Смута. Апавяданні

Сінія кветкі (Аповесць)

Чалавек з парфелем-“дыпламатам” ішоў цёмнай лясной сцяжынаю, як злодзей – хутка, асцярожна, спрытна пераскокваючы цераз частыя калюжыны і падгінаючы галаву пад мокрыя галіны; вайсковая форма рабіла яго яшчэ больш непрыкметным у начной цемры.

Толькі што адгрымела кароткая чэрвеньская навальніца, пакінуўшы пасля сябе гэтыя калюжыны і цёплы дожджык, які аднастайна шапацеў аб лісце і глушыў усе іншыя гукі. Між тым зусім блізка была вёска. З цемры нечакана выступіла доўгая скірда дроў і кавалак недагароджанага плота. Каля скірды чалавек спыніўся, зняў з галавы фуражку, уздыхнуў, паглядзеў на неба, на чорную сцяну хлява за плотам, паставіў між ног “дыпламат” і падняў да ілба правую руку... Але, памарудзіўшы, толькі выцер мокры лоб, зноў насунуў фуражку і пайшоў паўз плот у абход вёскі.

Каб ён у гэты момант азірнуўся, дык, мабыць, спалохаўся б добра – каля скірды чорнае, тоўстае шула, якое ён ледзь не крануў “дыпламатам”, так блізка каля яго прайшоўшы, раптам заварушылася, набыло абрысы і аказалася мажным дзядзькам у дажджавіку, высокіх гумовых ботах і з абярэмкам дроў у руках. Дзядзька счакаў, пакуль заціхне шорах КРОКАЎ, І ПАМАЛУ ПАСУНУЎСЯ Ў цемру, у лес. На маленькай, стаптанай палянцы гарэла вогнішча, пахла брагаю, цёплай парай, стаялі дзве флягі... словам, ясна, што тут адбывалася. Каля флягаў садзела на коленцах цётка і ўвязвала нешта ў дзіравую посцілку. Дзядзька ссыпаў каля вогнішча дровы і сказаў ціха:

— Точна Холадаў унук пайшоў... Казырок блішчыць, як міліцынерскі.

— А ён не ў варміі? — разагнулася цётка.

— Мо ўцякло, падло, бо гародамі ішло... Паганы знак! Каб хоць кацёл не парвало...

— Прыкусі язычок! — цыкнула цётка. — Ды перахрысціся, рука не адсохне! — I першая, не ўстаючы з каленяў, замахала крыжамі на лес, на дзядзьку, на сваё абсталяванне...

I ці гэтая адвечная перасцярога памагла, ці тое, што час быў выбраны надта ўдала, абышлося ўсё шчасліва, ніхто іх больш не трывожыў, нічога не парвала; націснулі дзядзька Юлен з цёткаю Поляю чаго хацелі, а ўраніцы, праганяючы карову, расказваў дзядзька Юлен, як ён уночы «выходзіў у борню» і ўбачыў Арценя Холада, «гэтую бедную сірату»:

— Такі дождж, такая кругом сырасць, а яно, беднае, ідзе сабе некуды...

Пакуль каля апарата направа і налева жагналіся, вайсковец дабраўся да колішніх Холадавых сотак, спыніўся на мяжы, пад старой яблыняй, дастаў з дыпламата пляшку піва, ножык, халодны бяляш, хлеб з катлетаю, стоячы, паеў, за некалькі прыкладаў апаражніў і выкінуў у разору пляшку, потым пасвяціў запалкаю на гадзіннік і хуценька, подбегам, пашыбаваў у процілеглы ад вёскі бок — па поплаве, праз някошаную траву. Перабраўся, хапаючыся за лазіны, па слізкай кладцы цераз канаву і, хоць да пояса абрасіўся і ў чаравіках пішчэла і хлюпала, хвілін праз дзесяць ужо адчыняў набрынялыя вадою, перакошаныя варотцы. Прайшоў трохі краем, стараючыся не глядзець у глыб могілак, пакуль у самым кутку, у зарасніках акацыі, не натыкнуўся на металічную агароджу. ЁН намацаў іржавую зашчапку, зайшоў усярэдзіну, нагнуўся і пачаў чыркаць адсырэлымі запалкамі; урэшце адна загарэлася, асвятліўшы два чорныя крыжы і два насыпы...

Пад самым крыжам, сярод рэдкага пырніку і зялёных магільных шышакоў раслі тры буйныя, у кулак, густа-сіняга колеру кветкі — як лугавыя званкі, толькі з пляската разгорнутымі пялёсткамі і з жоўтай плямкай пасярэдзіне.

У чалавека падкасіліся ногі. Укленчыўшы на мокрай зямлі, ён сутаргава захрысціўся:

— Божа, веру ў Цябе! Раз усё праўдзіцца — значыць, ёсць нейкая сіла, значыць, і Ты ёсць, Госпадзі! I нічога не было і няма без волі Твае — веру, веру!..

Яшчэ праз колькі хвілін вырваныя з коранем, загорнутыя ў слюду кветкі ляжалі ў дыпламаце, а сам вайсковец ранейшым сваім маршрутам прабіраўся назад, за вёску — на чыгуначную станцыю.

Арценя Холада, дваццацігадовага «дзембеля», які вярнуўся з войска да стрыечнай цёткі ў мястэчка Локцевічы, чакалі непрыемныя сюрпрызы: па-першае, цётка, пасля дзесяці гадоў адзіноты, раптам надумалася ўзяць сабе прымака: здаровы, вусаты, ці то хахол, ці то пінчук, якога Холад чамусьці не залюбіў за адно толькі «ыканне»; па другае, пакойчык, дзе ён жыў да войска, таксама аказаўся заняты — рослаю, з рабаціннем на шырокім твары кватаранткаю, старэйшаю за Холада гадоў на пяць, якая тым не менш пры знаёмстве падміргнула яму.

Больш у Холада і радні асабліва блізкай не было. З чатырнаццаці гадоў, пасля смерці маткі, ён жыў у Светлагорскім інтэрнаце для сіратаў, потым — у нейкага далёкага, вада на кісялі, дзядзькі — у Кустанайскай вобласці (запомніўся толькі стэп, цесната ў хаце, пах ад халоднай грубкі і злыя дзядзыкавы дзеці, якія дражнілі яго Булькаю — у сэнсе, бульба, хоць ён гаварыў там чыста па-руску); недзе за год перад прызывам цётка нечакана прыслала ліст, што хата пустуе, яна хварэе, прыязджай і жыві колькі хочаш. ЁН прыехаў з радасцю. Цётчыная хвароба аказалася надуманаю — проста нехта яе падвучыў, што за прызыўніком можна атрымаць ад ваенкамата пэўныя льготы: цётка была добрая, але скупаватая.

У самое мястэчка ён часта ездзіў з маткаю і раней, але толькі цяпер убачыў, якое яно прыгожае і, галоўнае, сваё. Локцевічы былі невялікія і ўтульныя, яшчэ не скалечаныя мікрараённымі забудовамі, з зялёнымі дварамі і акуратнымі брукаванымі вулічкамі. У Холада з'явіўся свой пакой, нармальная, людская ежа (хоць бы тая ж бульба з гуркамі і салам, затое ўволю), з'явілася вольнасць — вольны час не прыблуды, які нудзіцца, бо нікому не патрэбен, а — хатняга чалавека.

Чытаць ён палюбіў яшчэ ў інтэрнаце, а тут, дзе не было раскірдаша і адбою ў 22.З0, глытаў кнігі запоямі, часта да раніцы. Чытаў бессістэмна, з аднолькавай цікавасцю Стэндаля, Дзікенса і паэмы Якуба Коласа, рызыкуючы нажыць г. зв. «кніжнае атупенне» — эпіізод у Шукшына, калі хлопчык звар'яцеў, чытаючы, ніякая не мастацкая выдумка.

Да абеду можна было спаць, а там — рабіць што хочаш. Холаду падабалася хадзіць локцевіцкімі вуліцамі, белымі каля платоў і ў выбоінах ад абляцелых пялёсткаў, выходзіць за горад, за недабудаваны аўтавакзал, потым — дубовым сухім лесам, пакуль вачам нечакана не адкрывалася драўляная альтанка-прыпынак і чорна-сіняя стужка асфальту. Можна было пад'ехаць аўтобусам у Мазыр, але ён не любіў гэтага гарбатага горада з бязладнай архітэктураю; лепш было, не даязджаючы прыпынку, сысці каля Прыпяці і пакупацца, пазагараць ці пакідаць донку. Вечарамі ён стаяў на локцевіцкім чыгуначным вакзале, блізка каля якога жыла цётка, і глядзеў на пасажырскія цягнікі. Адныя шыльды на вагонах прымушалі няроўна біцца сэрца: Сімферопаль — мора, Рыга — Еўропа, Кішынёў — віно, памідоры, Ленінград — культура, Мінск — невядома што, радзіма... Ні ў адным з гэтых гарадоў ён ні разу не быў, нават праездам.

Цудоўнае было тое лета, а восень — яшчэ лепшая. Цётцы праз знаёмых удалося ўладкаваць Холада на паўстаўкі на працу — бетоншчыкам. ЁН з радасцю цягаў славутым «стаханаўскім пялёсткам» пахкі бетон, запаўняючы лабірынт апалубкі, ведаючы, што гэта — часова. Добра было на перакурах выціраць з лоба пот, дрыготкімі пальцамі размінаць цыгарэціну і ў душы, пасля працы, халаднаватымі струменямі змываць з цела бруд і стомленасць. З'явіўся ў брыгадзе і сябар — старэйшы за Холада ледзь не ўдвая, але яшчэ нежанаты, Лёня Навумаў. Калі-нікалі, вечарамі, яны пачалі хадзіць на дыскатэку.

Холада цягнула ў гэтае новае жыццё, як сасмяглага, спацелага чалавека душным днём цягне купацца, але рака была незнаёмая, і ён уваходзіў у яе пакрысе, спрабуючы нагамі дно. Сапраўды, хутка ён натыкнуўся на падонны корч. ЁН, у параўнанні з мясцовай дыскатэчнай публікай, быў проста жахліва — інакш не скажаш — апрануты. Нават калі танец быў агульны, у крузе (на пачатку васьмідзесятых была такая мода), дзяўчаты стараліся не стаць з ім побач. Яшчэ маглі сысці за нешта купленыя кустанайскім сваяком украінскія джынсы за трыццаць рублёў, з бляшкай, на якой так і было напісана — «Джынсы», але пінжак, сіні інтэрнатаўскі пінжак з металічнымі выпуклымі гузікамі, пра які назіральны Навумаў сказаў: «Ты нагадваеш у ім Аркашку, што бычкі на вакзале збірае».

Да зімы Холад сабраў грошай і купіў світэр і сапраўдныя джынсы, але на дыскатэкі больш не хадзіў. Асталіся ад тых паходаў толькі невядомая трывога ды дзявочыя нафарбаваныя тварыкі ў разнаколерны святле люстранога шара.

ЁН вярнуўся да кніг, запісаўся ў чытальную залу. Нейкія спакойныя, утульныя трапляліся кнігі, падабалася глухаватая цішыня, падабалася новая загадчыца чытальні, кірпатая, з белым невялікім «хвастом». Ад яе веяла студэнцкім жыццём, вялікім горадам і жаночым вопытам. Ёй было дваццаць чатыры, а Холаду — семнаццаць.

I гэтай зімою, разам з пакупкаю новых — з рук, вядома, джынсаў, здарылася дзіва. Загадчыца, Тома яе звалі, жыла на кватэры ў адзіным пакуль у Локцевічах мікрараёне. Яна баялася адна хадзіць у цемры дадому. I неяк папрасіла Холада яе правесці. Патрыярхалыныя законы мястэчка былі непарушныя — параў не чапаць. I яны хадзілі смела, напрасткі, самымі цёмнымі завулкамі, сустракаючы самыя розныя камланп, але іх не чапалі нават словам.

Розніца паміж імі была толькі ў гадах, а ўсё іншае было як і заўсёды ў такіх выпадках.

Пад ліхтаром на сінтэтычным кучаравым каўняры яе балгарскага кажушка зіхацела шэрань; потым пачаліся пацалункі і розныя пяшчотныя словы.

Увесну, першым прызыва, ён пайшоў служыць, і Тома цалавала яго пры ўсіх перад тым, як яму сядаць у аўтобус.

Яшчэ праз год яна перастала адказваць на яго лісты.

Перад самым «дзембелем» Холада зваў да сябе ў Мінск лепшы сябра, абяцаючы і прытулак на першы час, і паступленне па блаце ў інстытут, і знаёмства са сваёй сястрою... Холад ужо быў і намерыўся — не назаўсёды, вядома (Локцевічы цягнулі), а так, на пару дзянькоў, Мінск паглядзець, аж выйшла адна замінка. Ні з таго ні з сяго яму пачаў сніцца нябожчык дзед, якога Холад ведаў толькі па фотакартцы, што вісела некалі ў хаце над ягоным ложкам — калі яшчэ матка была жывая; снілаая, што дзед, у хромавых ботах, у галіфэ, у капелюшы і з белай барадою сядзіць пасярод хаты на перакулянай бочцы, а Холад у форме стаіць перад ім «смірна». Дзед лагодна глядзеў на яго і казаў: «Табе выпала нялёгкае жыццё, але цябе гэта, я гляджу, анічому не вучыць... Як ты, сірата без бацькі, без маткі, можаш. раўняцца на ўсіх? Шчаслівы той, каго круціла і ламала, а ён — выжыў... Ты да гэтага яшчэ не дарос, але так і быць, памагу табе — прыходзь на нашыя з маткаю магілы і забірай гасцінец. Сінія кветкі...» Холад ківаў згодна і адказваў: «Так точна!» Лухта «нейкая, несур'ёзнасць, але сон быў такі выпуклы, а галоўнае, сніўся запар тры ночы, што напалохаў і бёз таго прымхлівага Холада. ён пачаў баяцца засынаць. Сябар, той самы, мінскі, ад якога ў Холада не было сакрэтаў, падумаў і выказаў меркаванне, што гэта — напамінак праведаць родныя магілы. I рабіць гэта трэба без адкладак.

У Локцевічах Холад пасядзеў гадзін колькі, нават не пераапрануўся; цётка пазнаёміла яго з прымаком, з кватаранткаю, выпілі пляшку гарэлкі, а позна ўвечары ён ужо сьгходэіў на невялічкай станцыі, адкуль рукой было падаць да яганой колішняй вёскі, да могілак...

Вяртаўся ён у Локцевічы ранішнім дызелем — прастуджаны, нявыспаны, але і нейкі абыякава-спакойны. Ноч у пустой пачакальні на мулкай лаўцы прытупіла набожную, «кветкавую» эйфарыю.

