Смута. Апавяданні

Смута альбо XII фантазій на адну тэму

Цёплай майскай раніцаю ла дворык былой мінскай школы нумар X зайшлі трое: два маладыя, высокага росту, па-вясковаму апранутыя дзецюкі (у аднаго пад пахаю чарцёжны тубус) і жанчына ў чырвонай квяцістай хустцы, з кошыкам у руцэ. Яны неяк нерашуча спыніліся каля варотцаў-круцёлкі і сталі азірацца.

Што дворык быў страшэнна недагледжаны, што гады з тры тут не чысцілася, не прыбіралася і не высякалася — гэтак сказаць будзе недакладна. Стваралася ўражанне, што не ў цэнтры вялікага горада ўсё гэта, а дзе-небудзь на вясковым пагарэлым; вось калі згарала датла сядзіба, дык гаспадары і чужыя людзі, баючыся сяліцца зноў на гэтым месцы, аддавалі яго поўнай запушчанасці. Справа і злева ад дарожкі, што вяла да школьнага корпуса, разлапістымі карчамі рос бэз, трохі далей — нізкарослыя акацыі, дзікія слівы, густая вершаліна арэшнікавага куста... мабыць, каб знарок паставіць сабе такую мэту, дык знайшоў бы ў гэтым батанічным садзе ўсе гатункі кустоў і дрэў, якія толькі ёсць на Беларусі. Бэз уверсе прыгожа, буйна цвіў і паўз дарожку абламаны быў бязбожна, скрозь у нейкіх хадах-лазах, быццам праз гэтыя карчы разы два на дзень ганялі туды-сюды статак кароў. Перад школьным ганкам на высокім бетонным слупе свяцілася электроннае табло, выбіваючы штохвілінна зялёнымі кропкамі:

ГІМНАЗІЯ НОВАГА ТЫПУ № X... 10.30... t +І5°С... ГАМА-ФОН 0.015... 199...

Дворык гэты (ці алея — не ведаю, як сказаць) быў немнагалюдны. На школьным ганку крычалі і звінелі капейкамі дзеці, ды трохі далей ад варотцаў, на лаўцы, перадаючы адна адной пасля кожнай зацяжкі дымную самакрутку, курылі тры маладзенькія, гадоў па пятнаццаць, дзеўкі. Вяскоўцы між тым агледзеліся, мабыць, асмялелі, падышлі бліжэй і размясціліся на лаўцы насупраць курыльшчыц.

Хвілін пяць, не меней, у поўным маўчанні кампаніі сузіралі адна адну. Сузіраць было што — курыльшчыцы: першая — у новенькіх мужчынскіх трусах да каленяў (зрэшты, гэта маглі быць і не трусы зусім, а новая разнавіднасць шортаў), у кедах і ў такой вузенькай, ліліпуцкай кашульцы, што рукавы зашпіляліся на локцях, а ніжні гузік па цэнтры жывата; другая красавалася ў пекнай джынсавай спаднічцы, абточанай знізу гафтаваным, па тыпу начной сарочкі, арнаментам (акрамя гэтай спаднічкі, на дзяўчынцы не было больш нічога... хіба што яшчэ толькі грудзі былі прыкрытыя двума маленькімі кружкамі матэрыі ў выглядзе бутонаў цюльпана); урэшце, трэцяя была, у ад-розненне ад другой, голая знізу і апранутая зверху — у заношаны ваўняны світэр, які даставаў трохі ніжэй пояса і (яна сядзела) адкрываў любому позірку распусную і страшную сваёй белатою палоску трусікаў. Такі моцны кантраст быў толькі ў адзенні, а ўжо, напрыклад, прычоскі асабліва і не вылучаліся., Ува ўсіх трох галовы былі акуратна пабрытыя, за выключэннем макавак. У той, што ў штанах, пасмачка на макаўцы была рыжанькая і расла ўверх, пальмаю; у голай да пояса — тонкая, доўгая, з каснічком на канцы, а ў той, што з голымі нагамі, — каштанавая і пушыстая, як хвост у маленькай вавёркі.

Вяскоўцы глядзеліся куды як прасцей. Ну, картовьгя штаны, пінжакі, чаравікі, галаўныя ўборы — гэта ў мужчын... На адным — шапка чыгуначніка з эмблемай малатка і штангенцыркуля, на другім – нейкая шэрая скураная кепка. На жанчыне — вышыванка, кабат (пра хустку ўжо казалася), на нагах — шнураваныя высака боцікі. Па тварах усім гадоў па трыццаць пяць, а ўлічваючы непераборлівасць у адзенні, можа, й больш. Пяць хвілін прайшлі, і некаму трэба было пачынаць гаварыць.

– Людзі добрыя, мо ў вас часам завалялася жменька махоркі, — жаласліва папрасіла Вавёрчын Хвост і працягнула нават далоньку, паказваючы, колькі мала трэба. — Адсыпце бедным!

– Лісце курым, — паскардзілася Рыжая Пасмачка.

Сказаны былі гэтыя словы зычліва, без, як кажуць, падколкі, хоць у расфуфыраных курыльшчыц, пагодзімся, былі ўсе падставы і для іншых інтанацый. Тым больш нечаканаю аказалася рэакцыя на гэтыя словы.

– Зараз адсыплю, — пасміхнуўшыся на ўвесь рот, адказаў мужчына ў кепцы. — Падыдзі сюды. Лічу да пяці — адзін прайшоў, два...

Курыльшчыцы адрэагавалі імгненна, як, мабыць, і любы б на іх месцы; ускінутыя з лаўкі, яны стаялі паўабаротам да бэзавых карчоў. Вавёрчын Хвост адкінула недакурак. Становішча называлася «на старт, увага!», і калі б Кепка сказаў сваё «тры», дык яно прагучала б як «марш!». Але раптам умяшалася жанчына.

— А мае ж вы дзевачкі мілыя, а што ж вы сабе робіце, дарагія, — вясковай скорагаворкай залапатала яна, — а чаго ж вы курыце так страшна, а вам жа дзяцей раджаць...

Каб яна хоць не ламала трагічна рукі ў такт галашэнню, дык, можа, не было б так смешна.

— Ды адкуль вы ўзяліся, чэрці вы з балота? — заліваючыся смехам, крыкнула Пушысты Хвост.

– Тры! — падскочыў Кепка.

– А... не хочаш?..

Секунда — і курыльшчыцы зніклі. Следам, у самыя бэзавыя зараснікі, выстаўляючы наперад локці, люта рванулі дзецюкі. Жанчына схапіла кошык і пабегла за імі. Па дарозе яна падабрала чыгуначніцкую фуражку, і хвілін праз колькі сама са збітай набок хусткаю прадралаоя на палянку, адкуль чуўся шум. Пад тым самым арэшнікавым кустом, што быў відаць з дарожкі, у моцных мужчынскіх лапах круцілася беднае дзіця, прыгожы Пушысгы Хвост... Тварык ёй быў закрыты кепкаю (тым, хто не ведае, як «пахнуць» знятыя з галавы кепкі, не раю і ведаць), ручкі заламаныя за спіну, і толькі жоўтыя ад адуванчыкавага пылу больш-менш свабодныя ногі безнадзейна соўгаліся па траве. Як толькі паказалася жанчына, Чыгуначнік падсунуў пад кепку далонь, каб заціснуць дзяўчынцы рот, другі, надзеўшы сваю шапку, ухапіў свабоднай рукою няволыніцу за «хвост» і знянацку перагнуў, амаль пераламаў яе назад. Яшчэ праз секунду бедная ахвяра, расцягнутая ў неверагодным мосціку, з сінім ад жаху і задышкі тварам, закаціўшы пад лоб вочы, зрабілася мяккай, пакорлівай і нягоднай да супраціўлення. Кепка прыняў далонь і выцер аб штаны. Дзяўчынка захаўкала, як рыба. Кепка кіўнуў жанчыне, і тая ціхенька загаласіла:

— Рыбка ты мая залаценькая... А чаму ж ты сваіх дзяцей, такая, навучыш, а які ж чалавек цябе цярпець будзе, мая ты красачка...

Прыгаворваючы, яна між тым рабіла нейкую дзіўную справу: даставала з кошыка вату, шкляначку, іголку-грашоўку, спрактыкаваным рухам капала на вату спірт... Чыгуначнік сваімі надзіва тонкімі, доўгімі пальцамі схапіў гэтую іголку, а Кепка націснуў няшчаснай на тонкую шыйку, пасля чаго дзяўчынка здрыганулася і высалапіла язык. У той жа момант экзекутары рэзка яе разагнулі, Кепка падпёр ёй падбародак кулаком — так, што язык прышчаміўся зубамі, і Чыгуначнік пратыкнуў яго іголкаю. Адрлзу ж дзяўчынку адпусцілі. Яна ўпала на калені, плюнула на траву ярка-чырвоным згусткам і страціла прытомнасць. I зноў — секунда, і ўжо жанчына падсоўвала ёй пад нос мокрую вату, выцірала насоўкаю слёзы — і сабе, і ёй, замазвала нечым язык... Дзяўчынка нервова ікала і лыпала вачыма.

– Пасядзі трохі, ачомайся, — лагодна сказаў Чыгуначнік, — і больш ніколі не куры і не лайся матамі, добра?

– I скажы бацькам, каб купілі спадніцу, — дадаў Кепка.

Уся гэтая незразумелая, жорсткая сваёй прафесійнасцю экзекуцыя заняла лічаныя хівіліны. Тым не менш калі вяскоўцы, пакінуўшы пад кустом дзяўчынку, выбраліся з зараснікаў на дарожку, каля іхіняй лаўкі ўжо круціліся малыя, што звінелі нядаўна капейкамі на ганку. Яны прыпальвалі знойдзены недакурак.

Кепка ўзяў з лаўкі тубус, перадаў Чыгуначніку і падышоў да малых.

— Чый бычок, хлопцы? — спытаў ён.

— Мой, — смела адказаў адзін карапуз. — Я першы ўбачыў.

— Гэта вы там, на ганку, у капейкі гуляеце?

