Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ I. У краі русалак і пярэваратняў

1. Пагрызеная лапа, або Ўсё наадварот

Даўно гэта здарылася, да рэвалюцыі яшчэ, нават да японскай, ды і да турэцкіх войнаў. За колішнім польскім бунтам яно адбылося. Дык вось, у Друскеніках, як цяпер кажуць, фешэнебельным на той час курорце - зрэшты, тады панам усё фешэнебельнае было, - пан, пасаджаны ў клетку, пагрыз аднаму ваўку лапу. Так цапнуў, што кіпцюры ў шэрага адскочылі.

Як магло здарыцца, што ў звярынцы не дапільнавалі крыважэрнага чалавечыска і дапусцілі да беднага ваўка? А вось так і здарылася...

У ранішні шпацыр воўк далучыўся да паджарых маладых ваўчыц, якія пазіралі на пана ў клетцы. Воўк быў таксама малады - пад'ярак. Насіў крацястыя панталоны, меў доўгі нос, кончык якога вісеў, бы кропля вадкасці. З нейкай невядомай прычыны маладому ваўку захацелася пагладзіць пана ў клетцы. Пад'ярак прасунуў лапу за прэнты, а пан і цапнуў дурня зубалямі.

Разам з маладым ваўком быў яшчэ адзін воўк, ягоны ці то дзядзька, ці то бацька. Стары і сівы. Калі ўбачыў, што пан кадлычыць зубамі лапу сваяку, немалады воўк пачаў біць сваёй лапай пана ў клетцы па лбе. Тады пан, што сядзеў у клетцы, перахапіў зубамі лапу немаладога ваўка. Ды так ухапіў, што не адпускаў, калі нават даглядчыкі таўклі пана жалезнай качаргой, якой цягаюць місы з панскім харчам. Білі пана па лбе, лупцавалі па рэбрах - дарэмна! А вэрхал падняўся, маладыя ваўчыцы вішчаць, адусюль ваўкі цікаўныя і апуджаныя бягуць. А пан ведае сабе, перабірае зубамі воўчую лапу, цягне яе да сябе... Каб не прэнты, не цяжка ўявіць, што адбылося б з няшчасным ваўком. Карацей, пан ведаў сваю справу - ад воўчай лапы мала што засталося, расшкуматаў той драпежны пан зубамі воўчую лапу наўнет.

Пад'ярак, як удалося вырвацца з драпежнай чалавечай пашчы, самлеў адразу... Глянуў на крывю і - адбрыкнуў. Пажылы воўк паводзіў сябе куды мужней. Калі яго адабралі ад зубастага пана, ён не страціў прытомнасць і нават сам дайшоў да лякарні, дзе яму і адцялі кіпцюр, што вісеў на скурцы. Адзін адрэзалі - проста так і адчыкнулі, а другі прышылі ў спадзяванні, што не адгніе, прыжывецца.

Адразу пасля здарэння сярод курортнай публікі склаліся дзве партыі, кожная з якіх мела свой погляд на тлумачэнне таго, чаму ж пан у клетцы пакусаў ваўкоў - істот ціхіх і рахманых. Прыхільнікі першай партыі, польскай, казалі, што клетачны пан пачуў у звыклым тут, у Друскеніках, асяродку ваўкоў сродак зносін тамбоўскіх ваўкоў, а таму і насмеліўся праявіць свой патрыятычны польскі нораў. Вядома, на календары 1864 год, у краі неспакойна, усё яшчэ пастрэльваюць, ды і на шыбеніцы вешаюць, не важна, хто каго: ваўкі з расейскіх абшараў ці польскія ваўчугі сваіх жа, за здраду там ці адступніцтва.

Ваўкі другой партыі, тутэйшай, мясцовай, яе называлі ліцвінскай, сцвярджалі, што, наадварот, пацярпелыя ад драпежнага пана звяры паскавытвалі паміж сабой па-свойску, па-тутэйшаму, і менавіта гэта іх і выракла. Згадзіцеся, гэта ж верх непрыстойнасці - выць, пяяць, скуголіць, гаварыць па-свойму. Зрэшты, гэта магло быць і няпраўдай, бо, як вядома, па неспакойным часе хто толькі ні коціць бочак на ваўкоў Польшчы, Літвы, іх мову і дурную звычку да волі. Уздумалі ад імперыі адарвацца. Будзе ім.

Зрэшты, як яно адбылося на самой справе: чаго пан у клетцы пусціў у ход зубалі, не ведаў ніхто.

2. Сякія-такія тлумачэнні

Пэўна, чытач здзіўлены вышэйнамаляванымі падзеямі. Як так - не ваўкі сядзяць па клетках, а людзі. Чалавек, стварэнне з душою, дадзенай ад нараджэння, сядзіць у клетцы, а ваўкі праходкі разгульваюць на курортным шпацыры ды лапамі ў таго, за кратамі, чалавека тыцкаюць. Недарэчнасць такую мусова растлумачыць, каб усё стала на свае месцы. Яно і так стала б, без тлумачэнняў, але дзеля гэтага чытачу давядзецца прачытаць усю нашу гісторыю да канца, ды ў аўтара няма спадзявання, што гэта можа адбыцца, - свет такі спакуслівы. Ну не даю сабе рады, што знойдзецца хоць адзін, каторы адужае пісанае. Так што мушу разлічваць і на нецярплівых і тлумачыць, што да чаго.