Дома нікога не было, яму ўчора не сказалі нават, дзе будзе ключ. ЁН улез праз акно ў веранду, пагрыз сухога батона, што ляжаў на стале, сцягнуў сыры абрыдлы кіцель і, не маючы сіл больш распранацца, лёг тут жа, у верандзе, на канапу. Цяпер, каб заснуць, трэба было супакоіцца, выстраіць падзеі за апошнія суткі ў нейкі парадак. Але не так гэта было проста. Ніяк не ўзнаўлялася штосьці цэльнае, галоўнае, затое розная драбяза паўставала перад ім, быццам ён з заплюшчанымі вачыма глядзеў каляровы фільм. Перакочвалася пад лаўкаю ў дызелі, якім ён учора ехаў з Гомеля ў Локцевічы, парожняя бутэлька, потым гэтая ж бутэлька бялела ў разоры каля яблыні на сотках, і трэцяя, што звалілася пад стол тут, у гэтай хаце, калі адзначалі Холадаў прыезд; стаялі перад вачыма закладзеныя адна на адну белыя ўверх ад каленяў ногі кватаранткі, якія ён убачыў, калі нагінаўся падымаць бутэльку... Ніяк не складваліся ў цэлае рысы цётчынага твару, затое цудоўна, да кожнай драбнічкі, да маршчынак каля вачэй і ў куточках вуснаў бачыўся твар кватаранткі — акрутлы, з яўнымі слядамі адцвітання, і толькі пафарбаваныя светла-жоўтымі плямамі валасы, падстрыжаныя ззаду ў карэ, маладзілі яе. Кватарантка гаварыла Холаду, а глядзела чамусьці ўвесь час на прымака; яна гаварыла: «Кажуць, у Малдавіі вінаград. У нас набагата цяплей, у Локцевічах, а вінаград не расце. Малдавія ж севярней», і Холад думаў: «Божа, якая ты беспрасветная дурніца!..» Наплыў раптам твар прымака, гладкі, голены, задужа малады для пяцідзесяцігадовага дзядзькі, і твар гэты дапытваўся: «Салдат, піты будэш, не?»; потым цётчын голас пачаў расказваць анекдот пра Чарнобыль і Гарбачова... Холад перавярнуўся на другі бок, накрыў галаву падушкаю і, урэшце, заснуў.

Прачнуў'ся ён толькі пад вечар, гадзінаў у сем, ад бразгання на кухні і бохання дзвярыма, і першае, што ўбачыў, быў прымак — у трыко, у белай кашулі, расшпіленай да жывата. Прымак сядзеў за сталом перад трохлітровым слоікам піва.

— А, салдат, — сказаў ён, пабачыўшы, што Холад не спіць. — Салдат, ты шо, тут жыты будэш, не?

Тым жа вечарам Холад перабраўся ў летнюю кухню, якая стаяла ў самым канцы двара, сярод вішнёвых і абрыкосавых дрэў. Гэта была звычайная старая хатка, складзеная яшчэ цётчыным дзе дам. Тут цётка нарадзілася, гадавалася і выходзіла эамуж за свайго першага чалавека; яна, гэтая хатка, таксама планавалася пад здачу, але за тыя дзесяць гадоў, калі перабраліся ў новую хату, у ёй толькі некалькі месяцаў пажыла нейкая маладая сям'я. Холаду ў яго становішчы лепшага грэх было і жадаць. Праўда, яму здавалася, што цётка нездаволеная, што ёй было б выгодней, каб і ў хатцы жылі кватаранты. Успомнілася раптам, як два гады назад цётка хадзіла разам з ім у ваенкамат і выпрошвала паперку на льготы — «сіраціна, матка памерла, хто ж яго глядзецьме, як не я...», а ён маўчаў, чырвоны, як бурак.

— Як знойдуцца кватаранты, дык я пайду, — казаў ён цётцы, якая адмыкала сенечкі. — Адну-дзве ночы пераначую...

— Ты што? — спалохана ўскінулася цётка. — От жыві сабе!

Раптам яна ўсхліпнула і адвярнулася, але не сказала больш нічога.

Холад і сам пра ўсё здагадваўся. Гледзячы на яе распаўнелую за гэтыя гады постаць, на звычайны вясковы твар немаладой жанчыны, на сівізну ў некалі чорных валасах, яму ўжо другі дзень хацелася выбраць момант і сказаць ёй: «Нашто вам быў гэты прымак? Вы што, сляпая, не бачыце, што яму трэба вашая хата і вашыя грошы, а не вы?..»

З цёмных сянец, падзеленых на кухню і на каморку, яны зайшлі ў маншую хату. Тут, каля адзінага акенца, ляпіўся куханны стол, насупраць — старадаўні аблезлы сервант без шкла і посуду і, на добрую палову хаткі, печ з лежаком. Паміж сталом і печчу была чыстая плошча ў метр квадратны. У большым пакоі стаяў ложак з меднымі набалдашнікамі над біламі, побач — дзіцячая каляска, набітая даверху нейкімі анучамі, і дзве табурэткі.

Холада ўразіла, што было чыста, быццам у хатцы нехта жыў; увогуле, выгляд быў жылы. ЁН правёў па табурэтцы пальцам.

— Не бойся, выцеруць... I памяняюць, што трэба... — цётка адгарнула край жоўтай, у чорныя кветкі, капы і паказала бялізну. Потым прысела на ложак і зноў усхліпнула: — Арценька, сыночак, толькі ключы ім не давай... Каб ты толькі ведаў...

Яна плакала, сморкалася, выцірала рукавом нос. Усе Холадавыя здагадкі пацверджваліся, і здагадкі самыя прыкрыя і нядобрыя...

Наплакаўшыся, цётка трохі супакоілася і, сказаўшы, каб прыходзіў вячэраць, пайшла. Холад вынес следам, у камору, каляску з анучамі, зашчапіў у сенцах дзверы і вярнуўся ў меншую хату. Было гадзін каля дзевяці вечара, а ў закрытай садам хатцы зусім ужо стаялі прыцемкі. ЁН зашморгнуў фіранкі, запаліў святло і прынёс табурэтку. «Ну, з Богам? Ці з д'яблам?» — падумаў ён, дастаючы з дыпламата і раскладваючы на стале падвялыя кветкі.

У пакоі слаба запахла сенам і трохі могілкамі.

Холад і сам не ведаў, чаго яму хацелася зараз ад гэтых кветак — проста сядзеў, падпёршы кулакамі сківіцы, і гладзеў на іх, чакаючы ўсяго: калі б яны заварушыліся, загаварылі, набылі плоць нейкага чалавека, Холад, здаецца, не здзівіўся і не спалохаўся б... Але прабеглі і дзесяць хвілін, і дваццаць — нічога!..

Зусім нечакана ён лёгка пагадзіўся з раптоўнай падазронасцю, што і не будзе нічога, што гэта — звычайныя кветкі, нейкая магільная разнавіднасць, а такая незвычайная знаходка іх — нейкае супадзенне, дзівосны, адзін на мільярд выпадкаў, збег сну з рэальнасцю. ЁН закурыў, патупаў паміж сталом і печчу, колькі дазваляла плошча, і паспраба ваў прыкінуць бліжэйшы план — як цяпер жыць і што рабіць? Але ад пэўнага расчаравання, цішыні, святла жоўтай, слабай лямпачкі яму зрабілася да нудоты сумна. У такія хвіліны добра сядзець дзе-небудзь «на хаце» з дзяўчынаю, якая нічога з сябе не ламае, з разумным сябрам, слухаць ціхую музыку і піць гарэлку.

«А што, узяць ды махнуць да Навумава? Ці да Томкі?» — пасміхнуўоя Холад. Навумаў яшчэ перад Холадавым прызывам збіраўся з'язджаць у Ізраіль, і невядома, на якой зямлі цяпер быў, а Тома... Пра Тому ён забараніў сабе нават згадваць, ды вось як у той казцы пра белага мядзведзя — згадвалася ўвесьчасна. Не без дапамогі мінскага сябра ўяўленне намалявала яму адзіна прымальны ў яго становішчы малюнак: Тома выйшла замуж, паехала на мора, цяпер жыве ў Адэсе (спрацавалі шыльды на цягніках — помніце любімы занятак Холада?), у яе цудоўны муж і ўсяго хапае, але з кожным днём усё больш і больш ёю апаноўвае раскаянне і настальгія па локцевіцкай зіме...

— Салдат! — пачуўся прымакоў голас, і Холад ад нечаканасці падскочыў. — Салдат! — Прымак пашморгаў дзверы, пастукаў у акно. — Ключы дасі, не?

Холаду зрабілася нават страшна, што ён за такі кароткі час так узненавідзеў гэтага чалавека. ЁН замітусіўся, пераклаў кветкі на сервант, выскачыў на двор і вінавата сунуў прымаку ключ, нават не пытаючыся навошта, забыўшы, што і цётка штосьці такое пра ключы казала. Прымак пакруціў ключ на пальцы і сказаў:

— Сходы ў кыно якэ, ці шо...

— Іду.

Холад, не заходзячы ў хатку, накіраваўся на вуліцу.

Каля вялікай хаты кватарантка вешала на працягнутую паміж абрыкосавымі дрэвамі вяроўку бялізну. Яна падымала рукі; белая, кароткая сарочка задзіралася і адкрывала палавіну шырокай загарэлай спіны, а закасаныя да каленяў спартыўныя штаны давалі нагам такую абцяжку, што Холад, праходзячы побач, адвярнуўся куды больш паспешліва, чым гэта трэба было б з простай ветлівасці мужчыны перад чужой жанчынаю. «Божа, што ў гэтым селішчы робіцца!»

Кватарантка ўбачыла яго, азірнулася на прымака, які ўжо зайшоў у хатку, і гулліва напаўголаса сказала:

— Цётка прасіла пазваць вас вячэраць, а вы зачыніліся...

— Я хацеў пабыць адзін, — буркнуў Холад.

— Сёння кіно смешнае па тэлевізары. Амерыканскае, — сказала ўслед кватарантка.

Але ён нават не азірнуўся.

Пачуўшы ў трубцы знаёмы голас, Навумаў адказаў не адразу. ЁН проста ўспамінаў, што за Холад і што з ім звязана. Знаёмыя «з простых» падзяляліся для яго на «гояў спакойных» і «гояў агрэсіўных»; падумаўшы трохі, успомніўшы, ён аднёс Холада да «гояў спакойных» і весела сказаў: «А, ну заходзь!»

Яны пазнаёміліся два гады назад, нават пасябравалі, але потым Холад памяняў яго на прыезжую бібліятэкарку, якую Навумаў ахарактарызаваў для сябе як «прымітыўную, схільную да паўнаты авечку, што прадасца за пачак цыгарэт». Холад яму падабаўся. Вясковы начытаны вахлачок, зга ладалы па нармальным добрым слове, слухаў ягоныя разважанні з разяўленым ротам, убіраючы ў сябе і іхнюю катэгарычнасць, і прастату, і практычны цынізм. Навумаў вучыў: усе вакол мудакі, хамы, быдла, і разумны толькі той, хто гэта разумее і думае пра гэта; сярод быдла выжывае не мацнейшы, а хітрэйшы — трэба ўмець прыкідвацца дурнем; «цёлку» трэба ў першы ж вечар вясці ў ложак і там разбірацца, кахаеш яе ці не, не забываючы пры гэтым, што ў прынцыпе яны ўсе — тупыя і жорсткія і розняцца толькі тым, што бываюць тлустыя і бываюць худыя; з хамамі трэба быць хамам, але ўвогуле — піць культурна, чытаць класіку, слухаць добрую музыку і, што асабліва важна, сачыць за сабою, сваім здароўем, хадой, постаццю, вельмі ахайна апранацца, не шкадуючы на гэта ні часу, ні грошай і г.д.

Можна называць такое вучэнне цынізмам ці чым хочаце, але ў тыя часы — часы культу джынсаў, матаў, крывавых, з калецтвамі боек і страшных групавых п'янак для вясковага сіраты, па-тупому ўпартага падлетка, які вельмі лёгка мог звіхнуцца ў любы бок — для яго гэта паратунак, бясцэнная навука...

Навумаў жыў, гадоў дзесяць чакаючы свайго кутка, на кватэры ў сямейнага старэйшага брата, на зашклёным, зробленым пад пакой балконе; у той час, як пазваніў Холад, ён быў адзін, за гаспадара. Брат пазаўчора, пасля доўгіх прыкідак, вырашыў урэшце, што цягнуць больш нельга, пад бокам Чарнобыль, які, аказваецца, не затушылі, а ў Саюзе пачынаецца нейкі дурны кавардак, і разам з сям'ёю паехаў да радні, у Сімферопаль, — сказаць, што ўсё гатова і можна пачынаць раскручваць візу. I таму, што хутка ён адсюль вырвецца і — няважна, Ізраіль то будзе ці Амерыка — зажыве, урэшце, па-людску, Навумаў у гэтыя два дні быў цудоўна настроены.

Такім і ўбачыў яго Холад, калі Навумаў адчыніў яму дзверы: яшчэ больш пастарэлага, з доўгімі чорнымі валасамі, што .раслі з патыліцы і абапал белай лысіны, але радаснага, прыбранага, у новых ЛЕВІС і ў белай, навыпуск кашулі (у васьмідзесятыя так насілі). Навумаў развёў рукі, адступіў і бесклапотна, быццам не бачыліся яны не два гады, а два дні, сказаў:

— Ого, у гэтай форме ты нагадваеш мне міністра абароны Іцхака Чурбанава!

I такой напаўзабытай, блюзнерскай дасціпнасцю, што толькі ім двум была зразумелая, дыхнула ад гэтых слоў, што Холад моўчкі абняў яго — першага пасля войска чалавека, якога абдымаў шчыра.

Грубавата, каб не паказваць расчуленасці, Навумаў вызваліўся:

— А, прыпякло! А я табе казаў — не йдзі ў тую армію!

Холад зняў кіцель, і яны прайшлі ў залу. У зале, на часопісным століку, ужо стаяў высокі, гатьгчнай формы графін, амаль да самага рыльца цёмна-чырвоны, авальная салатніца даўжынёю ледзь не на ўвесь столік, з якой зухавата тырчэў рыбін хвост, слодачак з памідорамі, сподачак з агуркамі...

— Бальзам, перамешаны з «Маскоўскай», — сказаў, паказваючы на графін, Навумаў. — Апошнюю пляшку для цябе, мудачка, не пашкадаваў. У арміі нябось снілася. А я люблю выконваць сны.

— А ведаеш, Лёня, пра гэтую армію столькі расказвалі, і пісаць апошнім часам пачалі столькі гадасці, што думалася — здохну, і дня не праслужыўшы. А было нармальна! Помню...

— Каб там было нармальна, там адны яўрэі служылі б, — перабіў Лёня, падкочваючы шырокае крэсла. — Сядай...

Ён разліў у ёмістыя чарачкі: Холаду — поўную, сабе — палавіну.

— Давай адразу дамовімся — армейскіх гісторый не будзе. Згода? Не люблю.

— Лёнька, Лёнька! — засмяяўоя Холад, якому даўно ўжо не было так спакойна і добра. — Я вось паўгадзіны назад сядзеў, марыў — каб сябар, выпівон... Вось — на, усё так і ёсць! Там яшчэ дома, у сэнсе, у цёткі, такая каламесь... Яна ж прымака ўзяла...

