Разумная дзевачка [Маленькая аповесьць пра адно дзяцінства]

З плачом — у белы свет

На пачатку восені Ніна развіталася з утульнай хацінай бабы Хрысціны: Івану Рыгоравічу далі казённую кватэру — звычайную вясковую хату побач са школай. Таксама абжытую, і з гатовай мэбляй, і вядома ж — з печчу. Праз колькі дзён, рана ў нядзелю, тата сказаў Ніне, што едзе ў раён і вернецца пад вечар. I сапраўды позна па абедзе вярнуўся, але не адзін: разам з ім у новае жытло зайшла маладая невысокая хударлявая жанчына, якую Ніна ніколі раней у Замчышчы не бачыла. Апранута яна была ў крамнае, але як бы не падагнанае пад яе адзенне: задоўгая цёмна-зялёная спадніца, зашырокая на плячах і ў таліі чорная жакетка, белая з дробнымі шклянымі гузічкамі блузка, на нагах — карычневыя, з нізкімі халяўкамі, чаравікі. У руках — невялікі, самаробны, з пафарбаванай фанеры, куфэрак. А ў таты ў руках — два вялікія, перавязаныя шпагатам хатулі. Убачыўшы праз вакно, што тата ідзе не адзін, Ніна адразу ж насцярожылася і не кінулася, як заўсёды, адчыняць дзверы, а спынілася ў нерашучасці непадалёк ад парогу. «А хто ж гэта з татам ідзе? Нейкая жанчына... А хто яна? Новая настаўніца? Напэўна, настаўніца...»

Іван Рыгоравіч паклаў на ўслон хатулі, потым узяў з рук жанчыны і паставіў побач з хатулямі куфэрак, тады неяк крыва ўсміхнуўся да Ніны і сказаў:

— Ну, знаёмся, дачушка, гэта — Ліда Паўлаўна, цяпер яна будзе табе за маму.

Яшчэ не дагаварыўшы апошнія словы, паклаў руку на худзенькі плячук дзяўчаці.

— За маму? — перапытала спалохана-разгубленым голасам Ніна і падняла поўныя недаўмення і страху вочы на тату.

— Ты прабач, дачушка, што я не сказаў табе раней — думаў, так будзе лепш, — каб ты загадзя не хвалявалася. Лепш — каб ты адразу і пазнаёмілася. Ты ў мяне добрая, кемлівая і ўсё зразумееш. Ну не магу ж я без гаспадыні жыць, праўда? Ды і за табой мацярынскі догляд патрэбен.

Хоць і зусім яшчэ малая была Ніна — толькі дзесяты пайшоў, але сэрцам адчула бяду. Схапіла ў далонькі татаву руку, уткнулася тварыкам у крысо ягонага пінжака і ціха, жаласна захліпала.

— Чаго ты спавохалася? Не бойся! — азвалася нарэшце непрыемным скрыпучым голасам Ліда Паўлаўна, да таго ж — моцна картавячы. — Ты бач яе: яшчэ не б'юць, а ўжо пвача.

— Не плач, Ніначка, не плач, — пагладзіў дзяўчынку па галаве бацька. — Чаго ж плакаць? Усё будзе добра.

Ніна перастала хліпаць, але засталася стаяць, як і стаяла, толькі яшчэ мацней сціснула вялікую бацькаву далоню ў сваіх шурпаценькіх маленькіх.

— Ну давай паздавоўкаемся! — зноў праскрыпела Ліда Паўлаўна і працягнула Ніне абсівераную кашчавую руку. — Павяўніся ж сюды, што ды адвяўнулася!

Ніна зрабіла гэта не адразу, а толькі пасля таго, як і тата сказаў:

— Ну павярніся, дачушка, павярніся!

Тады яна і адхіліла галаву ад татавага пінжака і падняла мокрыя вочы на тую, што будзе «за маму»; вусны яе торгаліся і крывіліся як ад болю, выгляд быў надта няшчасны. Добра, што бацька з вышыні свайго росту гэтага не бачыў і, можа, таму не ўсё разумеў, што робіцца ў душы яго дзіцяці, перад якім страшным выпрабаваннем апынулася яе маленькае сэрца.

Пацёршы кулачком вочы, Ніна падала жанчыне руку і, на яе картавае «зваствуй!», ледзь чутна, як праз не магу, вымавіла:

— Здрастуйце...