Тлумачэнні такія: за два гады да падзеі, вышэй апісанай, а дакладна - у чэрвені 1862 года, у павятовым мястэчку Старобіне на паштовай станцыі малады чалавек, з адзежы і выгляду пан, шукаў каляску, брычку ці хоць якую сялянскую каламажку ехаць на поўдзень. Пан меў пры сабе рэкамендацыйныя лісты, што ён знавец розных эўрапейскіх моваў, выкшталцоны гувернант, настаўнік танцаў, музыкі і малявання. Яго, гэтага пана, выпісаў шляхціц з Палесся ў якасці хатняга настаўніка сваім дочкам. Гэты настаўнік і ехаў да сваіх вучаніц. Называцьмем і мы маладога пана настаўнікам. Ехаў ён ужо другі тыдзень, а канца свайго падарожжа яшчэ не бачыў. Праўдзівей казаць - бачыў, канец быў блізкі - да Манкевіцкага павета, у якім жылі багаты шляхцюк з дочкамі, было зусім блізка, калі глядзець на мапу Менскай губерні. Садзіся на вазок і - прастуй, за два дні дабярэшся - па мапе да патрэбнага паселішча рукой падаць. Але гэта - паводле мапы.

У рэальнасці гаспадар пастаялага двара ды і возчыкі з жыдоў тлумачылі маскоўцу - выхадню ці то з Арлоўскай, ці то Пензенскай губерні, - што трапіць у Манкевіцкі павет можна толькі праз Мазыр ці кіравацца на Берасце і ехаць тыдзень ці нават два, а напрасткі, праз балоты, ніхто не ездзіць, хіба што зімой, і што дарэмна пан прыехаў сюды, у Старобін.

Як ужо казалася, малады пан быў з расейцаў, твар меў самы што ні ёсць славянскі, шырокі, прыязны. Супраць тагачаснай моды барады не насіў, а быў гладка паголены. Праўда, пад самым носам у пана, на верхняй губе, амаль на самай перагародачцы паміж ноздрамі, рос пук валосікаў. Ці лязо брытвы пры галенні не даставала да іх, ці не быў такі ўважлівы да сваёй фізіі, ці пакідаў гэтыя валосікі наўмысна - хто таго пана ведаў?! Акрамя мапы Менскай губерні меў яшчэ і авантурны характар. Надакучыла боўтацца ў вазкох па разбітых дарогах, намулялі бокі ўласныя дарожныя куфэркі, якія, як іх ні прывязвай, разбэрсваюцца, падскокваюць і танцуюць на вазку нібыта жывыя, і таму перспектыва ехаць іншай губерняй настаўніка не радавала. «Наняць падводу, - думаў ён, - і рынуцца напралом, праз балоты. Ды карчомныя жыдкі казалі, што дарога на поўдзень гадоў трыццаць, як не падсыпалася».

Ніхто з фурманаў-жыдоў ехаць праз балоты не хацеў. Не адважваліся і рамізнікі з тутэйшых. Ні за якія грошы. Праз два дні вымушанага сядзення ў прыдарожнай карчме (толькі і рабіў, як штораніцы галіўся) жыды прывялі пану худзенькага селяніна, які быццам браўся ехаць праз балоты.

- Колькі ты хочаш? - спытаўся малады чалавек, з недаверам пазіраючы на падраную світку і стаптаныя лапці.

Убачыўшы, што малады, прыстойна, па-панску адзеты чалавек звяртаецца да яго, селянін сцягнуў з галавы пашытую з зайца аблавушку і нізка-нізка пакланіўся.

- Кажы, колькі хочаш, дурань, - таўханулі селяніна жыды.

- Нічога, паночкі, не хачу, адпусціце мяне, я вам нічога кепскага не зрабіў, і вы мяне не чапайце, - адказваў селянін.

- Ты грошы заробіш, гэтага во пана туды во, - на мігах паказалі жыды, - перавязеш. У Манкевічы.

- Я ў Манкевічы не збіраюся, - яшчэ больш здзівіўся мужычок. - Хрыстом Богам прашу, адыдзіцеся ад мяне.

З гэтымі словамі мужычок пераступіў пасталамі, насунуў шапку нізка на вочы і сабраўся ісці.

- Вядома - паляшук, - сказаў карчмар. - Дайце, васпане, яму капейку.

Малады чалавек даў селяніну капейку. Той, як узяў грошы, пакланіўся і стаў шкрэбці патыліцу, рабіць выгляд, што нешта цяміць. Растлумачылі яшчэ раз, што ад яго хочуць.

- Думаў, біцьмеце, - заўсміхаўся селянін. - А вы мяне за фурмана хочаце наняць?! Не, паночку, я ў фурманах ніколі не служыў, выбачайце...

У ход пайшла яшчэ капейка, нават не адна, а цэлых дзве.

Расхваляваны процьмай грошай селянін зрабіўся зусім бесталковы.

- Раней меў работу, раней і я чалавекам быў, грошы вадзіліся, прадухт... Раней я доляй круціў, а цяпер мною доля круціць...

Ён аддаваў грошы назад і тлумачыў:

- Не, яснавяльможны пан не сядзе ў мае калёсы... Хто я такі?

- А чаго?

- А хто я такі? Якія ў мяне тыя калёсы?

Выйшлі ўсё ж паглядзець падводу. Падвода была як падвода, драўляная, у калёсах не хапала спіц. Але конь! Сапраўды, конь быў нічога не варты: нярослы, пузаты і з такой вялікай галавой, што пану настаўніку адразу ўспомніліся нільскія гіпапатамы, якіх ён бачыў на нейкай літаграфіі.

- Няўжо нельга знайсці добрага каня? - звярнуўся да жыдкоў малады пан, торгаючы валосікі пад носам.

Мужычок нешта прамыркаў, а жыд, гаспадар карчмы, ператлумачыў:

- Ён, паночку, кажа, што гэта напраўду не конь, бо гэта кабыла.

Малады пан прыгледзеўся да жывёліны з адвіслымі губамі-грыбалямі. Ногі ў кабылы крывіліся, у зблытанай грыве сядзелі калюкі - галоўкі дзядоўніку (відаць, яшчэ леташнія), на худзезнай шыі вісеў абрывак вяровачнага пута. Збруя таксама з вяровак. Рэбры ў кабылы выпіралі, як абручы ў рассохлай бочцы. Што ж, выбару няма, пан згадзіўся. Тады абрадаваны селянін пайшоў перад дарогай закусіць, бо пан даў яму задатак - рубель.

