Разумная дзевачка [Маленькая аповесьць пра адно дзяцінства]

Прароцтва бабы Юстыны

З кухні ў пакой, дзе сядзела ў чаканні сняданку Ніна, пацягнула смачным духам гарачай, толькі што зваранай бульбы. Дзяўчынка з прыемнасцю адрозніла па паху, што бульба варылася абіраная, ці чышчаная, а не ў «мундзірах», якая трохі аддае паранкай. Зрэшты, у «мундзірах» маці ставіла варыць бульбу на полудзень, да капусты, а раніцай звычайна варыла абіраную, а значыць — пасоленую, якая смачна есца і ўсухамятку. Ніна паглядзела на прыадчыненыя ў кухню дзверы, хвілінку падумала, потым адклала ўбок вязанне, якім, прачнуўшыся, занялася, саскочыла з ложку, амаль подбегам пра-мерала пакой з кута да парога і ціха выткнула праз дзверы галаву. «Ой, дык сёння будзе бульбяная каша!» Так, стоячы ўскрай стала, маці спрытна таўчэ на ўслоне, у ладным саганку, бульбу. «Значыць, будзем есці з салёнымі агуркамі...» — зазначыла сабе Ніна. З агуркамі, вядома, бо да кашы больш нічога няма. Малака ў іх няма, бо няма каровы, цёлачку набылі, але ёй яшчэ толькі год; сала няма таксама, бо адзінага парсючка яшчэ першымі замаразкамі забралі ўначы партызаны (ці «бандыты-рабаўнікі з горада», як перашэптваліся людзі).

Калі б не каша, а «цалкі», хоць сабе і ў «мундзірах», то затраўкай да іх маглі б быць тлустыя, трохі шчыплівыя, духмяныя «маслёнікі» — стоўчанае ў ступцы падсмажанае ільняное або канаплянае семя. Макаць гарачай бульбінай у «маслёнікі» — гэта смаката не абы-якая. Куды смачней, чым бульбяныя посныя камы з салёнымі, да таго ж ужо трохі разлезлымі ў кадзі агуркамі. Але хай сабе і посныя камы, і з агуркамі — абы хутчэй, бо надта ж есці хочацца, аж у жываце падцягвае. Ісці да стала і круціцца каля маці зараз няможна, маці не любіць гэтага. Але і ўпусціць момант, калі ўсе садзяцца за стол, таксама нельга. Трэба абавязкова пачуць, як маці голасна гукне: «Есці!». Або: «Ідзіце!». Два словы разам — «Ідзіце есці!» — яна ніколі не счапляе. Здаралася, што, захопленая якім-небудзь сваім заняткам, Ніна прапус-кала загадны кліч «есці!» міма вушэй, і тады маці шырэй адчыняла дзверыну ў пакой і сярдзіта кідала: «А табе асобнае запрашэнне трэба?» Тут ужо марудзіць небяспечна, бо можна і кухталя атрымаць. А яшчэ горш, што новы мамін муж, дзядзька Міця, пачне пускацьу ход свае падкалупкі. «Вялікая пані! Дык і запрашэння чакае: сызвольце адкушаць!..» Як яна не любіць гэтыя яго шпількі! Не так самі шпількі, як тон, якім ён іх вымаўляе. Ну такі ўжо непрыемны, насмешлівы і калючы — за жывое чапляе.

Ніна вярнулася на хвілінку да свайго вязання. Гэтае захапленне найшло на яе зусім нядаўна. Зімовымі вечарамі яна не раз бачыла, як маці двума пруткамі з дзюбкамі вяжа з шарсцяных нітак то панчошкі — ёй і Ліпе, то рукавіцы, то шкарпэткі дзядзьку Міцю, то шалік. Глядзела-назірала, як чапляецца «вочка» за «вочка», як нарастае радок за радком, і аднойчы ёй здалося, што гэта не такая ўжо і хітрая рэч — вязанне, што і ў яе магло б атрымацца, калі б мама дазволіла. Але папрасіць яе аб гэтым не насмелілася. Ды неяк вечарам, прыйшоўшы з коўзанкі дахаты, — ахнула: Ліпа штосьці вяжа на тых маміных прутках! Сядзіць на ўслоне, край стала, каля самай газніцы, на стале — вялікі шэры клубоктоўстых шарсцяных нітак, а сама такая засяроджаная, важная, толькі вокам кінула на сястру, маўляў, бачыш, на што я здольная, якой сур'ёзнай справай занятая, не тое што ты, смаркачка саплівая... I — ой як заманілася Ніне таксама навучывдіа вязаць! «Ліпачка, дай і я паспрабую! — горача ўзмалілася яна. — Дай, Ліпачка, дай! Я не сапсую, вось убачыш!..» I Ліпа саступіла просьбе і неўзабаве сама здзівілася, якхутка «саплівая смаркачка» пачала вязаць не горш за яе самую.