Холаду хацелася не балбатаць бязладна, а падрабяэна, па парадку распавесці ўсё, што сам ведае і пра што здагадваецца: што прымак жыве з кватаранткаю, а цётка ці так любіць яго, ці баіцца, што нічога эрабіць не можа... Але Лёня не захацеў слухаць.

— А марыў — дык давай піць, — проста сказаў ён.

Вывілі, паелі варанай рыбы, Навумаў наліў па-нову.

Холад вельмі хутка адчуў, што п'янее і ўсё больш і больш дабрэе. Хацелася шчырасці.

— Лёнь, ты верыш у нейкую справядлівасць? У Бога, напрыклад?

— Я веру толькі ў Гарбачова. Можа, хоць ён паможа вырвацца з гэтага краю няпужаных ідыётаў.

— Я не зусім пра тое... Вось калі б ты, скажам, любіў дзеўку, — Холад гаварыў на той мове, што між імі некалі ўсталявалася, — і яна клялася б табе, што заменіць табе матку, сястру і каханую, а потым спакойненька перастала б адпісваць...

— А! — узрадваўоя Навумаў, адкінуўся ў крэсле і закурыў. — А я казаў табе — не звязвайся з ёю? Казаў? Спадзяюся, не было мокрай ад слёз армейскай падушкі, плебейокай настальгіі і жадання застрзліцца на баявым пасту?

«Было», — ледзь не сказаў Холад. Але толькі паморшчыўся, наліў сабе поўную і выпіў. «Вось і ўсё, а зараз — празаічная разгадка». Толькі цяпер ён зразумеў, што да апошняга спадзяваўся, што ніякага замуства не было.

— Ты хочаш сказаць, што яна выйшла замуж? — спытаў ён.

— Адкуль я ведаю? Ты думаеш, я толькі і займаюся іхнімі плебейскімі справамі? — і амаль без паўзы, з тою ж інтанацыяй: — Я, з вышэйшаю адукацыяй, дзеаяць гадоў жыву, як сабака, а гэтая... калі ласка, у новай аднапакаёўцы, трэці дом ад лесу!

— А... за каго? — памаўчаўшы, спытаў Холад.

— Я што, сачу за ёю?.. За Лапко — ёсць тут такі мудак, ты ўсё роўна не ведаеш.

— Што ж... Ніякіх плачаў у падушку не было і не будзе; раз перастала адпісваць — не важна, па якой прычыне — значыць, я кепскі мужчына! Яна толькі выканала чужую волю, волю Божую...

— Лухту не мялі! Што за па-мужчынску, не па-мужчынску! Ні мужчын, ні жанчын не існуе, ёоць людзі і ёсць свінні, якія розняцца ад людзей тым, што робяць па-свінску. Ты думаеш, цябе памянялі на лепшага і прыгажэйшага? Яшчэ пабачыш, за каго яна выйшла. ЁН меншы за цябе ростам і сухарукі. У тым і іхняя, бабская, подласць, што ў дзевяноста дзевяці выпадках са ста яны мяняюць аднолькавага на аднолькавага, а то і на горшага, але гэта так абстаўляецца, быццам ты кепскі... ЯНы, асабліва вопытныя, выдатна ведаюць, што розныя каханні, сімпатыі ніколі доўгімі не бываюць — няма дурных быць Ганнамі Карэнінымі — значыць, яны свядома ідуць на разлік, на подласць. Зразумела хоць трохі? Яна выйдзе замуж элементарна з-за кватэры, з-за грошай, сама гэта выдатна ведаючы, а табе скажа — ка-ха-нне!

— Але мне мала ведаць, трэба ж неяк і жыць, а жыць, калі шчыра, крыўдна.

— А раз крыўдна, значыць, табе зрабілі яўнае зло. I, адкідваючы маралізатарства і розныя плебейскія мужчынскія гонары, трэба разгрузіцца, адплаціць тым самым. Налівай!

— Не біць жа мне яе! — наліваючы, смяяўся Холад. — Тут жа канкрэтны выпадак.

— Шаноўны, ёсць субстанцыя зла. Калі б цябе пакусаў сабака, табе таксама было б крыўдна, пакуль не выламаў бы палкі і не спагнаў на ім злосці. Абсалютна няважна: ці цябе кусае сабака, ці здраджвае дзяўчына, ці наступаюць на нагу ў аўтобусе — галоўнае, што табе балюча.

— Ёсць Бог, хай Бог за мяне і помсціць, — не вельмі ўпэўнена сказаў Холад. — Хай сам разбіраецца, ці трэба гэтая помста ўвогуле.

— Калі — не кажу Бог, а нешта і ёсць, дык чаму ты не дапускаеш, што і помоціць гэтае нешта будзе тваімі рукамі?

— Казуістыка нейкая... Ты лепш скажы — Бог ёсць?

Замест адказу Навумаў разліў рэшткі. Надыходзіў той перыяд «застолля», калі попел з цыгарэтаў збіваецца проста на аб'едкі; абое не разлічылі і, выпіўшы ўсё даволі хутка, добра пап'янелі.

— Дык ёсць? — не адчэпліваўся Холад, выпіўшы і «закуюваючы» зацяжкамі.

— Чытай, хлопчык, Льва Шэстава, і ўсё зразумееш...

— А як ты мне растлумачыш, што я сніў сон пра кветні на магіле, пайшоў на магілу і знайшоў іх? («Вось пра гэтае лепш было б памаўчаць», — ляніва зрабіў сам сабе заўвагу Холад.)

— Што табе гэта дало?

— Нічога! Але глядзі, раз ёсць гэта ўсё... што не можна растлумачыць, значыць, ёсць Бог!

— Спраўджваюцца мільёны сноў. I раней было шмат такога, звязанага з псіхікай, што не маглі растлумачыць, а потым лёгка тлумачылі. Я ўпэўнены, што добры псіхіятр раскладзе твой сон па палічках, расшыфруе, прывядзе тысячы аналагічных выпадкаў: мала хворым сніцца, што нехта памірае, і пасля так і аказваецца, калі сніцца, дзе шукаць згубленую рэч...

— Усё роўна аднекуль жа гэтыя прадчуванні бяруцца? — не здаваўся Холад.

— Ну, а мне што да гэтага? Ты рэалына пакажы... — Навумаў схапіў парожні графін і пакруціў перад Холадам. — Вось графін — зрабі зараз так, каб ён знік! Тады я ў нешта паверу! — Ён падняўся, хістаючыся, падышоў да акна і расчыніў фортку. — Сны твае, бабы... Лухта, слухаць не хачу! Прыйшоў скардзіцца — баба нейкая яго кінула... Па мне, хай перадурэюць яны тут усе! Я табе казаў, што ў яе на ілбе напісаяа, хто яна такая? Казаў? I я, адукаваны чалавек, інтэлігентны, разумны, вымушаны разьменьвацца на такія тэмы! Я ў Амерыцы ўжо ведаеш кім быў бы? Можа, журналістам! Прафесарам! А я, у трыццаць сем гадоў, лысы ўжо, жыву на бал-ко-не... I я павінен верыць у нейкую маральнасць, у нейкага Бога?!

Ён пацёр лысіну і ціха папрасіў:

— Астанься ў мяне начаваць.

Але неяк сумна зрабілася пасля яго прамовы, і Холаду расхацелася і слухаць, і гаварыць сваё. Цвяроза неяк зрабілася. Ён пачаў збірацца і, як ні ўпрошваў Лёня, пайшоў дадому, у сваю хатку.

ЁН нават не заўважыў, што ложак у хатцы быў засланы не так, як быў; лёг і заснуў адразу мёртвым сном.

У адной газеце было напісана, што для таго, каб быць шчаслівым, ніколі не трэба гаварыць сабе слова «калі б». Вось гэтае «калі б» і труціла Адаму Шкапічу лічы што ўсё жыццё.

«Калі б я не быў калекам, усё было б цудоўна».

Якая б непрыемнасць з ім ні здаралася, ён адразу перабольшваў, слабеў і вярэдзіў сабе душу вечнымі «калі б я зрабіў тое ці тое», ці «лепш я не рабіў бы таго й таго», даводзячы сябе да такога пакаяння, з якім не параўноўваўся самы вялікі ягоны грэх.

Так было і гэтым разам, калі Шікапіч пасварыўся з жонкаю. Пасля сваркі ён пайшоў спаць на кухню (у іх была аднапакаёвая кватэра), трохі паляжаў на раскладанцы, адчуваючы, як мулка, холадна, а потым пайшло само сабой заўсёднае: «Калі б я быў разумнейшы, я спаў бы зараз з жонкаю, усё было б добра. Калі б я не чапаў, не звяртаў увагі на фотакарткі, усё было б добра». I яму, трыццацігадоваму чалавеку, палезла ў галаву маладушная, заўсёдная ў слабых, пакрыўджаных людзей лухта — жаданне памерці і нарадзіцца зноў, зусім іншым, шкадаванне свайго нікому не патрэбнага жыцця, перабольшанае замілаванне бацькам з маткаю, як адзіных у свеце людзей, што любяць яго...

Сварка была самая банальная і высмактаная з пальца. Увечары, пасля праграмы «Час», Шкапіч узяў з паліцы кніжку, і з яе выпала фотакартка — вушасты, нос бульбінаю, сувязісцік першага года службы. «Люблю, кахаю. Твой Арцень Холад. 1985, Масква». Жонка, якая зайшла з кухні і ўбачыла, войкнула і фальшыва — яны ўсе ў такія хвіліны робяцца фальшывымі — засмяялася:

— А, гэта Арцень — помніш, я табе расказвала? Даўно збіраюся напісаць яму, што выйшла замуж... Парваць? Я і забылася ўжо...

Шкапіч акуратна паставіў кнігу з фотакарткай на месца і пачаў даставаць з антрэсоляў раскладанку. Жонка прысела на канапу і заплакала.

— Адам, я больш так не магу! Ну нельга ж так раўнаваць!.. Мы год... менш як год жывём разам, а я пасівею хутка!

Шкапіч моўчкі прычыніў за сабою дзверы, на кухні паставіў раскладанку, пад галаву — пінжак, і лёг. Чуліся жочыныя ўсхліпы, потым крокі.

— Адам, даруй мне! Ну, як ты хочаш, каб я зрабіла — я так зраблю! Вазьмі падушку...

Ён не адгукнуўся, нават не паварушыўся. Яна, усхліпваючы, доўга мылася, чысціла зубы, потым выключыла святло, і зрабілася ў кватэры ціха.

У Локцавічах Адама з малых гадоў дражнілі Лапко — за сухую правую руку. З-за гэтай рукі ён не служыў у арміі, не змог вучыцца на шафёра, хоць вельмі пра гэта марыў. Адзін раз, калі ён вучыўся ў восьмым класе, з ваенкамата прыходзілі вярбоўшчыкі і ўсіх выбіралі, а на яго завуч, грубы, напаўпісьменны чалавек, сказаў пры ўсіх: «Енвалід дзецтва». З-за гэтай рукі за яго ніхто не йшоў, і ён адзінокім жыў з бацькамі. Праўда, ён добра вучыўся, лават змог скончыць чыгуначны тэхнікум і ўладкавацца брыгадзірам на чыгунцы. Да трыццаці гадоў ён дажыў, не ходзячы нікуды гуляць, гледзячы па вечаах тэлевізар, нічога ўжо асабліва ад жыцця не чакаючы, як раптам Бог ці лёс з яго злітасцівіліся. З Магілёва ў мястэчка прыехала новая бібліятэкарка — прыгожая, здаровая, маладзейшая за яго, і неяк нечакана-нягадана яны пазнаёміліся і сышліся.

Жончыныя словы, што яна «пасівее хутка», ашаламілі Шікапіча. Гэты год быў для яго як сон, як казка, ён вырываў з яе рук любую работу — сам мыў, падмятаў, прасаваў... Адразу ж пасля вяселля, праўдамі і няпраўдамі, з дапамогаю даведак пра сваё калецтва і праз стрыечнага брата, участковага, дабіўся гэтай кватэры, узяў крэдыт, накупляў усяго — і канапу, і ложак, і тэлевізар...

«Нельга ж так раўнаваць!» Няўжо яна, разумны, адукаваны, самы блізкі яму чалавек, не разумее, што ён не такі, як усе, што там, дзе звычайны чалавек не дасць увагі нейкаму жарціку, кпіне, любой драбязе, ён воляй-няволяй мусіць гэтае развіваць, узмацняць... Уся яго рэўнасць была — страх, што з'явіцца нейкі Холад, ці нейкі Мароз, ці іншы чорт, якіх Шкапіч патэнцыяльна ненавідзеў толькі за тое, што яны недзе існуюць на свеце, з'явяцца, і ён зноў застанецца адзін.

Шкапіч ляжаў на сваёй раскладанцы, з усіх сіл жадаючы, каб жонка зноў зайшла і пазвала, а ён бы зноў адмоўчаўся. Але ніхто не прыходзіў. ЁН падняўся, скурыў у фортку цыгарэту і патупаў у пакой. ЁН быў упэўнены, што жонка па-ранейшаму ўсхліпвае. Яна спала, нават трошкі пасвіствала носам. Ён вярнуўся на кухню, роспачна падумаў: «Кідаць. Вяртацца да бацькоў. Забыць раз-назаўсёды!»

І не паспела гэтая думка як след развіцца, як ногі самі чамусьці панеслі Адама ў пакой; ён ціхенька распрануўся і лёг каля жонкі. Тая спакойна спала.

«Усё правільна. Калі б яна не ведала, які я бязвольны, ёй не было б усё роўна...» — і горкія думы закруціліся звыклым сваім парадкам.

Згадай чорта тры разы — і з'явіцца сам-пан. Так і з гэтым Холадам. А як шчасліва пачынаўся дзень!..

Прачгнуўшыся гадзін у дзевяць, Тамара не змагла нават успомніць, начаваў муж побач ці то ёй толькі здалося, і калі пайшоў на работу, і што еў... Калі спаў з ёю, дык нешта ў лесе здохла: звычайна такія сцэны — маўчанне, раскладанка на кухні, галадоўка (нават не дакранаўся да таго, што яна гатавала) расцягваліся на два-тры дні.

Але сёння яе гэта ніколечкі не гняло. «Я цяжарная» — піадумала яна і радасна, уголас, засмяялася.

Пасля работы трэба будзе яшчэ зайсці ў паліклініку. Толькі б пацвердзілася! Тады ўсё: і дурная мужава рэўнасць, і яе нярадаснае мінулае, і маларадаснае цяперашняе, і тым больш фотакарткі з нейкімі Холадамі аддаляліся б, як кажуць дзеці, за сто кіламетраў. Дый увогуле, што за Холад? Хто ён ёй? Ну, было гады два назад, пару разоў прайшліся, калі яна не была яшчэ нават знаёмая з Адамам, ну, казала нешта накшталт «кахаю-чакаю», але гэта было так даўно, што стала няпраўдаю. Гэта ні да чога яе яе абавязвала. Калі б хто сказаў зараз Томе, што яна павінна была б адчуваць хоць нейкую віну за тое, што не дачакалася з арміі хлопца, перастала яму адпісваць і выскачыла замуж за першага стрэчнага, яна вельмі здзівілася б, а магчыма, і абурылася б. Вось каб Холад, напрыклад, ажаніўся ў войску — ён быў бы вінаваты, і яна палічыла б гэта за подлую здраду.