Настаўнік уласнаручна ўвязаў у вазок свой дарожны сак і два невялікія кофры і ўсё хадзіў глядзець, ці не пад'еў ягоны найміт. Уга! Лепш бы таго рубля таму палешуку не даваў. Пакуль грошы не апынуліся ў карчмара, селянін не ўстаў з-за карчомнай лаўкі. Пад ёю паляшук і спаў, і не мог прачнуцца наступнай раніцай, як яго ні трэслі.

Паляшук агораўся, як ужо добра паднялося сонца, доўга піў ваду з драўлянага смярдзючага вядра, з якога напаіў і кабылу. Памацаў увязаныя рэчы, адкалупнуў лапцем накарэлую гразь з вобада, дастаў з барады саломіну і сеў у вазок. Палез у вазок і настаўнік. Стаялі, не ехалі.

Карчмар падышоў і сказаў у вуха настаўніку, што грошай больш у селяніна няма, а належна зрабіць «кручок на ход нагі». Настаўнік загадаў наліць.

Паляшук пасля чаркі павесялеў, кабылка сама патрухала па дарозе. Праехалі некалькі вёсак. Усё часцей сталі сустракацца алешыны, і ўсё часцей бліскала вада ў прыдарожным рове. Ехалі моўчкі - новаспечаны фурман нешта мармытаў сваёй пузатай кабылцы ды пасцёбваў яе вяровачнай пужкаю на бярозавым дубцы. Ніводнага калодзежа ў вёсках не мінаў: піў сам, паіў і кабылку. Настаўнік заўважыў, што кабылка піла, як і гаспадар, - нямерана. Вада з яе горла нават вылівалася назад, а яна ўсё цмокала і цмокала.

- Ну, скажы, як цябе хоць зваць? - спытаўся настаўнік, як зноў паехалі.

Селянін памаўчаў, потым сказаў наступнае:

- Тымух... Купрыяна...

- Як, як?

- Йвана... Румана... Тымух!

- Дык як жа? - паціснуў плячамі настаўнік.

Але селянін не сказаў больш ні слова. Відаць, ад учарашняга яму было кепска. Настаўніку хацелася пагаварыць, але як ён ні спрабаваў распачаць гаману, возчык адмоўчваўся або адказваў бязладна. З адказаў пан зразумеў, што селянін - казённы, зямлі мала, ды і тая нішчымная, - працуй ці не працуй, не разбагацееш.

«Вось цёмны, дык цёмны...» - падумаў настаўнік і аддаўся току ўласных думак. Ён усяляк намагаўся ўявіць маёнтак, куды ехаў, гаспадароў, якія выпісалі яго, тых дзяцей, якіх яму належала вучыць. Уяўленне малявала высокія белыя калоны старасвецкага будынка, выкшталцоных паненак-дзяўчатак. І сярод іх адна, чый пагляд праб'е яму сэрца навылёт. Яны пакахаюць адно аднаго, а там, глядзіш, дзяўчына падрасце і...

Далей мара ператваралася ў дрымоту, бо мяккія пясчаныя каляіны не перапынялі сон здаровага маладога чалавека.

3. Гладкая дарога

Прачнуўся настаўнік, калі абапал дарогі замест высокага лесу беспарадкавымі нізкімі купамі цягнуліся лазовыя хмызнякі. Кабылка бегла спраўна, прычым заднія ногі беглі ўбок, рыхтык хацелі забегчы за пярэднія. Часам дарога запаўзала ў балотца і пад коламі чвякала.

Вось дарога ўпаўзла ў невысокі альховы лес і каляіны яе нечакана зніклі пад вадой. Наперадзе быў прасцяг - ракі не ракі, возера не возера - вада сажняў на трыста наперад. Аб'езду ні справа, ні злева не відаць.

Кабылка пацягнулася мордай да вады, а фурман саскочыў і таксама кінуўся наперад. Настаўнік падумаў, што Цімох (так азначыў называць свайго возчыка) пап'е сам ці, у крайнім выпадку, напоіць сваё цягло, якое піло, быццам пасля ўчарашняга, але паляшук пялёхнуў рукой у вадзе, сеў у вазок і торгнуў лейцы. Кабылка скасавурыла вока на свайго гаспадара. Цімох сцёбнуў яе пугай.

Маладога настаўніка забрала жуда. Няўжо яны... паедуць у гэтую ваду? Паплывуць, ці што? Недалёка з густога рагозу знялася чарада дзікіх качак.

- Но-о, сабачыя вантробы! - гукнуў фурман і свіснуў пугай.

- Куды ты едзеш! - ашаломлена ўсклікнуў настаўнік.

- Дык, пане, гэта... - буркнуў паляшук. - А то - не!

- Гэта ж вада! Утапіць мяне хочаш? Шукай дарогі.

- То, васпан, і е дарога, а гінчай тута няма. Гладчэй дарогі не, не знойдзеш.

І з гэтым словам моцна выцяў пугай каняку, якая тапталася на месцы і не хацела ісці ў ваду. Не дапамагло і гэта. Тады Цімох падсунуўся да перадка і стаў таўчы жывёліну лапцем у хвост. Кабылка захадзіла па беразе, мужычок насцёбваў яе пугай і пры кожным удары нагі і пугі прыгаворваў:

- То йды, чого стала, мязджэра старая...

Кабыла патапталася-патапталася на месцы, потым з усяго маху рванула ў ваду. Скокнула, як скачуць з абрыву. Вазок ірванула, настаўнік пакаціўся ў ім дагары нагамі.

