддадуць зямлі таго нябожчыка, па-людску ці абы-як. Выпускнікі, можна лічыць, пакляліся звесці, вынішчыць у той дзень усе кветкі ў вёсцы, заваліць на выпускным вечары кветкамі ўсе сталы. Так было заўсёды, выпускнікі перад сваім святам не клаліся спаць да першых пеўняў, латашылі гародчыкі з кветкамі. Але сёння да гэтых кветак у іх быў асаблівы рахунак, і не спалі не толькі выпускнікі, але і іх бацькі, гаспадары кветак, разумеючы, што пагражае іх цюльпанам, півоням.

Ноч апускалася над вёскаю, і, нягледзячы на камарэчу, расчыняліся ў хатах вокны, каб было чутно, што там, за вокнамі, адбываецца ўначы.

Мне трэба адзін толькі радок, адзін-адзіны, першы, пачатковы. I тады я напішу гэты раздзел, а мо і ўсю кніжку. Яна ж гучыць, звініць ужо, я адчуваю яе ў сабе. I звон гэты, падобна, развітальны. Так стоена і крыху сумна вызвоньвае лета свае астатнія дзянькі перад адыходам у восень: палавіна кніжкі і нават гэтай часткі ўжо даўно на паперы. Але ў раздзеле, які прыкаваў цяпер мяне да стала, няма пачатковага радка. Я сеў за стол, спадзеючыся, што ён выспее, адальецца падобна гэтым: «Музыка гналась за ним по белым коридорам», «Велик был год и страшен год по рождеству Христовом, 1918, от начала ж революции второй». Але нічога падобнага ў маёй распаленай і распыленай памяці. Падобнага не вонкава. Вонкава — гэта не надта цяжка. Адчаканіць адну фразу не шмат працы. Надараецца ж, што ўся кніжка спрэс з такіх літых, чаканных фраз, і яе, здаецца, можна не чытаць, а спяваць. Мне ж трэба адзін толькі радок, за якім бы я сам, збялеўшы, пабег следам. I было б мне жудасна і жахліва ад той пагоні, як у тым 1918 годзе. Я азіраўся б на яго і верыў яму, майму радку, што стаіць на пачатку аркуша паперы, як бажніца ў красным куце, не мітусіўся б так і не нудзіўся, як мітушуся і нуджуся між чатырох сцен свайго пакоя, быццам у камеры.

Што ці хто, бог ці чорт асудзіў мяне на такія пакуты. Тры месяцы я чакаў нараджэння свайго радка. Ён не нарадзіўся. Тыдзень я шукаю яго ў адзіноце за пісьмовым сталом сярод белага безгалосся паперы. I не знаходжу. Як лісткі адкіднога календара, адлятаюць лісты гэтай паперы, бязгучнасцю даводзячы мяне да вар'яцтва. Навошта ж, навошта мне гэта, за якое злачынства я так пакараны. Я сам той злодзей ці хтосьці з маіх блізкіх, віну якіх я павінен збыць, здабываючы хлеб свой надзённы... Хлеб мой надзённы... Але я не згодны на тую плату, якую аддаю за яго. Не згодны! На кавалак хлеба і масла да яго можна зарабіць куды больш лёгка, не марнуючы так сябе. Я пішу гэтую кніжку ўжо столькі часу, колькі пражыў на свеце, ды плюс сюды яшчэ той час, што яна адымае ў мяне цяпер, ды да іх яшчэ плюс хуткія вам, доўгія мне гады тых, пра каго пішу, час майго пакутлівага гультайства, калі я не пішу, калі я не за пісьмовым сталом, а ў сяброўскай бяседзе, сам-насам са сваімі героямі, з усім белым светам, сярод бяссоннай ночы, што сцягваецца, як век, якую ты не здольны ашукаць, ад якой нікуды не схаваешся. Ночы, у якой ты творца, хоць і напаўвар'ят, таму што ўсё тое, што адбываецца з табой, толькі вар'яцтвам, нічым больш і не назавеш. Звар'яцелы, утрапёны, ты пішаш памяццю і ў памяці, жыццём, што адыходзіць у начны змрок, адчуваннем і прадбачаннем, свядомасцю, якія не належаць ужо табе. А дзеля чаго, дзеля каго, каму? Світанак сатрэ і змые ўсё, што напісана табой. Уся твая кніжка, лепшыя радкі яе растануць пад першым промнем сонца. Добра, калі застанецца хоць адзін начны радок, а больш — шчымлівае адчуванне горычы і знясіленасці. Ці ж апраўдваецца гэтым спазнанае вамі ўначы вар'яцтва і ўтрапёнасць, ці варты яны яго. Зямлю капаць, здабываць вугаль занятак куды больш прыбытковы. Па крайняй меры, тут вам гарантавана, што вы не з'едзеце з глузду, не зломіце сабе карак. А калі і прыбаліць трохі галава, то мо толькі раніцай, пасля выхаднога, і яе лёгка паправіць. Я ведаю гэта, таму што капаў зямлю, шукаў медзь і золата, здабываў і вугаль. I на ўсіх, хто сёння піша, глядзеў вашымі вачыма, адчуваў сябе, як кажуць, соллю зямлі. I адчуванне гэтае было салодкім, хаця шмат хто з тых, з кім я разам рабіў, гаварылі, што праца іх — катарга. Мо з-за маладосці я не паспеў адчуць той катаргі. А калі ж перамяніў лапату на пяро, зусім узнёсся: якое лёгкае і не маркае гэтае пяро і ані не потнае. Чаму ніхто не спыніў мяне, не навёў на розум, чаму я добраахвотна ўлез у гэтае балота. Канечне, наўрад каго я паслухаўся б, наўрад ці дапамагла б мне добрая парада. Тым, хто праганяў, спыняў мяне, я не верыў. Не верыў нікому з тых, хто спазнаў і дасягнуў, таму перасцерагаў. Яны толькі распальвалі мяне: няма і не мае быць нічога ад бога, усё толькі ад мяне. I чым больш давалі мне выстайкі, чым больш трымалі мяне, тым больш дапамагалі мне набываць упартасці і злосці. Я ішоў да таго адзінага, што трэба было мне, дзеля чаго з'явіўся на свет.

Дзе ж ён, гэты мой адзіны радок, каму прадаць душу, якое ж паскудства зрабіць, каб ён знайшоў мяне. Пяць — дзесяць слоў, і іх няма ў мяне, няма слоў простых і ясных: «Музыка гналась за ннм по белым корндорам...» Здані, прывіды слоў, абрыўкі, шматкі думак гоняцца за мной па гарадскім асфальце і вясковых сцежках. Я бачу іх, спрабую ўхапіць іх, але толькі ранюся імі. Паранены і прыгнечаны чужымі думкамі, словамі, што не належаць мне, пакутую ад чужога і таксама толькі прывіднага мне болю. Вам не запіхвалі ў дзяцінстве той церухі, што застаецца ў руцэ, калі расцерці ягаду шыпшыны, насенне шыышыны? Тады вы, канечне, не ведаеце, што гэта такое. На насенні шыпшыны мноства маленькіх-маленькіх, нябачных воку варсінак. Трапляючы пад сарочку, яны ўпіваюцца ў тканіну, ліпнуць да цела, пазбавіцца ад іх амаль немагчыма ўжо, таму што, згодна нашай чалавечай натуры, трэба хаця б бачыць, ад чаго мы імкнёмся пазбавіцца. А тут перад вамі такая непрыкметнасць і неадчувальнасць, нішто. I гэтае нішто, звонку ўпхнутае вам, будзе раздзіраць ваша цела нябачнымі кіпцюрыкамі, раз'ядаць яго. Вы пракленяце дзень і час і таго жартаўніка, які, гуляючы, напіхаў іх вам. I што б вы ні рабілі, у якой бы вадзе ні мыліся, як бы ні трэслі сваю сарочку — усё дарэмна, у той дзень вы ўжо не пазбавіцеся ад пакут. Цела ваша ўсё роўна будзе свярбець і чухацца, як ад каросты, яно атручана. Варта вам толькі будзе зірнуць на куст шыпшыны, як вы пачуеце сверб і пачняце раздзіраць сваё цела. I міне шмат дзён, сатлее сарочка, а вам усё яшчэ будзе свярбець. А магчыма, здарыцца і так, што сверб той не адстане ад вас, вы пранесяце яго праз усё жыццё. I ў жыцці вашым будзе мноства такой непрыкметнасці і неадчувалыіасці, што давялося вам зведаць на самай справе і непрыкметнасці і неадчувальнасці ўяўнай, што вынікае ад вашага супраціўлення ці жадання бачыць і адчуваць усё так, як некалі было, ці крыху інакш, як тое было, і гэтае супраціўленне ці жаданне, адмаўленне і прага яго сточаць, здратуюць не толькі цела, але і душу. Жыццё ўсё ж прывіднае і падманлівае, прывідныя і падманлівыя нашы самыя відавочныя, здавалася б, уяўленні аб ім.

