Koinot oqimlari

OLIM

Doktor salim Junsning bir yildan beri toqati toq bo‘ldi. Betoqatlik vaqt o‘tishi bilan kamaymaydi. Aksincha kuchayadi, Biroq o‘tgan vaqt uni Sark Razvedkasi shoshirmaslik kerakligiga o‘rgatdi. Chunki xizmatchilarning ko‘pchiligi ko‘chib kelgan florinliklardan iborat edi va ular o‘z obro‘lariga putur yetkazishni istashmasdi.

Bir kuni u Sarqda juda uzoq yashaganidan hatto boshmoqlari ham shu yerda ildiz otib ketgan qariya Ebl trantorlik vakil bilan suhbat qurdi,

— Nega sarkliklar davlat idoralarida o‘zlari chin dildan nafratlanadigan kimsalarning xizmat qilishiga yo‘l qo‘yadilar, — deb so‘radi Juns.

Ebl yashil may to‘ldirilgan qadahni tutar ekan, ko‘zlarini qisdi.

— Siyosat, Juns, — dedi u. — Siyosat. Hamma gap sarkcha mantiq bilan olib borilayotgan amaliy genetikada. Sarkliklar aslini olganda pachoq va bir tiyinga qimmat xalq, faqat bitmas-tuganmas oltin koni — florinaga ega bo‘lganliklari uchun kekkayadilar. Shuning uchun ular har yili florinaning shahar va qishloqlaridagi yigitlarning eng sara gullarini olib Sarkka o‘qishga jo‘natadilar. Bundayroqlarini turli qog‘ozlarni to‘ldirishga, arizalarga qo‘l qo‘yib turishga o‘tkazadilar, aql va iste’dod egalarini esa orqaga, florinaga yuboradilar, ular shaharlarda mahalliy hukmdor — rezidentlikka tayinlanadilar. Florinaning eng aqlli zotlari sarklarga sodiq, chunki ular Sarkka xizmat qilar ekanlar, g‘amtashvish, yetishmovchilik nimaligini bilmaydilar, lekin bu ishdan bo‘yin tovlasalar, faqat oddiy florinalik kabi yashashgagina umid qilishlari mumkin. Bu esa, do‘stim, aslo havas qiladigan narsa emas.

Qari diplomat bir ko‘tarishda qadahni bo‘shatdi-da, davom etdi:

— Bu yog‘i… Rezidentlar ham, Sarqsagi idora xodimlari ham o‘z mavqelarini yo‘qotmay turib farzand ko‘rishga haqlari yo‘q. Hatto florinalik ayollardan ham. Sark ayollari bilan nikoh o‘qitish haqida esa gap bo‘lishi mumkinmas. Shunday qilib, florinaning eng yaxshi genlari betinim chiqitga chiqib ketaverdi va borabora florinada faqat o‘tinchilar bilan suv tashuvchilargina qoldi.

— U holda sarkliklar xizmatchisiz qolmaydimi?

— Bu kelajak muammosi.

Shunday qilib, hozir koinot tadqiqotchisi — doktor Salim Juns florina ishlari Departamenti qabulxonalarining birida o‘tirar va byurokratik labirintlarda betinim yugurib yurgan florinalik kichik xizmatchilar uni qachon chaqirishlarini betoqatlik bilan kutardi. Nihoyat, uni dabdabali jihozlangan xonaga olib kirib, Kichik Kotib Klerk[3]stoli ro‘parasidagi oromkursiga ishora qilishdi. Hech bir florinalik qanchalik ko‘p ishga bosh qo‘shmasin, baribir Klerqdan yuqoriroq mansabni egallay olmasdi. Florina ishlari bo‘yicha Kichik va Katga Kotiblar, albatta, sarkliklardan iborat edi. Juns ularni yuqori qavatlarda uchratishi mumkin bo‘lsa ham, bu idorada hech qachon ro‘para kelmasligini yaxshi bilardi.