- Куды! - закрычаў ён ад страху, учапіўся ў біліну, каб выскачыць, але не паспеў, бо кабылка скокнула зноў, пад калёсамі некалькі разоў стукнулі нябачныя ў вадзе і твані бярвенні.

Некалькі разоў кабыла тузала вазок наперад, потым спынілася. Настаўнік перакруціўся ў вазку і з жахам убачыў, што кабылка стаіць па пуза ў вадзе. Воз пачаў намакаць. Настаўнік ускочыў на ногі і стаў выглядаць купіну, каб саскочыць. Ніякай купіны нідзе не было. Няўжо трэба скакаць у ваду? Яго ўтрымала ад скачка тое, што возчык сядзеў сабе на папярэчцы і... ціхенька пасвістваў.

- Мы тонем! - разгублена прамовіў настаўнік. - А ты...

- Сядзі, пан, - выразна прамовіў Цімох, - калі па вухах пугай не зарабіў. Не бачыш, што Ліза робіць?

Кабыла напраўду цурбоніла ў ваду.

- Што? - перапытаў настаўнік.

Настаўніка здзівілі слова «Ліза» і грубасць фурмана. У вадзе, на балоце, ён нечакана пасмялеў.

Кабыла зрабіла сваё, пакалыхала пузам у вадзе і твані, потым, далёка выцягнуўшы морду наперад, дзе вада была чысцейшая, усмак папіла. Піла яна доўга, возчык пры гэтым пасвістваў, а ў вазок набегла вады на корху. Далей вазок не заглыбляўся - ён, здавалася, усплыў.

Настаўнік крыху супакоіўся, астыў, сеў, узяўся права- і леваруч за аглабіны. І ўспомніў, што яго абразілі! Гэтая во тля, вош з вошай мае нахабнасць пагражаць яму, двараніну, няхай сабе і небагатаму, фізічнай расправай. Пугай па вушах? Ды сарваць гэтую заечую аблавушку і даць яму кулаком па кумпалу! Гэта ж здзек, а не язда! Умажа ў бруд рэчы, выпацкае ў твань, а потым скажа - няма дарогі, нягоднік. Абдурыў яго гэты паляшук, згаварыўся з тымі старобінскімі жыдкамі...

Тым часам Ліза, як яе назваў гаспадар, аперлася нагамі на купіну, якую намацала капытамі пад вадой, згарбацілася, скукожылася і скокнула. Потым зноў ірванула. І пайшло-паехала скаканне-рванне. Настаўнік толькі бачыў, што злева і справа хвалюецца рудая неглыбокая вада.

Гэтак рухаліся некалькі хвілін. Тут настаўнік і зразумеў, што па балоце, пад вадой, пакладзены бярвенцы і кабылка ступае па іх, як па клавішах раяля. Намацвае нагамі, абапіраецца і гэтак рухаецца. Настаўнік адразу адчуў глыбокую павагу да Лізы, а пра абразу ад Тымуха-Цімоха забыў. Да новага выпадку.

4. Начлежная візія

Неўзабаве бераг застаўся далёка ззаду. Кабыла відавочна стамілася, ад яе пайшла пара, але возчык сцябаў і сцябаў яе сваёю пугаю. Настаўнік зразумеў, што калі яны спыняцца - патонуць. Ногі кабылы, калі яна не намацае нябачнае бярвенца, тут жа засмоктвала твань. А калі Ліза абслізгнецца на падгнілым бярвенцы?.. Ці варта тут гаварыць, што душа настаўніка даўно скуксілася. Часам Ліза ўвальвалася па пуза ў балотную твань, і тады возчык саскокваў у ваду, намацваў нагамі бярвенні і як мог падштурхваў воз. Пры гэтым ён гучна цмокаў, праходзіўся па худой спіне канякі пужальнам і лаяў яе на чым свет стаіць. Самымі бяскрыўднымі словамі ў адрас Лізы былі: «кутніца», «торба» і «трыбух».

На сушэйшых месцах адпачывалі, і настаўнік адчуваў, што вантробы ў яго быццам паадрываныя. Далася і Ліза - ногі ў яе падкошваліся, яна дрыжэла ад знясілення, і здавалася, вось-вось паваліцца. Але ехалі далей, калі гэтыя скокі можна было назваць яздой, і нічога - Ліза ўсё не валілася. Пэўна, калі кабыла ляжала пузам у твані, яна адпачывала.

Неўзабаве грэбля зрабілася сушэйшая, бярвенні пад калёсамі цалейшыя, і тады настаўніка трэсла на вазку, як у ліхаманцы. Ён ужо даўно адрокся ад сваёй дурной задумкі ехаць напрасткі, але ж не вяртацца!

Урэшце чэзлыя бярозкі абапал дарогі змяніліся на тоўстыя алешыны, якія раслі кожная на сваёй пірамідзе з адмерлых карэнняў і куп'ішчаў, бярвенні на гаці зніклі - пайшоў забалочаны лес, калёсы гразлі ў чорную бліскучую гразь па калодкі. Цімох трымаўся канавы, якая віляла па лесе. Чароды дзікіх качак з крыкам падымаліся раз за разам з чорнай, як дзёгаць, паверхні, упрыгожанай зялёным бісерам буйнай раскі.

- Як гэтая рэчка называецца? - спытаўся, каб разрадзіць напружаную цішыню, настаўнік.

- Канава? Смердзь... - буркнуў Цімох. - Тут што ні канава - то Смердзь...

Было душна. Гнілыя выпарэнні ад балота сціналі дых. Часам лес зноў пераходзіў у балацявіну, і тады Цімох злазіў з воза, высякаў жэрдку і ішоў наперад шукаць дарогі.