I раней было ўсё ясна Томачцы, як дзень белы, а сёння (цяжарная!) усе праблемы, з гзтым зязаныя, знікалі дарэшты. Яна паснедала, папудрыла поўны, кірпаносы тварык, крутанулася перад люстраной шафаю (кожны раз у такія хвіліны ёй згадваўся адзін дзядзька, які неяк назваў яе ў аўтобусе школьніцаю). Яна спадабался сабе, але чамусьці падумалася, што ў цяжарных твары павінны быць непрыгожымі. Яна пачала ўглядацца больш пільна, і тады толькі да яе дайшло — не на першым жа месяцы твары бываюць непрыгожымі! Аж самой смешна стала. Супакоеная і яшчэ больш шчаслівая, яна апранула шырокую сукенку і пайшла ў бібліятэку.

Раніца была духмяная і цёплая, у садах усё квітнела, заліваўся позні шпак, а яна помніла, што і ў Локцевічах можа быць радыяцыя, таму трымалася цяньку. Так усё было добра, спакойна, і ніяк не насцярожыла, калі вахцёрка, прывітаўшыся, гарэзліва ёй падміргнула (вахцёрка была старая жанчына, таму і выйшла гэта па-старэчы непрыгожа) і паведаміла, што яе чакаюць.

У чытальнай зале, у самым кутку, пад пальмаю, паклаўшы на часопісны столік фуражку, сядзеў і, усміхаючыся, глядзеў на яе Холад у ваеннай форме.

«Мне няможна хвалявацца», — падумала яна, напусціла на твар усмешку, падышла і прысела ў крэсла насупраць.

— Ну, з прыездам.

— Дзякуй.

Гэты глухаваты, трошкі ў нос, голас вяртаў яе ў ранейшае мацней, чым ягоныя твар і постаць, але Тома лёгкім намаганнем адагнала ўспаміны. «Я — цяжарная».

— Дзе ты цяпер?

— Тамсама, у цёткі. А цябе, я чуў, можна павіншаваць?

Яна не змагла схаваць урачыстай радасці, якая міжволі разлілася па твары, і моўчікі пакруціла перад ім пальцам з пярсцёнкам.

— Але ж і хутка ты.

— Каханне.

«Яна выйдзе замуж элементарна з-за грошай, з-за кватэры, а табе скажа — ка-хан-не!..» — успомніў Холад словы Навумава і пасміхнуўся:

— Што ж ён, залаты?

— Пярсцёнак?

— Твой муж.

— Я цябе не разумею, — сказала яна, выдатна ўсё разумеючы.

— Проста, — Холад пакалупаў зорку на фуражцы. — У людзей ва ўсіх адна галава, дзве нагі, дзве рукі... Што за каханне такое выдумалі? Чым лепшы твой муж за мяне?

Такое яна чула ад яго ўпершыню. Яго адтапыраныя пасля армейскай стрыжкі вушы, нейкі яшчэ больш, чым два гады назад, акруглелы, бульбаю, нос ніяк не вязаліся з такімі разважаннямі. ЁЙ стала прыкра і захацелася, каб Холад хутчэй пайшоў.

— Прабач, у мяне баліць галава. Апошнім часам, — сказала яна ціха, значна, з надзеяю, што ён здагадаецца пра цяжарнасць.

ЁН здагадаўся, узяў фуражку і ўстаў.

— Том, скажы, а ты ні пра што не шкадуеш? Не баішся Бога?

Яна заміргала падфарбаванымі вачыма, але расшыфравала і гэтыя словы, як і папярэдінія — не ён гаворыць, а рэшткі кахання і рэўнасць у ім.

— А што я такога зрабіла, каб мне Бога баяцца? — вырашыла яна ўсё ж абурыцца.

— Хадзем, правядзеш мяне, я на вуліцы скажу.

Ён зусім быў не падобны да таго ранейшага хлопчыка, з якім яна некалі гуляла. Ён расчараваў яе сваёй поўнай незразумеласцю, чужацкасцю.

На ганку Холад узяў яе за локаць і, гледзячы вочы ў вочы, загаварыў метадычна і гладка, як нешта раней завучанае:

— Тома, я ведаю, што мы ў свеце не самі па сабе. Над намі Нешта ёсць. I я, можа, адзіны, каму за дзве тысячы гадоў гэтае Нешта адкрылася не ў сляпой веры, а ў матэрыі, рэальна. Значыць, усё пра нас вядома, каму трэба...

— Пусці! — яна спалохана вырвала руку, але нікуды не ішла.

— У свой час я жыў табою. І Нехта ведае, чым ты для мяне была. Я — чысты! А ты не. Ты не павінна была выходзіць замуж. А павінна была зрабіць тое, што абяцала — дачакацца мяне.

— Ох, ты! — злосна засмяялася Тома. — Ну і што мне цяпер рабіць? Разводзіцца з мужам — ад таго, што нешта некаму некалі абяцала?

— Мне проста цікава ведаць, як ты будзеш пакараная. Таму я вось што прыдумаў. Кожны вечар, пасля твае працы, буду падыходзіць пад акно вашай кватэры і стаяць. Напамінкам. I адчаплюся толькі тады, калі ты атрымаеш па заслугах. Да вечара!

Яна не паспела і слова сказаць, як Холад павярнуўся і хутка пайшоў з бібліятэчнага дворыка.

Тут толькі да яе дайшло — гэта ж помста! Уласнай персонаю. Дык вось для чаго ўсё казалася — грэх, кара... Ах, шчанюк! I як падвёў — Божая кара! Ды варта яму хоць адзін раз зрабіць тое, пра што сказаў — прысунуцца і стаць пад акно... Муж убачыць, ёй канец. Развод. Адам яе проста выжане. А гэты застанецца задаволвны, скажа, гэта Бог яе пакараў... Ах, якая сволач!..

У Томы моцна забалела галава. Яна адпрасілася з працы і, ні на што ўжо не спадзеючыся, адчуваючы, як мутная трывога бурыць усе ранішнія надзеі, паспяшалася ў паліклініку.

Вярнуўшыся дамоў раней звычайнага, Адам не чакаў так рана ўбачыць жанку. Яна сядзела на кухні, каля акна, па-старэчы склаўшы на каленях рукі, і глядзела на яго такімі чужымі вачыма, што Шкапічу стала сорамна. ЁН вырашыў змякчыць сваю сістэму і абмежаваць маўчанне аднымі суткамі.

— Што з табой, Томачка? — мякка спытаў ён, і гэта азначала прымірэнне.

— Нічога, проста галава баліць.

Цяжарнасць не пацвердзілася. Іншым разам яна паперажывала б трохі, і ўсё, але сёння гэта настолькі яе ўразіла, што яна ледзь не самлела проста ў паліклініцы. ЁЙ падумалася, што пачалося, што гэта і ёсць першая ластаўка той кары, якую абяцаў ёй Холад.

Яна абняла мужа, прытуліла да сябе і заплакала.

— Як мне кепска, мілы мой, каханы...

— Гэта я вінаваты, — расчулена шаптаў Адам, гладзячы яе па плячах, — жыць табе не даю... Але цяпер ўсё будзе інакш!

Тамара была жанчына, і яна паверыла, што гэта шчыра.

— Адам, помніш гэтага ўчарашняга, на фотакартцы? — асцярожна спытала яна.

— Парвём яе, забудзем... Я такі рады, што мы памірыліся!

— Парваць можна, але ён сам прыехаў.

На Адама быццам лінулі вару. Ён рэзка адсунуў жончыны рукі.

— Гэта той самы, якога я з-за цябе кінула, — хутка загаварыла Тамара. — Усё пісьмы пісаў, каб цябе кінула, а за яго пайшла. — Яна паспрабавала ўзяцца за мужаў рукаў, але Адам адсунуўся бы апечаны. — Ну, і цяпер не можа дараваць, што я шчасліва жыву за табою. Сёння нават у бібліятэку прыйшоў, кажа, буду хадзіць пад вокны, не даваць жыць... Уяўляеш, якая сволач?!

Аглушаны такімі навінамі, Шкапіч тым не менш улавіў сувязь: «Шчасліва жыву за табою, а ўчора было — хутка пасівею за табою. Каб ведаў, проста ніколі б не жаніўся і нічога гэтага не было б!»

— Відаць, ён не проста хоча пад вокны хадзіць, — з'едліва .выціснуў ён, — а найчасцей, калі мяне дома не бывае?

— Вунь стаіць, — паказала жонка ў акно.

Шкапіч выглянуў і ўбачыў — каля грыбка, паўз тратуар, якраз пад іхнім акном, стаіць учарашні сувязісцік з фотакарткі. Ён курыў, пазіраў проста на іхні паверх, на іхняе акно. Шкапічу нават падалося, што салдат іранічна кіўнуў яму, паздароўкаўшыся.

— Нават так... — задыхнуўся Шкапіч, паварочваючыся да жонкі. — Што ж, давай, бяжы хутчэй!

Трэба было і самому нешта рабіць. Шкапіч не знайшоў нічога лепшага, як павярнуць у залу, дзе выцягнуў свой чамандан і пачаў пакавацца. Следам зайшла жонка, стала ў дзвярах.

— Бягом, бягом, — са злоснай весялосцю прыспешыла яна. — Мужык называецца! Калі б я была мужыком, дык выскачыла б ды такую помсту яму паказала, што дарогу сюды забыў бы! А ў цябе толькі і ёсць сілы — нада мною!

— Разбірайся, галубка, сама, — агрызнуўся Шкапіч, — са сваімі хахалямі, і мяне ў гэта не блытай!

Але рукі неяк апусціліся.

Жонка, зусім не так, як ён, а спакойна, упэўнена расчыніла сваю палавінку шафы, дастала чамадан і пачала скідваць проста на падлогу розныя манаткі.

Шкапіч выглянуў у акно. Нікога не было.

— Тома, — здаўся ён, адбіраючы з яе рук нейкую сукенку, кідаючы назад у шафу, — Тома, ну, не гарачыся... Давай спакойна пагаворым...

— Ну, не!

Але і ў яе руках не стала больш цвёрдасці; нарэшце селі разам, пагаварылі ладам. Тамара расказала ўсё, нават пра сваю няспраўджаную цяжарнасць і магчымую сувязь паміж гэтым і помстаю Холада. Гэта асабліва ўстрывожыла Шкапіча.

Вырашана было, што самім звязвацца не варта, трэба прасіць брата, таго самага ўчастковага , які памагаў ім з кватэраю, каб проста забраў ва ўчастак і пагаварыў па-мужчынску, калі Холад не зразумее па-людску.

Больш у гэтай хаце Холад не мог заставацца.

Пачалося ўсё з вячэры. Цётка наварыла бульбы. Елі ўчацвярых: Холад, прымак, кватарантка і цётка. Зноў, як і ў дзень Холадавага прыезду, за сталом ішла нейкая незразумелая яму гульня. Кватарантка калупала бульбу, не падымаючы вачэй, прымак соп і пырхаў, цётка не зводзіла з іх абоіх насцярожана спалоханых вачэй... Пад канец прымак яшчэ больш насупіўся, набіў ката, цыкнуў за нешта на цётку, груба сказаў Холаду: «Падай гурка!», урэшце забурчэў:

— Яда... Цето така яда? На каго я роблю, шо нэ маю кусок м'яса ці ковбасы?

Проста хутка елі, і скончылася бульба.

— Кармі адного, а за ім другого, — выдаў прымак нейкую ўласнага гатунку прымаўку. — Шо брат, шо салдат, всі павзуць сюды, а ты, Сашко, кармі...

Холад, пачырванелы, адсунуў сваю парожнюю талерку і, сціснуўшы сківіцы, выбраўся з-за стала.

— Калі вы яшчэ на яго хоць слова скажаце...— раптам ціха, па-ранейшаму гледзячы ў талерку, прамовіла кватарантка.

Цётка маўчала. Прымак, як ні дзіўна, паслухаўся, неяк збянтэжана закашляўся, потым устаў і моцна ікнуў.

— Праіваліласо... Салдат, ты цето... — ён паказаў пальцамі, як адмыкаюць.

Холад не даў яму ў рукі, а кінуў ключ на стол. Цётка выпусціла відэлец, нагнулася падымаць і там, пад сталом, заплакала. Холад выйшаў на вуліцу.

Быў вечар, ехаць некуды позна ўжо было. Але заўтра з раніцы ён зматае на Мінск. Толькі развітацца з Навумавым. І з... Томаю.

Дзіўна, што ён, чалавек разумны, начытаны сур'ёзных кніжак, для сваіх гадоў нямала біты жыццём, пасля ўчарашняй сустрэчы ў бібліятэцы лічыў, што нічога асаблівага не адбылося, што ўсё яшчэ ў адносінах з Томаю можна паправіць. ЁН жа быў ініцыятар: «выкрываў» яе грахі, пагражаў, а яня абаранялася — значыць, ад яго залежала (і залежыць), як скіроўваць путарку. Учора ён быў такі, а сёння будзе іншы. Сёння скажа: «Тома, жывіце шчаслііва, я назаўсёды з'язджаю; учарашнія мае словы – гэта ад зайздрасці, што так у цябе ўсё шчасліва...» Яму здавалася, што варта так сказаць, і ўсё ўчарашняе адным махам будзе перакрэслена.

Ён не даў увагі высокаму паджараму мужчыну, які стаяў каля пад’езда Тамарынага дома. Мужчына правёў яго позіркам і пайшоў за ім следам. Пад знаёмым акном Холад спыніўся. Мужчына — таксама, і папрасіў запалкі. Холад даў. Мужчына націкавіўся, чаго ён тут стаіць.

— Сябра чакаю, — неахвотна адказаў Холад.

— Каго? Я тут жыву, усіх ведаю.

— Гэтага не ведаеце. Ён нядаўна пераехаў.

Мужчына не адыходзіў. Холад заўважыў у акне чалавека і махнуў рукою. Чалавек знік. Холад павярнуўся, каб ісці да пад'езда, як раптам нешта трывожнае ёкнула ўсярэдзіне — да іх паціху пад'язджаў жоўты міліцэйскі «казёл».

— Пачакай, зараз вып'ем, — сказаў мужчына, прытрымліваючы Холада за рукаў.

У гэты момант «казёл» параўняўся з імі, і шафёр-сяржант, прыадчыніўшы дзверцы, гучна спытаў:

— Гэты, Мітрафанавіч?

Холад не паспеў апамятацца, як мужчына спрытна крутануў яму за спіну руку, так, што пацямнела ў вачах. З «казла» выскачылі яшчэ двое ў міліцэйскай форме, і праз секунду Холад сядзеў на заднім сядзенні, прыціснуты з двух бакоў. Мужчына – Мітрафанавіч – залез на парэдняе і скамандаваў:

— Паганяй! — і, як ні ў чым не бывала: — Цярэшчанка паехаў?

— Ну, — адказаў шафёр. — Усё машыну прасіў. Машыну, кажа, дай.