— У трасуху, — пацвердзіў карапуз. — Я ўсіх абыгрываю!

Кепка паглядзеў па баках і нечакана, адцягнуўшы доўгі палец, туга шчоўкнуў хлопчыка па лбе. Той задам прайшоў па інерцыі метры тры, сеў на дарожку і ад страху і болю заплакаў.

Дырэктар Гімназіі Новага Тыпу Яўген Сцяпанавіч Расолька, ці, па-новаму, Эджэн Росаль, маленькі, чысценькі, лысенькі, у ношаным касцюме без гальштука, сядзеў у сваім кабінеце на падаконніку, а перад ім, ледзь не нос у нос, стаяла паўнаватая сімпатычная настаўніца дысцыпліны «тэорыя развіцця грамадства» Кэтрын Роджэраўна і хацела яго развесяліць. Яна то лёгка дакраналася яму да лысіны, то брала за гузік і гулліва цягнула «ну-у-у!», а дырэктар адварочваўся да шыбіны і толькі цяжка, як з закладзеным насмаркам носам, уздыхаў. Ясна было, што ён перажываў ці рабіў выгляд, што перажывае, бо, уласна кажучы, непрыемнасць адбылася не з ім, а якраз з гэтай Кэтрын.

– Эджэн Стэпалтавіч, паверце, — узяўшы яго за рукаў, весела сказала настаўніца, — для мяне цяпер важна не тое, што адбылося, а што вы ўрэшце адкрыліся, што вы ёсць такі, як я пра вас і думала заўсёды... Я, калі хочаце ведаць, чакала гэтага дня!

– I куды цяпер? — сумна зірнуў на яе дырэктар.

Справа ў тым, што па выніках атэстацыі Гімназійнай Рады Кэтрын выганялі з працы. Да гэтага ёй шэнціла.

3 199... года, калі вучні дабіліся права праз ГР (Гімназійную Раду) і КР (Класную Раду) не толькі выбіраць самім прадметы і тэмы для вывучэння, вызначаць працягласць урокаў, але й самім браць на работу альбо выганяць настаўнікаў, — з таго часу настаўнікаў у Гімназіі змянілася больш, чым было гімнаістаў. Тым не менш Кэтрын адной з нямногіх неяк удавалася праходзіць праз сіты ўсіх атэстацый, прычым застаючыся на сваіх “кансерватыўных” пазіцыях. У гэтую, ужо апошнюю для яе атэстацыю, змяніўся склад ГР. 3 ранейшымі «радаўцамі» ўсё ж можна было неяк мірыцца: яны паважалі за смеласць і, хоць ні ў чым амаль з ёю не пагаджаліся, на тройку неяк выцягвалі. Сямікласнік Мішэль Міхлін, які ў вьшіку перавыбараў узначаліў ГР, гэтую валынку скончыў рашуча. Ягоная атэстацыя нагадвала колішнія чысткі. Пасля яе ў Гімназіі засталіся толькі тры чалавекі: сам Расолька, настаўнік сексуальнай эстэтыкі і настаўнік рэлігіі, які чытаў гімназістам на кароткіх уроках «Займальную біблію» Лео Таксіля. Турнулі нават такіх моцных нейтралаў, як энатам і заолаг. Анатам, напрыклад, засыпаўся на драбязе, пра гэта ўсе гаварылі. На пытанне: «Якія самыя дзейсныя лекі ад СНІДа?» замест таго, каб адказаць — аднаразавыя шпрыцы, спецыяльныя прэзерватывы і поўная ізаляцыя хворых, ён здуру ці са страху, што могуць турнуць, пачаў вярзці пра нейкую жанчыну, якую трэба выбіраць адну на ўсё жыццё і толькі з ёю і жыць, прыплёў цытату з Евангелля на гэгую ж тэму ды яшчэ (потым ён і сам не мог растлумачыць чаму) прышпіліў да ўсяго Фрэйда і яго паслядоўнікаў у негатыўным плане... карацей, замест настаўніцкай працы ў яго засталіся светлыя ўспаміны пра ўласную смеласць.

Ціхоню-заолага справакаваў сам Міхлін. Ён спытаў: «Чаму перамянілі рашэнне аб поўнай эзакуацыі людзей з чарнобыльскай зоны?», ведаючы пра звычку заолага разважаць нелагічна, ад супрацьлеглага. Напрыклад, на пытанне: «Што лепш, кот ці сабака?» заолаг адказваў бы так: «Лепш, несумненна, кот, але...» і далей распісваў бы ўсе добрыя сабачыя вартасці, так што ў канцы само сабой вынікала б, што лепш, карысней усё ж сабака. Міхлін разлічваў яго на гэтым злавіць і не памыліўся. «Эвакуацыю адмянілі, бо амерыканцам трэба было на некім вывучаць дзеянне радыяцыі, — пачаў заолаг, — але...» — сабраўся быў ён сваім метадам абвергнуць ці змякчыць сказанае. «Але», як сказаў Міхлін, не лічыцца. Адказ быў той, што пасля шматгадовых назіранніяў амерыканскія вучоныя прыйшлі да высновы, што асаблівай небяспекі Чарнобыль не нясе.

Раз пазасыпаліся ўжо на такой легкаце, дык Кэтрын з яе грамадскімі навукамі і Бог наказаў. Яна праляцела на першым пытанні — што б яна лепш выбрала: матэрыяльныя даброты ці галоснасць і дэмакратыю? Пытанне патрабавала разгорнутага адказу. Напрыклад, можна было сказаць: «Так, матэрыяльная база іграе важную ролю ў жыцці чалавека, але не яна галоўнае, і прыкладам таму — застойны перыяд, калі ўсяго хапала, але людзі задыхаліся ад уціску галоснасці...» і г. д. Можна было, на крайні выпадак, сказаць, што не пашкодзіла б і спалучэнне гэтых двух — матэрыяльнага і духоўнага — раз ужо «дэмакратыя». Але Кэтрын вырашыла і на гэты раз праскочыць сваім любімым, выпрабаваным спосабам — смеласцю. Яна прыкінулася праставатай дурнічкай і заявіла: «Я выбрала б застой — поўныя магазіны ўсяго, і танна!» Міхлін аж задыхнуўся і дрыготкай рукою паставіў ёй яе двойку, як заолагу, не адзінку, як анатаму, нават не нуль, а — крыжык, які абазначаў, што настаўніцай яе не возьмуць ні ў адну навучальную ўстанову.

Хваліць застойны перыяд у 199... годзе было прыкладна тое самае, што ў трыццатых гадах царскі рэжым.

– ...Вы што, не маглі сказаць — жывот адно, а галоснасць — зусім іншае, вышэйшае? — Дырэктар саскочыў з падаконніка і аказаўся аднаго з Кэтрын росту. — Што жывот можна і падцягнуць, а без газеткі...

– Сама не захацела. Стамілася.

– I куды цяпер? — яшчэ цішэй, чым першы раз, паўтарыў дырэктар.

– А хоць на панель. А што, я яшчэ — ого! — I настаўніца ў доказ, што яна ого, рэзка і высака падцягнуўшы сукенку, ставячы ногі як спутаныя, прайшлася ад падаконніка да дзвярэй, потым — да крэсла за дырэктарскім сталом і села, закінуўшы нагу на нагу. — Ну, як? Многа не дадуць, ды з голаду памру. Ёсць, я ведаю, мужчыны, якім больш падабаецца з трыццацігадовымі, чым з якімі смаркачкамі.

– Я таксама ведаю гэты стары прыём, — глуха сказаў дырэктар, які стараўся цяпер не глядзець на настаўніцу. — Так звычайна няверныя жонкі ловяць... ці лавілі, не ведаю, цяпер, .відаць, нават пра гэта трэба гаварыць у мінулым часе... сваіх мужоў. Ах, ты не можаш дараваць мне слабасць мінуты? Добра, мы разводзімся, але ведай, што я пайду па руках. Ты хочаш гэтага? Ты згаджаешся мяне кінуць? Хочаш, каб розныя... рабілі з тваёй жонкаю тое і тое? А ў мяне сваёй волі няма, са мною кожны можа рабіць, што захоча!..

Кэтрын успыхнула і марудна абцягла сукенку.

– Вы так кажаце, Эджэн Стэпалтавіч, быццам я сапраўды вам жонка, — ціха прамовіла яна. — А я ж толькі сёння, калі ўбачыла, што я для вас нешта значу... Што вы не хочаце, каб мяне тут не было...

– Толькі сёння? — перапытаў, наліваючыся чырванню, Расолька і раптам крыкнуў: — А тое, што я з-за вас сяджу тры месяцы ў гэтым гадзючніку, вы не ведалі?! Што, каб бачыць вас, сустракацца з вамі, я, замест таго, каб біць гэтых неданоскаў лінейкаю па вушах, цярплю іхнія атэстацыі, даказваю сваю лаяльнасць іхнім радам, іхнім дэмакратыям? Што я, як лёкай, дазваляю зваць сябе нейкім Гаджэнам, калі я беларус, я...

У дзверы моцна пастукалі. Кэтрын, якая не зводзіла з дырэктара шчаслівых вачэй, уздрыгнула і ўстала.

— Я сам, — астываючы, сказаў Расолька, падышоў і пстрыкнуў замком.

У кабінет моўчкі па чарзе зайшлі мужчына з тубусам, жанчына з кошыкам, разадзетая як артыстка фальклорнага ансамбля, і трэці, у скураной кепцы, зачыніў за сабою дзверы на замок.

Мужчына з тубусам дзелавіта спытаў у Расолькі:

– Дырэктар?

– Быў, — спакойна адказаў Расолька.

– Дык гэта ты разваліў школу? — не то спытаў, не то канстатаваў госць.

Невядома, пра што вялася размова ў дырэктарскім кабінеце, але калі праз гадзіну Расолька выпускаў сваіх гасцей, ён свяціўся ад радасці.

— У сем, Яўген Сцяпанавіч, — паціскаючы яму руку, казаў Кепка, — роўна ў сем. Так што сядайце на тэлефон.