Канца і краю, здавалася, гэтаму то чэзламу, то выносістаму балотнаму лесу не будзе. Сонца даўно схілілася да небакраю. З жудасцю настаўнік думаў, што ім прыйдзецца начаваць. Ніводнага стажэчка, ніводнай хаткі, сядзібы - балота і балота, купіны, лаза, алешнікі, нейкія азярыны. Дзікія качкі ўжо не падымаліся на крыло шумлівымі статкамі, а з адлегласці дзесяці крокаў нахабна пазіралі на няпрошаных гасцей. Пэўна, яны ніколі не бачылі людзей, - вырашыў настаўнік.

Калі сонца дакранулася да вершалін далёкага асмужанага лесу, Цімох тпрукнуў, вылез з вазка і стаў распрагаць Лізу.

- Начуем? - спытаўся настаўнік.

Цімох нешта буркнуў. Расклаў вогнішча, прыставіў да агню гаршчок, у які насыпаў нейкіх круп. Крупеню еў без хлеба - заміж яго карыстаўся цыбуляй. Настаўнік прапанаваў возчыку кавалак са сваіх прыпасаў, але той адмовіўся.

- Мо ў пана зуб прапаласкаць што знойдзецца, - раптам папрасіў Цімох. - Баліць, сілы няма.

Давялося наліць з паходнай біклагі чарку. Цімох павесялеў, нават стаў мармытаць нейкую песеньку, раз-пораз прыляпваючы на лбе крывасмока-камара.

Цімох пасцяліў пану ў вазку, сам прымасціўся каля вогнішча на старым кажушку і варочаў у прысаку дзве бульбіны.

Настаўнік адышоўся ад месца начлегу. Авохці - высечка нейкая. Пространь, толькі пянькі тырчаць. Месяц з-за рэдкалесся за спіной паднімаецца... З нізінак плыве туман.

Вось тут і ўвага, чытач! Менавіта тут і здарылася тое, што спатрэбіцца дзеля разумення першага раздзела. Нечакана недалёка ад настаўніка матлянулася лазовая галіна і на пространь выйшаў цёмна-шэры, высокі, з казулю, звер. Што гэта не казуля, настаўнік адразу пазнаў - нізкая лабатая галава, вушы тырчком. Воўк! У настаўніка і духі сцяло, імгненна перасохла ў роце. Уцякаць! Да Цімоха, ён абароніць, прагоніць звера - у яго і агонь, і сякера ёсць.

Але момант першага страху прайшоў. Рэч была ў тым, што настаўнік меў пісталет. Бяда - адназарадны, але стрэльнуць, папужаць звера прыдатны. Праўда, ён быў схованы ў куфэрку і да ўсяго незараджаны, але адна толькі думка пра зброю супакойвала.

Ліза захрапла, Цімох нягучна падаў голас, і воўк пераступіў на месцы, нагнуў галаву і панюхаў купіну.

Настаўнік ведаў: крыкні ён, свісні - звер уцячэ, знікне, а настаўніку ой як цікава паглядзець на драпежніка.

З месяца спаўзла хмарка, і срабрыстае святло заліло паляну. Месяц стаяў у настаўніка за спінай, адбіваўся промнямі ў кожнай расінцы, струменіўся святлом з кожнай лужынкі, з кожнага мокрага слядка. Воўк іскрыўся ў промнях цыганскага сонца - месяца, быў белы, быццам сівы...

І раптам, гледзячы на ваўка, звяругу, настаўнік убачыў зусім не ваўка, а чалавека... Самога сябе ўбачыў... Развёў рукі ў бакі, і той чалавек рукі адставіў... Сівы воўк знік, а чалавек застаўся. І тут настаўнік убачыў, што гэта на тумане адбіваецца ад месяцавага святла ягоны ўласны цень. Што-што, а оптыку настаўнік крыху ведаў. Няўжо ён ва ўласным цені прымроіў ваўка?

Вярнуўся да вогнішча. Раскатурхаў возчыка, расказаў яму пра відмо. Цімох спрасоння нічога не зразумеў. Мыркнуў і павярнуўся на другі бок.

Ляжаць аднаму нават у вазку было страшна.

- Слухай, чаго ты на зямлі спацьмеш, прымасціся на возе, - прапанаваў настаўнік селяніну.

Цімох моўчкі палез у вазок.

Начавалі ў возе спінамі адзін да аднаго. Прывязаная недалёка Ліза пазвоньвала цуглямі - абгрызала купіны асакі, стоячы па калена ў вадзе.

Спачатку настаўнік цярпеў пах, які ішоў ад Цімоха, - у нос тнулі гарэлка, цыбуля і нейкі своеасаблівы пот. Вядома - селянін. Ляжаў, не мог заснуць, пакуль не адсунуўся. Потым настаўніка атакавалі камары, ды так, што не ведаў, куды падзецца. Заўважыў, што Цімоха яны не чапаюць. Давялося прысунуцца бліжэй. Так і заснулі. Ніколі ў жыцці не думаў настаўнік, выпраўляючыся з далёкай Расеі сюды, на абшары зямлі, якую называюць Белай Руссю, або Літвою, а людзей - ліцвінамі, што яму давядзецца спаць ледзь не ў абдымкі з просталюдзінам, ад якога смярдзіць гарэлкай і цыбуляй.

«Не набрацца б вошай», - мільгнула апошняя перад правалам у сон думка.

5. Ваўкалакі

Уночы настаўнік прачнуўся ад холаду. Было золка - камары зніклі. Туман на акольных балацявінах застыў малочным кісялём. У небе зіхцелі колкія зоркі. Месяц схаваўся недзе ў гушчыню дрэў.

Настаўнік адзначыў, што яшчэ і развідняць не пачало, а ён выспаўся. Адчуваў сябе радасным, бадзёрым. Настаўнік прыпісаў гэта дзеянню свежага паветра, перанесеным перажыткам у пераадоленні балота і марамі пра дзяўчат, якіх неўзабаве ён вучыцьме і выхоўвацьме.