— А гэтага самага ён не прасіў? — узлаваўся Мітрафанавіч. — Заплаці і едзь на машыне! Папрывыкалі...

Холад, у першыя хвіліны спалоханы, прыціхлы (яму ўявіліся адразу ўсе магчымыя і немагчымыя грахі, ад паходу на могілкі і да выпіўкі ў Навумава) цяпер зразумеў, што яго схапілі памылкова, пераблыталі з кімсьці, і ажыў:

-— Маладцы, злавілі... Самую галоўную мафію.

Той, што сядзеў справа, балюча стукнуў яго локцем, а Мітрафанавіч, не паварочваючыся, нязлосна сказаў:

— Сядзі моўчкі. Зараз не так загаворыш.

Каля будынка міліцыі машына спынілася. Пад рукі, паўз абыякавага дзяжурнага Холада завялі на другі паверх. Мітрафанавіч адмыкнуў дзверы з шыльдачкай «Балвановіч I. М.» і сказаў:

— Будзе званіць, прасіць машыну — смела пасылайце на... Не глядзіце, што Цярэшчанка.

Як толькі ўсе пайшлі, Балвановіч паказаў Холаду на крэсла, сам закурыў, замурлыкаў песеньку, падумаў і замкнуў на ключ дзверы. Пакой быў вялікі, на два, закратаваіныя «сонцамі», вокны. Стаяў сейф і два сталы, заваленыя папкамі і газетамі.

— Ну, што, сынок, — дакурыўшы, мякка сказаў Балвановіч. — Па-харошаму будзем гаварыць ці па-плахому?

— Па-харошаму, — вырашыў не задзірацца Холад. — Хто вы такі?

— Не тваё сабачае дзела.

Балвановіч скінуў пінжак, павесіў на спінку крэсла, закасаў рукавы ў кашулі, узяў са стала папку і панёс нібыта ў сейф, што стаяў у Холада за спінаю. Паклаўшы папку ціхенька на сейф, ён склаў замком рукі і з усяго маху садануў Холаду па нырках. Той грымнуўся на падлогу разам з крэслам. Ускрыкнуў. Здалося, што ўдарылі нажом. Балвановіч схапіў яго затрудкі так, што трашчала куртка:

— Ты будзеш пад акно поўзаць?! Будзеш?!

Холад толькі плямкаў ад болю і ўдушша. Балвановіч, відаць, зразумеў, што перабаршчыў з ударам. Ён адпусціў Холада, пасадзіў і наліў з графіна шклянку вады.

— На каўтні... Ні бойса, больш біць ні буду,— ён чамусьці перайшоў на мясцовую гаворку. — Закуруй на... Чаго ты ходзіш пад вакно?

Дрыготкімі пальцамі Холад узяў прыкураную цыгарэту, зацягнуўся, і стала лягчэй.

— Ну, дык чаго?

З апушчанай галавою, як вінаваты школьнік, Холад пачаў мармытаць:

— Мы тут жылі... У вёсцы, тут, у Локцевіцкім раёне... Потым памерла маці... Я застаўся круглы сірата... Жыў у Светлагарскім інтэрнаце, а перад арміяй прыехаў у Локцевічы да цёткі...

Нічога гэтага ў яго пакуль не пыталіся, але язык міжволі малоў амаль такія ж словы, як і цётка некалі ў ваенкамаце, і мэта была адна — расчуліць.

— Тут, у бібліятэцы, а не тут, пазнаёміўся з Томаю... Уяўляеце? Нікога блізкага... Таму прывязаўся... Збіраліся пасля войска пажаніцца... У войску трохі перапісваліся... Вось вярнуўся... І хацеў паглядзець, дзе яна, як жыве...

— А ёй ты што заліваў? Мсціць хацеў?

— Ды я ўжо не поміню!.. Крыўдна стала, што замуж выйшла! Самі разумееце...

— Разумею. Сям'я можа распасціся, паняў?

Холад кіўнуў.

Балвановічу, відаць, прыйшло ў галаву, што трэба неяк растлумачыць і свае дзеянні. ЁН сказаў:

— Непрыкаснавеннасць жылішча і лічных свабод... ці як то... ахраняецца законам. Ладна, адпускаю. I пад акно больш не цягацца, паняў?..

Холад вяртаўся дадому ў прыцемках, ледзь не плачучы ад крыўды, прыніжэння і фізічнага болю. Балела, здавалася, разрывалася нырка; адхарквалася жоўтай крывёю, напухла рука...

Але самае моцнае было — крыўда. Усё можна было зразумець, але нашто яна захацела, каб яго збілі і прынізілі?.. Сказала б сама — ён зразумеў бы; ці хай бы выйшаў муж...

Яму ўспаміналася, як кароткімі зімовымі начамі сярод сонных храпаў і мармытанняў, сярод пахаў сотні спячых у невялікай казарме людзей ён даставаў з-пад падушкі і абцалоўваў змяты канверт; успаміналася і тая, зусім ужо далёкая зіма — неяк бібліятэка зачынялася, і яны асталіся ўдваіх. Тома стаяла каля высокіх, да столі, стэлажоў, такая хатняя, такая свая, і сур'ёзна пытала: «За што ты так да мяне прывязаўся? Я, быўшы хлопцам, сябе ніколі, здаецца, не пакахала б»; а яго нясло — «я не столькі цябе кахаю, колькі сябе ў табе, я гэтыя кнігі, што за табою зараз, кахаю, якія вярнулі мяне да жыцця, я жыццё будучае кахаю, якога наперадзе яшчэ столькі шмат — і ўсё гэта ў табе: і я сам, і кнігі, і будучае жыццё...»

Хатка была зачынена, хоць зафіраненае і зацягнутае гардзінаю вакенца жоўта свяцілася. Холад разоў колькі тузануў клямку, потым прытуліўся да шурпатага ствала абрыкосавага дрэва, і з вачэй яго самі сабой пакаціліся злыя слёзы.

У хатцы пачуўся рух, адкінулася зашчапка. Паказаўся прымак, убачыў Холада і моцна крэкнуў.

— Салдат, — сказаў ён, з сілай сціскаючы Холада за плячо. — Ты цето... Едзь ты куды-небудзь!

— Руку! — вырваўся Холад. Ён зайшоў у хатку.

Кватарантка, басанож, у спартыўных штанах і ў майцы, стаяла каля серванта і, нюхаючы, перацірала ў пальцах сухія кветкі. Убачыўшы Холада, яна вінавата схавала руку за спіну.

— Ой, добры вечар! Арцень, скажыце, дзе вы нарвалі такіх кветак? Гэта ж гарычка, у нас, на Валожыншчыне, іх ад сну п'юць... Можна ўзяць трошкі?

— Пайшла прэч, — прашыпеў Холад, глытаючы слёзы. – Шлюха...

Яна выпрасталася і ўпершыню нармальна, без звычайнай сваёй гуллівасці, сказала:

— Я жанчына, а не шлюха, дурань ты. Хочаш, і цябе буду кахаць?

Ён не адказваў. Яна гмыкнула і выйшла. Холад адразу ж зачыніўся. За акном чуваць былі галасы і крокі, потым усё сціхла. Ложак увесь быў разбэрсаны. Холад накінуў зверху капу і ў чаравіках лёг. Страшна хацелася заснуць, а не засыналася. ЁН падняўся, дастаў з “дыпламата” маленькі кіпяцільнік, набраў шклянку вады і насыпаў зверху пацярушаных пялёсткаў. Кветкі былі зусім сухія, расціраліся ў чай і пахлі чаем. Хутка вада закіпела. Каб даць заварыцца, Холад прыкрыў шлянку нейкім часопісам, што ляжаў пад рукой на стале. Чай заварваўся густа-сіні.

«Каб ногі не працягнуць ад гэтай...» — Холаду нават у думках не хацелася паўтараць за кватаранткаю слова «гарычка».

На вокладцы часопіса была каляровая выява шыкоўнай гасцёўні: са старадаўняй мэбляю, кандэлябрамі, піяніна; у крэсле, паклаўшы белую далонь на піяніна, сядзеў малады артыст ці спява, пекны, у цудоўным касцюме, з доўгімі музыкальнымі пальцамі, тонкімі рысамі твару... Не трэба было быць вялікім знаўцам, каб распазнаць — слаба размыты савецкай эпохай аскепак шляхетна-дваранскага роду... Над галавою ў артыста звісала пірамідальная, з пялёсткамі-падвесачкамі, крышталёвая люстра.

Холад ненавідзеў артыста. «Рэвалюцыі на вас няма!” Цяпер ён разумеў, чаму такіх вынішчалі. I хто вынішчаў...

Ад пары вокладка карабацілася, карабаціла люстру над артыстам. Холад зняў часопіс і, не гледзячы, хацеў пакласці яго на сервант. Часопіс у паветры за нешта закрануў, бо пачуўся тонкі мілагучны звон. Холад азірнуўся, ускрыкнуў і адскочыў да печы.

З нізенькай столі, над тым месцам, дзе стаяла шклянка, эвісала пірамідальная крышталёвая люстра.

— Яе прымак павесіў, я проста не бачыў! — уголас, каб не спалохацца і не звар’яцець, сказаў Холад. Але гукі голасу былі яшчэ страшней за цішыню.

Ён пераадолеў здранцвенне, схапіў часопіс і ўпіўся ў яго вачыма, не верачы яшчэ ў сваю здагадку.

Мокры, па дыяметры шклянкі, пакарабачаны кружок прыпадаў акурат на люстру з вокладкі.

Мінуў месяц.

Гарадок млеў ад спёкі, а ў садах, на агародах усё буяла: шчодрая, буйная завязь прадказвала, што ўраджай будзе нечуваны.

У гэты ж час — больш, чым праз год пасля аварыі ў Чарнобылі — упершыню, бадай, смела загаварылі, што радыяцыя (па-мясцоваму — «рацыя») існуе, ште яна страшна небяспечная для здароўя і ніякія вучоныя не ведаюць, як ратавацца і чым усё гэта скончыцца. Пайшлі гуляць чуткі, што і спёка, і прадвестка вялікіх ураджаяў не што іншае, як дзеянне гэтай самай «рацыі»; паявілася і стала моднаю песня на паляшуцка-ўкраінскай мове, на матыў «Галя маладая»:

Расказвалі, што за пяцьдзесят кіламетраў ад Локцевіч, адразу ж за Нароўляю, на дубах лісты — як лапушынне, іголкі на хвоях — даўжынёю з паўметра і вострыя, бы пікі; што з лесу пачалі ўцякаць і паўзці ў двары гадзюкі і вожыкі. Неяк адразу ж адгукнулася на гэтае і газета — чамусьці не мясцовая, а далёкая, маскоўская — напісаўшы, што ў Жытомірскай вобласці злавілі карася, у якога заместа хваста — ружа, і нарадзіўся падсвінак з чалавечай галавою.

Казалі, што па Гомельшчыне, нават і ў Локцевічах, будуць выплочваць нейкія «грабавыя», але гэтаму, праўда, ніхто не даваў веры.

Апусцеў прыпяцкі пляж — баяліся купацца; баяліся купляць ежу на базары, баяліся хадзіць у лес, дзе зноў-такі, нягледзячы на спёку, усё чарнела і жаўцела ад ягад і лісічак.

Знаходзіліся і такія, хто адвяргаў усё, што трэба і што не трэба. Гэтыя смяяліся і з Чарнобыля, і з вожыкаў, і са свіней, і нават з таго, што бульбу цяпер рэкамендавалі мыць некалькі разоў; даказвалі, што ніякага рэактара ў Чарнобылі не было, бо электрычнасць 6ярэцца не з рэактараў, а з плацін на вадзе; чутка пра аварыю была выдуманая там, у Маскве, са страху, што народ можа пайсці вайною супраць дурной «аўкагольнай кампаніі». Называліся прозвішчы людзей, якія нібыта з Чарнобыля нажываюцца, паказваліся лістоўкі, дзе быў чамусьці ад рукі надрапаны нібыта загад Гарбачова: «Хай думаюць, што Чарнобаль, тады будуць менш піць, а больш работаць».

Плёткі плёткамі, а людзі неяк елі, пілі, сыходзіліся, нараджалі дзяцей — жылі, словам. Участковы Балвановіч, як чалавек практычны, вясковага роду, чыхаць хацеў на радыяцыю — яе ж не відно; павёз матацыклам жонку па ягады, і за Мазырам, блізка каля нейкай вёскі, напароўся на стары, зарослы метровым сітняком кар'ер, поўны карасёў. Калі ён убачыў проста перад носам дзве доўгія, як дошкі, чорныя спіны, што млява варушылі жабрамі і плаўнікамі, у яго засвярбелі рукі і ногі. Да вечара ён паспеў матануцца ў Локцевічы, адвезці жонку, заехаць па Шкапіча, і яшчэ сонца не села, як яны, апранутыя па-рыбацкаму, зладзеявата падкочвалі да кар'ера заглушаны матацыкл.

За гэты месяц Шкапіч пастарэў на некалькі гадоў. Усё, пра што не так даўно ён баяўся нават думаць, спраўджвалася... Сям'і ўжо, можна сказаць, не было, развод залежаў толькі ад часу. Пасля Балвановічавай прафілактыкі знік недзе Холад, але адразу ж з'явіўся новы — Адам ведаў пра гэта з дакладных крыніц — і з гэтым новым пры братавай дапамозе ўжо не было як справіцца. Раз ужо так закруцілася, зляцела з тармазоў, дык да кожнага палюбоўніка па ўчастковаму не прыставіш... Ні слова Шкаіпіч не сказаў пра гэта ні Балвановічу, ні нават матцы, якая не так даўно прыходзіла ў госці і ўсё распытвала, сэрцам адчуваючы, што нешта ў сына не так.

Цяпер ён быў вельмі ўдзячны брату, што той выцягнуў яго з горада, і адчуваў хоць невялічкую, пераменлівую, але забытую радасць. Пакуль Балвановіч перавязваў матузкі старых форменных галіфэ, Адам разуўся і пайшоў паўз бераг. Вада была цёплая, дно мяккае, няроўнае, нідзе не глыбей, чым па калена. Разы два нешта вялікае тукнула ў нагу. Уся трава, якою быў зарослы кар'ер, асабліва аер і невысокія чараты, пагойдвалася, нешта там пацмоквала і пастрыквала. У адным месцы Адам налічыў шэсць спін, якія стаялі побач, то знікаючы, то выплываючы, быццам лавілі мяккія промні позняга сонца. Калі ён вяртаўся да матацыкла, каля адной з выспачак раптам соладка і гучна лапатнула, і белабокі лапаць ледзь не выскачыў на бераг. Ахнуў з берага Балвановіч. Адам пабег, але карась, памагаючы сабе шырокім хвастом, марудна, перад самым яго носам, споўз у ваду і схаваўся ў аеры.

— Іван! — ціха смяяўся Шкапіч. — Яны ж у мяшок не паўлазяць!..