Ніна хацела, пакуль прагучыць каманда «есці!», дадаць яшчэ адзін-другі радоку пачаты шалічак, але з кухні тхнула ўжо не проста гарачай бульбай, а кашай з такім знаёмым пахам, на які яна ўжо даўно забылася: запахла расплаўленым у гарачых камах маслам. Яна падбегла да дзвярэй, шморгнула спачатку лёгка, а тады глыбей разы тры носікам, і аж вочы акругліла: ну сапраўды з маслам! Ой, як здо-рава! Сёння каша будзе затоўчана маслам! А дзе ж яго мама брала? Можа, абмяняла на што-небудзь у каго з вяскоўцаў? Ці нехта ўзычыў ёй такога гасцінца? Хто гэткі добры?

Ніна выйшла на кухню. Маці яшчэ завіналася каля саганка. Поруч, як давераная асоба, пасвячоная ў таінства сатварэння сняданку, стаяла Ліпа. Да яе і прыткнулася заінтрыгаваная магічным пахам «вязальшчыца». Не паспела Ліпа пацясніць яе плечуком, як Ніна радасна прадэкламавала:

— Мама! Дык яна ж з маслам!

— Выдумляеш абы-што! — незадаволена сувірнулася маці, абскрэбваючы лыжкай таўкачык. — Яшчэ скажы: з каўбасою.

— Гэта табе ўжо мярэшчыцца масла, — спакойна дадала да слоў маці сваё патлумачэнне Ліпа. — Калі чаго смачнага доўга не ясі, дык яно тады пачынае мярэшчыцца. I са мной так, помню, было.

Здзівілася Ніна з іх адказаў, удыхнула пахкае паветра яшчэ і яшчэ раз і, можа, нешта б запярэчыла, але якраз зайшоў з двара дзядзька Міця — у зацяганай вушанцы, латаным рыжым кажуху і падшытых скурай валёнках. А калісьці, Насця памятала гэта, ён шчыгіляў у такім фацэтным чыгуначным шынялі і адпаведнай форменнай фуражцы.

— Не спазніўся?

— Ого, каб ты ды спазніўся! — не вельмі пачціва адказала маці. — Усё! Выкладаю ў місу і — сядайце! Агуркі ўжо на стале.

Кожны заняў сваё месца, і пачалі снедаць. «Ну што ж гэта за такое? — студзячы агурком гарачы камяк у роце, не перастае здзіўляцца Ніна. — Як жа я выдумляю, калі пахне! Няўжо і праўда мярэшчыцца?»

Як наўмысна, чарговую лыжку яна зачэрпнула асабліва ўдачна, і ўсе сумненні развеяліся: малюпасенечкі камячок масла не паспеў растаць у кашы і апынуўся ў яе на языку. Пасля яна зразумее, чаму не паспеў расплавіцца камячок: масла было з хола-ду, замерзлае.

— Мама! Далібог з маслам! Я не выдумляю! — выгукнула Ніна і падняла шчасліва-пераможны пагляд на маці.

— А не дуры ты галавы! — злосна абсадзіла яе тут жа маці сваёй любімай прыгаворкай. — Дурное нешта ўдукрыла сабе! Еш і не прынюхвайся!

Не данёс да місы і на нейкі момант затрымаў у падвешаным стане пустую лыжку дзядзька Міця. Сярдзітымі блякла-шэрымі вачыма ён уставіўся ў твар Ніны, і дзяўчынка на імгненне перахапіла яго калючы пагляд.

— Каб узяў ды гэтай лыжкай па лабэціне трэснуў — дык не вынюхвала б, а ела, калі пастаўлена!..

Хоць Ніна і прывыкла да грубых дзядзькавых слоў і абзыванняў, але гэтым разам яны ўдарылі яе асабліва балюча.