Ахапіў далонямі твар - мусова галіцца. Ён галіўся абавязкова штодня, і на тое мелася свая прычына. Ага, каб нагрэць вады, раздзьмухае цяпер агеньчык.

Заціўкалі птушкі, наваколле пасвятлела, на душы зрабілася яшчэ больш радасна. Раптам Ліза рэзка ўскінула галаву, пырхнула. Наструніўся і настаўнік. Ён убачыў, як з туману выйшлі дзве постаці. Людзі! Настаўнік штурхануў Цімоха. Цімох няўцямна агледзеўся, а настаўнік паказаў яму на прыхадняў. Тыя стаялі воддаль і прыглядваліся да начлежнікаў.

Прыглядкі працягваліся хвілін пяць. Урэшце незнаёмцы пакіраваліся да воза. Ішлі яны нерашуча, спыняліся і зноў моўчкі ўзіраліся. Цімох злез з падводы і поўзаў ракам, нечага шукаючы.

Цікава, што і Ліза ўзіралася ў прыхадняў. Яны ішлі асцярожна, нібы прынюхваліся. У іхных руках настаўнік заўважыў сякеры. Чым бліжэй яны падыходзілі, тым часцей тахкала сэрца настаўніка - выгляд у невядомых людзей быў самы разбойніцкі. Падпяразаныя вяроўкамі, кашлатыя, аброслыя - да бародаў нажнічкі не дакраналіся гадамі. У аднаго збоку блыталася шабля. Ніякага сумнення, што яны, гэтыя людзі, належалі да прадстаўнікоў вельмі старажытнай прафесіі.

- Хто такія? - рэкнуў адзін зводдаль насцярожаным, непрыемным голасам.

«Што казаць?» - збянтэжана падумаў настаўнік.

- Манкевіцкія, - тоненька і вінавата адказаў Цімох.

- Манкевіцкія? - перапытаў другі прыхадзень хрыплым басам.

Невядомцы падышлі зусім блізка. Горла ў аднаго абвязана каляровай, моцна зашмальцаванай, месцамі абпаленай хусткай, здзёртай, пэўна, з галавы нейкай заможнай шляхцянкі. Выбітае вока ўпрыгожвала скураная налепка - класічны шылераўскі разбойнік.

- Што маўчэце? - спытаўся аднавокі і дабавіў пагрозліва: - Хто такія?

- Тубыльцы, чалавеча, - адказаў за маладога пана Цімох. - Я ж кажу - манкевіцкія.

- А гэта хто? - паказаў сякерай на настаўніка другі прыхадзень, які быў у падзёртым саламяным брылі, падплеценым лыкам.

- Чалавека да эканоміі вязу...

- Што за птушка?

- Вучыцель, кажа. А хто ён - не ведаю.

- Зараз паглядзім, што за вучыцель? І ці вучыцель яшчэ? Ану, цаца белатварая, паказвай пачпарт!

«Рабаўнікі!» - пераканаўся настаўнік. Не быў ён белатварым. Відавочна, прыхадні чапляліся, каб лягчэй зрабіць тое, дзеля чаго прыйшлі - абрабаваць. Адзін ужо корпаўся ў вогнішчы, даставаў адтуль печаную бульбу, якую Цімох загарнуў нанач у прысак. Па ўсім відаць - яго моцна даймаў голад, бо ён і стаў тую бульбу есці.

- Дакумант давай, пан! - сказаў больш асцярожны аднавокі, калі пераканаўся, што, акрамя Цімоха, Лізы і настаўніка, навокал нікога.

«Забяруць грошы», - падумаў настаўнік. У шкатулцы ў дарожным саку, дзе ляжалі паперы, былі і грошы. Не ўсе, частка зашыта ў крысо сурдута, - настаўнік ведаў, у якую дарогу выпраўляўся, - ці мала ліхіх людзей можна сустрэць па дарозе ад Масквы да палескай нетры, але шкада было і гэтых, у шкатулцы.

І сапраўды. Грошы аднавокі згроб за пазуху, а паперы патрымаў перад носам дагары літарамі, пахмыкаў, пацмокаў і спытаў:

- Расеец?

- Рускі...

- А дасюль чаго ўтрапуніла?

- Не разумею, прабачце...

- Якой халеры сюды прыцягнуўся?

- Настаўнікам... Дзяцей вучыць... Да памешчыка Ўрбановіча...

- Памешчыка Ўрбановіча? - усклікнуў аднавокі.

І пасля гэтага воклічу два разбойнікі зарагаталі.

- Даўно, даўно па твайму Ўрбановічу крумкач плача... Ну, чалавеча, ці ведаеш ты, што расейцаў, настаўнікаў асабліва, мы рэжам, як курапатак?..

Мурашкі пабеглі па спіне ў настаўніка.

- П-панове! Спадары... - прашаптаў ён. - Не загубіце хрысціянскую душу...

- Нешта ты, масковец, пра хрысціянства ўспомніў? Калі вашыя маскалі гадоў трыццаць назад рэзалі нашых, як авечак, то не ўспаміналі вы ні пра якія душы...

- Выбачайце... Рэзалі? Я не ведаў... Першы раз чую...

- Не ведаў? А належна ведаць.

- Гэта даўней было... Я тады яшчэ не нарадзіўся...

- Ну, не дрыжы, не бойся... Вельмі ты нам здаўся... Мы не душагубцы, мы толькі гэ* рабуем...

* Гэ - гэтак (дыялект.).

Настаўніка прымусілі абняць тоўстую алешыну і звязалі рукі. Далей рабаўнікі ператрэслі рэчы. Што меркавалі забраць - адкідвалі ўбок, на распасцёрты настаўнікаў плед. Забралі ўсё - навошта было і перабіраць. Знялі і адзежу з самога настаўніка - сурдут, порткі. І крыж знялі, і медальён, у якім быў партрэт жанчыны, пэўна, маці маладога чалавека, на які адзін з рабаўнікоў доўга ўзіраўся.