Klerk bir safga tizilgan qat-qat ma’lumotlar to‘pidagi har qog‘ozni, xuddi unda butun Koinot siri yashiringandek hijjalab tekshirardi. U yosh edi, balki maktabni yaqinda tugatgandir. Barcha florinaliklar kabi u ham oq tanli va sochlari malla rangda edi. Nihoyat, u qog‘ozlarni bir chekkaga qo‘ydi-da, so‘z qotdi:

— Ma’lumotlarga qaraganda, siz bu idorada ilgari ham ko‘p bo‘lgan ekansiz, shu to‘g‘rimi?

— Ha, bo‘lganman, janob, — dedi Doktor Juns keskinroq ohangda.

— Lekin, yaqin orada emas, a?

— Ha, yaqin orada emas.

— Siz hali ham o‘n bir oy muqaddam… — Klerk qog‘oz titkiladi, — yo‘qolgan koinot tadqiqotchisini izlayapsizmi?

— Xuddi shunday.

— Shu vaqt mobaynida, — davom etdi Klerk, — o‘sha odamning hech qanday izi topilmadi va uning sarkliklar hududiga biron marta kirgani ham aniqlanmadi.

— Undan olingan eng so‘nggi ma’lumot, — dedi olim, — Sark yaqinidagi fazodan yuborilgandi.

Klerk bir daqiqagina moviy ko‘zlarini unga qaratdi. Keyin yerga boqqancha dedi:

— Bo‘lishi mumkin, ammo uning Sarkka borgani isbotlanmadi.

Isbotlanmadi! Junsning lablari qimtildi. Xuddi shunday javobni, borgan sari keskinroq tus olayotgan bunday javobni u keyingi oylarda Yulduzlararo Koinot Tadqiqoti Byurosidan ham olayotgandi.

«Hech qanday dalil yo‘q, doktor Juns. Doktor Juns, siz o‘z vaqtingizni boshqa bir tuzukroq ishga sarflasangiz yaxshi bo‘lardi. Doktor Juns, Byuro qsdiruv davom etishini ta’minlaydi».

Bu so‘zlar: «Bo‘lar-bo‘lmas ishlarga pul sarflayvermang, doktor Juns», degan ma’noni anglatardi.

Voqea, Klerk to‘g‘ri tavsiflaganidek, Yulduzlararo kelishilgan vaqt birligi bo‘yicha bundan o‘n bir oy muqadsam boshlangandi. Usha hodisaga ikki kun qolganida, Juns Byuroning sarkdagi bo‘linmalarini odatdagi tekshiruvdan o‘tkazish niyatida sayyoraga tushdi. Uni YUKTB vakili — Sarkning kimyo sanoat chiqaradigan qandaydir elastik saqichni jag‘ tishlari ortiga o‘tkazdi-da, bir qog‘oz uzatdi:

— Doktor Juns, kuzatuvchilarning biri xabar yuboribdi.

Juns xabarni ovoz chiqarib o‘qidi:

— O‘ta muhim ahamiyatga molik ish yuzasidan batafsil xabar berish uchun YUKTB Bosh shtabining kodlashtirilgan aloqa vositasini bo‘sh saqlashni iltimos qilaman. Muhim xabar butun Galaktikaga tegishli. Eng kichik trayektoriya bo‘yicha qo‘naman.

Vakil jilmaydi.

— Buni qarang, janob! «Xabar butun Galaktikaga tegishli» emish. Bu hatto kuzatuvchi uchun juda zarur gap. Xabarni olishim bilan, darrov u bilan yulduzlararo aloqa yo‘li orqali bog‘lanib gap nimada ekanligini aniqroq bilmoqchi bo‘ldim. Biroq unga hech gap uqtirolmadim. U faqat bir narsani, ya’ni florinadagi har bir kishining hayoti xavf ostida ekanligini ta’kidlayverdi. Bilasizmi, u yerda yarim milliard odam bor. U esi past odamga o‘xshardi. Shuning uchun to‘g‘risini aytsam, sayyoramizga kelganida u bilan yakkama-yakka qolishni istamayman. Siz bunga nima deysiz?