— Не люблю гэтага «сядайце»...

– А, вы ў гэтым сэнсе! — засмяяўся Кепка. — Нічога, усё будзе добра.

– Я пазваню, — шапнула, выходзячы, Кэтрын, і дырэктар удзячна кіўнуў ёй.

Дачакаўшыся, пакуль усе павыходзяць, Расолька пастаяў трохі пасярод кабінета, затым падышоў да падаконніка, на якім стаяў тэлефон. Выпадкова гля-нуўшы ў акно, ён аж прысеў, асцярожна выглянуў другі раз і пераканаўся, што памылкі няма. На дарожцы каля ганка размаўляў з сямікласнікам Міхліным стары дырэктараў знаёмы, журналіст Я. Прэсавіч.

Дырэктарам Гімназіі Расолька зрабіўся абсалютна выпадкоіва. За апошні год гэта была трэцяя па ліку яго, так бы мовіць, працоўная вахта. Да гэтага яго звольнілі з бальніцы, дзе ён працаваў ардынатарам, і з Платнай Публічнай Бібліятэкі. У абодвух выпадках матывамі звальнення былі не прагулы, не парушэнні дысцыпліны, не гультайства, не кепскі характар і нават не заяданне з начальствам (Расолька якраз быў ціхонем), а, як ні дзіўна, залішняя стараннасць. Напрыклад, у бальніцы, дзе ад часоў застою не было ніякіх лекаў і хворыя, у залежнасці ад моцы арганізма і волі Божай альбо паміралі, альбо вылечваліся, ён спачатку ад няма чаго рабіць, а потым і ўсур'ёз узяўся лячыць аднаго чалавека зёлкамі і вылечыў. Навіна хутка абляцела бальніцу і выбралася ў горад. Да ардынатара Раоолькі пачалі сцякацца хворыя з усіх аддзяленняў, уключаючы траўматалогію і хірургію, з горада; чэргі займаліся перад дзвярыма ардынатарскай звечара на ўсю ноч. Але, на яго бяду, той вылечаны чалавек ўзяў і напісаў у газету: так, маўляў, і так, аб'явіўся новы «экстрасенс», «народны ўмелец» і г. д., перадайце яму дзякуй, бо больш нічога, каб расплаціцца, не маю. Тэрмінова да Расолькі выехаў журналіст, чэхаўскі чалавек у футарале — цёмныя акуляры і з галавы да ног джынсавая уніформа: джынсавая куртка, кашуля, гальштук, штаны, а калі журналіст, прабраўшыся ў ардынатарскую, прысеў на нізкую кушэтку, у яго аказаліся і джынсавыя шкарпэткі. Ён пра ўсё ардынатара распытаў, запісаў на магнітафон, сфатаграфаваў, падзякаваў на развітанне і пажадаў добрага здароўя. Калі ж на другі дзень Расолька разгарнуў пазету і знайшоў на трэцяй паласе сваё ўчарашняе інтзрв'ю, у яго валасы сталі дыба. Інтэрв'ю называлася «Трын-трава». Гэта была дзікая лухта, самы гнусны паклёп, і тлумачэнне гэтаму ўсяму магло быць толькі адно — друкарская памылка. Аўтар Я. Прэсавіч сцвярджаў, у прыватнасці, што ардынатар Росаль — п'яніца, шарлатан, апускаецца да таго, што бярэ са сваіх хворых хабар і хворыя вымушаны займаць чзргі, каб гэгы хабар яму перадаць; што Росаль лянуецца нават прайсці па палатах, каб памагчы хворым калі не нечым істотным, дык хоць добрым словам, не кажучы ўжо пра тое, што ў іншых, суседніх аддзяленнях гэтай жа бальніцы хірург-тэрапеўт П. знайшоў выйсце: пакуль няма лекаў, лечыць людзей зёлкамі. «Для яашага героя, — пісаў Прэсавіч, — відаць, прымальная толькі адна трава — з прыстаўкай -трын...» — нешта такое, банальнае і бязладнае.

Доўга расказваць, як ашаломлены, зняслаўлены ардынатар праўды шукаў, як бегаў па ўсіх інстанцыях, як з яго ў вочы і за вочы смяяліся і тлумачылі, што па новых законах аб друку рэдакцыі ні за што адказнасці не нясуць, у тым ліку і за граматычныя памылкі, што Я. Прэсавіча ніхто ніколі ў вочы не бачыў, ганарар эа гэтае інтэрв’ю ніхто не атрымліваў і, увогуле, было так: прыйшоў па пошце ліст без адраса з гэтым інтэрв'ю і яго паставілі ў нумар. Памылка? Пішыце абвяржэнне! Дзве газеты і адзін тоўсты часопіс ахвотна надрукавалі Расолькавы абвяржэнні, аднак усе знаёмыя, з кім ён сустракаўся і заводзіў размову пра сваю непрыемнасць, чыталі і гаварылі толькі пра першую публікацыю — «Трын-траву» Прэсавіча, а ягоных, Расолькавых, апраўданняў як ніхто і ў вочы не бачыў.

Вынікам гэтай фантасмагорыі стала прызначэнне хірурга-тэрапеўта П. на пасаду галоўурача, які першым сваім загадам звольніў Расольку за амаральныя паводзіны.

Па аналагічным сцэнарыі ад яго пазбавіліся і ў Платнай Публічнай Бібліятэцы, куды яму ўдалося ўладкавацца загадчыкам чытальнай залы. На-вучаны горкім вопытам, Расолька бярогся тут, як мог, ініцыятывы ніякай не праяўляў, рабіў толькі тое, што было запісана ў Статуце бібліятэкара. Усім ён стараўся дагадзіць, але ў рэшце рэшт пагарэў — на класіцы. Па незразумелых прычынах у бібліятэчных справаздачах апошняга часу графа «Абнаўленне фонду» пачала расшыфроўвацца не толькі ў прамым сэнсе — г.зн. у залежнасці ад года выдання, а і ў пераносным. Тэрміновым парадкам стала спісвацца ўся літаратура, напісаная ў XIX стагоддзі. Пасля абеду кнігі зносіліся на ўнутраны дворык, і бібліятэчны вахцёр запальваў і амаль да самага вечара падварушваў кійком гэтае страшнае цяпельца, каб лепш гарэла. Некаму для манаграфіі спатрэбіліся назвы асноўных твораў Чэхава — няма ніводнай кніжкі Чэхава ва ўсёй бібліятэцы. Як няма?! Так, спісаны, састарэў па змесце, да таго ж гэта маскальскі пісьменнік, хай маскалі яго і чытаюць. Пакуль не позна, бярыце Бястужава-Марлінскага, бо заўтра і яго не будзе. Хапіла дзесяці хвілін — роўна столькі, каб манаграфіст выйшаў з бібліятэкі і дайшоў да бліжэйшага прыпынку, — і ў чытальную залу і на абанемент паваліў натоўп... У імгненне вока класіка зрабілася дэфіцытам. Дастаткова сказаць, што за адну вокладку з кнігі малавядомага ў свой час пісьменніка Максімава на чорным рынку пачалі даваць тры пачкі папярос, талон на мыла і паўлітровы слоік брагі.

Расолька, дбаючы не пра чытачоў, а пра сябе, каб яму не накаталі скаргу, пачаў рабіць няхітры бізнес. Кожнае раніцы, да працы, ён дамаўляўся з вахцёрам, адрываў ад спісаных кніг некалькі тытульных лістоў і бег на бар«а холку, адкуль вяртаўся з сумкаю і з бітончыкам. Жанчынам з аддзела апрацоўкі, якія складалі акты на спісанне і павінны былі кантраляваць іх рэалізацыю — сачыць, каб вахцёр усё чыста спальваў, — ішлі папяросы, а вахцёру — бражка. Праз тры дні ў Расолькі пад кафедраю сабралася каля двухсот дэфіцытных асобнікаў, і ён пад распіску пачаў выдаваць іх чытачам.

На чацвёрты дзень — няцяжка здагадацца! — у вячэрняй газеце з’явіўся фельетон пад ініцыяламі Я.П. На гэты раз Расолька прачытаў яго амаль што спакойна. Там пісалася, што загадчык чытальні Росаль, якога выгналі ў свой час з бальніцы за п’янку і за гультайства, узяў новую моду: кінуўся ў самую страшную распусту, водзіць да сябе ў інтзрнат жанчын, спісвае направа і налева класіку і поіць брагаю вахцёра, каб той гэтую класіку тайком ад усіх паліў; што навадніў чытальню нізкапробнай, парнаграфічна-графаманскай літаратураю — словам, усё, ад першага і да апошняга слова ўсё наадварот таму, што на самай справе рабіў Расолька.

Раніцай наступнага дня бібліятэкар склаў газету ў кішэню, прыйшоў у рэдакцыю і, стаўшы смірна ў дзвярах, сказаў:

– Я здаюся.

– Дык вы, шаноўны, не такі пянёк, як, гледзячы на вас, можна падумаць, — сказалі яму. — Маеце жаданне выправіцца, пачаць жыць сумленна?

— Маю, — адказаў Расолька.

— 3 той рэпутацыяй, якая пра вас ідзе, вас страшна браць нават зменшчыкам бібліятэчнага вахцёра. Для вас цяпер можа быць толькі адно месца — настаўнікам. Дакладней, дырэктарам.

— Я не спраўлюся! — спалохана крыкнуў Расолька. — У мяне ўся адукацыя — медвучылішча!

— Наступны, — нецярпліва махнулі рукою...

Так у Расолькі ў чарговы раз з'явіўся кавалак хлеба і нават нейкі свой куток — пакойчык у інтэрнаце. Не сказаць, што гэты кавалак даваўся яму цяжка: на дырэктарскай пасадзе Расолька ўрэшце зразумеў, што ад яго патрабуецца, і не варушыў пальцам. Павальная большасць не толькі гімназістаў, але і настаўнікаў нават не здагадвалася, што такая пасада існуе, што прыходзіць кожную раніцу і сыходзіць а шостай гадзіне вечара чалавек, які яе займае. Цяклі кадры, пасля кожнай атэстацыі абнаўляўся настаўніцкі склад, сыходзілі «ветэраны» і прыходзілі навічкі, Гімназійная Рада правяла ў жыццё шэраг сваіх пастаноў, у прыватнасці, скарачэнне ўрокаў з трыццаці хвілін да пятнаццаці, потым да дзесяці, дазвол курыць на ўроках, замену ўрокаў па мове і літаратуры праглядам порна-відэакліпаў... адзін Расолька не мяняўся, як бы застаючыся ганаровым членам Гімназіі.