I якое ж трэба цярпенне, каб пражыць жыццё, колькі праліць нябачнага халоднага і гарачага поту. Хаця мы нараджаемся, здаецца, дзеля адной толькі радасці. Зпошаныя, знясіленыя словы. Зусім, зусім не тое, што «музыка гналась за ним по белым коридорам». Але ж нараджэнне, наша з'яўленне на гэты белы свет на самай справе шчасце. Іншым разам я спрабую ўявіць сабе гэтае сваё нараджэнне. Але яно драбніцца, яно не адзінае. Я ведаю, упэўнены, што нараджаўся ўжо неаднойчы, і заўсёды гэта было шчасце. Такое шчасце зведаў, пэўна, кожны, шчасце прачнуцца сярод ночы і адчуць сябе. Пасля цяжкага дня вы ўпалі ў ложак, як забітыя. I ўсё ўжо, здаецца, будучага дня не існуе, больш ужо і не развіднее. I вы як на той свет праваліліся, ва ўсім целе ні іскрынкі свядомасці, толькі стомленасць, толькі змрок, які ўсё пашыраецца і пашыраецца ў вашым цьмяным ужо мозгу, ахоплівае ўсю зямлю, крадзе зямлю, з'ядае святло. Вы, зразумела, спіце, але адначасова як бы і памерлі, таму што забыліся пра ўсё на свеце, нішто вас не клапоціць, і не існуе такога клопату, які быў бы здольны развеяць гэты змрок, што распаўсюджвае ўжо само ваша стомленае цела. Змрок струменіць з вас, вы не маеце сілы патушыць яго. Вы скарыліся яму, вы яго працяг, а мо і пачатак. Але вас ужо не кранае і гэта, не павінна кранаць. Вас ужо няма. Вы пераліліся ўжо ў штосьці неіснуючае, неадчувальнае, растварыліся ў змроку. Свядомасць пакінула вас, адляцела ў бездань ці да зорак, таму што невядома і неразгадана, як гэта адбываецца, якая сіла вымушае нас з надыходам апошняй хвіліны ўспамінаць, звяртацца да тых невядомых зорак, што мы бачым толькі здалёку. Мо калісьці мы спусціліся з тых зорак на нашу грэшную зямлю, а мо сапраўды мы ўсе туды ў свой час адыдзем. Далёкія зоркі ў патушанай памяці — апошні пробліск надзеі, якая заснула ўжо ў вашым здранцвелым целе, спіць ва ўсім белым свеце, які адлятае ўжо, пакідае вас. А ён сам сапраўды адлятае ад вас, не душа, не свядомасць, а жывы белы свет, таму што вы ўжо атрэслі яго прах са сваіх павек. I ўсё, што засталося ў ім, здаецца вам такім дробязным, і вы адсоўваеце ад сябе гэта дробязнае з хуткасцю, што перавышае хуткасць святла, так што не паспяваеце і самі прасачыць, як бягуць ад вас хвіліны, імгненне назад такія родныя і любыя вам лясы і рэкі, падлога, столь, ваша хата і ўсе іншыя хаты. Вы выракаецеся іх, выкідваеце іх за мяжу вашай свядомасці, таму што вы самі ўжо тое, што завецца няведаннем. Па той бок гэтай свядомасці ўжо і людзі, якіх вы некалі прывячалі, любілі. Вы не сашчэплены памяццю з імі. Яны ўжо не ўсцешваюць і не раздражняюць вас, яны не здані і нават не цені, іх няма і ніколі, здаецца, не было, таму вы іх, тых, хто адышоў ужо за мяжу вашай свядомасці, апынуўся па-за вашай памяццю, і не шкадуеце. Вы скучылі іх, збілі ў макавае зерне памяці, што ледзь-ледзь свеціцца ў вас. Усё і ўсіх адразу: хаты, дрэвы, людзей і жывёл. I ўсё там невыразнае, безаблічнае і бесцялеснае. I ніколі нікому ўжо не дастукацца да вас. Вашы ролі, ролі нядрэмных і сонных, таго і гэтага свету, жывых і мёртвых, перамяніліся, больш таго — пераблыталіся. Жывыя просяць ратунку, звяртаюцца да вас з таго свету, мёртвыя на гэтым спяваюць калыханку, але вы ўжо не здольныя каго б там ні было пачуць, вы ўжо ступілі ў вечнасць, небыццё. I святло не дасягае ўжо вас, хаця ноч зоркамі і месяцам льецца над зямлёй. Ноч вашага мінулага ці будучага нараджэння, а мо і памірання. Яны ж, смерць і нараджэнне, у абдымку ходзяць па свеце ўначы, стаяць у галавах каля вашай пасцелі. Смерць сляпая, нараджэнне недарэчнае і бяспамятнае. Яны проціборствуюць адно аднаму. Хто пераможа, чый будзе верх і ці будзе пераможац. Той, хто выйграе, усё роўна ж прайграе, прайграўшы захопіцца ўрачыстасцю сваёй перамогі і не прыкмеціць, як, святкуючы перамогу, сам акажацца пераможаным. I гэта ёсць ужо наканаванне і лёс. Наканаванне гэтае не адступае ўжо ад нас, яно зводзіць нас кашмарамі супрацьборства дзвюх родных сясцёр, між каторымі знаходзімся мы, проціборства, што доўжыцца, доўжыцца, як само жыццё. Бо гэтая бойка сясцёр і ёсць жыццё. I як усцешваемся мы, збаўляючыся ад іх салодкага палону, калі, адпачыўшы, прачынаемся, як на свет нараджаемся. Якое ж гэта светлае абуджэнне. Як радасна адчуваць святло, няхай нават не святло, а змрок, што прыхлынуў раптам сярод ночы да вашых вачэй. Гэта ж змрок ужо не свядомасці, не памяці, якая, здавался вам, патухла ўжо, ён рэальны. Ноч, ноч на двары, і вы абудзіліся ўначы. Нарадзіліся нанава, абнавіліся ў гэтую ноч. I можаце дасведчыцца ў гэтым, калі адправіцеся ў сваё мінулае. Усё там будзе такім, як запомнілася вам, але і крыху інакшым. Нараджэнне таксама нікому не даецца бясплатна. А плата іншым разам бывае празмерна вялікаю. Часта мы разлічваемся і поўным няведаннем, непазнаваннем, перамяшчэннем памяці, зрухам яе ў нязначнае. Пазнавальнае, але незнаёмае, у тое, што магло быць, але чаго ўсё ж не было. А калі і было, то крыху не так, як мы сабе ўяўляем.

...Але ж куды, куды завяла мяне мая памяць, пагоня за маім радком. Ён так і не нарадзіўся. I зараз вялікае пытанне, ці выбрыду я адсюль, ці выблытаюся. Я губляюся, усюды адны толькі правалы і разрывы, жадаецца шмат чаго, сягаю ў думках немаведама куды, і ў тых думках усё здаецца магчымым. А на справе... Я ж шукаў адзін толькі свой радок. I не знайшоў яго, больш таго, я збіўся, згубіў ужо і думку. Пра што яна была, аб чым мне хацелася сказаць? Канечне, аб памяці, аб множнасці яе, аб тым, што адбываецца з нашай памяццю, калі мы пачынаем варушыць яе, калі мы падрываем яе зарадам сумлення. I як стойка і вынаходліва процістаіць яна гэтаму зараду, абараняецца, лямантуе: не было, не было, не было. У свой час гэтае «было не было» ўразіла мяне самога. I вось як гэта адбывалася, як мне запомнілася і прыгадваецца сёння.