— Suhbatingiz yozilganmi?

— Ha, janob, — u cho‘ntagini kavladi. — Mana.

Bu bir bo‘lak lenta edi. Juns uni asbobga qo‘ydi va qovog‘ini soldi.

— Ko‘chirma nusxa shekilli?

— Ha. Asl nusxani Sayyoralararo Transport Byurosiga jo‘natganman. Men uni «Tez yordam» xizmati bilan kutib olsak yaxshiroq bo‘ladi, deb o‘ylagandim. Balki uning ahvoli og‘irdir. Juns yigitning fikriga qo‘pshjisi keldi. Chunki, yolg‘iz hayot kechiruvchi koinot tadqiqotchilari aqldan ozganlarida, ularning xatti-harakatlarida kutilmagan jihatlar paydo bo‘lishi mumkin edi. Biroq, Juns o‘ylanib qoldi.

— To‘xtang-chi. U hali qo‘ngani yo‘qmi?

Vakil hayron bo‘ldi.

— Nazarimda u qo‘ngan, lekin hali hech kim menga bu haqsa xabar bermadi.

— Unday bo‘lsa, Transport bilan aloqa o‘rnating va tafsilotlarni surishtiring. U aqldan ozganmi yoki yo‘qmi, barcha ma’lumotlarni qayd etishingiz kerak.

Juns ertasi kuni, eng oxirgi tekshiruvga keldi. Boshqa sayyoralarda ishi ko‘p bo‘lgani uchun, u juda shoshayotgandi. U chiqib ketar chog‘idagina qayrilib so‘radi:

— Kuzatuvchi nima bo‘ldi?

— Ha, aytganday, unutayozibman, — dedi vakil, — Sun’iy yo‘ldoshlar u haqida hech narsa bilmaydi. Men uning quvvat spektrini fazoga yubordim, ular bunday kema fazoning hech qayerida yo‘qligini aytishdi.

Juns qaytishni yana bir kunga kechiktirdi. Kelasi kun u sayyora poytaxti — Sark shahridagi Sayyoralararo Transport Byurosiga bordi. Bu yerda u birinchi marta florinalik byurokratlar bilan to‘qnashdi, ular barcha savollarga bosh chayqab javob berdilar. Ular YUKTB tadqiqotchisining Sarkka qo‘nmoqchi ekanligi to‘g‘risida xabar olishgan, biroq kema qo‘nmagan.

— Bu juda muhim, — qat’iy turib dedi Juns. — U odam qattiq betob. Ular tadqiqotchining YUKTB xizmatchisi bilan o‘tkazgan suhbati yozuvining nusxasini olishdimi?

Byuro a’zolari bu gapni eshitib hayron bo‘lishdi. Hech kim biror narsani olganini eslolmadi. U kishining betobligiga, albatta, achinamiz, biroq YUKTBning hech qanday kemasi bu yerga qo‘ngani yo‘q.

Juns mehmonxonaga qaytib, bu muammo to‘g‘risida uzoq o‘yladi. U qaytib ketishni yana orqaga surdi. Uzoq vaqt istiqomat qilishga mo‘ljallangan boshqa xonaga ko‘chib o‘tdi. Trantor vakili Lyudigan Ebl bilan uchrashishga kelishdi.

Keyingi kunni u Sark tarixiga oid kitoblarni mutolaa qilish bilan o‘tkazdi. Ebl bilan uchrashish vaqti yetganida, uning qalbi g‘azabdan junbushga kelgandi. Ular hali ko‘radiganini ko‘radilar…

Qari Ebl uning qo‘llarini qattiq siqib, mehmonnavozlik bilan kutib oldi. Robot-barmenni chaqirdi va birinchi, ikkinchi qadahlarni bo‘shatish mobaynida ish haqida umuman gapirtirmadi. Juns qulay fursatdan foydalaib qolishga intilib florinaning fuqarolik xizmati to‘g‘risida savol berdi va Sarkdagi amaliy genetika haqida ma’ruza eshitdi. Uning nafrati yanada opvdi. Shunga qaramay, u ohista va qisqagina qilib, o‘tgan voqeani aytib berdi. Ebl biron marta ham uning so‘zini bo‘lmadi.