— Зараз я табе падавунак дам, я табе падавунак пвывезла, — бадзёра, амаль урачыста, сказала Ліда Паўлаўна.

Адышлася да ўслона, адчыніла куфэрак і дастала з яго падарунак: невялікую паркалёвую хусціну з шырокай сіняй каймой і ў такі ж сіні гарошак. Хустка Ніне не спадабалася — не той колер і не тыя ўзоры, яна любіла маміны хусткі — ружовыя ці светла-зялёныя і абавязкова квяцістыя. Ды такой бяды і з тым колерам і з узорам! Проста ёй не хацелася прымаць падарунак ад гэтай чужой незнаёмай жанчыны. Яна падняла вочы на тату і ўбачыла, як ён ёй хораша цёпла ўсміхнуўся. I яна ўзяла падарунак і хацела пайсці з ім да стала, за якім рабіла дамашняе заданне, але Ліда Паўлаўна затрымала.

— Пачакай, давай жа завяжам хустку! Жанчына спрытна завязала Ніне хусціну — ражкамі пад падбародак, і голасна сама сябе пахваліла: — Во як удачна выбрала! Як яна табе падыходзіць!

I Ніна зноў паглядзела на тату: ці праўда?

— Ой якая ты ў мяне прыгажуня! Ну, Ніначка, у такой хустцы на цябе ўсе хлопчыкі ў школе заглядацца будуць!

— Аво табе яшчэ і цукеркі, — сказала Ліда Паўлаўна і падала Ніне ладны кулёк «падушачак».

I Ніна зноў паглядзела на тату, як бы пытаючыся: браць ці не браць?

— Бяры, бяры, ты ж іх любіш, — даў ёй згоду бацька.

Ніна ўзяла і зноў выціснула з сябе «дзякуй», аднак настрой у яе не палепшыўся. Яна выйшла на ганак, села на верхнюю прыступку ўсходцаў і пачала смактаць начыненыя «мёдам» і выкачаныя ў цукры «падушачкі» — самы лепшы тагачасны ласунак вясковай малечы. «Падушачкі» былі смачныя, салодкія, а думкі Нініны — наадварот: горкія, тужлівыя, скрушныя. «Якая яна непрыгожая! Яна ж касавокая! I нос нейкі... выгнуты, яку качкі. Мая мама — у сто разоў прыгажэйшая!.. Мама! Мамачка! Я хачу да цябе! Нашто ты мяне аддала, мамачка! Я хачу быць з табой і з Ліпай! Я не хачу, каб за маму мне была гэтая... гэтая брыдкая чужая цётка!..»

Ніна брала з кулька, як у забыцці, «падушачкі», клала ў рот, смактала, разжоўвала і не чула, як паабапал яе кірпатага носіка коцяцца дробныя слязінкі.

Мачыху Ніна, як гэта кажуць, «непрыняла». Ніяк. Праходзілі дні, тыдні — каб хоць што-небудзь цёпла-светлае прагаварыла ў душы дзяўчынкі пры думках пра мачыху, каб хоць бы раз нешта шчыра-прыязнае адзыўнулася ў ёй на праявы клопату і ўвагі той, што «за маму». I Ліда Паўлаўна гэта таксама адразу ж адчула. «От ваўчанё! Ты бач, якое ваўчанё!» — з непрыязнасцю казала яна іншы раз сама сабе. I не магла ўцяміць, чаму не атрымліваецца лагоднага паразумення і кантактавання. Ніна старалася ні пра што не пытаць, нічога не прасіць і ніяк не звяртацца – ні «цётка Ліда», ні «Ліда Паўлаўна», і ўсё глыбей замыкалася ў сабе. Але калі прыходзіў дадому бацька — радасна кідалася да яго, і абдымала, і лашчылася, і шмат яму шчабятала, расказвала пра ўсе свае прыгоды, і ён уцешна слухаў. I мачыха гэта бачыла і вельмі хутка пачала самым сапраўдным чынам раўнаваць. I ставіцца да дзевяцігадовай падчаркі ўсё горш і горш — прыдзірацца, сувірацца, папракаць, і нават і дражніць ды абзываць нядобрымі словамі. I аднойчы дайшла ў злосці да недазволенага:

— Што гэта за дзіця! — закрычала. — Гэта ж пракляцце нейкае, а не дзіця! Не дзіва, што ад цябе родная маці адраклася!