Немавед колькі часу ўсё гэта цягнулася б, каб не каханне.

Кажуць, што калі да сарака гадоў чалавек не сыходзіцца з жанчынаю — у сэнсе, не жэніцца альбо не «жыве» ў вядомым значэнні слова, — чалавека гэтага трэба асцерагацца, на ім праклён Божы. Расольку было каля сарака, але ён плюнуў бы ў вочы чалавеку, ад якога падобную лухту пачуў бы. Ён быў абсалютна нармальным чалэвакам, хоць і жыў адзін, але амаль не чытаў газет, не глядзеў тэлевізара, яго ўяўленне яе было разбэшчана порнафільмамі; карацей, такой цягі да гэтай справы, як распісваюць, што яна павініна быць, у яго не было і блізка. Але, каб пазбавіць зламыснікаў сушыць зубы на гэты конт, ён вырашыў на людзях рабіць выгляд, што ў яго ёсць такая жанчына. Ён пачаў больш пільна прыглядацца да сваіх настаўніц, але яны надта ж хутка мяняліся. Даўжэй за ўсіх перад вачыма была Кэтрын. Расолька прывык да яе і раптоўна зразумеў, што кахае. Ясна ён гэта зразумеў пасля ўчарашняй атэстацыі, калі ўявіў, як застанецца зусім адзін...

Цяпер усе тры факты: звальненне Кэтрын, прапанова гэтых вясковых незнаёмцаў і з'яўленяе Джынсавага -- Прэсавіча неяк увязваліся ім у адно толькі таму, што адбыліся ў амаль адзін і той жа час.

Калі звальненне Кэт было падстроена знарок, каб справакаваць яго на такую смелую прамову, і падслухаць... Тады Джынсавы і гэтыя вяскоўцы — адна шайка. Што яны зноў прыдумаюць?

I толькі калі гэтае секунднае зацямненне прайшло, яму ўспомніліся больш выразна і твары, і словы вяскоўцаў; ён сказаў уголас:

— Горш не будзе, лепш не стане. Ну, а што, калі проста паспрабаваць?

Дырэктар яшчэ раз выглянуў у акно на пусты ўжо двор, дастаў з шуфляды блакнот і пачаў абзвоньваць бацькоў сёмага «Б» класа — як і было дамоўлена.

Амаль да самага вечара Элен, тая самая Пушысты Хвост, прасядзела ў сяброўкі, баючыся выйсці на вуліцу. Яна глядзелася ў люстэрка, высалапіўшы язык, прыкладала да яго ватныя тампоны, змочаныя растворам шалфею, адначасова мычэла і спрабавала ў каторы раз паказаць сяброўцы, што з ёю сёння рабілі. Але сяброўка і не верыла, і да яе тугавата даходзіла.

А палове на сёмую Элен глянула на гадзіннік, схапілася за галаву, выплюнула тампон і паляцела дамоў, забыўшыся на ўсё. У шэсць ёй трэба было быць на «любоўным спатканні».

Дома яе чакала запіска, напісаная чамусьці ў форме тэлеграмы, без прыназоўнікаў і знакаў прыпынку: «Лена ушол класнае собрание кушать сама знаеш ничего нет Атец» (яна жыла ўдваіх з бацькам, маці пайшла ад іх, калі Элен не было яшчэ і двух гадоў). «Класнае» Элен расшыфравала як «выдатнае», «файнае», а «собрание» — як «мітынг».

За ўсе гады вучобы ў іх ні разу не было школьных сходаў, і яна проста не ведала, што гэта такое. Яна хуценька прыбрала: скінула ў сметніцу пад сталом дзве пустыя бутэлечкі з-пад адэкалону «Рускі лес», змяла рукою патрушчаныя яечныя шкарлупкі; потым, хапаючыся, набрала нумар і, дачакаўшыся самага роднага ў свеце голасу, зашапялявіла, міжволі і сама пераходзячы на тэлеграфны стыль:

— Джон, адна, страшна, жахлівыя навіны, чакаю цябе.

Элен у вачах сваіх аднагодкаў была шчаслівая. У яе быў хлопец, гэты самы Джон, ці, як ён сам сябе на падпітку часта называў, Іван, па прозвішчы Кладка. Яны вучыліся ў адным класе. «Бяздомныя» сяброўкі зайздросцілі ёй лютай зайздрасцю— так, як не так даўно яна ім. На самай справе шчасця ад гэтага ёй было вельмі нямнога. Штохвілінна яна вымушана была чакаць, што і яе кінуць, і яна будзе мучыцца так, як і ўсе, каго кідалі. Ёй здавалася, што яна не перанясе гэтага, што «бяздомнай» больш проста не зможа быць.

Сёння, пасля таго, як яе так абразілі, так нізавошта з яе наздзекаваліся, гэты чалавек — невысокі, але плячысты, галаваты хлопчык с суседняга пад’езда зрабіўся для яе ўсім жыццём, усім існаваннем, адзінай яе абаронаю.

Ёй рабілася ўсё больш і больш неспакойяа. Яна машынальна, як і заўсёды рабіла, калі заставалася адна, пайшла ў ванны пакой, абарвала з венікаў, якія бацька трымаў для лазні, некалькі сухіх бярозазых лісткоў, расцерла іх у пыл і высыпала на кавалак газеты. У гэты час рэзка і коратка дзынкнуў тэлефон. У дзяўчынкі задрыжэлі рукі і ад невядомага страху выступіў пад пахамі пот. Але яна перамагла сябе і падняла трубку непаслухмянымі ледзянымі пальцамі.

— Толькі пасмей, — пачула яна знаёмы голас...

У Джона Кладкі, які, заходзячы ў незачыненую кватэру, чуў, як званіў тэлефон, звяло сківіцы і перасохла ў роце: Элен ляжала нежывая, з трубкаю ў руцэ... Але хлопчык ён быў не слабанервовы, не ўцёк, бо, пагодзімся, мала што можна было падумаць, гледзячы на нерухомага чалавека ў пустой кватэры, такім смутным, неспакойным часам. Ён кінуўся ў ванную, набраў на ручнік вады, паклаў дзяўчынцы на лоб і паляпаў па шчацэ. Элен слаба варухнулася, прыйшла да памяці, абхапіла яго рукамі за галаву і ціха і горка заплакала.

— Іван, — вельмі ціха сказала яна, упершыню назваўшы яго так, — у мяне нешта з галавою. Я цяпер ведаю, што ўсё гэта — галюцынацыі. Цэлы дзень. Раніцаю ўсё здавалася, што мяне скруцілі нейкія чэрці і пракалолі язык... А язык тады ад чаго баліць? Можа, пчолы? Як ты думаеш?

— Пасядзі, зараз пройдзе, — Джон, каб супакоіць і яе, і сябе, уключыў на стале невялікі тэлезізар. — Сядай сюды, на канапу. Ты проста пабыла адна, галодная, мусіць, накурылася, зараз паглядзім кіно і развеемся. Я ж з табою цяпер, не бойся, — дадаў ён, сам пачынаючы нечага баяцца.

— Не, я не курыла сёння цэлы дзень, — ціха і манатонна прамовіла яна, — а галава трашчыць. Цяпер, відаць, ты кінеш мяне? Але я жыць пасля гэтага не буду...

Ён усміхнуўся — гэта было ўжо з яго оперы, такога ён шмат наслухаўся і ад іншых, якіх кідаў.

— Ніколі не пагражай, дурненькая...

На экране паказаліся пальмы, мора, пляж, ляжала, задуменна пасыпаючы сябе пясочкам, на гэтым пляжы жанчына, потым з-за пальмы выйшаў мужчына ў плаўках і, працягваючы да жанчыны рукі, усклікнуў: “Ай лав ю, Меры!» Маленькія, нібы вошы, пабеглі ў правым кутку беларускія цітры: «Я кахаю цябе, Мэры!» Жанчына ўскочыла на калені, прастагнала: «О-о-о!» і рванула на грудзях станік. У тую ж хвіліну з мора вынырнуў батыскаф і дзесяткі два голых мужчын і жанчын высыпалі на бераг. Хутка ўвесь маленькі экран запаланіў белы, жоўты і чорны клубок голых целаў; як гады ў кубле, круціліся, перапляталіся ногі і рукі, галовы стагналі, пішчалі, сыкалі, як вужакі...

Аблізваючыся, Джон абняў сваю сяброўку, але яна сядзела як акамянелая.

— Я хачу пазабаўляцца! — уладна сказаў ён, сціскаючы яе мацней.

– Іван, даруй, мне страшна, я не магу...

– А я хачу! — настойліва паўтарыў ён.

— Ну, добра, выключы толькі яго... I зачыні кватэру...

Джон вырваў з разеткі шнур, і ў той жа момант іх проста аглушыў тэлефонны званок. Элен саскочыла з кананы, апусцілася каля століка на калені і ўсміхалася. Джон працягнуў руку да тэлефона; дзяўчынка шчоўкнула зубамі і ледзь не ўкусіла яго — ён у час адхіліўся.

Ён паглядзеў ёй уважліва ў вочы, усё зразумеў, і інейкі халодны ветрык загуляў па яго спіне.

— Леначка мая, — уклаў ён у голас усю пяшчоту, а сам патрошку паўз сцяну стаў прабірацца да дзвярэй.

Яна лёгка перасекла пакой і села перад дзвярыма на карачкі:

– Р-р-р!

Ён, не зводзячы з яе вачэй, навобмацак узяў у правую руку настольную антэну. Тэлефон змоўк, і ад гэтай цішыні Джон сам адчуваў, што вось-вось звар'яцее.