Junp gapirishdan to‘xtagach, u so‘radi:

— Siz yo‘qolgan kimsani taniysizmi?

— Yo‘q.

— Unga nazaringiz tugimagan hammi?

— Kuzatuvchi — tadqiqotchilarimiz bilan uchrashish juda mushkul.

— Unda avvallari ham ana shunday ruhiy bezovtalik bo‘lganmi?

— YUKTBning markaziy boshqarmasidagi yozuvlarga qaraganda, bu — birinchisini. Agar buni ruhiy bezovtalik deb hisoblasak, albatga.

— Qanday yordam qilishim mumkin?

— Men tushuntirib beraman. Sarkning Sayyoralararo Transport Byurosi kuzatuvchimiz kemasining yuritgichlari quvvati spektrini yaqin fazodan topa olmadi, Bu narsada ular aldashmaydi. Men sarkliklar aldam-qaldamni yoqtirishmaydi demoqchi emasman, ular faqat befoyda yolg‘on-yashiqni ishlatishmaydi, chunki mening bu fazoni ikki-uch soat ichida tekshirib chiqishim mumkinligini bilishadi.

— To‘g‘ri, Xo‘sh, unda nima?

— Quvvat spektrini faqat ikki holdagina sezish mumkin emas. Birinchisi — yaqin fazoda kemaning yo‘qligi, chunki u giperfazo orqali Galaktikaning boshqa qismiga o‘tib ketgan; ikkinchisi — uning umuman fazoda mavjud emasligi, chunki kema sayyoraga qo‘ngan. Tadqiqotchi o‘z fikridan qaytganligiga ishonmayman. Agarda uning florina uchun xavfli va Galaktika uchun muhim hisoblanuvchi fikrlari chindan ham xomxayol bo‘lsa, uning Sarkka tushib, xavfdan ogoh qilishiga hech narsa xalaqit qilolmaydi. U o‘z fikrni o‘zgartirishi va qaytib uchib ketishi aslo mumkin emas. Bu sohada mening o‘n besh yillik tajribam bor. Lekin uning xabari to‘g‘ri bo‘lsa, uning yaqin fazodan jo‘nab qolishi, hech bir aqlga sig‘maydigan xattiharakatdir.

Trantorlik qariya ko‘rsatkich barmog‘ini ko‘tardi-da, uni ohista tebratar ekan, dedi:

— Demak, siz uni Sarkda deb hisoblayapsizmi?

— Xuddi shunday. Lekin, bu yerda ham ikki xil taxmin bor. Birinchidan, agar u haqiqatdan ham akddan ozgan bo‘lsa, albatta, sayyoraning fazoviy bekatidan boshqa joyga qo‘ngan bo‘lardi. Va u qayerlardadir yarim esi og‘gan holda sang‘ib yurardi. Bu bizning kuzatuvchilarimiz uchun ham kamdan-kam uchraydigan hol. Bunday es og‘ishlik odatda vaqtincha bo‘ladi. Bu narsa o‘tib ketganda esa, bemor o‘z ishining tafsilotlarini eslaydi. Chunki, koinot tadqiqotchisining hayoti — uning xizmatidir. Ko‘pincha bunday bemorni ommaviy kutubxonaga kirib koinot tadqiqotiga oid adabiyot qidirishidan topib olishadi.

— Tushunarli. Siz Kutubxonachilar qo‘mitasidan shunday hol to‘g‘risida axborot olib berishimni istayapsizmi?

— Yo‘q, men uchun bunday qiyinchilik mavjud emas. Men koinot tadqiqoti bo‘yicha ayrim adabiyot namunalarini maxsus saqpanishga qo‘yib, ularni so‘ragan har bir kimsani, agar u sarklik ekanligini isbotlay olmasa, ushlab, so‘roq qilishni iltimos qilaman. Buni, albatta, bajarishadi, chunki ular yoki ularning boshliqlari bilishadiki, bunday mo‘ljal hech qanday natija bermaydi.