- Так, - звярнуўся да Цімоха аднавокі. - Адвяжаш гэтага расейскага сабаку пад абед, як мы добра адыдземся.

Цімох паслухмяна кіўнуў. Ён ужо тым быў рады, што яго самога не звязалі.

Узышло сонца, радасна спявалі птушкі, Ліза, як сабака, схіліўшы галаву набок, з задавальненнем пазірала на людзей: па ўсім відаць, у хамут не скора.

Далей адбылося наступнае. Тут чытачу важна быць асабліва пільным. Грабежнікі пайшлі прэч, але далёка не адышліся. Склалі ўсе рэчы ў гурбу, распалілі вогнішча і сталі баляваць, не шкадуючы рому з рэквізаванай настаўнікавай біклагі. Балявалі яны нядоўга - ці паснулі, ці проста драмалі. Цімох не адважваўся развязаць пану рукі, як той ціхенька ні прасіў. Ён, настаўнік, увесь палаў агнём помсты. Грабежнікі не дабраліся да падвойнага дна ў куфэрку, у якім была зброя. Не такі ўжо і смелы быў настаўнік, але знявага, крыўда надавалі рашучасці. Усё ж Цімох трымаў слова, дадзенае грабежнікам.

- Развяжу, - казаў фурман, - як пойдуць. Падслухаў, - хацелі цябе зарэзаць. Бо прыставу ці спраўніку ўсё роўна данясеш. А так мо абернуцца і пойдуць... Далібог - абернуцца.

- Што значыць - абернуцца?

- Не ведаю, паночку, хто іх ведае, што ў іх на вуме і хто яны такія. Тут адныя на манкевіцкага аканома працуюць вуглярамі. Але гэта далей, за ракой, у Графскай пушчы... Без пашпартоў гэта збродня ўсялякая. Яшчэ з таго закалату, як цар забраў у графа маёнтак. А вось і ўсё - пайшлі, пабеглі... Слава табе, Госпадзі Ісусе Хрысце...

З гэтымі словамі Цімох несупынна хрысціўся, накладаючы крыжы на сябе і на грабежнікаў. Настаўнік глянуў туды, куды глядзеў Цімох, і не паверыў уласным вачам. (Чытач - увага!) Настаўнік выразна бачыў, што ад вогнішча, якое ўжо не зыркала языкамі полымя, але слаба курэла, беглі два... ваўкі. Прычым беглі яны неяк улукаты, рыхтык стомленыя ці (!) нецвярозыя. Праз імгненне звяры зніклі, згубіліся сярод хмызняку. Цімох перахрысціўся, перасунуў сякерку за спіну, зубамі развязаў вяроўку на руках настаўніка, перахрысціўся яшчэ раз і апасліва пайшоў да вогнішча, каля якога нядаўна балявалі прыхадні. Пайшоў за Цімохам і настаўнік.

Рэчы ляжалі на месцы. Ніводнай не прапала. Знайшліся і грошы, і крыжык. Знік толькі медальёнчык, як ні шукалі. На роспыты, што ж здарылася, Цімох паціскаў плячамі і мармытаў:

- Вовкулакі, паночку, а шо ж... Богородзіца Дзево, радуйся, Дабрадатная Марыя, Гасподзь з табою...

Настаўнік прыпомніў учарашняе відмо сівога ваўка, які таксама знік... Яму зрабілася вусцішна.

Запрэглі Лізу, падаліся далей. Балоты расступіліся, мясцовасць зрабілася сушэйшая, пясок заскрыпеў пад коламі. Дрэвы абапал дарогі рабіліся ўсё вышэйшыя, сталі трапляцца выносныя, прыгожыя сосны і раскідзістыя дубкі. Хутка ўжо настаўнік задзіраў галаву, каб палюбавацца вершалінамі векавечных, у два-тры абхваты дубоў. Наваколле выглядала значна прыветлівей. Настаўнік спадзяваўся, што вось-вось з'явіцца і чалавечае жытло, пакажуцца людзі. Але ягоныя спадзяванні не спраўдзіліся.

6. Прошча

Раптам Цімох спыніў Лізу і сказаў:

- Так, пане. Тут такое дзела. Далей пан няхай едзе і, крый Божа, слова не скажа...

- Чаму гэта?

- Пабачыце... - загадкава прамовіў Цімох.

Нейкі час ехалі моўчкі.

- Дык што ж будзе? - пацікавіўся настаўнік.

- Тое і будзе... - сказаў Цімох. - Так што пан няхай не дзівуецца, а сядзіць ціхенько. Сядзіць і мовчыць. З воза таксама ніяк нельга злазіць...

- Што ты мне галаву марочыш? - не вытрымаў настаўнік.

Цімох азірнуўся на маладога пана. З-пад густых, з сівымі валаскамі броваў глядзелі чыстыя, колеру няспелых жалудоў вочкі. Селянін плюснуў імі і паказаў-запрасіў настаўніка азірнуцца. Настаўнік крутнуў галавой... і ледзь не знячулеў. Ззаду, метраў за трыццаць, папярок дарогі стаяў калматай аграмадзінай мядзведзь і варочаў свежыя Лізіны яблыкі.

- Так што, паночку, прашу, сядзі ціхенька, не сапі нават... І не азірайся. Дасць Бог, пранясе...

Настаўнік утуліў галаву ў плечы, стаў глядзець наперад, спінай адчуваючы мядзведзя.

Абапал дарогі лес вырабіўся чысты, без альховага ці лазовага кустоўя, месцамі, бліжэй да дарогі, парослы ляшчынай. Галіны амаль змыкаліся над галовамі. Нечакана праз дарогу сігануў нейкі звер, ды так хутка, што не разабраць які. Ліза захрапла і не хацела ісці. Цімох злез з воза, высек доўгую арэшыну і парай лупцакоў надаў кабылцы імпэту.