Раптам, як гэта часта бывае пасля моцнага нервовага напружання, у яго ў галаве ўсё перамяшалася. Зрабілася страшна не за сябе, не за тое, каб хутчэй аглушыць гэтае хворае дзіця і вырвацца адсюль, а за гэтае дзіця, якое, магчыма, ужо ніколі не паправіцца...

У яго занылі прудзі ад шкадавання і на вачах выступілі слёзы. Яна ўважліва за ім сачыла, і калі заўважыла гэтую перамену, сама неяк прыцішэла. Ён адкінуў антэну, смела падышоў бліжэй, сеў каля яе на карачкі і стаў гладзіць па галаве. Яна зусім сцішылася, нават вочы, здалося, паразумнелі.

...Дэіўна, але гэты даўжэзны вечар адзін на адзін з вар'яткаю будзе ўспамінацца яму пасля як светлы сон, як першае сапраўднае каханне; нікому пра гэты вечар ён так ніколі і не расказаў.

Ідучы на класны сход, бацька беднай Элен сам ужо кепска помніў, што гэта такое. Нямала быў вінаваты ў гэтым і «Рускі лес», які млоснай, гарачай хваляй шугаў у яго ў грудзях і ў галаве. Ён трошкі спазніўся, бо ішоў пехам (грамадскі транспарт каштаваў у адзін канец палавіну яго зарплаты), ды яшчэ пакуль знайшоў патрэбны клас, усе ўжо сабраліся. Стаяў шум; на яго ніхто не звярнуў увагі. Ён сеў за першую парту, побач з банкавым касірам Міхліным, якога добра ведаў на абставінах, не звязаных са школьнымі.

– Што тут робіцца, .містэр Міхлін? — прашаптаў ён, закрываючы далоняю рот.

– Абы-што, — непрыязна адказаў Міхлін. — Слухайце самі, раз спазніліся.

Аленін бацька пачаў глядзець і слухаць. За сталом стаяў высокі чалавек у вышыванай касаваротцы, паголены, перад ім на стале — графін з вадою і чыгуначніцкая фуражка. Справа сядзела нейкая вясковая жанчыіна, злева — два мужчыны, адзін апрануты ў вясковае, другі — у гарадское. Усіх іх Аленін бацька бачыў упершыню.

– Гэта тое самае, шаноўныя, — счакаўшы трохі цішыні, пачаў Чыгуначнік, узбіваючыся, відаць, на нейкую сваю перарваную думку, — як у школьнай смяшынцы: колькі будзе дзве лапы плюс дзве? А чые лапы, сабачыя? Так і ў нас. Я задаю вам канкрэтнае пытанне: вы хочаце, каб вашы дзеці раслі разумнымі, добрымі, ветлівымі, не курылі, не брыдкасловілі, саступалі старэйшым месца, віталіся першымі і гэтак далей. А вы мне на гэта – чые лапы; што жывяце ў галечы, што ўсё дарагое, што дзеці кепскія, дурныя, кураць, п’юць, фізічна і духоўна не развітыя!

– Вашае пытанне, пан настаўнік ці хто вы, трохі рытарычнае, — мякка сказаў Міхлін. — Адказ на яго і так вядомы. Які бацька не жадацьме дабра і шчасця сваім дзецям? Народ усё гэта разумее, але яму трэба ж, як вы лічыце, выгаварыцца?

– Правільна! — падключыўся Аленін бацька. — Рот затыкаюць чалавеку. Паразіты, павыцягвалі ўсе сокі, — дадаў ён раптам, успомніўшы, мабыць, мітынгі, якія стараўся не прапускаць ніводнага.

— Памаўчыце,— штурхнуў яго пад бок Міхлін..

– А што, не праўда? — не сунімаўся Аленін бацька. — Вы ж самі казалі, памятаеце, я прыходзіў да вас? Унітаз рамантаваць...У вас яшчэ хлопчык, такі ж разумны, як бацька... А ў мяне Элен... можа, яшчэ параднімся?

– Можа быць, — прымусіў сябе ўсміхнуцца Міхлін. Ад суседа несла як з памыйнай ямы.

– Добра, — звяртаючыся да Чыгуначніка, загаварыла старая пані ў чорных калготках. — Што вы можаце прапанаваць для ўратавання нашых дзяцей, на якіх, паводле вашых слоў, можа скончыцца існаванне беларускай цывілізаванай нацыі?

– Мы, — Чыгуначнік зрабіў паўзу і абвёў усіх вачыма, — мы бяромся на працягу тыдня зрабіць вашых дзяцей нармальнымі. Пакуль мы выбралі толькі адзін клас — сёмы «Б».

– Кааператыў?! — злосна выдыхнуў нехта з задняй парты. — Яшчэ адзін, ужо — выпраўлення душ людскіх?! Колькі вы яшчэ будзеце нас мучыць? Калі вы ўжо насыціцеся?

– Мы працуем бясплатна, — адказаў Чыгуначнік.

– Не веру! — адрэзаў голас. — Не можа быць, каб нечага не ўварвалі сабе! Хто вы ўвогуле такія?

– Ну, хай будзем кааператары, — усміхнуўся Чыгуначнік. — Так, можа, сапраўды, будзе больш даступна.

Тады хутка паднялася са свайго месца вясковая жанчына і пачала гаварыць нервова і горача:

— Бачыце, у нас такая як бы суполка... Мы, як бы гэта лепш растлумачыць, змагаемся з тым, што лічым злом, невялічкай сілаю. Мы дапускаем, у пэўных межах, фізічнае насілле над асобаю...

Жанчына даволі прывабна глядзелася ў сваіх вяскова-беларускіх строях, а сярод бацькоў большасць былі мужчыны. Ці то спадабалася яе эмацыянальнасць, ці проста ад таго, што яна блыталася і толкам мала што растлумачыла — а каму ахвота прызнавацца ў тугадумстве? — карацей, калі жанчына села, склалася ўражанне, што цяпер усё ўсім ясна.

— Усё гэта зразумела, — сказаў Аленін бацька, — але сказалі: насілле асобы, як гэта разумець? — і ганарыста вакол азірнуўся.

Яго ніхто не падтрымаў. Чакалі, відаць, больш аўтарытэтнага голасу. Устаў Міхлін.

— Маленькая дэталь, панове. Вы што, збіраецеся дзяцей... біць?

Чыгуначнік пераглянуўся з таварышамі.

– Мы лічым, — адказаў ён, — што за яўнае свінства можна крутнуць за вуха, паставіць у кут...

– А як жа правы асобы і дэмакратычныя...

Тут Міхлін замяўся, нібы зазлаваўшы сам на сябе, што выпадкова і так неабачліва ўжыў гэтае слова (у тыя часы яно выклікала ўстойлівае раздражненне.)

– Цьфу на тваю дэмакратыю! — «плюнуў» на ўвесь клас з задняе парты той самы голас, які крычаў нядаўна, што кааператывы замучылі. — Колькі вы нас яшчэ дурыць будзеце?! Усё нашае, таннае, пасплаўлялі ці перапрадаюць у дваццаць разоў даражэй і называюць гэта дэмакратыяй! Гады такія!

– Ідзіце на міітынг і там крычыце, — адрэзаў Міхлін. — Можа, спачатку трэба даслухаць, а потым крычаць? Я, наадварот, хацеў сказаць, што, ад Песталоці пачынаючы, усе вялікія педагогі дапусклі фізічнае... як лепш сказаць... Гэта аксіёма, што ў дзяцей ёсць схільнасць да анархізму, і гэтае фізічнае... як бы замацоўвае ў дзецях адчуванне, што дазволена не тое, што хочацца, а тое, што на карысць ім самім у перргу...

— Помню, мне ў застойны перыяд як лясне настаўнік па вуху! — разышоўся Аленін бацька.

— А мяне як лупілі! — азваўся яшчэ нехта. — Нічога, жывы-здаровы, выпрацаваў імунітэт, перажыў усе мірныя рэвалюцыі і пераходы на іншыя эканомікі. Будуць яшчэ пераходы — і тыя перажыву! Таму што з малых гадоў прывучаны і загартаваны!

Тут ужо ўсе засмяяліся, а хто і сам сабе нявесела ўсміхнуўся. Міхліін, які добраахвотна ўзяў ініцыятыву, спытаў:

– Дык вам трэба завізіраваць сваю згоду на вашыя... эксперыменты?

– Нічога, — развёў рукі Чыгуначнік. — Мы сабралі вас толькі для аднаго — каб ведаць, падтрымліваеце вы нас ці не?

Аленін бацька, якому страшэнна падабалася тут, раптам падскочыў і, павярнуўшыся тварам да класа, запляскаў. Усе — хто шчыра, а хто так, за кампанію, падтрымалі яго...

Калі выходзілі са школы, зусім сцямнела. Аленін бацька ўзрушана лапатаў, звяртаючыся да Міхліна:

— Нешта будзе, містэр Міхлін! Папомніце мае словы... Не можа быць, каб нічога не было!..

Ён аж усхліпнуў.

— Ідзі праспіся, – ціха і вельмі сур’ёзна сказаў Міхлін.

Аленін бацька стаяў і лыпаў вачыма, а Міхлін выйшаў за круцёлку, сеў у машыну і знік — з раздзела і з аповесці таксама.

Невядома, што паўплывала: расказы бацькоў, што Гімназія ўвяла нейкія новыя парадкі, альбо тое, што настаўніцу тэорыі грамадскіх навук Кэт звольнілі і павінен замяніць яе навічок, з якога можна будзе пасмяяцца, — невядома, але клас 7 «Б» быў поўны. Не прыйшла чамусьці толькі Элен.

У патрэбны час расчыніліся дзверы, увайшоў дырэктар Эджэн Стэпалтавіч і... Кэт!