— Nega natija bermas ekan?

— Ishonchim komil, o‘sha odam mo‘ljallaganidek Sarkning fazoviy bekatiga qo‘ngan, sark hukumati esa uni qamoqqa tiqqan yoki hatto, o‘ldirgan bo‘lishi mumkin,

— Hazillashyapsizmi?

— Qanday hazil? Sarklilarning hayoti ham, boyligi ham, hukmdorligi ham florinani egallab turishga bog‘liq-ku. Siz Sarkning butun boyligi florinaning kirtzorlari ekanligini mendan yaxshi bilasiz. Kutilmaganda qandaydir odam paydo bo‘ladi-da, — uning es-hushi joyidami yoki yo‘qmi, buning ahamiyati yo‘q. — allaqanday yangi vaziyat florinaning barcha aholisi hayotiga xavf solyapti, deydi. Mana, kuzatuvchimizning eng oxirgi xabarini bir ko‘ring.

Ebl Juns tizzasiga tashlagan lenta bo‘lagiga nazar soldi.

— Bu juda kalta-ku.

— Albatta. Bu yerda faqat xavf borligi aytidgan. Bu xavfning juda katta ekanligi ta’kidlangan. Mana shuning o‘zi. Biroq, bu xabarni sarkliklarga jo‘natish mumkin emas edi. Agar koinot tadqiqotchisi xato qilgan bo‘lsa ham, unga sark hukumati aqlsiz g‘oyani tarqatishga va u bilan butun Galaktikani to‘ldirishga yo‘l qo‘yishi mumkinmidi? Florinada ko‘tariladigan vahimani, kirt tolasi yetishtirishda vujudga keladigan qiyinchiliklarni aytmasa ham bo‘ladi, va bu holda, albatta, Sark bilan Florina o‘trasidagi siyosiy munosabatlarning qorong‘u tomonlari butun Galaktika oldida yaqqol ochilib qoladi. Ana shulardan qutilish uchun, ular bir odamni yo‘q qilishlari kerak. Bunday vaziyatda Sark ikkilanib o‘tirarmidi? Siz tasvirlab bergan genetik tajriba o‘tkazuvchilarga to‘la sayyora aslo ikkilanmaydi.

— Siz axir mendan nima istaysiz? Hozircha bu voqeadan men hech narsa tushunolganim yo‘q, — dedi Ebl sovuqqonlik bilan.

— Uni kim o‘ldirganini toping, — dedi g‘amginlik bilan Juns. — Bu yerda sizning josuslik tashkilotingiz bo‘lishi kerak. O, keling, bekinmachoq o‘ynamaylik. Men Galaktika qa’rida yetarli darajada izg‘ib, siyosiy kaltabinlikdan tashqariga chiqqanman. Men ularni kutubxona masalalari bilan chalg‘itib turgunimcha, siz kalavaning uchini topishga intiling. Siz qotillikni ochganingizdan so‘ng, men istardimki, Trantor Galaktikadagi hech bir hukumat YUKTB odamlarini o‘ldirib, suvdan quruq chiqa olishi mumkin emasligini ko‘rsatsin.

Uning Ebl bilan birinchi suhbati ana shunday tugadi.

Juns faqat bir narsada haq edi: sark hukumati ish kutubxona bilan bog‘liq bo‘lguncha juda xushmuolama bo‘ldi. Biroq, uning boshqa taxminlari noto‘g‘ri chiqadiganga o‘xshardi. Oylar o‘tmoqsa edi, Eblning josuslari Sarkda izi yo‘qolgan kuzatuvchining na o‘ligini, na tirigini topdilar.