Падышоў Іван з сачком, але з сачком тут і совацца не было чаго — трава... Параіўшыся, у самой гэтай радзе ўжо адчуваючы асалоду, яны вырашылі ўжыць даўні, дзіцячы спосаб — перагароджваць кар'ер на невялікія, у метр-два, канаўкі і лавіць рукамі. Нацягалі з лесу галля, гнілых камлёў, перапнулі кар'ер перш напалову, тады — на чатыры вузкія «катухі»; пачалі дзяліць іх на яшчэ меншыя — і тут пайшло!.. Балвановіч лаівіў сачком, Шкапіч сеў у ваду на калені і прыціскаў карасёў рукамі да дна, выцягваў са шчылінаў паміж загарадкамі...

Ды вось: чым больш набіваўся мех, чым лягчэй з кожнай новай перагародкаю станавілася лавіць, тым больш неяк прападаў азарт, адплывала радасць, і ўжо Адам, схамянуўшыся, злавіў сябе на: «Калі б яшчэ ў сям'і ўсё было добра, як было б усё добра цяпер і шчасліва!..» Тым часам цямінець пачало ўжо, туманок налазіў, камары зазвінелі... Выбраліся, несучы ўдвух мех, на бераг, да матацыкла, абмыліся, расклалі невялікі агеньчык. Балвановіч дастаў сала, хлеб, цыбуліну і пляшку самагонкі.

— Разумны чалавек і п'яны разумны, — заўважыў ён, калі Шкапіч выпіў і перадаў яму чарачку. – Я п'яны намнога раўней еду, чым цвярозы, і ні разу не было ніякіх аварый. Будзь здароў!

Яго твар быў барвовы ад вогніку, круглы, спакойны, малады: і ясна, што не хваліўся і не брахаў Балвановіч — не толькі гэтую чарачку, а пляшку без закусі вып’е з рыльца ўчастковы, толькі крэкне, і не скажаш па ім.

— Вер пасля гэтага, што няма Бога, — філасофстваваў, натыкаючы на ражэньчык сала, Балвановіч. — I ўсё, столькі радасці стварыў для такіх чартоў свінячых, як людзі — і самагонку, і кар'еры з рыбаю, і сала з агнём... Быўшы Богам, ні чарта не даў бы! Павыганяў бы з раю, а там — трава не расці, хоць падыхайце.

— Са мной якраз так і робіць твой Бог, — горка атрымалася ў Шкапіча.

Балвановіч зразумеў па-свойму.

— Што, зноў поўзае? – насцярожыўся ён.

— Ды не... Тут іншае... Заўсёды не хочацца верыць, а пра нейкія здагадкі што дарма малоць?..

Так і не заладзілася шчырай гаворкі, і гарэлка не памагла.

У Локцевічы ўязджалі недзе а палове на дзесятую. Шкапіч, ведаючы, што бібліятэка зачыняецца ў дзевяць і жонка павінна ўжо быць дома, даволі спакойна слізгануў позіркам па цёмных вокнах Дома культуры, каля якога праязджалі. Ён нічога не паспеў падумаць, калі на прывакзальнай плошчы, ля асветленага газетнага кіёска, убачыў Тамару і незнаёмага хлопца ў белай кашулі. Незнаёмеца відаць было са спіны, але па адной толькі постаці можна было вызначыць — такія ў Локцевічах не водзяцца.

Матацыкл праляцеў побач з кіёскам, і зрабілася замест болю, трывог і страху на душы — пуста.

За гэты месяц Тома Шкапіч «ірасцвіла і запахла». Так казалі пра яе ўсе ў бібліятэцы, усе знаёмыя.

Недарэчны выпадак з Холадам, з яго няўдалай спробаю помсты ўнёс у яе сямейнае жыццё на першы погляд няўлоўныя, а на справе — глыбокія перамены. Тамара, якая і раней адчувала сваю ўладу над мужам, але разам з тым трошкі і пабойвалася, паважала яго — павагаю жанчыны, якую выбралі ў жонкі, — пасля выпадку з Холадам убачыла, што перамагла мужа; адпаведна, адчуванне ўлады паболела, а павагі і тым больш боязні паменела. Яна зразумела, што муж настолькі кахае яе, настолькі баіцца адзіноты, што можна смела яшчэ больш расшыраць сферу дыктавання яму ўмоў.

Найперш пачало праяўляцца гэта ў побытавай драбязе: калі раней яна бурчэла на Адама, што той робіць бабскую справу — падмятае, замочвае бялізну, прасуе, — дык цяпер пачала ўспрымаць гэта, як так і трэба.

Сам таго, відаць, не жадаючы, Холад разварушыў у ёй жаноцкасць, але не лепшую, не тую, калі любяць мужа і бягуць пасля працы дадому, а горшую — калі хочацца волі. «Раз Холад мяне замужнюю яшчэ так кахае, што збіраецца нават помсціць, — значыць, рана сябе тапіць у сямейным балоце, значыць, я пакуль што — Жанчына, а прызначэнне Жанчыны на зямлі — падабацца», — такія ці вельмі блізкія да такіх думкі, дзякуючы яе нефізічнай, сядзячай працы, гулялі ў ёй, як хацелі.

Галоўнае ж, што прымусіла Шкапічаву жонку «расцвісці і запахнуць», было з'яўленне ў бібліятэцы новага чытача. ЁН запісаўся ў часовы, летні абанемент, як студэнт інстытута замежных моў — прыехаў з Мінска да сваякоў на канікулы. Высокаму, хударляваму, з іголачкі апранутаму, з прыгожымі, мяккімі вачыма і інтэлігентнай усмешкаю, яму падышло б прозвішча, можа, Сапега, ці Радзівіл, а ён быў проста Грышко. Хоць прозвішча трохі прызямляла яго. Пра такіх жанчыны мараць.Усё ў Грышко было пры ўсім — і знешнасць, і цяперашняя вучоба, і наступная праца — вядома ж, у консульстве за мяжою ці перакладчыкам у самых важных асоб...

Прыходзіў Грышко звычайна пад вечар, гадзін у сем, прасіў газеты, часопісы на англійскай мове, праглядаў іх, рабіў пазнакі. Томе ён прысніўся ў першую ж ноч. Вядома, не такая яна была дурная, каб на нешта разлічваць, але ж!.. Спачатку ёй здавалаоя, што Грышко такі ветлівы, жартаўлівы з ёю, бо і яна ветлівая з ім: усміхаецца ў адказ, хутка прыносіць заказанае...

Але неўзабаве жаночае пачуццё ўсё расшыфравала: малады прыгожы чалавек прывык да жанчын, цяжка пераносіць вымушаную адзіноту і ўбачыў у ёй жанчыну, якую будзе лёгка дабіцца, даступную.

Самае большае, на што яна магла разлічваць — гэта палавая сувязь, мінутнае, грэх. Яна цудоўна ведала гэта, але супраціўляцца і не збіралася. «Пафліртую, а мяжы пастараюся не пераступіць...»

Адным вечарам Грышко прапанаваў правесці яе. Яна згадзілася. Размова была кароткая, ні пра што, але Тома і так слухала праз слова, адчуваючы, як на іх пазіраюць местачкоўцы, як яны, Грышко з Тамарай, мабыць, гарманічна глядзяцца збоку.

Грышко не ламаў з сябе немавед каго, спакойна расказваў, што сам з вёскі, звычайны сялянскі сын, проста пашэнціла на добрага настаўніка замежнай мовы; сам ён не лічыць сваю вучобу і будучую спецыяльнасць нечым сур'ёзным, бо сапраўднае, ён лічыць, толькі фізічная праца.

Два вечары праводзіў яе Грышко ледзь не да самых дзвярэй кватэры, і Тома дзівілася, што дазваляе сабе гэта, што ніякай віны парад мужам не адчувае і ў паміне. Трэцім разам яны ішлі даўжэй, чым звычайна, спыніліся каля кіёска на прывакзальнай плошчы. Гаварылі.

— Не ведаю, чаму мне так лёгка з табою, — шчыра казала Тома, — быццам я даўно-даўно цябе ведаю.

— А мне ехаць хутка...

— Ну, і едзь на здароўе. Нябось чакаюць у Мінску не дачакаюцца!

— Ды ніхто мяне нідзе не чакае. Але ехаць ужо хочацца. Восень, бульба, потым — практыка за мяжою...

— Бульба? Ты паедзеш на бульбу?!

— А што я, лепшы за ўсіх?

— Ведаю я вашу бульбу... Сама колісь ездзіла маладая, незамужняя... Нябось дзеўкі (яна так і сказала — дзеўкі) шыю намуляюць, чапляючыся!

— Том, ты што — раўнуеш? — уразіўся ён. – Замужняя жанчына... Вось жаніся пасля гэтага. Аказваецца, жонкі вось якія!

— Каб раўнаваць, трэба мець на гэта нейкія правы... Але хопіць, не хачу пра гэта. А за мяжу куды?

— Калі пашэнціць, дык у Англію. Але наўрад ці. Я не выдатнік.

Яна не стрымалася:

— А ведаеш, ты вельмі мне падабаешся, вельмі! Хоць бы тым, што ведаеш жанчын. Другі на тваім месцы абавязкова схлусіў бы, што толькі ў Англію... А ты — актор. Я ўпэўнена, што ты цудоўна вучышся, адзін з лепшых, і паедзеш на практыку, вядома ж, па самым прэстыжным адрасе, але ты знарок не выстаўляешся, каб не адчувалася розніца паміж намі. Я цудоўна бачу гэта і цаню.

— Тома, ты, далібог, мяне пераацэньваеш! Я да такіх абагульненняў яшчэ не дарос... Хоць, сапраўды, мне часамі здаецца, што цябе я ведаю аж залішне добра, ведаю, якіх слоў ты ад мяне чакаеш... З талковым гледачом лёгка быць і харошым акторам. Мне таксама цікава з табою, — казаў Грышко ўжо сур'ёзна, нахіляўся да яе, і Тома п'янела ад водару яго адэкалону. — Ты хлусіш, ты — не правінцыялка... Сярод мінчучак мала такіх знойдзецца! Хочаш, заходзь у госці? Ці я да цябе? Як твой муж працуе?

— Муж заўсёды працуе, — сама не ведаючы, што, шаптала яна. — А як... у госці?

Грышко смяяўся, пільна на яе паглядаючы:

— Ну, як жанчыны да мужчын ходзяць у госці. Я жыву адзін.

Тома маўчала, а маўчанне, як вядома, тое самае, што і згода...

Тут і праехаў матацыкл. I Адам глядзеў на іх.

— Муж мой паехаў, — спакойна сказала Тома.

Яна вярталася дамоў у тым спакойна-абыякавым настроі, які невядома адкуль узяўся.

«Раэвод? Калі ласка! Ніякага кахання, цяпер гэта ясна, не было. Біць будзе? Смешна — хай толькі паспрабуе».

На ўсю кватэру смярдзела рыбаю. У калідорчыку ляжаў мокры мех, ад якога па даматканым палавіку распаўзалася цёмная пляма. Муж, не пераадзеты, выскачыў з ванны і, трасучы мокрымі рукамі, плаксіва закрычаў ёй у твар:

— Так?! Кідай, кідай калеку, раз не баішся Бога! I я, не думай, больш маўчаць не буду!.. Толькі не цябе буду прасіць, а тых, з кім ты цягаешея! Яны мяне хутчэй зразумеюць, чым ты!..

Самагонны пах ад яго (не Грышковы адэкалон) перабіваў нават рыбіны.

— Ад цябе нясе, — груба, адчуваючы палёгку ад таго, што муж п'яны, выціснула Тома.

Яна грэбліва, стараючыся не крануць яго нават выпадкава, прайшла на кухню, каб адчыніць фортку. Адчыніла і раптам ускрыкнула.

— Што, што?! — падбег муж.

— Холад! — паказвала ў акно жонка. — А я ж думала, знік... Я ж зараз сама з табою пагавару! Чакай...

Але пакуль Тома збягала са свайго чацвёртага паверха, Холада і след прастыў.

Холада быццам падмянілі.

Цётцы ён сказаў, што ўладкаваўся на часовую працу, вартаўніком, таму дома бываць будзе рэдка, а ў канцы лета з'едзе зусім. З прымаком перастаў вітацца і не толькі не даваў больш ключы, а нават памяняў замок. «Жыць я буду тут, колькі захачу, есці — асобна, ключы больш ніхто не атрымае», — сказаў ён прымаку, і той, здзіўлены, а можа, і напалоханы новымі інтанацыямі ў ягоным голасе, змоўчаў.

Часта да Холада пачаў прыходзіць нейкі сябар, прыгожы малады чалавек, выкшталцаны, з іголачкі апрануты, усё тут ведаў — ні ў кога нічога не пытаючыся, смела праходзіў цераз двор у хатку.

Аднойчы пад вечар прымак з цёткаю паехалі на вёску да прымаковых бацькоў. Кватарантка прыбралася, надзела сваю лепшую, празрыстую ў блакітны гарох, сукенку і пайшла да хаткі. У хатцы гарэла святло. Яна пастукала ў акно.

— А... Арцень ёсць? — разгубілася яна, убачыўшы, што адчыніў дзверы Холадаў сябар, якога яна баялася і не любіла — хоць бы за адно тое, што не паздароваўся з ёю ні разу, пазіраў так, быццам яна не чалавек.

— Праходзьце, — адступіў убок малады чалавек.

Кватарантка зайшла, падумаўшы, што Холад у хатцы. Зайшла і ціха ахнула.

Спускалася са столі пірамідальная крышталёвая люстра; бязладнай горкаю на стале ляжалі апельсіны, яблыкі, памідоры, гуркі, зялёная цыбуля, ананас, вінаград і персікі, і тут жа — палка непарэзанай каўбасы і кавалкі сыру, асобна — некалькі пузатых пляшак розных памераў, адкрытых і непачатых, з бліскучымі – у вачах стракацела – этыкеткамі на рыльцах... Такое кватарантка бачыла толькі на каляровых уклейках ці на вокладках у часопісах.

— Холад зараз прыйдзе, — усміхнуўся сябар.— Давайце пасядзім трохі... Сумна аднаму... Холада чакаць. Давайце ўвогуле знаёміцца. Вас я ведаю — Холад расказваў — Ліда завуць? А я — Грышко.

Ён схіліўся і пацалаваў кватаранцы руку, падвёў да крэсла. Пачырванелая, шчаслівая, яна ахвотна прысела. Такі быў нудны вечар, адной, каля абрыдлага тэлевізара, і раптам — з карабля на баль... Грышко прысеў насупраць, да краёў наліў высокія фужэры. Кватарантка, як ні была спрактыкавана ў мужчынах, адчула, што ў яе па спіне прабег халадок — настолькі ён быў прыгожы ў рухах, бездакорны.

Грышко сказаў тост:

— Ну, што — спачатку вып'ем за людзей, потым — за 6...й.

І выпіў да дна. Кватарантка зразумела, што і выканне, і цалаванне ручак — гульня, акторства. Яе пазвалі, каб паздзекавацца.

— Я ўсё зразумела, — сказала яна, ставячы на стол фужэр.

— Так? — Грышко закусваў вінаградам. — А нашто табе Холад быў?