За ўсю гісторыю існавання Гімназіі ўпершыню настаўнік, які засыпаўся на атэстацыі, з'яўляўся ў класе. Натуральна, першай рэакцыяй гімназістаў стала самая звычайная разгубленасць — і гэта зразумела, выпадак унікалыны, ніхто не ведае, як сябе паводзіць, што казаць, смяяцца ці абурацца... Найбольш хітрыя паварочвалі галовы на сваё начальства — якую рэакцыю яно выкажа? Ёсць жа Міхлін — галава, па сутнасці, усёй Гімназіі, ёсць свая класная рада — Джон Кладка... Але і адзін, і другі сядзелі маўчком і, было відаць, самі чакалі. Кладка ўвогуле на сябе непадобны быў: разгублены, спалоханы, бы прыбіты нечым...

Дырэктэр хваляваўся. Ён кашляў і папраўляў гальштук (чалавек колькі з першых партаў глядзелі на гэты гальштук, як на дзіва).

— Хто гэта? — спытаў Кладка ў Міхліла.

– Дырэктар, — прашаптаў той.

– Я сапраўды ваш дырэктар, — пачаў Расолька, які чуў і пытанне, і адказ, — завуся Яўген Сцяпанавіч, папрашу запомніць. Гэта я вас так распусціў. Лепш сказаць, і я таксама. Я найперш перад вамі каюся... Але гэта першы пункт. Другі вось які — з гэтага дня вы будзеце ўставаць, калі ў клас зойдзе не толькі настаўнік — гэта само сабою, а любы старэйшы за вас чалавек.

Міхліін трывожна азірнуўся. Ніхто не ўстаў, але ніхто і не сказаў нічога, не засмяяўся — вось што было кепска. Вобразна кажучы, смаленым пакуль не пахла, але сернікі ўжо шоргалі.

– Эджэн Стэпалтавіч, вы часам не блытаеце колішнія казармы з класам новага тыпу?

– Я — Яўген Сцяпанавіч, яшчэ раз папрашу запомніць! Па-другое, — дырэктар секануў у паветры рукою, — я анулірую к чорту вашы новыя тыпы, рады і таму падобнае! Ва ўсялякім разе пакуль я яшчэ тут за дырэктара! Урок з сённяшняга дня будзе нармальны, па сорак хвілін. Будзеце падымаць пры адказах руку, завядзеце дзённікі, у якіх бацькі будуць кожны тыдзень распісвацца... карацей, будзеце паводзіць сябе не так, як вам хочацца, а так, як я загадаю. Наконт Кацярыны Рыгораўны — гэта цудоўная настаўніца, атэстацыя ваша ануліраваная, так што — за вучобу, дзеці!

У класе панавала глухое маўчаніне. Пакору альбо зацішша перад бураю яно абазначала — цяжка было сказаць.

– Што за... бязглуздзіца? — выціснуў Міхлін. — Заўтра ж вас звольняць — за дыктат, за рэтраградства... У Гімназію заўтра не прыйдзе ніводзін чалавек! Мы... мы аб'явім дэманстратыўную галадоўку! Мы...

– Вядзіце ўрок, Кацярына Рыгораўна! — не стаў слухаць дырэктар.

– Я пратэстую! — выгукнуў Міхлін. — Пратэстуйце ўсе! Класрада не прымае такога падыходу, гэта парушэнне Нью-Ёркскай 199... года Канвенцыі па правах школьнікаў!

Кацярына Рыгораўна з бледным, але рашучым тварам хуценька падбегла да дзвярэй, расчыніла і звонка крыкнула ў калідор:

— Сёмы «Б» клас!

Як у той казцы, як па вымаўленні чароўнага слова, быццам з-пад зямлі выраслі раптам перад сёмым «Б» два малойцы: рослыя, хударлявыя, у вясковым адзенні; у аднаго на галаве — чыгуначніцкая фуражка, у другога — нейкая пацёртая скураная кепка і тубус пад пахаю... Малойцы запытальна глянулі перш на Кацярыну Рыгораўну, потым — у той бок, куды быў накіраваны яе ўказальны лалец, і з павольнай сінхроннасцю пачалі скідваць з плячэй пінжакі, закасваць рукавы кашуляў...

Белы Міхлін чамусьці ўстаў і пайшоў на гэтых мужчын, як трусік да пітона. Пачакаўшы, пакуль ён падыдзе, Чыгуначнік спрытна схапіў яго за шкірку. Міхлін піскнуў неяк зацкавана... і гэта быў яго апошні гук за гэтую дзікую пяцімінутку. Чыгуначнік ашчаперыў яго ўпоперак тулава, націснуў на карак (Міхлін пакорліва нагнуўся), зашчаміў між каленяў шыю і спусціў з хлопчыка штаны, адкрыўшы худую дзіцячую задніцу з выпуклымі маслакамі. Кепка, дастаўшы з тубуса пук крывых лазовых дубцоў, выбраў даўжэйшы і абадраў з канцоў лісцікі. Чыгуначінік заціснуў Міхліну рот, сціснуў дубец, Міхлін тузануўся і мыкнуў... Так паўтарылася разоў дзесяць.

Калі хлопчыка адпусцілі і ён сцішана заскуголіў, Кепка ўхапіў яго за вуха і падцёг да кутка. Чытуначнік дастаў з пінжака мяшэчак грэчкі, насыпаў на падлогу, Міхліну пад ногі, і хлопчыка паставілі на коленцы.

Твары Мішавых аднакласнікаў свяціліся ад цікаўнай радасці. Нехта пляснуў у ладкі, хтосьці заходзіўся ад смеху, упаўшы тварам на парту, нехта паціраў рукі, хтосьці хапаў суседа за плечы, пераварочваў і злёгку пляскаў па задніцы, як бы паказваючы: «Вось так табе хутка будзе!»

Экзекутары, нечакана заваяваўшы (хоць як сказаць — нечакана...) такую сімпатыю, надзелі пінжакі, Чыгуначнік прычасаўся, прайшоў паўз анямелых дырэктара з настаўніцаю за стол і сказаў кароткую прамову:

— 3 гэтага дня, дзеці, паводзьце сябе прыстойна. Вучыцеся добра, не курыце, не крыўдзіце малодшых і слабейшых, памагайце бацькам. Вы, як справядліва колісь казалі, нашая маладая змена. Вам забараняецца пасля ўрокаў цягацца па барах і чорт ведае дзе, спазняцца на ўрокі, прыходзіць у школу адзетымі абы-як... Дарэчы, гэта ў вашым класе вучыцца дзяўчынка, якая ходзіць у адных трусіках, курыць і гне маты?

Ён глядзеў на Кладку.

– Яна захварэла, учора ўночы легла ў бальніцу, — неахвотна сказаў той.

– Здагадалася! — усклікнуў Яўген Сцяпанавіч. — Хлопчык, калі ты сябруеш з ёю, скажы бацькам, каб яе адтуль хутчэй забралі!

– А таксама, каб не рабіла больш глупстваў, — дадаў Кепка. — Тады ад яе хваробы не застанецца і следу.

У Джона ад нечаканай здагадкі адвісла сківіца...

— Ад папугайскіх Джонаў, Кляйнаў, Эленаў трэба адмовіцца раз і назаўсёды, — працягваў Чыгуначнік. — Завіце адзін аднаго па-людску, нягледзячы нават на запісы ў метрыках. Потым вось яшчэ што. За кожную двойку, калі будзе даказана, што яна пастаўлена вам за ляноту, будзеце фізічна пакараныя. За кожнае матнае слова мы праколем вам іголкай язык, за знявагу настаўніка — дзесяць лазовых розаг плюс грэчка, за спробу закурыць — аплявуха і гэтак далей. Рэестр у дырэктара, хто жадае, можа азнаёміцца. Самае галоўнае, што мне хочацца, каб вы запомнілі, што гэтыя правілы не абмяжоўваюцца толькі школаю. Дзе б вы ні знаходзіліся, для нас няма ніякай цяжкасці даведацца, чым вы ў гэты час займаецеся. Эксперымент будзе нядоўга, хутка вы і самі зразумееце, што так, як вы цяпер жывеце, жыць нельга. Таму, дзеці, вучыцеся на пяць!

Калі мужчыны выходзілі, усе як адзін усталі.

— Дык вось яно што... — разгублена і шчасліва пазіраў на клас дырэктар.

Радасна і пераможна ўсміхалася Кацярына Рыгораўна... Ціха стаяў 7 «Б», чакаючы запрашэння сядаць... Эпоха школьнага дэмакратызму адыходзіла ў нябыт, і Міша Міхлін, яскравы яе прадстаўнік, свяціўся ў кутку голай, шчуплай задніцаю з чырвонымі пісягамі і румзаў, захліпваючыся, на ўвесь клас.

У дзевяць гадзін раніцы наступнага дня Гімназія Новага Тыпу нумар X гула, як растрывожаны вулей.

Калі б завітаў сюды ў дворык якісь чужы чалавек, дык, мабыць, падумаў бы, што патрапіў у школу-інтэрнат для глуханямых альбо нейкіх дэфектыўных дзяцей. Паразбіваўшыся на купкі па тры-чатыры чалавекі, мычалі адзін перад адным вучні і вучаніцы, высалапляючы языкі, паказваючы распухлыя вушы, і на мігах стараліся апісаць дэталі сваіх учарашніх прыгод.

— Схавацца немагчыма! — тоўстым, праколатым языком шапялявіў Кладка. — Іду са школы — ідзе нехта следам. Чорт ведае, што ў іх наўме, неяк страшнавата стала. Гуляць не пайшоў, пачытаў урокі, рабіць няма чаго, залезу, думаю, у прыбіральню, курну. Заходжу, сядаю, спакойнанька скручваю папяросу, толькі здабыў агонь, зацягнуўся — бу-бух нешта! — шпінгалет адлятае, нехта хапае мяне за каршыдла — я-а-ак трэсне па вуху... Я ў адзін бок, самакрутка — у другі. Я ў крык, а ён як праз зямлю праваліўся. Прыбягаюць з кухні бацька, маці — што такое? Аказалася, гэта сантэхнік, шукаў свайго напарніка, у якога быў выпівон, падумаў, што той схаваўся ў прыбіральню... І пераблытаў са мною...