Я вярнуўся ў дзяцінства і не пазнаў яго. Спачатку мо трохі і знарок сцягваў гэтае пазнаванне, даваў час воку звыкнуцца з тым, што некалі пакінуў. Усё ніяк сам не верыў, што я сапраўды вярнуўся. I сёння не здольны адказаць сабе, што перашкаджала той веры. Мо я тады прадчуваў ужо, чым абернецца ў маім жыцці гэтае вяртанне, і хацеў адхрысціцца ад яго: цур мяне. Але ў тое сваё першае наведванне родных мясцін я так нікому і не адкрыўся, не прызнаўся, што я тутэйшы, вырас на тутэйшых росах, пад вартаю вячыстых дубоў на беразе рэчкі, і той будынак, у якім сёння месціцца школа,— мая хата, мой дзетдом. Яму, праўда, я сказаў пра наша сваяцтва. Прыйшоў ноччу, калі вёска спала, пад акно свайго былога пакоя ці палаты, як мы ў свой час называлі пакоі. Дакрануўся да цёплага бярвення і, як у вока нейкае, зазірнуў у акно. Зазірнуў і адхіснуўся, бы зрабіў нешта нядобрае, адчуў, з глыбі якой мінуўшчыны пазірае на мяне гэтае акно, паспеў ухапіць яшчэ і працягласць гэтай мінуўшчыны, якая расчыненымі насцеж дзвярыма ўпадала, хавалася ў змроку гулкага і доўгага калідора, дзе мы колісь гулялі ў хованкі. Дрэнна замацаванае зялёнае ўначы шкло пазнала мяне і цененька адгукнулася мне. Штосьці адгукнулася і ўва мне. Але што іменна, не стаў адгадваць і, пэўна, калі б жадаў, няздольны б быў адгадаць, такое мноства галасоў, гукаў і ценяў абрынулася на мяне. Я, пэўна, сам спалохаўся іх, спалохаўся мінулага, змаладушнічаў, і дарэмна. Перажыў бы ўсё нанава той ноччу і адкінуў бы, пазбавіўся, вылечыўся б. А так толькі ўзмацніў хваробу, што носіць такое мудрагелістае імя — настальгія, мо нават і не ўзмацніў, а тут, каля акна сваёй хаты. заразіўся ёю. Імкліва кінуўся прэч. Бег па бярозавай алеі, і бярозы заступалі мне дарогу, ствалы іх уначы былі дзівосна белыя, і стаялі бярозы таксама дзівосна нерухома, з паніклымі ў бязветранасці веццем і лісцем, варушыліся толькі цені, якія адкідвалі яны. У тую ж ноч я сабраўся і паехаў, даўшы сабе слова ніколі больш не вяртацца туды. Але прайшло колькі часу, надышло зноў лета, і я зноў апынуўся каля сваёй рэчкі, сваёй хаты, пад тым самым дубам, пад якім у мінулым годзе ставіў палатку. I тут здарылася дзіва дзіўнае, нават не адно, а цэлая чарада. Цяжка нават і прыдумаць, пра якое раней пачаць расказваць. Ці то ідучы, падпарадкоўваючыся сваёй няўрымслівай памяці, нырнуць, кінуцца зноў у далёкае мінулае, як у мора, авось выплыву, ці пачаць паслядоўна, па парадку ўсё. Толькі парадак гэты таксама няўстойлівы, хаця, наогул, на маю думку, без хаосу, без смецця, друзу няма і ніякага парадку. Падмурак заўсёды куды больш трывалы, калі ён адліты і складзены не з аднаго толькі бетону і цэлай цэглы, а з адкідаў той самай цэглы, камення, здавалася б, непатрэбшчыны. I я не хачу вязаць сабе рукі прадвызначанасцю, усімі тымі будаўнічымі падсобнымі прычындаламі, якія мо і дапамогуць мне ў маім будаўніцтве, але ж і зводзяць мяне як будаўніка на нішто, таму што я добра ведаю іх вераломства і ўладу, трохі ведаю і сябе. Я пазбаўлюся сваёй волі, калі падпарадкуюся ім, не я, яны будуць нада мною. Я не вольны буду ўхіліцца, адвярнуць убок, адысці ці пераскочыць іх. Я буду пад імі, яны задушаць мяне, я нават і не прыкмечу, як гэта адбудзецца, ніхто не прыкмеціць, таму што знешне гэта на самай справе непрыкметна. Усё выкрыецца толькі потым, калі прыйдзе час азірнуцца і падвесці вынікі. А іх няма.

Дык вось, дзіва першае з маёй далёкай памяці. Уласна кажучы, нават не дзіва, а сама аголеная памяць аб мінулым, аб вёсцы майго дзяцінства, аб тым, якая бязглуздзіца і лухта ў той памяці, крывым люстэрку душы, якімі казкамі, паданнямі і байкамі жывіў і ўсцешваў я ўсе гэтыя гады сваю душу. У тайніку яе была схавана прыгожая казачка пра дзеда, які жыў на беразе рэчкі. У маладосці ён быў адважным савецкім разведчыкам, а калі састарэў, страціў зрок, набыў замест вачэй палку-кіёчак, і гэты яго кіёчак з грушы-дзічкі неадступна стаяў перад маімі вачыма: адпаліраваны да бляску, трохі крываваты. Звалі таго дзеда Піліпам, і быў ён славуты яшчэ і тым, што меў дзвюх жонак, не двойчы жаніўся, не развядзенец які-небудзь ці ўдавец, а іменна дваяжэнец. I абедзве жонкі жывыя, і жылі пад адным дахам. Адкуль, хто ці што навеяла мне гэтыя турэцкія матывы, я не ведаю. Але вось здавалася, добра помнілася, што ёсць такі дзед Піліп. Сівы і лёгкі, як адуванчык, і дзве жонкі каля яго. Адна старая, другая — крыху маладзейшая. Я нават памятаў іх твары, як яны хадзілі па двары, як адна з іх брала крукам ваду з калодзезя, цягнула вядро, злёгку схіліўшыся назад, другая палола ў гародзе грады. А дзед Піліп, гэткі сівы, трохі гарбаценькі султанчык, стаяў на ганку, абапіраючыся на свой кіёчак і невідушча ўсміхаўся сонцу, міру і згодзе паміж жонкамі. Такое вось глупства і лухта мроіліся мне. Глупства і лухта — так было і папраўдзе. Папраўдзе жыў на беразе рэчкі зладзеяваты дзядок па мянушцы дзед Люлька, а звалі яго Ахрэмам. I ніколі не быў ён ні разведчыкам, ні дваяжэнцам. I відушчы, глядзеў на ўсе вочы на дарогу. Адразу ж угледзеў мяне і зацягнуў да сябе ў хату. Зацягнуў, назваў маё імя і прозвішча. Вось гэта было дзіва. Я ж нікому не адкрыўся яшчэ, быў проста чалавекам з натоўпу адпачываючых, што акупіравалі бераг і рэчку. Адкуль жа ён ведае мяне? А ён не толькі ведаў маё імя і прозвішча, але і тое, дзе я працую, таму што адразу завёў гаворку, пачаў прасіць, каб дапамог яму, інваліду вайны і працы, набыць машыну. Гэтая яго просьба была такой нечаканаю, што я не спытаўся ў яго, адкуль ён мяне ведае, ведае ўсё пра мяне. Пытанне такое ўзнікла пазней ужо, калі прайшло ашаламленне і з'явілася мноства яшчэ пытанняў. Я не вельмі прыслухоўваўся да слоў дзеда, усё імкнуўся згледзець, дзе яго жонкі. Але не тое што дзвюх, адной не змеціў. Толькі кіёчак яго пазнаў адразу, той, знаны ўжо мной кіёчак, з грушы-дзічкі, пакручасты, адпаліраваны да бляску, а месцамі і закаравелы ад дотыку потных рук.

— Дзядуля,— сказаў я яму,— машынамі я ж не распараджаюся. Дый навошта яна вам. Вы па двары і на трох нагах ужо ледзь ходзіце.

— А ты не глядзі, як я да ўборнай хаджу, ездзіць буду шпарка. Унук мой у горадзе жыве, яму машына трэба.

— Хай унук і купляе.

— Так-та яно так, ды ільгот у яго на машыну няма, а без ільгот грошай не хапае.

— А што я магу зрабіць? У мяне таксама ні грошай, ні ільгот.

— Грошай я ў цябе не прашу, а ільгот і сам магу табе пазычыць. Ты павінен распісаць аб усім. I дадаць яшчэ ад сябе, што жыву я з унукам, тады ўнуку машыну выдзеляць, каб мяне вазіць.

— Дык не жывяце ж вы з унукам. З бабкай, з жонкай жывяце,— сказаў я, яшчэ спадзеючыся, што мо і не ўсё ў той колішняй казцы лухта. Але дзед Ахрэм разбіў гэтыя спадзяванні, звёў гаворку зноў на машыну. I развітваліся мы не задаволеныя той гаворкай. Дзед уцікнуў мяне:

— I машыны не можа здабыць, а яшчэ свой, называецца. Малы быў, у гуркі ў мае грады лазіў...