Яна паднялася, абцягнула сукенку, ступіла да дзвярэй, але вырашыла яшчэ затрымацца:

— Перадайце Арценю, што прымак піша на яго ў міліцыю. Што ў яго грошы немавед адкуль, жыве без праіпіскі, невядома дзе працуе...

— Дык так і ёсць. Ён усё правільна піша... Пачакай...

Грышко раптам апынуўся блізка, схапіў кватарантку ў ахапак і сілаю пасадзіў на месца. Яна, спалоханая, і не супраціўлялася.

— Гад твой прымак, — сказаў Грышко, стоячы над ёю. — А ты спіш з ім. Тады спі і са мной.

— Я зараз закрычу!

— Паспрабуй. А зрэшты, рабі што хочаш.

Ён сеў, наліў сабе зноў, выпіў, потым падняў на яе п'янаватыя, з мяккім бляскам, прыгожыя вочы.

— Пасядзі, — сур'ёзна папрасіў ён. — Я не буду больш цябе крыўдзіць. Абяцаю. Так хочацца пагаварыць з чалавекам, які не ламаецца, не брэша, як усе!.. Можа, ты мне спадабалася, і я сапраўды хачу пераспаць з табою. Ці нават жаніцца?

— Не атрымаецца, — усё яшчэ насцярожана сказала кватарантка. — Я што, дурная, з такімі, як вы, спаць?

— Чаму?

— А не люблю прыгожых. Можа, каму і падабаюцца, толькі не мне.

— А Холад табе падабаецца?

— Холад падабаецца, — смела падняла яна вочы.

— Ліда, я ж лепшы, разумнейшы, прыгажэйшы і за прымака, і за Холада! Ты што, хіба не бачыш розніцы? Ці для вас, б...й...

– Вы ж абяцалі!

— Добра, больш не буду. Ліда, давай расказваць адно пра аднога як на споведзі, як лепшыя сябры. Хочаш? Цябе ж да мяне сексуальна не цягне — значыць, можна быць са мною проста як з сяброўкаю.

— Яшчэ што! I так плёткі розныя... I няма чаго расказваць. Я чалавек просты: пазавуць, нальюць— вып'ю, пагоняць — пайду...

Кватарантка, нібы ў пацвярджэнне, выпіла і пачала закусваць персікам. Грышко паклаў на стол локці і апусціў на іх галаву.

— Добра, Ліда, — сказаў ён, пазяхнуўшы, — хопіць. Ідзі. З табою яшчэ больш сумна.

Кватарантка выскачыла з хаткі, радуючыся, што ўсё так лёгка для яе скончылася. Можна ўявіць, чаго Холад пра яе панарасказваў, калі кожны стрэчны-папярэчны пра ўсё ведае! I яна яшчэ прыбегла, дурніца, яго папярэджваць...

Але самае дзіўнае, што ў глыбіні душы ў яе было і задаваленне, што вось і яна — не рэч, не кавалак дрэва, а і пра яе нешта расказваюць — няважна што.

Застаўшыся адзін, Грышко выпіў вялікую чарку каньяку, закурыў. На дварэ пачуліся галасы. Ён прайшоў у большы пакой і адхінуў ражок фіранкі. У прыцемках відаць быў нейкі мужчына, што размаўляў з кватаранткаю і тая паказвала яму на хатку. Грышко выйшаў на ганак. Кватарантка адразу знікла. Мужчына не зводзіў з яго вачэй. Грышко падышоў бліжэй.

— Калі вы да Холада, ён хутка прыдзе, я сам чакаю. Можам разам пачакаць.

— Я да цябе, — глуха сказаў мужчына.

— Мне вельмі прыемна. Грышко, — працягнуў ён руку. — А вас я таксама трохі ведаю — Адам Шкапіч, ці не так?

Шкапіч раптам схапіў яго загрудкі і пацягнуў да дзвярэй у хатку.

— Хадзем! Пагаворым!.. — крычаў ён, на галаву за Грышко ніжэйшы і ў два разы шчуплейшы.

Грышко пакорліва дазволіў давесці сябе да калідорчыка. Там ён ўдарыў Шкапіча па руцэ і вызваліўся.

— Спакойна, пакрыўджаны муж, — мармытаў ён, заломваючы Шкапічу за спіну сухую руку. — Скакаць на мяне не раю — прайграеш...

ён выштурхнуў Шкапіча ў пакой. Шкапіч стаяў збялелы. Невядома было, а чаго ён увогуле чакаў і што хацеў зрабіць з чалавекам, яўна мацнейшым за яго фізічна?

— Помсты не атрымаецца, папярэджваю яшчэ раз, — прамовіў Грышко, сочачы за ім. — Чаго прыйшоў?

Шкапіч склаў кулакі і прыціснуў да грудзей.

— Не баюся цябе! Бі! — закрычаў ён. — Ты гадзіна! Няўжо табе мала баб?! Чаго ты да Томы прычапіўся?!.

Грышко ўздыхнуў, стоячы наліў сабе чарку і выпіў. Такія яго паводзіны абнадзеілі Шкапіча. Як і большасць слабых людзей у хвіліны небяспекі, ён адчуваў, што крык — лепшае і адзінае нападзенне і адначасова абарона.

— Бі! — крычаў ён плаксіва. — Можаш хоць забіваць тут! Каньяк п’еш! У цябе, у такіх, як ты, усяго поўна! А мне? — ён падсунуў Грышку пад нос скалечаную руку, сухую, маленькую, як у пяцігадовага дзіцяці. — Жыць не хачу, можаш забіваць тут!..

— Адам, — ціха сказаў Грышко, — не распаляйся. Так ты толькі сам сябе шкадуеш і плачаш. Сядай, выпі, закусі...

Замест адказу Шкапіч плюнуў на стол. Гэта адначасова і супакоіла яго, і напалохала. ЁН адчуў, што выгаварыўся, ногі яго аслабелі і ён прысеў.

Грышко спакойна, як нічога не здарылася, згроб вінаград і персікі на падлогу.

— Налівай сабе сам, пі, — пакручваючы ў пальцах чарку, сказаў ён. — Я не такі, як ты думаеш. I слоў такіх не заслужыў. Ну, сам разваж: калі б (Шкапіч уздрыгнуў) яна кахала цябе так, як ты яе, хіба ў мяне нешта атрымалася б? Не я, знайшоўся 6 іншы. Гэта проста не тая жанчына, што табе трэба.

— Давай гаварыць цвяроза, — працягваў ён. — Я табе не вораг, а саюзніік. У мяне з тваёй жанкаю нічога не было. I не будзе ніколі. Проста Холад... ну, мой сябар, расказаў мне гэтую гісторыю. І якую ролю сыграла ў ёй твая Тома. I мне захацелася памагчы сябру. Проста цікава стала – а што, калі яе паставіць на месца Холада?

— Так і ведаў, што без Холада тут ніяк, – Шкапіч паглядзеў на пляшкі. — Налі мне, – папрасіў ціха.

Дзіўна, неяк не па-славянску (напісаў бы Дастаеўскі) выглядаў гэты малюнак: падмануты, няшчасны муж і шчаслівы палюбоўнік за пляшкаю каньяку. «Прыйшоў помсціць!» — горка думалася Шкапічу.

...I дваццаць хвілін, і паўгадзіны прайшло, а яны не разыходзіліся.

— Бачыш, — расказваў Грышко, — Холад гэты... Ён крыху не таго. Убіў сабе ў галаву, што жаночая здрада — зло...А я яму хачу даказаць, што жанчыны ўвогуле не людзі, яны – іншапланецяне, у іх іншыя мазгі...

— Ну, добра, а я чым вінаваты? – мала разумеў, гнуў сваё асалавелы Адам. – Як жыць такому, як я, сярод такіх, як вы?.. Ды для мяне з тых гадоў, калі зразумеў, што жанчыны мне недаступныя, яны ўсе парабіліся багінямі...

— Я бачу адно выйсце. Яны тады шоўкавыя, калі мужчына вышэйшы... У сэнсе, калі ў яго ёсць выбар. Яшчэ інакш – калі ён не так моцна, як, скажам, ты, кахае. Яшчэ лепш – калі ніяк не кахае. Трэба паставіць тваю жонку ў залежнасць ад цябе...

— Як?! Навучы! Век Бога за цябе буду маліць, калі яна цябе разлюбіць і да мяне вернецца!..

— Добры ты, Адам...

Бывае, перад якойсьці малой ці вялікай радасцю: сустрэчай з каханым чалавекам, пераездам на новую кватэру, паступленнем у інстытут, пакупкай нечага новага, даўно жаданага — успомніцца раптам такая дрэнь, штосьці такое кепскае, якое некалі з табою здарылася, і так шкада сябе зробіцца ранейшага, так захочацца вярнуцца ў той чорны дзень, каб падбадзёрыць сябе таго: «Не сумуй — усё мінецца, усё будзе добра! Я ведаю, я — з будучыні!”.

Тома ішла на спатканне з каханым, упершыню за ўсё жыццё па-сапраўднаміу каханым чалавекам; яна ведала, што, хутчэй за ўсё, гэта будзе іхняе апошняе спатканне, як здагадвалася і пра тое, чым яно можа скончыцца, — але ні на міг ні аб чым не шкадавала, бо даўно ўжо здрадзіла мужу ў душы.

Быў ліпеньскі ранні вечар. Вуліца пахла цяплом, таполевым пухам і ледзь улоўна, прыемна — цеплавозным дымком і мазутам. Тома ішла марудна, знарок адцягваючы сустрэчу, і — упершыню за апошнія гады вярталася думкамі да сваіх чорных дзён, суцяшала і шкадавала сябе...

Што й казаць — мала добрага ўспаміналася. Бацька іх — Тому з меншай сястрою — кінуў яшчэ малых, матка піла, плакала, лаялася, біла іх... Ужо ў шостым класе сяброўкі неяк пазвалі яе на гуляінку “на хату», дзе была музыка, выпіўка, хлопцы са старэйшых класаў, і яна — дзіця дурное — піла, і курыць вучылася, і лезла, ап'янелая, да ўсіх цалавацца, а потым звалілася пад стол і прыйшла да памяці толькі раніцаю — голая, на падлозе... Яна нават не ведала, калі і хто яе ссільнічаў. Сяброўкі папярэдзілі, што хай толькі паспрабуе каму сказаць — галаву адарвуць. Яна толькі горка пасміхнулася — матка зрабіла б тое самае, калі б даведалася, яшчэ хутчэй за сябровак.

Вось Магілёў, бібліятэчгны тэхнікум, інтэрнатаўскі пакой, п'яны Коля валтузіцца з Томінай сакурсніцай на суседнім металічным ложку; Тома лезе з галавою пад падушку, круціцца, затыкае пальцамі вушы, але ўсё роўна чуе, чуе ўсе... Вось сакурсніца паехала на выхадныя, прыходзіць п'яны Коля і моўчкі, з размаху б'е яе па твары — прыдурак, яна б і так, без біцця, ад аднаго страху дала б рабіць з сабою ўсё, што яму хочацца!.. Колю з ёю не спадабалася, на наступную ноч, калі прыехала сакурсніца, Коля прыводзіць сябра, і вось ужо два металічныя ложкі жывуць, і ўжо не схаваешся пад падушку, а дыхаеш потнай чужой падпахаю... Ад такіх успамінаў не тое што да Грышко ці да Шкапіча пабяжыш, а да чорта лысага... I Тома цяпер шкадавала сябе тую, і суцяшала, і гладзіла ў думках сябе па галаве: «Не сумуй — наперадзе ўсё добра! Будзе замуства, будзе сапраўднае каханне, толькі дажыві фізічна!»

Грышко чакаў яе каля клумбы ў прывакзальным скверы. «Томачка, я забяру цябе з сабою ў Мінск!» Яна ўбачыла, што ён п'янаваты, але замест абурэння яна адчула, што такі Грышко — яшчэ больш зямны, яшчэ больш блізкі ёй.

Доўга не гулялі, пайшлі ў хатку. Люстра і стол з «нацюрмортам» прыемна ўразілі Тому, як не так даўно кватарантку. Трохі выпілі; Грышко пераліў цераз край у сваю чарку каньяк і доўга падпальваў карычневую плямку на стале, а калі яна загарэлася, калі ажыў і пачаў лізаць яе сіні язычок, сказаў: «Сіняя кветка!»

У большай хаце Тома першая села на ложак, скінула басаножкі і пачала распранацца; толькі шэптам папрасіла Грышко, каб памог расшпіліць ёй на спіне станік. Калі ён расшпільваў, Томе пачулася, што ў шафе штосьці шкрабецца.

— Мышы!— засмяўся Грышко.— Начамі спаць не даюць.

Седзячы з нагамі на ложку, ужо ў чым маці нарадзіла, яна раптам заўважыла, што Грышко як бы і не думае распранацца, стаіць у джынсах, толькі кашуля расшпіленая на два верхнія гузічкі.

— Ну? — працягваючы рукі, пяшчотна і патрабавальна спытала яна.

І зноў, падалося, рыпнула чортавая шафа.

— Я зараз, — Грышко пакусваў вусны. — Скажы, што ты цяпер адчуваеш?

— Мне цудоўна, я як у казцы...

— Мужа не згадваеш?

— Што мне муж, калі ў мяне ёсць ты, мой мілы, каханы, адзіны...

Яна ўсё яшчэ нічагуткі не разумела.

— Уяўляю, які твой муж быў бы шчасліівы, каб яго так любілі.

— А ты, мілы? Ты хіба не шчаслівы цяпер?..

— Ды мне да лямпачкі.

У яе раптам пачалі цямнець і павялічвацца зрэнкі вачэй.

— Ты... смяешся?

— Які смех. Я, далібог, не хачу з табою.

— Міленькі... я не веру! Я малю цябе! Ты нават не ўяўляеш, як для жанчыны страшна тое, што ты задумаў. Я ўсімі грахамі сваімі гэтага не заслужыла. Чытай маралі, бі галавой аб сцяну, толькі— ляж зараз са мною! Інакш... ты не мужчына. Я пракляну цябе тады.

— Помніш зіму, Том, іней такі пухнаты, кажушок твой... Бог з ім, ты мяне не дачакалася, я не за тое — я за тое, што ты і віны ніякай не адчувала... Вось і мужа ты гэтак мяняеш, як і мяне некалі... Мяне памяняла на мяне...

— Якую зіму?! Што ты вярзеш?! Ты.. ляжаш?!

Грышко выйшаў. Тома павярнулася, асцярожна, быццам у яе балелі зубы, паклала на падушку шчаку.

З пранізлівым віскам расчыніліся палавінкі шафы, і адтуль вываліўся Адам Шкапіч. Ён з нямым страхам у вачах хвілін колькі глядзеў на нерухомую, голую жонку, потым наблізіўся і пагладзіў яе па плячы. .

— Томачка, адзявайся, хадзем...

Па жончыным целе прабеглі дрыготкі. Пачыналася істэрыка...

Шкапіч кінуўся па ваду... і ў парозе аслунянеў, сутыкнуўшыся нос у нос з Холадам. Той быў у вайсковай форме, з чырвоным тварам, з мокрымі, быццам чалавек шмат працаваў і запарыўся, валасамі.