Потым зноў убачылі далёка наперадзе мядзведзя. Іншага, меншага. Ён падняўся на заднія лапы, панюхаў паветра, каб разабрацца, чым пахлі людзі і Ліза, потым кінуўся наўцёкі, раз-пораз азіраючыся. Ліза стрыгла вушамі, але ішла.

- Гэта, панычу, тута прошча... Ведама, Графска пушча. Тут звірына хаваецца.

Неўзабаве збоку ад лясной дарогі настаўнік угледзеў статак аленяў - галоў дваццаць. Яны не звярталі на фурманку і людзей асаблівай увагі - пасліся сабе, зрэдку пазіраючы на ездакоў. Толькі гаспадар статка - самец, раздзімаў храпы і пільна сачыў за прыхаднямі - вачэй не спускаў. Далей то там, то тут паўз дарогу зашнорылі цікаўныя лісы. Гэтулькі лісаў настаўнік ніколі ў жыцці не бачыў. Мо два ці тры дзесяткі. Ці не кожная падбягала пад самы воз, хапала чорнай нюхаўкай паветра і адскоквала, нібы пераконвалася, што праезджыя пахнуць тым, чым належна.

Лес рабіўся больш стары, вузлаватыя карэнні велічынёй з добрае бервяно перапаўзалі праз лясную дарогу, і Цімоху не раз даводзілася перакідаць задок воза, каб пераехаць тое карэнне. І раптам настаўнік убачыў непадалёк, збоку, вялізарную рагатую і калматую, бурага колеру істоту, якая ляжала сабе ў цяньку пад дубам і, як свойская карова, жавала жуйку.

- Зубр! - з захапленнем аж прастагнаў настаўнік.

- Зубар, паночку, зубар, не шыпіце толькі, пачуе, стане на дарозе, не прапусціць... Ён тут гаспадар...

Нечакана лес расступіўся, перад вачамі паўстала вялізная паляна, можна сказаць, гэта былі некалькі вялікіх палян, злучаных паміж сабой. На гэтых палянах звяроў аж кішэла. Тут бораліся мядзведзі, там гоцалі з дрэва на зямлю рысі, а там губатыя ласі чухалі свае рогі аб камлі карыстых бяроз.

- То, панычу, і е Графска пушча... Тут прошча, неруш, тут звіры хаваюцца ад паляўнічых... А то наедуць губелнаторы з міністрамі ды як пачнуць страляць... Куды беднай пташачцы ці казулі якой дзецца? Сюды і хаваюцца...

Настаўнік залёг у драбінках і сачыў за звярыным царствам, часам затыкаючы нос - надта ж рэзка, аж да свербу ў носе, смярдзела зверам. Скура на ім ад здзіўлення шэрхла. Статак зуброў суседзіў з вывадкам мядзведзяў... Алені, казулі, ласі перамяшаліся ў адзін незлічоны статак... Звяры не звярталі ўвагі ні на людзей, ні адныя на другіх, нібы на нейкі час памірыліся, нібы нейкая бяда, пагроза смерці аб'яднала іх.

Калі праехалі паляны, возчык пагнаў Лізу што было сілы. Ды тая і сама жвава бегла далей ад звярынага паху. Настаўнік не ведаў, што і гаварыць - ехалі моўчкі. Убачанае ўразіла яго да нематы.

Як добра ад'ехаліся і зноў пайшла марочня - рагоз, лазовыя карчы, спытаўся:

- Так кажаш, гэта прошча?

Цімох матлянуў галавой:

- Прошча, паночку, прошча. І сюды ніхто не даходзіць.

- Мы ж даехалі!

Цімох абярнуўся:

- Мы, паночку, тут як і не былі... І ніц не бачылі... - У голасе возчыка прагучала тая самая інтанацыя, калі ён абяцаўся «па вухах пугай».

Пад вечар прыехалі да людзей. Іх сустрэлі якраз тыя вугляры, якія працавалі на аканома з Манкевічаў. Чорныя, як чэрці, яны пасміхаліся весела, прыязна, па-людску. Тут, на гэтай вугальнай гуце, і заначавалі.

Ноччу настаўнік ляжаў, а руку трымаў на пісталеце. Глядзеў, як гутары сядзелі вакол вогнішча, на якім каліхаваў здаравенны кацёл, з якога тырчалі тоўстыя косткі невядомай жывёлы. Раніцай, яшчэ не развідняла, Цімох разбудзіў пана і акурат з усходам сонца выехалі да нейкага сяла. Адчувалася прысутнасць вялікай вады. «Пэўна, Прыпяць», - падумаў настаўнік. І напраўду, паехалі ўброд. На здзіўленне, рака ў гэтым месцы была такой плыткай, што толькі ў адным месцы настаўнік ад страху ўхапіўся за біліны. Потым праехалі некалькі вёсак і ўрэшце спыніліся перад чыгуннай літой брамай, якая азначала ўезд у Манкевіцкую эканомію.

- Колькі заплаціць табе, Цімафей? - заклапочана спытаўся настаўнік.

- А ніц, паночку. Вы ўжо заплацілі, - зняў кучомку Цімох. - Хіба, васпане, дайце паправіцца з біклажкі...

Настаўнік адлічыў некалькі рублёў і пачаставаў возчыка кропляй рому - усё выжлукцілі рабаўнікі-пярэваратні. На развітанне пацікавіўся:

- А колькі табе, Цімох, гадоў?

- Васемнаццаць, паночку.

- Васемнаццаць? - ледзь не крыкнуў ад здзіўлення настаўнік.

- Так, паночку, васемнаццаць гадоў, як з Манкевіцкага бровара выгналі. От і цёпаюся без работы...