Гэта было ўжо хлусня. Я, канечне, лазіў у гуркі, але не ў гарод дзеда Ахрэма. Дзетдомаўцы не чапалі град тых, хто жыў блізка каля дзетдома. Але справа была не ў тым, я адчуў прыкрасць, бо страціў сваю казку, як страціў яшчэ адну казку, не такую ўжо таямнічую, хутчэй страшную, жахлівую. Згодна ёй, у гэтых мясцінах блукала недзе здань, прывід. I я бачыў той прывід, сустракаўся з ім у дзяцінстве, мог паклясціся, што сустракаўся. Улетку, на самым пачатку яго, маланка забіла на картаплянішчы жанчыну. Калі надышла навальніца, яна якраз палола ці акучвала картоплю, схавалася ад дажджу пад дубам. У той адзіны сярод поля дуб і пацэліла маланка. Прыгадваю, што я яшчэ бегаў да таго дуба, глядзеў, што нарабіла там маланка, узарала зямлю каля каранёў яго, як кратовымі норамі, патычыла зямлю, нібы бізуном са свінчаткаю, прайшлася і па самім дубе. Успарола да жывога дрэва кару на ім. Мяне тады яшчэ ўразіла несправядлівасць таго, што адбылося, несправядлівасць нябёс, што наслалі смерць іменна гэтай жанчыне. У яе засталося без бацькі, без бабулі нават шасцёра дзяцей. А маланцы ж усё роўна было каго забіваць, магла яна знайсці і якую-небудзь бяздзетную жанчыну ці старую, калі на тое пайшло, калі ёй ужо абавязкова патрэбна было каго-небудзь забіць, магла б пацэліць і ў дзетдом, сёння ў мяне язык не варочаецца сказаць — у мяне. Але тады, у дзяцінстве, я, здаецца, быў не супраць, каб тая маланка знайшла мяне. Жанчыну пахавалі, але яна пачала з'яўляцца ў вёсцы. I аднойчы ўвечары ці ўначы мне давялося ісці міма яе хаты. I я наперад ужо быў напужаны. Загадаў сабе праскочыць сіроцкую хату, не гледзячы, заплюшчыўшы вочы. Але адначасова разам са страхам я адчуваў і неймаверную цікаўнасць. Хаця цікаўнасцю гэта цяжка назваць, гэта было нешта іншае. Адмаўленне, нявер'е ці, наадварот, вера ў тое, што ёсць, існуюць на свеце здані і прывіды, загадалі мне глядзець на ўсе вочы. I вось я, гледзячы на ўсе вочы. ішоў нейкімі штуршкамі, суладна з крывёю, што спалохана пульсавала ў маім целе. Не хацеў, а пазіраў, утрымліваючы ў вачах усё да драбніцы: дарогу, хаты, сонечнік каля плота, хлеў, дрэвы, што раслі каля яго, слівы. Здаецца, бачыў і самыя слівы на дрэвах, цьмяныя ўначы, з шэрым налётам. Хацеў, каб уся мая ўвага была прыкавана да гэтых сліў, загадаў сабе засяродзіцца на іх. Але ў мяне нічога не атрымалася, таму што якраз там, сярод сліў, і стаяла здань, жанчына ў белым, высокая, крыжом развёўшы рукі ад аднаго да другога дрэва. Стаяла і пазірала на дзверы сваёй хаты. Я не вытрымаў — і пабег. I тут зямля пад маімі нагамі стрэліла, як са стрэльбы, а мо нават і з гарматы. Мяне адарвала ад зямлі, я нібы выключыўся, страціўшы прытомнасць, паляцеў. Але гэтае выключэнне і палёт былі вельмі кароткімі. Як толькі ачомаўся, нагамі намацаў зямлю, я спыніўся. Цяжка цяпер сцвярджаць, што адбылося: ці то я забыўся пра здань, ці спрацаваў нейкі загад, нейчы голас пачуўся мне, і абудзілася ўжо сапраўдная цікаўнасць, але я павярнуў назад. Хацелася паглядзець, што там так ірванула, выбухнула пада мной, пабачыць варонку ці расколіну ў зямлі, расколіну да самага пупа зямлі, да ядзерца яе, выбух жа быў такой моцы, што я сам, здаецца, быў расколаты да самага ядра. Палохаючыся свайго ценю, увесь час косячыся на поўню, што завісла на небе, я зрабіў усе ж тыя пяць-дзесяць крокаў, што аддзялялі мяне ад месца выбуху, амаль літаральна прапоўз па сцежцы. Але не знайшоў ні варонкі, ні расколіны. На зямлі толькі ляжала жаба, якую я, пэўна, сам і раздушыў, наступіўшы на яе босаю нагой. Я няўцямна, але даволі доўга прыглядаўся да той жабы. Калі ж адвёў ад яе вочы, здань прасцірала свае рукі нада мною. I тут правал у памяці. Не памятаю нават, як я дапяў да дзетдома, да сваёй палаты, ложка і коўдры. Прыляцеў, прыбег ці даклыпаў ступою. Штосьці схавала ад мяне тая ноч, да чагосьці наблізіла і адпіхнула, вымусіўшы паверыць і адразу зняверыцца ў тым, што адбылося, якаясьці несумяшчальная празмернасць явы і фантазіі была ва ўсім гэтым, і тым не менш я надоўга, калі не назаўсёды, паверыў у жанчыну, маці, якая прыходзіць з таго свету, каб засцерагаць і ахоўваць сваю хату, спакой сваіх дзяцей. У хаце ж дзеда Ахрэма я развітаўся і з гэтай казкай. Развітаўся, пэўна, таму, што мінулае — гэта толькі наша памяць, жаданне, а не ява.

— У нашым сяле ад маланкі ніхто не загінуў,— адказаў мне дзед, калі я спытаў яго пра той даўні выпадак.— А каб гэта была яшчэ і жанчына, то і чорт ёй рады не дасць. Вось мая баба, восьмы дзесятак...

Я амаль бягом пакінуў падворак дзеда Ахрэма. Хутчэй, хутчэй на бераг рэчкі, дзе вада засталася ўсё ж нязменнаю. I там, на беразе рэчкі, мяне сапраўды чакала радасць. Яшчэ здалёку я ўбачыў дуб, пад якім летась ставіў палатку, ставіў, не зважаючы на разумную перасцярогу, на тое, што ў дуб часцей за ўсё і б'е маланка: авось абыдзецца, авось злітуецца. Але ж затое якая гэта асалода слухаць уначы той дуб, адчуваць яго знітаванасць з зямлёй і небам. I сам ён як прышэлец з сусвету, касмічны карабель галавой у небе, сярод зорак, а каранямі тут, з табою. I карабель мой, пасрэднік дзвюх частак свету, быў гатовы, здаецца, да старту, быў гатовы да старту экіпаж яго. Буслы-касманаўты віталі мяне, стоячы ў гняздзе на вяршыні дуба. Старыя птушкі вучылі маладых, бацькі дзяцей ставілі на крыло. Маладыя, струменьчык туману і дыму, слязінка і расінка, трохі палескай травы-сіўцу, белага палатна-кужалю і чорнай балотнай скрухі, іх гарачай чырвонай крыві, пазнавалі, уведвалі неба і шчасце лётаць у ім. Радасць, уцеха і жах былі туга скручаны і змешаны ў іх, як і ў дзяцей чалавека; старыя буслы, мусіць, не без гразьбы, аплявух і выспяткаў падганялі маладых да краю гнязда, у бездань: наканавана прапасці — прападзяце, лятаць — паляціце. I маладыя лёталі, яшчэ не ведаючы моцы сваіх крылаў, а мо і не вельмі давяраючы ім, зведвалі спачатку зямное прыцяжэнне, нейкі міг каменем падалі на зямлю, імгненне, падхопленыя небам, падобна птушынаму пяру на ветры, драбывалі ў штопары і адразу ж выходзілі са штопара, на ўсю шырыню распасціралі крылы. Утаймоўвалі неба і зямлю, жах, што збіўся ў камяк пад аховаю пуху і пер'я, і планіравалі над зямлёй, спачатку толькі прама, а потым і ўкруга, укруга дуба, па арбіце дуба, хаты сваёй, падаючы хаце голас, пераказваючы ёй і сонцу сваю радасць. I гэтая іх радасць перадалася і мне. Іх дуб быў і мне хатаю. I маю хату ўпадабалі буслы, яны зычылі мне шчасця. А буслы ж пераборлівыя, абы-дзе і абы ля якой хаты не стануць рабіць сабе кубло, гаспадар хаты павінен нечым дагадзіць ім, і характарам каб ён быў даспадобы ім. Хто ведае, мо якраз угоднага сабе характару, угоднага чалавека і шукае на свеце сабе бусел, сваяка свайго шукае і сам чалавек у другім чалавеку, і не толькі ў чалавеку, зверы, птушцы ўгоднае сабе. I я таксама шукаў птушку ці звера. Я хацеў стаць ім сваім, хацеў бы парадніцца з імі, мне здавалася, што некалі мы былі ўжо роднымі, толькі жыццё развяло нас, але ж як развяло, так яно павінна і звесці. Гэта ж праўда, сыходзяцца ў жыцці канцы з канцамі, зліваюцца рэкі, сыходзяцца дарогі. Толькі мала каму з нас выпадае дайсці да зліцця тых дарог, мала хто даходзіць і з птушак і звяроў. I ці не запозніцца зусім такое зліццё. У маёй вёсцы ўжо шкадуюць, што можа спазніцца, што хутка знікнуць пчолы, потым рыба, а потым і чалавек. Гэта, пэўна, з Бібліі, не ведаю. Але, адкуль бы яно ні было, старыя людзі бачаць і разумеюць сэнс і прадвесце гэтага. I прадвесце, знак гэты, па іх меркаванні, спраўджваецца. Пчолы ў дзедаўскіх борцях вакол вёскі ды і ў вуллях у самой вёсцы ўжо зводзяцца, амаль звяліся, добра, калі прыйдзецца на кожную з дваццаці борцяў па адной пчалінай сям'і. Рыба прападае на вачах... Але гэта я забягаю наперад, заскокваю ў дзень сённяшні. А ў той дзень гадоў дзесяць назад я быў вельмі рады буслам на маім дубе. I дуб той, як пазней ужо даведаўся я, сапраўды мой, яму было дадзена маё імя. I гэта ўжо на самай справе здавалася неверагодным, было падобна на цуд, чараду дзівос і цудаў, якія пачаліся і працягваліся з першага майго кроку, калі я другі раз наведаўся ў вёску, якая гадавала мяне.

Начаваў я, не ставячы палаткі, пад дубам, у спальніку. Карэнне яго было мне замест падушкі. Я праляжаў амаль усю ноч, так і не звёўшы вачэй, упёршыся цемем у ствол, адчуваючы галавой цеплыню яго шурпатай кары, як далоні матчынай, слухаў дуб і сон буслоў, часам у напаўдрымоце мне здавалася, што я чую іх галасы. Я папружваўся, спрабуючы разабраць, пра што яны гавораць. Але, канечне, нічога не чуў, таму што буслы паводзілі сябе ціха, нібы іх і не было на дубе, нібы яны зліліся з дрэвам, растварыліся ў ім. I сам дуб быў нямы, за ўсю доўгую ноч ні разу не азваўся, нават цёку сокаў не было ў ім чуваць, дрэва ўсё роўна як змярцвела, страціла пульс. Гэта я пазней ужо даведаўся, што іменна так і адпачываюць дубы, спяць мёртвым сном, не тое што іншыя дрэвы, хвоя ці асіна.