Ніне — як у самое сэрца ўпілося нябачнае вострае джала. Яна саскочыла з тапчана, які нанач быў яе ложкам, падбегла да мачыхі і, гледзячы ёй наўпрост у твар, выпаліла:

— Гэта няпраўда! Не адраклася! Мама забярэ мяне скора! Забярэ! Вось убачыце!

Выкрыкнула — і спалохалася: «А калі не забярэ? А калі так і будзе?»

— А як жа, забярэ! Чакай!.. Патрэбна ты ёй! — насмешліва перакрывіла падчарку мачыха.

Ніна крутнулася, схапіла з вешалкі каля дзвярэй пальтэчка, ужо на хаду апранула яго і выбегла на вуліцу. А куды далей? У школу? Але ж тата на ўроках. Ды ён і забараніў прыходзіць да яго без пільнай патрэбы. А гэта — хіба надта пільная патрэба? Паскардзіцца тату, што Ліда Паўлаўна так нядобра сказала? А калі яна сказала... праўду?

Ніна спынілася ў нерашучасці: можа, пахадзіць па вуліцы, пачакаць, калі ён будзе ісці са школы і вярнуцца дадому разам з ім? Ці схадзіць да Марылькі — сваёй самай блізкай сяброўкі? I яна пайшла да Марылькі.

Марылька была дома адна і чытала надта ж цікавую кніжку пісьменніка Якімовіча «Незвычайны мядзведзь» — пра ворага-кулака, які ў мядзведжай скуры палохаў на калгасным полі жней. Ніна скінула пальтэчка і падсела чытаць разам — як яны рабілі неаднойчы раней. Неўзабаве адчула, як моцна засвярбела галава; захопленая чытаннем, Ніна сунула пальцы ў сваю густую, ужо даўно не раўняную цёмна-русую чупрынку і пачала часаць. I — што такое? На правую старонку, над якой была нахіліўшыся Ніна, звалілася... маленькае рыжаватае насякомае. Дзяўчынкі яго заўважылі разам.

— Гэта ж вош! — усклікнула ў здзіўленні Марылька. — Ты счасала з валасоў вош!

Яна адарвалася ад кнігі і, машынальна адхіснуўшыся, паглядзела на Ніну. Хоць гэтае малёханькае куслівае стварэнне не было тады ў вёсцы дзівам, Ніна, аднак, ведала, што мець вошы — сорамна і брыдка, — так заўсёды казала мама, яна была вялікай чысцюляй і пільна сачыла, каб, крый Бог, не завялося гэтае насенне ў яе дачок. I цяпер Ніна ад няёмкасці аж пачырванела.

— Пачакай, — сказала Марылька, — дай пагляджу.

Не чакаючы згоды, нахіліла да сябе Нініну галаву і пачала досыць спрытна, як дарослая, перабіраць пальцамі пасмы. Праз хвіліну амаль узрадавана абвясціла:

— Во! Яшчэ адна ёсць! Гэткая самая! Пачакай, я заб'ю яе.

Ніне стала страшнавата, яна як бы штосьці зразумела, можа, тое, што дачцы настаўніка вашывай быць няможна, бо будуць смяяцца людзі.

— Я пайду, Марылька, мне ўжо трэба дадому, — сказала.

Апранула спехам пальтэчка і вышмыгнула за дзверы. На вуліцы прыпынілася: а куды цяпер? Трэба ўсё ж да школы. Трэба сказаць тату.

Іван Рыгоравіч убачыў Ніну праз вакно і, заўважыўшы, у якім яна настроі, зразумеў, што нешта здарылася. Выйшаў у двор, як быў на ўроку — у гарнітуры.

— Што з табою, дачушка? Нехта пакрыўдзіў? Ніна апусціла галаву, адвяла ўбок вочы і скрушна, нібы пра сваю вялікую віну, адказала:

— У мяне вошы...

— Вошы? — перапытаў, здзіўлены, Іван Рыгоравіч.

— Ну. Вошы. Адну я сама счасала на кніжку, а другую знайшла Марылька ў валасах.