— Ну! Ты ўжо! Траскач знайшоўся! — кінула на дзядзьку скасавураны позірк маці. Яна не любіла, калі ён занадта злосна сувіраўся на яе дачок, і кожны раз заступалася за іх. Праўда, болыную Ліпу, ён амаль не чапаў, затое меншай даставалася на кожным кроку і з любой нагоды.

У Ніны на вачах заблішчэлі слёзы. Не так ад дзядзькавых слоў, як ад крыўды на ўсіх, што маюць яе за дурную і лічаць выдумлякай. Каша ўжо не здавалася такой смачнай, як дагэтуль, і яе лыжка відочна запаволіла тэмп. Даснедвала Ніна ўжо без ахвоты.

Самае дзіўнае, аднак, было тое, што і на другі дзень у застоллі яна зноў пачула пах масла. Праўда, ужо не за сняданкам, а за полуднем, і не ў бульбяной кашы, а ў вогусі, — так у Мурожніцы называлі кашу з тоўстых аўсяных круп. На гэты раз Ніна стрымалася — і знаку не падала, што вогусь з маслам. «Хай думаюць, што я не пазнала...»

А дні праз чатыры, калі яна ўжо і думаць перастала пра загадкавы пах і перажытыя непрыемнасці, здарылася штось зусім нечаканае. Ніна ляпіла на падворку снежнага дзеда і раптам пачула ці то плач, ці то крык-лямант іхняй суседкі — бабы Юстыны. Матка настаўніка Паўлава, якога забралі на вайну, Юстына жыла ў другой палавіне школьнага дому — у Кавалёвых за сцяною. Агульны быў не толькі дом, але і хлеў-пуня, дзе стаялі побач яе карова Зорка і цялушка Кавалёвых Мілка і дзе ляжаў, разгароджаны перасценкам, корм — дзве сцірты сена і ячнай саломы. Цяпер бабуля ішла менавіта ад пуні, і чым бліжэй падыходзіла да дому, тым выразней Ніна чула, што яна ў сваім плачы-ляманце прамаўляе.

«А каб жа ім рукі паадсыхалі па самыя локці!

А каб жа яно ім праз бакі палезла!

А ці ж яно было ў мяне лішняе!

А я ж яго сканаплю-сканаплю па каліўцу, каб было чым заваложыць картоплю, як кароўка запусціцца!

А хто ж гэта, бессаромны, на яго паквапіўся!..»

— Чаго вы, бабулька? — ступіўшы два-тры крокі насустрач, спытала крыху спалоханая і ўстрывожаная Ніна. — У вас нешта прапала?

— Прапала, дзіцятка, — выціраючы рогам хусткі вочы, адказала Юстына. — Нехта мой гарнушак масла ўкраў. Хунтаў пяць масла. Схавала ў пуні, у сене, дома баялася трымаць, што ноччу парцізані забяруць, як ужо раз забралі — і цёрлічку масла, і рукавок солі, і Валодзевы боты, што іх так і не панасіў мой сыночак... Дык во — і ў пуні нехта знайшоў, у сене, каб ён, даў Бог, сцежкі не знайшоў да парогу!..

Юстына памкнулася ўжо да свайго ганачку, як раптам Ніна ступіла ўслед і схапіла яе за рукаў.

— Бабулька, а можа, гэта мы ваша масла з'елі? Юстына рэзка туханула руку, якую яшчэ не паспела адпусціць Ніна, паглядзела пашырэлымі з'рэнкамі на дзеўчанё, долю хвіліны памаўчала, і тым гняўлівым тонам, якім звычайна бабулі-дзяды ўшчуваюць малечу, засувіралася:

— Што гэта ты, дзіцятка, гаворыш? Што ты гаворыш? Каб такія прыстойныя людзі, як твая мама, такое зрабілі?.. Не ўздумай нікому гаварыць, што ты цяпер сказала! Чуеш? Ні дома і нідзе! Нікому!.. Я ведаю, хто маё масла ўкраў, і Бог яго пакарае, на здароўе не пойдзе.

Падціснуўшы вусны, Ніна ківала галавой (маўляў, я ўсё разумею) і нязвыкла глуха прамаўляла:

— Добра, бабулька... Добра... Добра...