А раніцай, ледзь толькі развіднела, узышло сонца і пачаліся зноў бусловыя вучэнні, прыйшоў Мар'ян. Падышоў да мяне, як усё роўна мы з ім толькі ўчора развіталіся і ўчора ж дамовіліся сустрэцца. I не проста сустрэцца, таму што Мар'ян з'явіўся не як госць, не з пустымі рукамі, прынёс з сабою сякеру і пару дошак. I я ніяк не мог уцяміць, навошта тыя дошкі, а ён паклаў іх і падаў мне руку:

— З прыездам,— назваў маё імя і прозвішча, нават мянушку маю прыгадаў. Дурную, зрэшты, мянушку. Манах. Яна прыляпілася да мяне з-за блакітнага колеру штаноў, якія выдалі мне на складзе.

— Ну, здароў, Манах у галубых штанах,— напомніў мне аб дзяцінстве Мар'ян. I, як у дзяцінстве, я стушаваўся перад ім, час нічога не перамяніў у нашых з ім адносінах. I цяпер ён заставаўся для мяне дырэктарам дзіцячага дома. А Мар'ян, здаецца, змяніўся, у яго словах адчуў нейкую няёмкасць і нават найгрыш нейкі. I вось гэта ўжо мяне здзівіла, не памяць яго, тут нічога дзіўнага я не бачыў: дырэктар, здавалася мне, абавязаны помніць кожнага свайго выхаванца, на тое ён і дырэктар. А вось тое, што ён выглядаў крыху збянтэжаным, кінулася ў вочы: хіба ж багі бялтэжацца. А ён быў мне, ды і не толькі мне, сапраўдным богам. Перад вачыма і зараз яго першае з'яўленне, тое, як ён упершыню зрабіў ласку, прыкмеціў мяне. Чышчу, пратаю калодзезь каля сталоўкі. Занядбалы, зацягнуты пяском калодзезь, амаль без вады. Я як капаю яго нанава. I добра-такі ўжо навыкідваў пяску, таму што мне цікава дайсці да вады. Мо наскочу на возера, на крыніцу, фантан. I я спяшаюся, спяшаюся, аж са скуры вылузваюся. Апаражняю чарговае вядро ад пяску. На непакрытую галаву кладзецца нейкі цень. I адразу ж цела ахоплівае прахалода, не смаліць сонца патыліцу. Падымаю вочы. Хромавыя, афіцэрскія, наваксаваныя да глянцу боты. Боты пагойдваюцца, то абцасам, то наском упіраюцца ў зямлю, я не зводжу з іх вачэй, паволі падымаю вочы ўгару, ужо ведаючы, каго зараз убачу, і таму адчуваю здранцвенне ва ўсім целе, млоснасць нейкую нават. Але ўсё роўна прагну зазірнуць яму ў вочы, якія яны ў яго, што адаб'ецца ў іх: пагарда да таго, што я тут накалупаў, мне ж здаецца, што я зрабіў вельмі мала, ён мо і не захоча змеціць мяне. Вочы сінія, не яркія, а так, спакойна-сінія, і, здаецца, у іх здзіўленне:

— Ты адзін тут?

Я тут адзін. Не ведаю чаму, але адзін. Пэўна, вельмі лёгкая і пустая гэта работа, забаўка, таму мяне і паставілі аднаго.

— I гэта адзін ад самай раніцы і столькі пяску накідаў?

Маўчу, папраўдзе ж ад самай раніцы і ўсяго столькі накапаў.

— З якой сам сям'і?

Зноў не ў лад. Хто яго ведае, з якой я сям'і, звычайнай, якой ужо няма. Я апускаю вочы долу, пазіраю на дырэктаравы боты.

Дырэктар дзіцячага дома дапамагае мне:

— Бацька, маці кім былі, служачыя, рабочыя, сяляне?

Не дачакаўшыся адказу, праўдзівей, не чакаючы яго, кладзе далонь на маю стрыжаную пад Катоўскага галаву:

— Малайчына, цягавіты. Гаспадаром вырасцеш, бачу,— і адыходзіць, парыпваючы на хаду бліскучымі на сонцы ботамі. Не разумею, шчаслівы я ці няшчасны, задаволены ці пакрыўджаны тым, што ён ухваліў мяне. Я хацеў мець такія, як у яго, боты, калі вырасту, канечне. Не адмоўлюся і цяпер, замест узнагароды, за тое, што цягавіты. Але боты знікаюць у спапялёным ад гарачыні поўдні. А я застаюся, дакопваюся да вады, плачу ў куточку калодзезя, успамінаючы бліскучыя боты, гледзячы, як цурком б'е з-пад зямлі празрыстая, што сляза, вадзіца. Калодзезь той пазней сталі зваць Манахавым.

Цяпер Мар'ян стаіць перада мною ў чаравіках, а вочы ў яго, як і раней, сінія, задуменна-сінія. Цікава спытацца, ці помніць ён той спякотны поўдзень і мяне ў ім. I ці быў ён, мо я зноў усё выдумляю. I я ўжо наважыўся быў спытаць яго, але Мар'ян апярэджвае мяне.

— Дуб у вёсцы, як толькі ты летась паехаў адсюль, назвалі тваім. А ўвесну, бачыш, буслы аблюбавалі яго.

Я маўчу, у горле даўкі камяк, чаго, дробязь і глупства ўсё гэта. Ну, назвалі і назвалі, маглі б і не назваць, нічога б не здарылася. Так, але адкуль вёска даведалася, што я тут быў, хто пазнаў мяне? Сам жа я, здаецца, і не жыў тут, а калі і жыў, то даўно знік, як памёр... Памяць, мая памяць, што ты робіш са мною? Хто ты і чаму такая? Хто я сам і навошта вось так зладзеявата крадуся па жыцці? Чаму ты такая цяжкая, памяць? Усё ж было, мінула, прайшло. Я з'еў ужо ўсе свае пуды солі, вычарпаў лыжкі дзёгцю. Але ў кожнай лыжцы дзёгцю была ж заўсёды і кропля мёду, а ў пудзе солі — лыжка цукру, I я ні пра што не забыўся, нічога не выракаюся. Я не хачу заграбаць сваю памяць. Наадварот, я імкнуся адгрэбці смецце, як калодзезь у дзяцінстве зноўку капаю — убок, убок, бруд, трэскі, гразь, да белага пяску, да вады, да вады, як слязінка, празрыстай, крынічнай, прафільтраванай пяском, дзе і пясчынка кожная, абмытая вадой, аж блішчыць, як залацінка. Чаму ж я не магу так адмыцца, вышараваць сваю памяць, чаму ў мяне ніяк не атрымліваецца падабраць ключы да сваёй уласнай памяці. Чароўны ж ключык залаты ў часы майго дзяцінства быў амаль што ў мяне ў кішэні. Але аб ім, аб залатым ключыку, якім можна адамкнуць усякі замок, расчыніць усе дзверы, далей. Уласна кажучы, аб ім я ўжо напісаў, мне трэба быў адзін толькі радок да таго, што напісана пра залаты ключык. Але што зробіш, такі ўжо гэта, мусіць, ключык, што і радка аб ім не выйшла стварыць. Хай жа будзе мая памяць аб залатым ключыку без пачатку ці вось з такім ірваным і блытаным пачаткам, які я дапісваю зараз. Дапісваю, таму што пагоня за радком прымусіла мяне парваць усё тое, што было напісана раней. I цяпер я пішу нанава, праўдзівей, пераказваю тое, аб чым хацеў напісаць.

Я набыў у вёсцы хату. Навошта яна мне спатрэбілася? Каб я ведаў гэта сам. Мо таму, каб напісаць гэтую кніжку... Не, тысячу разоў не, таму што я і сёння яшчэ не даю веры, што кніжка гэтая напішацца. Пасля таго ўжо, як памёр Мар'ян, я прыехаў у вёску і даведаўся, што прадаецца хата. Прадаецца хата, тая самая. якую я некалі разам з дзетдомаўцамі ратаваў ад агню. I мы ўратавалі яе тады на маю бяду...