— Нічога страшнага, Ніначка, проста я даўно не купаў цябе. Гэтую нечысць мы лёгка ліквідуем, не бядуй. Ідзі дадому і чакай мяне. Лідзе Паўлаўне не кажы нічога.

...Вечарам Іван Рыгоравіч нагрэў на прымусе вялізную каструлю вады і сам выкупаў Ніну ў балеі, асабліва старанна вымыў, шчодра намыльваючы, галаву. Апрануў дзяўчынку ў чыстае і ўклаў спаць. Усё зрабіў так, як цэлы год рабіў на кватэры ў бабы Хрысціны і потым ужо тут, пры новай гаспадыні. У лазню Ніну не адпускаў — ні з бабай Хрысцінай, ні з мачыхай. Купаў сам, дома — як бы знаходзячы ў гэтым нейкую палёгку для душы, нейкі выкуп сваёй віны за тое, што сям'я разбурылася і яго любімая дачушка пазбавілася матулінай ласкі.

Ужо засынаючы, Ніна пачула кароткую нелагодную перамоўку:

— Заўтра будуць тапіць лазню, магла б я гэта зрабіць і ў лазні. Дык ты ж не хочаш.

— Не хачу. Вось — не агледзеўся, як маё беднае дзіцё нуда заела.

Так прайшла зіма — у відочнай нелюбові і непрыязні той, што «за маму», да падчаркі. А на пачатку вясны Ніна пачула ад Марыльчынай маткі, занадта гаваркой і языкатай «лапатухі», незвычайную навіну:

— Скора табе стане жыць весялей, Ніначка: будзеш мець дома ці браціка, ці сястрычку. Месяцы праз два, калі не хутчэй, твая мачыха рассыплецца.

Што жанчыны нараджаюць дзяцей — гэта Ніна ведала ўжо даўно, і што значыць «рассыплецца» — зразумела адразу. I толькі цяпер скеміла, чаму ў Ліды Паўлаўны пачаў выпукляцца пад сукенкай жывот: будзе дзіцятка. Але чаму — мой брацік ці сястрычка? Каб гэта мая мама нарадзіла — тады быў бы мой брацік ці мая сястрычка. А гэта ж не мая мама... Нешта тут у Нініна разуменне крэўнасці не ўкладвалася. Што бываюць гэтак званыя «зводныя» браты і сёстры — яна проста не ведала, ніхто ніколі ёй гэтага не тлумачыў. Пасля навіны, пачутай ад Лапатухі, Ніна стала ўнепрыкмет назіраць за мачыхай, за яе відочна пакруглелым жыватом, сумненні ў тым, што дзіцятка чакаецца, адпалі і ў душы дзяўчынкі пачала нарастаць з аднаго боку — цікаўнасць, а з другога — неспакой і ўстрывожанасць: дык а як жа яно тады будзе, у якім становішчы апынецца яна? Заадно нарастала пачуццё адчужэння і непрыязнасці да мачыхі — ад не зусім усвядомленага разумення, што большаюць правы гэтай жанчыны на яе тату, тым самым — меншаюць яе правы, менш увагі і ласкі дастанецца ёй. Ніна зрабілася больш унурыстай, капрызнай, стала лягчэй раздражняцца і часцей праяўляць непаслухмянасць. Амаль зусім не стала чуваць яе вясёлага смеху.

У травені, перад самым заканчэннем трэцяга класа, Ніна пабывала з татам у Віцебску. I там яе напаткалі адразу дзве радасці. Па-першае, тата купіў адрэз прыгожай цёмна-бардовай фланелі на сукенку, на восень і зіму, хадзіць у школу. Ах, якая прыгожая тканіна, якая будзе сукенка! Ніна ўявіла, як яна зойдзе ў клас у такой цудоўнай абнове і як ёй будзе радасна, і ўсе будуць глядзець і зайздросціць, што ў яе такі тата — такую сукенку справіў. А па-другое, дзеці татавага сваяка, да якога яны заходзілі ў госці, на ўскраіне горада, падарылі Ніне голуба — дзівоснага прыгажуна турмана, светла-рабенькага, у чорнай «камізэльцы», з вялікімі круглымі вочкамі і кароткай дзюбкай. I такога рахманага, прыручанага, даверлівага. Татаў сваяк не быў заядлым галубятнікам, але любіў гэтых ласкавых свойскіх птушак, і ў яго двары іх было многа, бо і дзеці вельмі любілі вазіцца з імі.