— Так, — адрывіста сказаў Холад, заглядаючы ў пакой. — Што тут робіцца? Хто пусціў?

— Гэта Грышко... — ледзь не плакаў Шкапіч, — Грышко, сябар твой...

— Не ведаю ніякіх сяброў! Зараз жа ачысціць памяшканне! Пакуль участковага Балвановіча не пазваў!

Лепш за любыя лекі падзейнічаў яго знаёмы голас на Тому, якая перш усхапілася, нацягнула на сябе коўдру, затым хуценька апранулася і следам за мужам вышмыгнула з хаты.

Холад быў п'яны і ўзбуджаны. Ён расчысціў ад закускі і пляшак палаівіну стала, дастаў з серванта згорнутую насоўку, ручку, паперу, шклянку і кіпяцільнічак, расклаў усё на стале. У насоўцы аказалася шчопаць пацярухі.

Холад пачаў пісаць: «Людзі — тыя, каму патрапяць гзтыя запісы на вочы! Я нарадзіўся...» – і адразу ж усё закрзсліў, бо сам не чытаў бы такога ўступу.

Пачаў інакш:

«...Аднойчы я нарваў кветак, але не ведаў, што з імі рабіць. Кветкі высахлі. Я пачаў іх заварваць, і праявілася люстра. Я здагадаўся, што пара ад заваркі сініх кветак матэрыялізуе рэчы. З тых часоў для мяне не стала нічога немагчымага. Я браў часопіс, газету, плакат, выбіраў тое, што мне трэба — грошы, зброю, выпіўку, закуску, любую, словам, дрэнь — і дастаткова было патрымаць жаданую выяву над парам, як праз секунды я атрымліваў тое, што хацеў. Мала таго, я мог змяняць самога сябе, сваю знешнасць. Я накрываў шклянку з заваранымі сінімі кветкамі каляровай фотакарткай з часопіса і схіляўся над парам; я адчуваў, як макрэе, робіцца сырым, нібы пластылінавым, твар... і паступова ў мяне з’яўлялася іншае аблічча, разам з тым я заставаўся самім сабою, са сваімі думкамі, сваім успрыняццем навакольнага.

Я пачаў жыць у чужым абліччы, і тое, што мне адкірылася, было сграшней і больш незразумела, чым сам працэс пераўтварэння. Я ўбачыў, што такое на самай справе ёсць чалавек...

Мне адкрылася, што людзей трэба не любіць, а асцерагацца...

Бог, калі ёсць, дык ён зусім не дабро; ніякіх “падстаў правую!”; законы яго павінны праводзіцца ў жыццё так: над кожным дурнем павінен стаяць разумны з дубінаю і перыядычна ўбіваць у дзікі чэрап — не крадзь! не хлусі! не здраджвай! помні пра смерць! і г. д.

Думаю, што менавіта я адзін з тых абраных на такую функцыю. Зараз я заварваю апошні шчопаць кветак, выбіраючы сабе аблічча гэтага выдуманага мною Грышко, і...

– Я — іду!»

З самай раніцы, пакуль мыўся, чысціў зубы, снедаў, Балвановіч не мог адагнаць ад оябе дурнога ўспаміну: як ён некалі, маленькі, уцякаў па свежай пакошы ад чмяля і наляцеў на кінутую касу. Добра, што быў босы і не мог бегчы на ўсю сілу, а то застаўся б без ног, калі б увогуле выжыў; тады ж толькі лёгка парэзаўся. Балвановіч спрабаваў думаць пра штосьці іншае, але ўяўленне ўпарта вяртала яго ў той дзень, паслужліва дамалёўвала тое, чаго не адбылося — з усяго разгону ён налятае на тонкае лязо, бязгучна падрэзваюцца сухажыллі, палатно амаль перасякае тонкія косці, свішча, залівае ўсё вакол кроў...

Балвановіч не быў слабаком, ніколі не думаў і не баяўся, што на такой небяспечнай працы яго могуць пакалечыць ці нават забіць. А вось, скажы ты, прычапілася... I брыдка, і страшнавата, і прадчуванне нядобрае, але ж гэта не прычыны, каб не ісці на службу.

Усю дарогу да самай міліцыі перад вачыма ў яго стаяла каса і рудая кроў на шчотачках пакошы.

Каля ўваходу, дзе быў стэнд «Іх шукае міліцыя», Балвановіча спыніў высокі прыгожы малады чалавек з разгубленымі вачыма:

— Таварыш участковы Балвановіч? Я — Грышко, на канікулах... Мяне абакралі, хачу напісаць заяву...

— Дзяжурнаму, — кінуў на хаду Балвановіч, адчуваючы самы звычайны страх.

— Таварыш участковы, вы мне хутчэй паможаце, — ідучы следам, прасіў Грышко. — Я і прозвішча ведаю — нейкі Холад...

— Холад? — рээка павярнуўся Балвановіч. — Ага, тады хадзем. Напішаш, і адраэу пойдзем...

Блізкасць здабычы ўзбудзіла ўчастковага.

Але калі подбегам падымаліся на другі паверх – Балвановіч першы, Грышко — ззаду, участковаму ўспомнілася, як ён сам месяц назад перахітрыў Холада, прасіў запалкі, закурыць... Было адчуванне, што цяпер тое ж самае хочуць прарабіць ужо з ім, Балвановічам. Нешта не чыстае!

— Пачакай, — спыніўся ён. — Я да дзяжурнага.

Збег уніз і, не хаваючы хвалявання, спытаў у дзяжурнага:

— Машына ёсць волыная?

— Матацыкл толькі, машынай Цярэшчанка паехаў.

— Коля, калі я не выйду праз дзесяць хвілін, загляні да мяне ў кабінет... Не ведаю, і не піў учора, а так паскудна!

Грышко чакаў каля дзвярэй кабінета. Зайшлі. Балвановіч дастаў з папкі паперу, паклаў на стол, кінуў зверху ручку:

— Пішы!

— Не пішы, а пішыце.

Грышко стаяў у парозе, трымаючы ў кішэні джынсавай курткі правую руку.

У Балванавіча дробна затрэсліся калені. «Ён вышэйшы ростам, рукі даўжэйшыя, і што ў кішэні?! Працягнуць бы дзесяць хвілін, падыдзе дзяжутрны...»

— Ну, пішыце, — нашмат мякчэйшым голасам, чым нават планаваў, прамовіў ён, сядаючы на табурэт каля сейфа. — Прабачце, вы адкуль прыехалі?

— Балвановіч, нашто ты мяне біў тады?

— Ды я вас першы раз бачу! — шчыра ўсклікнуў участковы. «Куплены Холадам! Ці сваяк! Што ў кішэні?!»

— Вось што, Балвавовіч. Кладзі на стол пісталет і павярніся тварам да сцяны.

Марудна, нават неяк урачыста Грышко выцягнуў з кішэні дамскі браўнінг і навёў на ўчастковага. Балвановіч чакаў гэтага, ён паспеў нават адзначыць, як у Грышко падрыгвае рука.

— Пісталет у сейфе, — робячы выгляд, што страшэнна спалохаўся, замармытаў Балвановіч. — Даставаць?

— I хутка.

Каб адчыніць сейф, трэба было пераставіць табурэтку. Балвановіч узяўся за яе зверху аберуч, прыўзняў і рэзка, амаль без замаху кінуў у дзверы. Грышко паспеў адскочыць, але было позна. Балвановіч апынуўся каля яго і з ўсяе сілы ўдарыў яго нагою ў пах, зваліў на падлогу, схапіў за горла і пачаў душыць так, што ў Грышко затрашчала шыя. Адчуваючы, што зараз самлее, Грышко хутчэй міжволі, чым свядома, націснуў на курок. Стрэл прагучаў слаба, як у пнеўматычнай вінтоўкі, але ўчастковы працяжна ўздыхнуў і скалануўся ў кароткай сутарзе. Аслабелыя рукі адпусцілі шыю.

Адцураўшыся браўнінга, Грышко выбраўся з-пад адразу пацяжэлага цела, выйшаў на калідор і пачаў спускацца ўніз. На лесвіцы сугыкнуўся з дзяжурным, які павёў сябе дзіўна: перш саступіў дарогу, а калі Грышко яго прамінуў, спалохана і вельмі гучна крыкнуў:

— Эй, як цябе, стаяць!

Грышко, не азіраючыся, пабег.

На двары, каля міліцыі, нікога не было. Сам будынак знаходзіўся ў завулку; Грышко тратуарам пабег да галоўнай вуліцы, але не паспеў дапасці павароткі, як ззаду ажыло, нешта крыкнулі, загырчэў матацыкл. Грышко кінуўся ў нечыя расчыненыя веснічкі, перасек дворык, потым — градамі, па нейкіх гурках, што слаба пахрумствалі пад нагамі, да плота, пералез і апынуўся на другім завулку, паралельным таму, на якім была міліцыя. Ён не паспеў нават перавесці дых, не паспеў прыкінуць, у які бок лепш бегчы, каб надурыць пагоню, як убачыў матацыкл, што заязджаў з галоўнай вуліцы ў завулак. Нечалавечы, ліпкі страх падказаў яму, што трэба перці насустрач матацыклу — ён так і зрабіў; матацыкл не паспеў развярнуцца, і Грышко выскачыў на галоўную вуліцу.

Ён бег з усіх сілаў, чуючы за спінаю роўнае тарахценне, бег паўз вакзал, паўз Дом культуры — проста да цётчынай хаты. Каля варотцаў раптам узнікла цётка, спалохана растапырыла рукі:

— Арценя няма дома!

Ён адштурхнуў яе, дабег да хаткі і ліхаманкава пачаў тармасіць клямку, як бы не заўважаючы замка; потым, калі пачуў, што каля хаты заглох матацыкл, кінуўся ў паўпустую дрывяную павець побач з хаткаю і там заціх, прыціснуўся спінаю да мулкай скірды дроў.

— У паветцы! — крыкнуў чужы голас. — Так, ты, наверх! Прадзярэш руберойд! Нікому не баяцца, зброі ў яго няма!..

Пачуліся прыглушаныя маты, потым штосьці тупнула над галавою, і ў частыя шчылінкі пасыпалася зверху пацяруха. У праёме паказалася галава ў фуражцы:

— Эй, вылазь!

— Я выйду сам, — здушана сказаў Грышко. — Толькі не біце!

— Ніхто цябе пальцам не зачзпіць!

Грышко, трымаючы рукі над галавой, выйшаў на святло. Адразу ж яго ўдарылі паленам па галаве, але ўдар атрымаўся нямоцны –усклізь. Ён рвануўся, упаў ад падножкі, і ўпаў няўдала, на спіну; паспеў толькі закрыць рукамі твар:

— Не трэба!..

З ыханнем, як колюць дровы, яго ўдарылі зноў, і зноў па галаве. Кроў лінулася неяк адразу, заліла на грудзях кашулю, зацякла ў ямкі моцна заплюшчаных вачэй.

— Адставіць!!! — пачуўся звонкі, дрыготкі ад напружання голас. Нехта саскочыў з паветкі. — Кінь палена!

Грышко расплюшчыў вочы. Трое міліцыянераў паўколам стаялі каля яго. Адзін неахвотна адкінуў пад сцяну крыва колатую, з выпуклым сукам на канцы паляняку. Перад ім на карачкі прысеў маладзенькі лейтэнант:

— Самі зможаце ўстаць?

— Вой-ё-ёй!.. — з-за спінаў выглядвала цётка і ціхенька галасіла, закрываючы ражком хусткі рот.

Побач з лейтэнанцкімі вастраносымі чаравікамі раптам сталі прымаковыя — пуцейскія, з белымі заклёпкамі па баках.

— Гаспадар? — знізу ўвесрх зірнуў на прымака лейтэнант. — Панятым будзеце!

— Та я з дарагою душою!

— Дзядзыка... Саша... — разрываючы ліпкія ад крыві вусны, адчуваючы, як западае перабіты нос, прашаптаў Грышко. — Скажыце... каб... не білі... больш...

Прымак схіліўся над ім, і Грышко пачуў:

— Шо, Холадзік, страшно?..

— Так, бярэм, — скамандаваў лейтэнант. — Сам не ўстане.

— Ану, у бакі! — крыкнуў, разгінаючыся, адсоўваючы рукой лейтэнанта, прымак. – Расступіса-а!

І з асаладаю, з размаху, як футбаліст, што дарваўся да мяча, які так зручна лёг на нагу, з усяе сілы ўдарыў Грышко ў галаву.

Недзе далёка-далёка, тоненька-тоненька пракрычала кватарантка:

— Арце-е-ень Хол-а-ад!..

I галава адарвалася і паляцела ў чорную бездань.

– Арцень Холад!

Ляснуў, заскрыгітаў замок.

Холад, у вайсковай дзембельскай форме, ляжаў на падлозе, якая смярдзела мышамі і недакуркамі, у «тэлевізары», або “малпоўні” (пакой на адну ноч, ззычайна насупраць дзяжуркі, з высокімі, пад столь, закратаванымі дзвярыма, праз якія ўсё відаць; вакон няма, і святло на ноч не выключаецца), а перад ім стаялі каржакаваты сівы маёр і дзяжурны.

— ...Учора з дзембеля, — тлумачыў маёру дзяжутрны, — пачаў на вакзале нешта на Балвановіча скакаць...

— П'яны?

— Не, не так каб.

— Адпусціце.

Холад падняўоя, дзіка азіраючыся.

— Вы... Цярэшчанка? — спытаў ён.

— Ну, я.

— Той, што на машыне ўсё ездзіць?

Маёр глядзеў на яго і маўчаў.

— Я што... забіў Балвановіча?

Дзяжурны падштурхнуў яго да дзвярэй:

— Ідзі... Забівака... Табе Балвановіч пстрычку дасць, дык касцей не збярэш!

Праз акенца дзяжуркі Холаду падалі “дыпламат” і гаДЗІННІК, ягоную «Ракету». Застрыкваючы на руцэ бранзалет, ён убачыў, што гадзіннік паказвае чэрвань-месяц і дзень ягонага прыезду ў Локцевічы з арміі.

На вуліцы яго хістала.

Што гэта было? Чаму ён адкінуты на месяц назад, да дня свайго прыезду? I што зараз? Зноў знаёмства з прымаком, кватаранткаю? Зноў ехаць на могілкі па кветкі?

Нашто?!.

Кветкі былі мёртвыя, пакуль ён не думаў пра помсту. Потым пачалі яму памагаць і ўрэшце вярнулі да... нічога. Дык што, ехаць, нарваць, засушыць і проста інакш выкарыстаць?

Дык што, помста... гэта тупік? Не мае права чалавек помсціць другому чалавеку?

...А ўсё вакол цвіло, асыпаліся з вішняў пялёсткі, з агародаў пахла сырой зямлёй і прыемна – гноем... У канцы вуліцы, каля калонкі, з пустым вядром стаяла цётка і прыкладала стрэшкаю далонь да ілба, разглядаючы, хто гэта ідзе да яе хаты...

Усё, што будзе далей, Холад ужо ведаў.