Гэта быў наш і толькі наш востраў, дзетдомаўскі. Больш на гэтым свеце мы нічога не мелі. Адзенне, ежа, пасцель, дах над галавою — усё казённае. Толькі гэты кавалачак зямлі паміж рэчкай і яе рукавом — Стрэлкаю — наш. Рагатку з кішэні маглі выцягнуць, адабраць, чамадан з-пад ложка выкінуць і спаліць, морду, твар, здавалася б, беспадзельна ўжо твой — скрывавіць, новыя чаравікі падмяніць старымі. Але адабраць у нас востраў з яго дубамі і ясакарамі, небам над ім, сонцам і рэчкай Пятлянкай — не і не, не нарадзіўся на свеце яшчэ такі чалавек, што здолеў бы зрабіць гэта. Наша і толькі наша. Мы нават адвучылі выхавацеляў пазіраць у яго бок, чапляцца да нас, калі мы па востраве. Раз ці два ў вясну па вялікай вадзе, калі выхавацелі спрабавалі нас выкурыць з вострава, пакінулі іх там начаваць — адагналі з вострава ўсе лодкі — і з таго часу ўладарым на сваёй зямлі самастойна. I ў той дзень мы апынуліся на востраве той парою, якую павінны былі адседжваць у школе. Адбылі два ці тры ўрокі і толькі намерыліся з Лепікам, Мысам Пожнем развітацца са школай, збегчы на сваю зямлю, як у вёсцы здарыўся пажар. Пашчасціла ўсім, не толькі нам, мы сыпанулі з класа, як гарох са струка, нібы гарэла не хата, а сама школа. Больш за сотню дзетдомаўцаў ды амаль столькі ж вясковых дзяцей. Сёння, па шчырасці кажучы, беглі мы зусім не таму, каб патушыць той пажар, хутчэй на відовішча нейкае. Але агонь і бяда самі падказалі нам, што трэба рабіць. Прыбеглі, калі дагарала ўжо крытая чаротам страха. Дагарала весела і горача, схапіліся агнём скамянелыя ад свайго доўгага веку, сухія, як порах, сцены. У вёсцы ўжо ніхто і не спадзяваўся, што хатку тую можна ўратаваць. Усіх непакоіла іншае: каб агонь не перакінуўся далей, і кожны тушыў пажар, азіраючыся на сваё селішча, бесталкова і мітусліва. I толькі дзетдомаўцы, школьнікі, як пажарнікі ці салдаты, хуценька расцягнуліся ў ланцужок. Адны набіралі і падавалі ваду, другія, каму не дасталося вёдзер, жменямі сыпалі гарачы, што прысак, пясок. I не столькі вадой, як вось так, па жменьцы пяску, што ўбірала дзіцячая далонь, прытушылі, збілі полымя. Неверагодна, але так было, кожны па пясчынцы, па каліву пяску — прыгнялі, прыдушылі агонь. I сёння я з хваляваннем успамінаю гэтую чараду счырванелых дружных далонек, што выставілі дзеці насустрач стыхіі. Шмат чаго могуць зрабіць дзіцячыя рукі, якая ў іх сіла, што можна супрацьпаставіць ім. Здзіўляюся, хвалююся, хаця і ведаю сёння, што дзіцячая далонь можа суцішыць самы нясцерпны боль, уціхамірыць самага лютага сабаку, супакоіць нават вар'ята.

А тады мне здавалася, што мы нічога таксама надзвычайнага не зрабілі, але на свой востраў выправіліся з чыстым сумленнем. Не дурныя ж мы былі, каб зноў пайсці ў школу і сесці за парты. Пайшлі на востраў на цэлы дзень, адмовіўшыся і ад абеду. Але ў гарачцы можна адмовіцца ад усяго, а есці крыху пазней засмактала, аж жываты звяло, хаця да вечара мы па горла нахлябаліся рачной вады, падсмажыліся на сонцы, загаілі ўсе свае болькі, што атрымалі на пажары. I тут адчулі, што голад сапраўды не бацька, пачалі марыць, што б і колькі б з'елі цяпер, каня б умялі, не менш. I вось там, на востраве, марачы і мроячы так, Мыса Пожня, шапялявячы, пад вялікім сакрэтам адкрыў нам тайну, што можна сытым хадзіць усё жыццё, есці хлеб ад пуза і кожны дзень, усё можна, трэба толькі знайсці залаты ключык.

— I хлеб — гэта сепуховіна, станы, хоцес новыя, суконныя сі серсцяныя, пазалуста. А хоцес — і двое. Усё мозна... Усе дзверы адкрыес і сто хоцес украдзес.

— А які ключык? — спытаў Лепік.— Увесь залаты?

— Не дзеравянны з, канецна.

— Я не пра тое. Літаркамі так выпісана «Золотой ключик» і намаляваны вось такі во ключык.— I Лепік на пяску намаляваў ключык і вывеў літаркі.

— Тоцна такі,— сказаў Пожня.

— Я ведаю, дзе ён ляжыць, я бачыў яго! — закрычаўЛепік.— Ён побач з намі, пад нашым бокам.

Мы з Пожнем не паверылі. Усё тайнае, таямнічае, што, знаходзілася побач з намі, мы ўжо ведалі. I дырэктар нашага дзіцячага дома, канечне ж, вельмі багаты чалавек, есць аладкі з маслам не толькі ў святы, а пэўна, і ў будні. Гэта мы бачылі самі, калі вечарам зазіралі ў яго вокны.

Але і ён не мае таго ключыка. Не мае, таму што круглы год носіць адны і тыя ж штаны. А дачка яго, Светка, дык тая з вясны босая бегае па вуліцы. А больш ніхто ў вёсцы не нагадваў нам чалавека, у кішэні якога мог бы ляжаць залаты ключык.

— Хлусіш, Лепік,— у адзін голас з Мысам сказаў я і дадаў ад сябе: — Калі і ёсць на свеце залаты ключык, толькі ў Маскве ў аднаго чалавека.

— А вось і не ў Маскве, каб мне з месца не падняцца. Зямлю грызці буду, бачыў на свае вочы, Мыса, я твой ключык. Зямлю грызці буду, бачыў. А хочаце, пакажу сёння ноччу і вам.

— Еш зямлю спачатку,— загадаў Мыса.

Лепік паслухмяна пачаў есці зямлю, ды са смакам такім яшчэ, без булды, як кажуць, разам з трэсачкамі, карэньчыкамі і крылцамі нейкіх жучкоў. Але ўсё роўна ён нас не пераканаў: што Лепіку зямля — цукар. Ён гліну, як здобнае цеста, толькі так глытае, без усякіх клятваў. I не толькі ўлетку, але і ўзімку. Адкалупне ад печы — і ў рот з мелам разам.

— Стаў, рысуй на пузе крыж,— патрабавалі мы другой клятвы.

Лепік намаляваў, чыркнуў пазногцем па жываце.

— Не так. Вось шкло, шклом. Да крыві і на ўсё пуза.— Мыса дастаў з кішэні зялёнае шкельца, якім мы распальвалі на востраве касцёр. Лепік, не раздумваючы, сатварыўсабе крывавы крыж на пузе, і кроплі крыві завіслі на кончыках гэтага крыжа. Гэтая кроў і пераканала нас: не хлусіць. Вымусіла паверыць, таму што мы хацелі верыць і ўдушы заўсёды верылі ў самае неверагоднае, калі былі на адзіноце, і аспрэчвалі гэтае ж неверагоднае, калі паблізу з намі быў нехта яшчэ, баючыся, што нас абсмяюць.

У тую ж ноч мы пайшлі ў паход па свой чароўны ключык. Нам здавалася, што ён схаваны за сямю пячаткамі і ў такім месцы, куды дзетдомаўцам і паткнуцца нельга. А, як сцвярджаў Лепік, ён знаходзіўся за крок ад нас, у халупцы пад інвентарным нумарам 301. Мы самі, сваімі рукамі будавалі тую халупку, самі здабывалі лес пад яе, біліся смертным боем з плытагонамі, і дырэктар нашага дзіцячага дома кіраваў тым боем, таму што яму і нам патрэбна была гэтая халупка, сталоўка трэба была дзетдому. У старой сталоўцы пагранічнікаў нам было цесна, ды яна ўжо і пахілілася, а лесу, каб адбудаваць новую, чамусьці доўга не адпускалі. Не давалі, і ўсё, хаця мы жылі сярод таго лесу, дубровы і гаю. I нават больш таго, не гай і не дуброва, а самае сапраўднае казачнае дзіва, куды дзіўней чароўнага залатога ключыка, на сённяшні мой погляд, знаходзілася непадалёку ад нашага дзіцячага дома. Яно ахапіла і захапіла нас. Мы раслі ў ім, як растуць усе нармальныя дзеці пры бацьках, зведаўшы, што такое ласкавая матчына рука. Але на той час мы не здагадваліся і не разумелі гэтага, адвечная наша бяда: тым, што маем,— не даражым, плакаць пачынаем, калі ўжо толькі згубім, увесь час думаем, як злавіць, упаляваць жураўля ў небе, а сініцы скручваем галаву. Мы праглі цуду, чартаўшчынкі, а гэтае чорт ведае што, ад чаго мо і самому чорту млосна рабілася, трымалі ўжо ў сваіх руках. Трымалі тое, чаму і сёння я не магу прыдумаць назвы. Сказаць проста — рэліктавы гай — не паварочваецца і язык. Але куды дзенешся, рэліктавы дык рэліктавы, хай застаецца безаблічна і суха, як у даведцы, як засталося гэта ў памяці. Даведкі ж таксама патрэбны, і часам яны куды больш праўдзівыя за нашу коснаязыкую лжывую прыгажосць, таму што дакументальна пацвярджаюць мінулае. Дык вось у тым рэліктавым гаі раслі бук і граб, лістоўніца, кедр і ясень, клён, ліпа і яшчэ дрэвы, назваў якіх мы не ведалі і сёння ўжо не ўведаем, пробкавыя суседнічалі са звыклымі нам бярозамі, хвоямі, ядлоўцам. Звар'яцелыя нейкія дрэвы, якія нічога не ведалі, не падазравалі нават, што яны не павінны тут расці, не павінны суседнічаць, што сонца, нябёсы і творца развялі іх па розных краінах і нават кантынентах, паралелях, мерыдыянах. А яны сышліся, сустрэліся каля сірочага прыстанку, нібы тут прызямліўся колісь нейкі касмічны карабель, што пацярпеў крушэнне, імкнучыся да іншых планет ці з тых планет, з сусвету прыляцеўшы.