Shu tarzda o‘n bir oydan ko‘proq vaqg o‘tdi. Juns bu narsalarning barchasi joniga tegayotganini payqadi. U o‘n ikkinchi oydan keyin kutishni bas qilishni mo‘ljallab qo‘ydi. Ammo shu orada qandaydir umid uchquni paydo bo‘ldi Bu axborot Ebldan emas, maxsus tayinlangan kishidan keadi. Sark Ommaviy kutubxonasidan xabar qilinishiga, kimdir koinot tadqiqotiga oid kitoblarni so‘rabdi. Shundan so‘ng Juns florina ishlari Departamenti xodimi huzuriga ketadi.

Klerk xayolini yig‘di-da, qabulida o‘tirgan kishiga qaradi.

— Xo‘sh, mendan nima istaysiz?

Juns quruqqina qilib so‘z boshladi:

— Kecha kunduz 4.22 da Sark Ommaviy kutubxonasining florinadagi bo‘limi koinot tadqiqoti bo‘yicha ikki namunaviy adabiyotni olishga uringan, sarklik bo‘lmagan odamni men uchun ushlab turishganini xabar qilgandi, Ammo o‘shandan buyon kutubxona hech qanday axborot bermadi. — U Klerkning nimadir deb gap qaytarmoqchi bo‘layotganini payqab, tovushini balandlatdi. — Men yashab turgan mehmonxonadagi jamoat apparatida kunduzgi 12.05 da qabul qilingan va darhol e’lon qilingan qisqa teleaxborotda aytilishicha, sark ommaviy kutubxonasining florinadagi bo‘limida florina nazoratchisi urib yiqitilgan va u behush holda yotibdi, hamda bu ishga aloqador deb hisoblanayotgan uch florinalik qidirilyapti. Keyingi teleaxborotda bu xabar qaytarilmadi. Men, bu ikki xabarning bir-biriga bog‘liq ekanligiga shubha qilmayman. Qidirayotgan odamimning nazorat qo‘lida ekanligiga ham shubha qilmayman. Florinaga uchishga ruxsat so‘radim, biroq javob ololmadim. Florina ishlari Departamentiga bu ishda yordam berishlarini so‘rab tashrif buyurdim. Yo menga ruxsat etilsin, yoki u kishi bu yerga jo‘natilsin.

Klerkning murdadek sovuq tovushi yangradi:

— Sark hukumati YUKTB xodimlaridan ultimatum qabul qilmaydi. Mening boshliqlarim, sizning ana shu ish bo‘yicha qiziqishingiz mumkinligini hisobga olib, o‘z ko‘rsatmalarini berishgan. Xabarda aytilishicha, maxsus saqlanishdagi kitoblarni istagan odam va uning ikki shsrigi — Rezident va florinalik ayol, haqiqatda ham siz eslatgan nojo‘ya ishni qilishgan. Nazorat ularni ta’qib etgan, ammo qo‘lga tushirilmagan.

Junsning vujudini achchiq alam qamrab oldi Bu holatini berkitib o‘tirmadi.

— Ular qochishibdimi?

— Juda ham bunday emas. Ular Matt Xorov degan kimsaning novvoyxonasigacha ta’qib etilganlar.

Juns hayratga tushdi.

— Ular o‘sha yerda qolishibdimi? Ularga tegishmabdimi?

— Siz keyingi paytda Lyudigan Ebl janobi oliylari bilan suhbatlashmadingizmi?

— Buning nima ahamiyati…

— Sizning tez-tez Trantor elchixonasida bo‘lib turishingiz bizga ma’lum.

— Men hurmatli elchini ko‘rmaganimga bir hafta bo‘ldi.

— U holda uchrashishni maslahat beraman. Trantor bilan bizning yulduzlararo munosabatlarmiz qaltisligi tufayli, jinoyatchilarning Xorov do‘konida qolishiga yo‘l quydik. Menga, agar lozim topilsa, shu narsani aytish topshirilganki, siz bunga hayron qolmasangiz kerak… Klerk rangpar yuzini masharaomuz burishtirdi, — Xorov, bizning xavfsizlik bo‘limimizga Trantor josusi sifatida juda yaxshi tanish.