Юстына пасунулася ў хату, але тут жа, бадай праз хвіліну, зноў выйшла на ганак і няголасна, як бы асцерагаючыся, каб не пачулі, гукнула:

— Ніна! Хадзі сюды!.. — Пачакала, пакуль дзяўчынка подбегам перасекла падворак, і дадала: — Зайдзі да мяне ў хату.

На палавіну бабы Юстыны Ніна заходзіла часта — звычайна, з нейкім даручэннем маці. Ёй падабалася бываць у заўсёды чыстым і ўтульным пакоі бабулі: у ім жыў нейкі асаблівы дух — дух абжытасці, цішыні і супакою, у яе, здавалася Ніне, заўсёды было цяплей, чым у іх. Падабалася, што на падваконнях стаяць у гаршках кунацістыя або расахатыя вазоны, і Ніна іх ведала паімённа: вось гэта «мушкат», гэта — «бярозка», гэта — альвас, гэта — пальма, а гэта — фікус... Падабалася, што на ўсіх трох вокнах на папярэчныя верхнія шыбіны прыспушчаны шырокія папяровыя палосы ў выразаных узорах — у дробных квадраціках, ромбіках, трохкутнічках, кружках і паукружках, лісціках і кветках... А бадай найбольш падабалася Ніне, што на покуці, ахінуты доўгім белым рушніком, з мярэжкамі па канцах, вісіць абраз Прасвятой Багародзіцы, вялікія сумныя вочы якой цягнулі Ніну да сябе нейкай незразумелай чароўнай сілай.

I гэтым разам Ніна таксама падняла вочы на абраз Багародзіцы. «Чаму яна так сумна, так балюча глядзіць?» — зноў мільганула ў галаве пытанне, што ўзнікала кожны раз і дагэтуль.

— Хадзі да стала, выпі малака кубачак, — ласкава пазвала Юстына. — Сядзь во тут, на табурэтку...

I наліла — з высокага паліванага збана — не кубачак, а вялікі кубак малака, ды поўны — аж да краёчкаў. Ніна асцярожна ўзяла кубак у абедзве далоні і пачала піць яшчэ свежае, яшчэ добра не адстаянае, малако: відаць, Зорку сваю сёння бабуля даіла позна. Пакуль малая доўга, перадыхаючы і адсапваючыся, піла, Юстына глядзела на яе добрымі, цёплымі вачыма, потым уздыхнула, прабожкала («ой, Божа мой, Божа!») ды і сказала:

— Цяжка табе будзе сярод людзей, маё дзіцятка! Ой, цяжка! Адзін Бог ведае, якая цябе чакае доля...

— Чаму, бабулька? — не так здзіўленым, як спалоханым голасам спытала Ніна. — Чаму — цяжка?

— Такім, як ты, лёгка сярод людзей не жывецца. Я даўно да цябе прыглядаюся, бачу, якая ты. Я ўжо надта шмат жыву, дзіцятка, дык таму і шмат бачу, і шмат разумею... Буду маліцца перад абразом Прасвятой Багародзіцы і за цябе. Каб заступалася, каб спрыяла і памагала табе... Ну, а цяпер — ідзі гуляй, Ніначка, ідзі...

Толькі гадоў, можа, праз пяць-шэсць Ніна даведалася ад Ліпы, як было. Дзядзька Міця пайшоў раніцай у хлеў-пуню падкінуць цялушцы ахапак струшанкі; д'ябал спакусіў яго наскубці сена не са сваёй сцірты, а з Юстынінай. Пачаў скубці і — о, дзіва: з сена пакаціўся гарнушак. Шчыльна абвязаны кавалкам чыстага белага зрэб'я чорны гарнушак. Развязаў — масла! Жоўтае, моцна ўмерзлае на холадзе, масла! I д'ябал спакусіў дзядзьку Міцю яшчэ раз...

Вось і ўсё. А што было далей — ужо вядома.

Ну, а прароцтва бабы Юстыны збылося. Хоць і заступалася (напэўна ж, заступалася!) Прасвятая Багародзіца, але засцерагчы Ніну ад цяжкай, несправядлівай долі не змагла. Колькі яна за жыццё сярод людзей адпакутавала, колькі перажыла крыўдаў, колькі прыніжэнняў, знявагі і абразы перацярпела, колькі подлай хлусні і ашуканства зазнала, — гэта ведае толькі яна сама ды хіба тая, з Юстынінага абраза, Багародзіца, позірк якой з таго часу стаў яшчэ больш сумным і балючым.

2002-2004