Касмічны карабель, сусвет, планеты — усё гэта, канечне, сённяшняе. Што мы ведалі ў тыя дні аб іх, хаця і мы былі ўжо тады дзецьмі радыё і кніг, але наша фантазія не-не ды і паварочвала нас да пытання нашых дзедаў: а ці ёсць людзі за Гомелем? I, нягледзячы на тое, што наш дзетдомаўскі «Огонек» браў Маскву, мы таксама, як і старыя палешукі, верылі, што калі ёсць людзі за Гомелем, то дробненькія, а гай — якое ў ім дзіва, калі ён побач. I што з таго, што дрэвы ў тым гаі круглы год зялёныя і жывуць у ім дзівосныя птушкі, вялізныя і малюпасенькія, арлы, і, як мы іх называлі, калібры. Хаця гэта былі зусім, пэўна, не калібры, проста вельмі маленькія птушкі, крыху большыя за чмяля. Але мы хацелі і так называлі іх: калібры. Тое-сёе, як бачыце, мы ўсё ж ведалі, і былі ўпартымі ў сваім веданні, а праўдзівей, няведанні. Разам з «Падзеннем Берліна» і «Тарзана» глядзелі. I ніхто не здолеў бы ніколі выбіць з нас гэтае веданне ці няведанне, загадаць, каб звалі тых птушак інакш, таму што мы самі былі туземцамі, тубыльцамі, індзейцамі, калі вам гэта падабаецца. I мелі мы сваю тубыльскую мову, недаступную дарослым, мову, на якой мы гаварылі нават пры нашых выхавацелях пра самае патаемнае, не баючыся, што яны падловяць нас. Напрыклад: шытызы, кішук шызы, шайдасы асычку шасы. Зразумелі? А гэта ж у перакладзе на нашу мову: дай прыкурыць. I таму мы зусім не бянтэжыліся, калі называлі нашу беларускую птушку — калібры, тым больш што яна нагадвала сапраўдную калібры, і з дзяцінства, з той дзетдомаўскай маёй пары, я яе больш і не бачыў. Яна канула ў мінулае, як у ваду, і як не было яе, нібы і дзяцінства не было, ні птушкі, ні гаю — нічога.

А мо і на самай справе не было ніякай птушкі... Не, была, ды знікла раптоўна, пе дачакаўшыся, пакуль мы вырасцем, пакуль народзяцца і нашы дзеці, народзяцца і пацешацца, гледзячы на яе, знікла разам з рэліктавым гаем, прышэльцам з далёкага часу і цёплых краін, госцем невядомых нам на нашай зямлі планет, якія невядома з кім знаёмяць нас, аб нечым сведчаць, ад нечага папярэджваюць, нешта гавораць нам, а мо выказваюць, што такое простая чалавечая радасць. I вось гэтую радасць знішчылі. Высеклі ліпы, выразалі кедры, выкарчавалі лістоўніцы, коркавыя дрэвы мо і самі зніклі, як выпарыліся, расталі, якая ж карысць нам тут ад таго заморскага коркавага дрэва, паспускалі на зямлю арлоў і арланаў, падрэзалі крылы ў сокалаў і беркутаў, а калібры, пэўна, ператварыліся ў дым, шэра-руды такі, як ад грыба-пыхалкі: наступілі на яго ўлетку — быў ён і знік, пых — і няма. Толькі рудое воблачка над травой і халадок па скуры. Усё з'ела, звяла сякера, розум ці безразважнасць. Раёну не хапіла зямлі пад кок-сагыз ці яшчэ пад нешта там. Ад таго кок-сагызу сёння таксама не засталося ўжо і знаку, як і ад мноства іншага, чым у свой час спрабавалі апладніць гэтую зямлю, надаць ёй высакароднасці: кок-сагыз, лубін, ці люпін, кукуруза, торфаперагнойныя гаршчочкі. I нават сібірскім кедрам хацелі ўпрыгожыць. У адным месцы, каля дзетдома, рэчкі Пятлянкі, кедр, які ўжо рос там, адорваў чалавека арэшкамі, высеклі, каб праз гады тры-чатыры, шчыра забыўшыся пра тое, пачаць садзіць на новым месцы кедравы бор. I цягнулі саджанцы праз усю краіну, везлі самалётамі з Заходняй Сібіры, утыкалі ў чорную зямлю. Леснікі, а ў іх ліку ўжо і дзетдомаўцы, што к таму часу падраслі, палівалі тыя саджанцы потам сваім. Не дапамагло. А якая цудоўная была кампанія па нарыхтоўцы курынага памёту. У той кампаніі ўдзельнічалі нават ужо і мы, дзетдомаўцы, ганяліся, здабывалі той памёт з-пад кожнай куркі і кожнага пеўніка. Дзе ён цяпер, адным бы хоць вокам зірнуць на цуд-колас, які ўзняўся на тым памёце, зірнуць бы на цуд-галаву, якая знесла такую высакародную ідэю. Усё забылася, усё адышло ў небыццё пад смех і стогн палескіх вёснаў і зімак, не засталося ні засечыны, ні зарубіны на памяці тых, хто ішоў следам, як, зрэшты, і ад рэліктавага гаю.

Хаця ад гаю зарубіна засталася. Ды якая яшчэ! Я адкідваю тут паданні і казкі, якія складаюць аб ім сёння, прыгадваю толькі дзень мінулы. Плакалі ў той дзень людзі, плакаў прэсвітэр баптыстаў, у той час яшчэ няверуючы, былы партызан, упаўнаважаны па нечым ад раёна, ён заўсёды быў пры нагане і ездзіў па сяле на матацыкле. Прыйшоў да бога, прызнаў яго, калі пачалі высякаць гай, паставіў на вечны прыкол матацыкл, здаў ці ўтапіў недзе наган, пакінуў людзей, пабудаваў у лесе курэнь, як будавалі іх партызаны ці бежанцы ў час вайны. Жыў у тым курані да позняй восені, пакуль не выпаў снег і не прыціснулі маразы. А як толькі першая мяцеліца адпела гай, звяроў, якія вадзіліся ў ім, птушку калібры, зноў аб'явіўся сярод людзей. Сказаў, што было яму знаменне і ён увераваў. Выцягнуў з хаты ўсё магазіннае і на заводах зробленае, пакінуў адны голыя сцены і лавы, упрыгожыў гэтыя сцены ад рукі нісанымі баптысцкімі выслоўямі. Сярод гэтых выслоўяў цьмяна, безгалоса, без радыё, без тэлевізара жыве і сёння. I гэта яму належаць словы: спачатку знікнуць пчолы, потым рыбіны, а потым і чалавек. Мо гэта і ёсць яго знаменне, той знак, што пабачыўся і пачуўся яму, калі ён, як напаўвар'ят, жыў у адзіноце ў сваім курані сярод маўклівай пустэчы былога рэліктавага гаю. Не ведаю, а гадаць не збіраюся. Але пчолы ў яго сёння ўжо звяліся. Усе борці, што стаялі на дубах, асірацелі. Мор, клешч падушыў яго пчол. I не толькі яго...

Плакаў, шкадаваў гай Мар'ян Знавец, і я выпадкова быў сведкам таму. Прызнаюся заднім чыслом, мне было сорамна за яго. Доўга, вельмі доўга я ніяк не дараваў яму, не мог забыць яму тых колішніх ужо слёз. Мо і сёння я і мае сябры дзетдомаўцы не даравалі іх яму. Вельмі ж нікчэмнае, вартае жалю відовішча, калі плача мужчына, акалі ж плача сам бог — гэта наогул штосьці пепрыстойнае. Забіваць трэба такіх багоў, забіваць, як толькі завязваюцца ў іх слезы.