Дзецям спадабалася прыгожая мілая дзяўчынка з вёскі, і ім захацелася зрабіць ёй на ўспамін такі незвычайны падарунак. Бацька ахвотна падтрымаў іх жаданне, пабачыўшы, з якім захапленнем яна глядзела, аж пляскала ў далонькі, калі ён паклікаў сваіх гадаванцаў да сябе на пачастунак. Як жа было не ашчаслівіць такую сімпатычную госцю, дачку сябра-настаўніка жывым падарункам!

Дадому Ніна прывезла голуба ў накрытым радзюжкай лазовым кошыку, — у тым самым, у якім ён жыў пад паветкай у былога гаспадара. Яе радасці не было мяжы. Нават забылася на ўсе неспакойныя скрушныя думкі. Амаль цэлы дзень, па прыездзе, бавілася з гэтым крылатым навасёлам, карміла хлебнымі крошкамі, налівала вадзіцу ў сподак і вучылася клікаць яго да сябе: вуль-вуль-вуль-вуль-вуль! Так было і на другі дзень, і на трэці, і цэлы тыдзень. А потым сталася трагедыя.

Зусім не пудкі, ласкавы птах ішоў да дзяўчынкі на рукі, садзіўся на прыпале, ляцеў на яе голас. Але з першых хвілін першага дня не ўзлюбіла голуба мачыха — можа, якраз таму, што бачыла, колькі радасці і ўцехі ён дорыць падчарыцы. «Нашто ты, зараза, яго прывезла? Начорта ён нам!» — Ніна чула гэта па некалькі разоў на дзень. Аднойчы, калі мачыха пайшла па нейкай патрэбе да суседзяў, дзяўчынка прынесла голуба ў хату і, забыўшыся на небяспеку, пачала яго частаваць хлебам. На няшчасце, мачыха зусім хутка вярнулася і заспела Ніну за гэтым «злачынствам». Ліда Паўлаўна як бы толькі гэтага і чакала і імгненна прыйшла ў лютасць: «У хаце?! Можа, яшчэ на стол пасадзіш?!..» Цяжкай грузнай хадой, але шпарка падышла да Ніны і так злосна раўнула «аддай!», што дзеўчанё тут жа працягнула ёй сціснутага ў далонях голуба. Але тая брала яго няспрытна, і голуб вырваўся з яе пальцаў і, зрабіўшы паўкруга пад столлю, сеў на шафе. «Заб'ю!» — закрычала мачыха, схапіла ў качарэжніку чапялу і на вачах у аслупянелай ад жаху Ніны замахнулася на голуба. Бедны птах, вядома ж, не стаў чакаць, пакуль чапяла пераломіць яму косці, і кінуўся ў акно, не разумеючы, што той свет-паратунак, які ён бачыў і ў які хацеў вырвацца, адгароджаны ад яго шклом, і ўдарыўся ў шыбіну, але не разбіў, а ссунуўся па ёй на падваконнік. Пры гэтым зачапіў крыламі і перакуліў вазон — высочанькі малады фікус, гліняная вазонніца пакацілася, бразнулася аб падлогу і раскалолася на кавалкі, сам фікус пераламаўся. «А-яй! — закрычала мачыха. — А-яй, што яна нарабіла!» Голуб сядзеў на падваконніку, развёўшы ўбакі крылы, уткнуўшыся дзюбкай у шкло. Мачыха кінула чапялу на падлогу і памкнулася да вакна, каб злавіць праклятага віноўніка бяды. Аднак яе апярэдзіла насмерць перапалоханая ад усяго, што здарылася, Ніна, і абшчарэпіла голуба далонькамі, і прытуліла да грудзей, і вачыма, поўнымі мальбы аб літасці, глядзела на мачыху. «Аддай!» — яшчэ страшней, чым першы раз, раўнула Ліда Паўлаўна і працягнула рукі да птаха. «Не дам! Не дам! Не дам!» — запрымаўляла, круцячы галавой, Ніна. Але мачыха схапіла голуба за стуленыя лапкі і сілком вырвала яго з рук дзеўчаняці. I той жа грузнай, але шпаркай хадой пайшла праз адчыненыя дзверы ў сенцы, з сенцаў — у двор. Ніна — моўчкі — следам. Хацела нешта закрычаць, але словы не паслухаліся, захраслі. Убачыла, як мачыха з голубам у руцэ звярнула пад паветку. Нібы прадчуваючы нешта страшнае, нясмела, замаруджваючы хаду, падалася туды і яна. I ўбачыла... Тое, што ўбачыла Ніна, будзе ёй прыгадвацца і мярэшчыцца ўсё жыццё. Трымаючы левай рукой за лапкі, мачыха паклала голуба на край калодкі, на якой Іван Рыгоравіч сек дровы, і на вачах у Ніны гакнула тапаром па шыза-дымчатай шыйцы. Паглядзела дзікім вар'яцкім паглядам на дзяўчынку і кінула ёй пад ногі акрываўленую птушку, што яшчэ торгалася канвульсіўна крылкамі. Ніна на імгненне аслупянела ад жаху, а тады закрычала немым крыкам і кінулася бегма прэч. Вылецела на вуліцу, але пабегла, гэтак жа крычучы, не туды, дзе школа, дзе тата, а ў процілеглы канец. Яна крычала так страшна, што, пачуўшы яе, людзі, найперш дзеці, выскоквалі на вуліцу. Некаторыя аклікалі: «Ніна! Ніна! Чаго ты? Што з табой, Ніна?» — але яна іх не чула. Сёй-той з дзяцей спрабаваў пераняць яе, але яна вырывалася і ўсё з тым жа немым крыкам штосілы імчала далей, у канец вёскі.