Усе, хто, вядома, мог, зарагаталі.

– Гэта быў такі сантэхнік, як я парашутыст!

– Да мяне дайшло, калі па другім вуху ледзь не смальнулі. Дачакаўся ночы, думаю, вылезу на балкон, курну, па балконах сантэхнікі ў тры ночы не лазяць. Толькі вылез — званок у дзверы я-а-іак дзынкне! Не, думаю, хлопцы, — я з вамі больш не гуляю! Шмыг пад коўдру!..

– А язык, раскажы, калі табе падлячылі?

Кладка адмахнуўся. Не хацелаоя яму расказваць, як сёння рана-раніцаю ён пабег да Алены ў бальніцу, пачаў выкладваць ёй усе навіны, і яна яго перабіла: «Ведаю, адзін у кепцы, другі — у шапцы, і баба з імі!» — і сама расказала, як яе ў карчах заўчора мучылі. Іван, ад крыўды за сваю сяброўку, не стрымаўся і на ўсю палату вылаяўся матам, а калі выйшаў з бальніцы, у алейцы яго ўжо чакалі... Дзіўна, але ён нават пальцам не зварухнуў, каб неяк абараняцца — яму і не хацелася абараняцца. Таму і сорамна цяпер было расказваць, каб не падумалі, што ён не супраціўляўся ад страху.

— У іх электроніка, гэта ясна. Ім ад нас паступаюць сігналы, — казаў адзін.

— Маўчы лепш стой, — азіраўся па баках другі.

— Я ведаю, — прыціскаючы да вуснаў палец, прашаптаў Міхлін. — Гэта — іншапланецяне!

I Міхлін коратка нашаптаў сваю тэорыю. Атрымоўвалася, што іншапланецяне (пра якіх і ў 199... годзе, як і цяпер, не пісалі і не гаварылі хіба што слупы; з «касмічнымі гасцямі» размаўлялі, фатаграфавалі іх і змяшчалі ў газетах сотні здымкаў, з імі разам ляталі, адзін мужчына з Пастаўскага раёна прыручыў іншапланецяніна, і той цэлае лета абіраў яму з бульбоўніку каларадскіх жукоў, а восенню мужчына яго адпусціў дамоў, у космас; адна маладзіца паспела ад іншапланецянаў зацяжарыць і патрабавала сабе цяпер публічна, праз газеты і тэлевізар, неабмежаванай жыллёвай плошчы ў цэнтры, пагражаючы ў выпадку адмовы «касмічнай вайною») — дык вось, іншапланецяне, па Міхліну, лятаючы па сваіх справах, атрымалі сігнал, што на планеце Зямля запанавала Эра Новага Мыслення. Яна дала магчымасць зямлянам кінуць усе сілы на ўдасканальванне тэхнікі і дагнаць па элекгронна-камп'ютэрным узроўні іншыя цывілізацыі. А для сусвету гэта вельмі непажадана, бо ўсім вядома, якія зямляне крыважэрныя. Таму атрыманы быў загад: разбурыць усе дэмакратычныя заваёвы, вярнуць зямлянаў назад, да камандна-адміністрацыйнай сістэмы.

— Застаецца адно, — заключыў Міша, — змагацца неяк з гэтай чорнай навалаю...

— Не веру, што, гэта не нашыя, — скрывіўся нехта. — 3 такімі зямнымі мордамі я іншапланецянаў ні на адной фатаграфіі ні ў адной газеце не бачыў.

— А трансплантацыя? А здольнасць прымаць любыя зямныя формы? Чаму ты гэтага не ўлічваеш? — адказаў Міхлін.

I вось тут, як бы без пэўнай сувязі з Мішавай тэорыяй, упершыню прагучала тое, пра што думала большасць гімназістаў.

– Яны мне падабаюцца, – сказаў Іван Кладка. – Як хто, хлопцы, а я з іншапланецянамі не ваюю.

– Нармальныя мужыкі, — адразу ж падтрымалі яго.

– Чуць што не так — трэсь па вуху!

– Правільна, толькі так і трэба...

– Хто нармальны? Што правільна?! — узвіўся адчайна Мішэль. — Так і трэба — біцца?! Я пайшоў учора ў паліцыю заяўляць, а гэтыя пачвары перастрэлі і рукі сталі распускаць! — хлопчык аж усхліпнуў. — Сёння дубцы, рукапрыкладства, а заўтра — ГУЛАГ, канцлагер...

I тут усе ўздрыгнулі ад нечаканасці. Звінеў самы сапраўдны званок. На ўрок. Нібы нейкія далёкія, ужо амаль дарэшты размытыя, атручаныя, перамешаныя чорт ведае толькі з чым гены абудзіліся ў гіміназісціках; дыхнула нейкімі далёкімі пахамі, зароіліся перад вачамі цудоўныя, нідзе да гэтага не бачаныя малюнкі: пахучыя ранцы, кветкі ў руках, вершык з чытанкі, адчуванне трывогі за спазненне, водар крэйды і анучкі каля дошкі — і чысціня, усё чыстае навокал — ад неба да вымытых класных вокнаў, да выцертай мокрай дошкі, да чыстых тварыкаў і чыстых дзявочых фартушкоў...

— Слухай, — сказаў Кладка, прытрымаўшы Міхліна каля ганка за хлясцік. — Не рабі больш розных гадасцяў. Бо я тады з табою разбяруся. Сам, без іншапланецянаў.

I паказаў Мішу таўстапальцы кулак.

Тое, чаго дырэктар Яўген Сцяпанавіч чакаў кожную хвіліну, адцяглося неймаверна — аж на тыдзень, — але ў рэшце рэшт здарылася.

Расолька рыхтаваўся да гэтага дня. На брашурку Ядвігіна Ш. “Апавяданні” 1940 года выдання са сваіх старых бібліятэчных запасаў ён выменяў на барахолцы кавалак мыла, мяшэчак крышаных тытунёвых сцяблін, целагрэйку, ватныя штаны, звязаў гэта ўсё ў клунак і трымаў у сваім кабінеце, у шафе. Чамусьці яму здавалася, што «браць» яго будуць на рабоце.

Прадбачу пытанне — што яшчэ за «браць»? У 199... годзе — і «браць»? Каго, калі перамога ўсімі чаканай дэмакратыі адбылася на ўсіх франтах? Няўжо знаходзіліся незадаволеныя нечым? Трэба прызнацца — яшчэ і як знаходзіліся; у параўнанні з Перыядам Адсутнасці Дэмакратыі злачыннасць вырасла і турмы былі перапоўненыя — так, што нядаўна дэпутаты большасцю галасоў прынялі пастанову аб адкрыцці гэтак эванай Абмежаванай Плошчы Для Утрымання Антыдэмакратычных Грамадзян, перахрышчанай у народзе ў «Архіпелаг Дэмлаг». Так што было, было і каго «браць» і куды «браць».

Як гэта робіцца, Расолька выдатна ведаў з цяперашніх тэлевізійных фільмаў. Кожны дзень па чацвёртай праграме дэманстраваўся серыял на тэму: «Перажыткі сацыялізму», адкуль дэталяў «прыцяснення асобы» і спосабаў «барацьбы з імі» набіралася хоць адбаўляй. I выбару вялікага паглядзець штосьці іншае не было, бо Ідэалагічная камісія зацвердзіла толькі тры тэмы для кінафільмаў: вышэйзгаданую, «Эратычныя гульні» і «Амерыканскі лад жыцця».

Здарылася гэта, калі дырэктар ужо трохі акрыяў і нават падумваў, што так нічым усё можа і скончыцца. Тады і зазвінеў тэлефоін: урачыста і патрабавальна. Яўген Сцяпанавіч не спяшаўся, найперш дастаў з шафы свой клуначак, няўмела перахрысціўся, глянуў тужліва па сценах, у акно і падняў трубку

– Маёр такі й такі, служба дэмакратычнай паліцыі.

– Я гатовы, — сказаў Расолька. — Калі вас чакаць?

– Скажыце мне спачатку...

– Добра-добра, — заспяшаўся дырэктар, у якога словы пачалі ўжо абганяць яву, — утойваць нічога не збіраюся. Прызнаю сваю віну, якую бачу ў тым, што школьнікі за тыдзень кінулі курыць, завялі дзённікі, вучаць урокі, носяць школьную форму, што ўрок стаў сорак хвілін, што не было ніводнага спазнення... Вось, праўда, дабіўся я гэтага трохі недэмакратычна — ну, што ж, затое за гэты тыдзень я шмат чаго зразумеў, дыхнуў трохі сапраўднага жыцця і таму прымаю свой крыж — хапайце, вяжыце, саджайце, страляйце...

— Мне мала цікавыя вашы сродкі, — выслухаўшы, ніколькі не здзівіўшыся, сказаў маёр. — Бачыце, тут такая справа... У мяне ў самога, можна сказаць, угробілі сына ў дэмакратычнай гімназіі. 3 французскім ухілам. Шэсць гадоў вучыцца, а ні вуха ні рыла ні ў французскай мове, ні ў якой іншай. Я хацеў спытацца, ці магчымы перавод? У вашую школу.

— Ах, так? — ажыў Расолька. — У любы час!

— Шчыра дзякую, — узрадавана сказаў маёр. — Са свайго боку таксама абяцаць напярод не абяцаю, але, верце на слова, дапамагу чым змагу ў любых вашых эксперыментах.

— Пан маёр, вы не супраць нават рукапрыкладства? – з’едліва спытаў Расолька.

— Я ж сказаў — любых. Зрэшты, — маёраў голас яшчэ больш памякчэў, — я ж разумею, што гэта жарты, пра рукапрыкладства; але верыце, апошнім часам мне ўсё часцей і часцей лезе ў галаву... Ну, проста рукі свярбяць! Думаеш, ах ты клоп малы, ужо ў цябе ёсць нейкая недатыкальнасць асобы! Здаецца, быўшы настаўнікам, лупіў бы чарцей малых на чым свет стаіць... Дык згода? Можна прыводзіць?