Мяне і яшчэ некалькі шкетаў прывялі ў кабінет Мар'яна на расправу і пакаранне. Мар'ян, вялікасны, як бог, сядзеў у сваім, зробленым з дубу, крэсле з высокаю, вышэй галавы, спінкаю, і стол перад ім быў таксама дубовы, вялізны, хоць у більярд на ім гуляй, і сукно на ім як з більярднага стала. Такія сталы, такія крэслы ўжо адышлі, а ў той час кіраўніка, які не меў бы іх, і ўявіць сабе было нельга. Мармуровы чарнільны прыбор з абавязковымі ў адной з чарніліц засохлымі мухамі, лічыльнікі — па правую руку; паперы і ўсялякая дробязь — па левую, а над усім і між усяго — афіцэрскі кіцель, чалавек у афіцэрскім кіцелі, які зашпілены на ўсе гузікі і пад падбародак на пару кручкоў — стаячы каўнер з бялюткім падкаўнерыкам. Але якраз на тую хвіліну каўнер у Мар'яна быў расшпілены, а падкаўнерык выдаваў трохі шэрым. Гэта ад поту, гэта мы, шкеты, увагналі яго ў пот, не памятаю, праўда, чым, што мы тады ўтварылі. Але, па ўсім, штосьці добрае, таму што нас знялі па яго загаду з гарышча, як часта здымалі і раней, бо мы любілі сваё старое гарышча. Любілі за тое, што там заўсёды было цёпла і ўтульна, добра гуляць, хораша думаць, проста сядзець, спаць — усё хораша. Заўсёды адчуваецца штосьці незразумелае і таямнічае ў падстрэшшы паміж каленамі пячных комінаў і ў грудзе смецця, назапашанага яшчэ з колішняга часу, шмат таямнічага і ў кублах, што звілі сабе канаплянкі паміж абшываннем і сценамі. Мы заўсёды там штосьці шукалі. Шукалі ўсё, што належала колішнім людзям, нашым дзедам, бацькам, мінуламу. Мінулае ж заўсёды пакідае аб сабе след, знак, памяць. Адыходзячы на той свет, мы пакідаем на зямлі ўсё, што некалі ўсцешвала нас, усё, што нажылі, цацкі, забаўкі, каштоўнасці, смецце, непатрэбшчыну і тое, без чаго мы як без рук, што неабходна нам на кожны дзень, кожную хвіліну. А ў нашай жа хаце некалі жылі пагранічнікі. I мы думкі не дапускалі, што ад іх засталося толькі гэта: былі, жылі. Не і не, сляды іх жыцця, прысутнасці на зямлі павінны быць куды больш значнымі і важкімі, чымсьці проста гукі, проста памяць. Пасля іх павінна застацца яшчэ штосьці, здольнае пацвердзіць, што мы ідзём за імі, ступаем у іх след. Іменна адбітак гэтага следу і патрэбны быў нам. Патрэбны да слёз, да сардэчнага замілавання, да слепаты, дрыжыкаў і спалоху ў пальцах. Ну, хаця б старую чырвонаармейскую зорачку, сплюшчаны, з'едзены часам гузік, пабітую спражку ад рэменя — і ўсё, нічога нам больш не трэба, бо нішто не здольнае больш так усцешыць нашу душу. Гэты гузік, зорачка, спражка, што ўзяў ты ў свае рукі, ужо ж не проста звычайная рэч — гэта прывітанне, усмешка, дараваная табе мо нават тваім бацькам ці братам. Шчырае прывітанне і лагодная ўсмешка і незнаёмага табе чалавека, які нарадзіўся нашмат раней за цябе, змагаўся і памёр за цябе. Ты — яго нашчадак. I зразумеў ты гэта не праз музей, дзе вакол усё толькі экспанаты. Дарагія, родныя, пазначаныя крывёю, але ўсё роўна экспанаты. Мінулае ж, сляды якога ты адшукаў сам, якое ты трымаеш у сваіх руках,— гэта ўжо і голас, і пагляд, сустрэча і развітанне. Гэта назаўсёды. I гэта зусім не мінулае — будучыня твая.

Так, корпаючыся ў мінулым, на гарышчы былой пагранічнай казармы, мы некалі шукалі сваю будучыню, у слупах пылу, змроку закуткаў, у якія не заглядвала і сонца, мы сталелі, пранікалі розумам у дзень будучы. Каб быць ужо да канца праўдзівым, трэба сказаць, што паводзілі мы сябе, шукаючы сваё мінулае і будучыню, як дзікуны, мо і ў той дзень учынілі там нешта дзікае, агіднае, мо нават хто з нас паленаваўся злесці на двор, збегаць да ветру, справіў сваю патрэбу на гарышчы. I тая наша несвятая вадзіца трапіла на дырэктарскі стол, на яго белы-бялюткі падкаўнерык. Так гэта было ці не, але ўгнявілі мы свайго дырэктара так, што ён і з твару змяніўся, палаў яго твар. I нашы вушы палалі, апякала босыя пяты пафарбаваная падлога дырэктарскага кабінета, якую мы ўшчэнт сплямілі пылам, што прынеслі на сваіх нагах з гарышча. Але ў тым мы былі ўжо не вінаватыя, ці ж па-праўдзе магчыма было ўстояць, не перабіраючы нагамі ў чаканні кары.

Збавенне было нечаканым і незразумелым. Да дырэктарскага акна падруліла «эмка», мы адчулі, што нам пячэ ў пяты яшчэ больш: каго гэта на ліха нам чорт наслаў, адна справа, калі цябе пакараюць свае ж не пры чужым воку. Заслужыў — а прымай. Вініцца і атрымліваць па карку навідавоку ў чужынцаў... Што мы, не людзі і пра годнасць сваю ўжо забыліся? Не хапала, каб усякія тут ездзілі і глядзелі, як мы плачам, бачылі, як дзетдомаўцы плачуць. Не плачуць яны. Не нарадзіўся яшчэ чалавек, які б вымусіў заплакаць дзетдомаўца, сем раз ён наперад аблезе і абрасце няроўна. Мы зацяліся, стаіліся, як некалі партызаны і падпольшчыкі: паліце нас на агні, рэжце на кавалкі, пасыпайце соллю — мы не вымавім і слова, слязінкі не выціснем. Усё гэта прамільгнула ў галаве кожнага з нас, і кожны цвёрда вырашыў сам сабе: стаяць, трымацца гэтага, ні ў каго не прасіць ні падтрымкі, ні парады, ні літасці. Усё гэта было ўжо ў крыві ў нас, як кажуць сёння, у тыповых умовах — тыповыя паводзіны.

I ўсё ж у той дзень мы не ўтрымаліся, здрадзілі сабе.

Мы плакалі. I дырэктар нашага дзіцячага дома даў запеўку таму плачу, паказаў, як могуць плакаць мужчыны. Мы трымаліся, як партызаны на допыце, і амаль не чулі, пра што гавораць прыезджыя з нашым дырэктарам, праўдзівей, чулі ўсё і слухалі на ўсе вушы, але паколькі гаворка нас не тычылася, то і словы іх у адно вуха ўляталі, з другога выляталі. Мы чакалі галоўнага, калі прыезджыя, а іх было тры, і ўсе па адзін капыл, усе ў напаўваеннай форме, як ва уніформе, тыя ж самыя адзежкі, з аднаго сукна і аднаго колеру кіцелі, як і ў нашага дырэктара, і пастрыжаны ўсе высока «пад бокс», і твары аднаго крою, асмужаныя да рудога, абсівераныя адным ветрам, і фуражкі ва ўсіх аднолькавыя, белыя, палатняныя, цывільныя, але на ваенны фасон пашытыя. Дык вось мы чакалі, калі чатыры пары сталёвых і бязлітасных вачэй сыдуцца і спыняцца на нас і мы, як зайчыкі, якіх неўспадзеў прыхапілі ў аўсе, порскнем сваімі вочкамі ў розныя бакі, а нас адразу ж зловяць, прыціснуць да зямлі, вымусяць прыціснуцца ў чатыры камандзірскія глоткі, і скочаць, пакоцяцца пад ногі нашы спалоханыя сэрцы, што ўжо знемаглі ад чакання, калі ж нас пакараюць і праз пакаранне памілуюць, адпусцяць на волю. Але час ішоў, а на нас ніхто не звяртаў увагі, мы адчулі ўжо нават сум. Нішто так не зводзіць, як чаканне. У душы мы ўжо мо і прасіліся, каб нас хутчэй прыкмецілі і пакаралі, адпакутуем сваё і прэч з гэтага кабінета да таго часу, пакуль нас зноў не падловяць на чым-небудзь. Але ж калі тое свята будзе, а цяпер, як кажуць міліцыянеры: грамадзянін, не трэба. Не трэба так здзекавацца з нас, дратаваць нас так чаканнем, і пра вашы дарослыя клопаты мы не вельмі жадаем ведаць і слухаць. Гаворка ж на самай справе ішла нейкая нецікавая, сумная, пра карчаванне, лес нейкі. Адзінае, што мы толькі ўспрынялі і адразу ж навастрылі, натапырылі вушы: лес будуць не толькі рэзаць і секчы, але і карчаваць, падрываць толам, узрыўчаткай пні. Здабыць шашку толу і глушануць у рэчцы сома — запаветная наша мара. I мы ўзрадаваліся, калі пачулі пра тол і ўзрыўчатку: не, недарэмна, не марна бавілі мы час у кабінеце дырэктара. А Мар'ян усё ж трохі дурнаваты, чаму ён так упарціцца, адмаўляецца, моліць прыезджых не губіць ласіны востраў, зубрыную затоку, не кранаць гаю. Дрэў яму шкада, ды колькі іх вакол, Маскву пабудаваць хопіць, нацешымся хоць, калі не ўкрадзём таго толу, паглядзім, як падрываюць пні, яны ж лятаць будуць... Ды і чаму гэта раптам не ўкрадзём, як гэта, не ўкрадзём, стырым, калі на тое пайшло, калі ўкрасці не пашанцуе, сцібрым. Радавацца трэба, а не глотку драць, даказваць, што нехта павінен прыйсці на той востраў, да той затокі, цар прыроды, зубр нейкі. Мо прыйдзе, а мо і не прыйдзе. Хто ж гэта ведае, што ў галаве ў таго цара. Ды і якія цяпер цары, знайшлі пра што гаварыць. Не, непрыстойна неяк паводзіць сябе перад прыезджымі Мар'ян, як сапраўды яны цары, а ён халуй іх. На коленцы вось упаў перад імі, паўзе да іх на коленцах, як не сорамна.