— Марылька! Бяжы ў школу, скажы Івану Рыгоравічу! — загадала дачцэ Лапатуха. — Ай-я-яй, у белы свет з плачом дзіця паляцела! Што яна ёй зрабіла, гэная картавешка?..

Ніна выбегла за вёску і ўжо не так шпарка, бо стамілася, пабегла сярэдзінай дарогі туды, дзе непадалёк высіўся гонкі сасновы бор. Гэта была тая дарога, якою гады два назад яны ехалі з бацькам сюды, у Замчышча, — тая дарога, якою, калі бегчы і бегчы, можна вярнуцца туды, дзе яна жыла, дзе яны ўсе былі разам — і тата, і мама, і Ліпа, і яна, Ніна. Дзе мама з Ліпай жывуць і цяпер. I нічога пра яе не ведаюць.

Ад моцнага крыку Ніна ахрыпла і, дабегшы да лесу, ужо не крычала, а плакала — голасна, заходзячыся, задыхаючыся. На ўзлеску і пачула, што яе гукае тата. Азірнулася: так, тата імчыцца на веласіпедзе! Параўнаўся, шпурнуў веласіпед на абочыну і падхапіў дзяўчо на рукі, як некалі малую.

— Ніна! Дачушка! Крывіначка мая залатая! Што з табой? Куды ты бяжыш, родненькая мая?..

— Туды, — паказала рукой Ніна. — Да мамы... Я хачу да мамы! Татачка! Завязі мяне ў Мурожніцу! Завязі! Яна засекла яго! Яна засекла!..

— Завязу, дочачка, завязу, вось кончыцца вучэбны год — і я завязу цябе. Абавязкова. Даю слова гонару. А галубка куплю табе другога, не плач.

Іван Рыгоравіч пасадзіў уцякачку перад сабой на раму веласіпеда і павёз дадому. Яшчэ на падворку, каля ганку, пачуў, як енчыць-крычыць Ліда Паўлаўна. Ускочыў у хату, падбег да ложка, на якім яна ляжала дагары, выпінаючыся і сцягваючыся ад болю, і ўсё зразумеў.

— Кліч скарэй бабку, — прагаварыла. — Пачынаецца... У бальніцу не паспеем...

Праз паўгадзіны суседка-бабка прыняла ў парадзіхі хлопчыка — на шчасце, здаровенькага і ладнага.

— Брацік у цябе паявіўся, — сказала павітуха Ніне, калі ёй нарэшце дазволілі зайсці ў хату.

Незвычайная падзея — прыход у жыццё новага чалавека — дапамагла Ніне лягчэй перажыць тое жахлівае, што адбылося. Малы аказаўся крыклівы і галасісты, і яго часты плач Ніна не магла чуць спакойна, ёй здавалася, што яму нешта моцна баліць, і яна шкадавала яго.