Не паспеў Яўген Сцяпанавіч закінуць у шафу клунак і абдумаць такі цудоўны для яго паварот дзеяў, як застукалі ў дзверы і зноў ажыў тэлефон.

— Калі ласка! — крыкнуў дырэктар, хапаючы трубку.

У пакой увалілася чалавек сем мужчьш і жанчын самага рознага ўзросту. Першая, высокая сівая бабулька ў туфлях-шпільках, нядоўга думаючы, павалілася Расольку ў ногі:

— Вазьміце да сябе ўнучку — прападае! Лупіце, як душы заўгодна, толькі прыміце!

– Алё, дырэктар! — верашчала трубка. — Любыя ўмовы, любыя грошы! Толькі ў вашую школу!..

– Хвіліначку...

Яўген Сцяпанавіч прашыўся да дзвярэй, але не паспеў набраць у грудзі паветра, каб крыкнуць: “Кабінет!”, як пачуў гул, што хваляю ішоў знізу, з першага паверха, запаўняючы вестыбюль і лесвіцу.

– Кабінет дырэктара! — тонка крыкнуў Яўген Сцяпанавіч.

I мужчына ў вясковым пінжаку і старой скураной кепцы ціха сказаў яму:

– Не, разбірайцеся самі, Яўген Сцяпанавіч. Цяпер вашая школа самая прэстыжная ў Беларусі. Прывыкайце...

– Адкуль вы ўзяліся? — вырачыў вочы дырэктар.

– 3 кабінета. Я разам з усімі зайшоў, вы проста не заўважылі.

Расолька недаверліва паківаў галавою...

Калі натоўп, трохі супакоены абяцанкамі, што не сёння-заўтра на метад Расолькі папераходзяць іншыя гімназіі, разышоўся, Яўген Сцяпанавіч зачыніў дзверы, пастаяў, падумаў, рашуча павярнуў назад ключ, уварваўся ў кабінет і падбег да тэлефона.

— Алё, Каця? Ты маўчы пакуль, толькі слухай, добра? Па-першае, каб не знікла мая смеласць — я кахаю цябе! Ты і так ведала, але адкрыта я не казаў раней, усё хацелася, ведаеш, белыя пальчаткі, букет ружаў, вянчанне ў царкве... А па-другое, вельмі хутка гэта скончыцца. Сёння зноў усё паўтаряецца, што і ў бальніцы, у бібліятэцы. Я раскажу пасля. Ты згодная з’ехаць адсюль, увогуле з гэтага горада? Тады нам трэба сустрэцца — оёння, зараз жа я да цябе іду!..

Супакоены, нават радасны Яўген Сцяпанавіч выйшаў на вуліцу. Па дарозе проста так заглянуў у магазін і вачам сваім не паверыў — з'явіліся гу-зікі. Самыя звычайныя, танныя, розных колераў і памераў. Ён купіў сабе цэлы камплект, пастаяў, палюбаваўся і яшчэ купіў — хоць яму і не трэба яны былі.І сам горад за гэты тыдзень неяк пачысцеў, надвор'е стаяла цудоўнае, цёплае, нават у крамах — калі ласка, гузікі, усё ж не голыя паліцы.

Выходзячы з магазтна, Расолька твар у твар сутыкнуўся з Аленіным бацькам. Той быў п'яны, мутна глянуў на дырэктара і раптам затросся:

— А-а — нячыстая сіла? Угробіў маю дачку? Цяпер новых шукаеш? Чорту душу прадаў за трыццаць гузікаў?! На табе яшчэ, калі мала! — ён ірвануў на грудзях кашулю, і сапраўды, паадляталі гузікі і западалі на падлогу. Адступіўшы, не зводзячы з Расолькі пасвятлелых вачэй, ён раптам захрысціў яго, прыгаворваючы: — Ва імя Айца і Сына — згінь!..

Каб можна было, дык Расолька і згінуў бы, так яму зрабілаея брыдка. Ужо чалавек колькі стаялі і глядзелі і з вуліцы, праз расчыненыя дзверы, і тыя, што былі ў краме, таксама глядзелі... Дырэктар, нагнуўшы галаву, паспрабаваў вышмаргнуць з крамы, але «выкрывальнік» схапіў яго ў дзвярах за руку і не пускаў. У гэты момант з натоўпу выйшаў высокі чалавек у скураной сгарэнькай кепцы. Ён адсунуў Расольку ўбок, смачна плюнуў у кулак, далёка адвёў руку і не кулаком, а далонню з такой сілаю смальнуў мужчыну па вуху, што той вылецеў праз адчыненыя дзверы і каля ганка ўпаў на коленцы. Кепка, а за ім і ўсе людзі высыпалі следам.

— Каго ты наслухаўся? — рыкнуў пагрозліва Кепка, падступаючы зноў і зноў адводзячы руку. — Тое, што родная твая дачка перастала курыць з табою і піць разам іадэкалон, тое, што яна спецыяльна зламала тэлевізар і пачала чытаць кнігі і вучыць урокі, што перастала лаяцца матамі і цягацца дзе папала і з кім папала — гэта ты называеш «угробіў маю дачку»?

– Не! — дзіка крыкнуў мужчына, засланяючыся кулакамі, як баксёр. — Больш не буду!

– Божа! — шаптаў сабе пад нос Расолька, калі яны з Кепкам выбраліся з натоўпу і пайшлі па вуліцы. — Нашто вы ўцягнулі мяне ў гэта? Скуль вы ўзяліся? Вось толькі што — вы апынуліся тут выпадкова ці не? Хоць якое выпадкова, калі ведалі яго словы, хоць з самага пачатку вас не было!

– Вядома, невыпадкова, — усміхнуўся Кепка. — Скажыце лепш, вы што, сабраліся ўцякаць з горада?

– Вы ж лепш за мяне ведаеце, куды я збіраюся і куды не збіраюся, – буркнуў ды-рэктар.

– Пачакайце трохі, Яўген Сцяпанавіч. Дзянёк-другі. А там пойдзем куды-небудзь на прыроду, пасядзім культурна, вы раскажаце нам пра свае планы, мы вам, можа, нешта таксама параім...

– А што, хутка я вылечу са школы?

– Так.

– Я ведаў, — сумна сказаў Расолька. — Сам сабе дзіўлюся, але нават такую школу я палюбіў больш за ўсё...

– Дык гэта ж вельмі добра, — зацікаўлена зірнуў на яго Кепка.

Да ўсяго можна было прывыкнуць за гзтыя дні Яўгену Сцяпанавічу, але наступным днём, раніцаю, яго чакаў у гімназіі чарговы сюрпрыз. Не паспеў дырэктар распрануцца, прычасацца, як у дзверы ціха пастукалі і ў кабінет нясмела прашыўся Міша Міхлін.

– Вы адзін, Яўген Сцяпанавіч? — азірнуўшыся, напаўголаса спытаў хлопчык. — Мне трэба сказаць вам нешта дужа пільнае. Яно вас тычыцца.

– Сядай, — паказаў на крэсла дырэктар, а сам прысеў на сваё любімае месца, на падаконнік. — Слухаю... Не, пачакай, прабач... — дырэктар замяўся. — Я ўсё думаю — а малайчына ты. Я табе шчыра скажу, ты ж быў такі ўпарты, няўрымслівы, меў уладу, але так хутка, як той казаў, перабудаваўся... Перайшоў на славянскія імёны, самы першы завёў дзённік, добра вучышся... Калі ўсё ж было лепш — тады ці цяпер, калі ўведзена такое... абмежаванне?

– Дзякую, што хваліце, — уздыхнуў Міша. — Цяпер, вядома, лепш — і спакайней, і цікавей. Але я баюся, Яўген Сцяпанавіч, каб нам яе нашкодзілі. У гімназіі ніхто не хоча вяртання да часоў смуты, але ж вы ведаеце, які цяпер час. Ёсць сілы, якія зацікаўлены ў тым, каб усё было кепска, каб усё стаяла на галаве...

– Ну, ну, — эацікавіўся дырэктар.

– Не хачу вас затрымліваць, пачну з галоўнага. Учора выходжу са школы, на вуліцы падыходзіць да мяне чалавек, ну, і распытвае, што там ды як там. Я так адмоўчаўся, можна сказаць, ні гу-гу пра рукапрыкладства...

– Чаго — трэба было сказаць! — засмяяўся Яўген Сцяпанавіч, успомніўшы ўчарашні званок маёра. — А зрэшты, правільна, малайчына. Ну і?

– Далей ён усё распытвае пра факты, фактаў хоча. Што там, маўляў, за Расолька, адкуль ён прыплыў...

– Джынсавы! — усклікнуў дырэктар. — Як ён выгоядаў? Такі ў джынсах, у куртцы і ў джынсавых шкарпэтках?

– Шкарпэтак не бачыў, а ўсё астатняе, сапраўды, джынсавае.

– Ён! — дырэктар саскочыў з падаконніка і забегаў узад-уперад. — Зноў! нічога, гэтым разам не на таго напарваўся! Я ж цябе... дубцамі...

Раптам ён успомніў, як тыдзень назад бачыў Джынсавага разам з Міхліным, як яны шушукаліся каля ганка.

– А ты ўчора першы раз яго бачыў, ні разу да гэтага? — спытаў ён.

– Не, ужо разоў колькі. Чэпіцца і чэпіцца да мяне, — шчыра адказаў Міхлін.

– I што ён яшчэ пытаў?

– Ну, што — давай ды давай, кажа, факты...

– Ён і без фактаў добра ўмее, — пасміхнуўся дырэктар. — Гэта Прэсавіч, журналіст. Будзь з ім вельмі і вельмі асцярожны.

– Ясна, — кіўнуў Міхлін. — I яшчэ... Вось вам, Яўген Сцяпанавіч, сшытачак... Можа, спатрэбіцца. Я разумею, што цяжка ўсё ўгледзець... Тут, значыць, Элен расказвала, як ёй калолі язык, і паўтарыла тое ж самае матнае слова, за якое калолі... Тут Кладка расказваў, як ён курыў, як яго біў сантэхнік, вылаяўся пры гэтым... Тут вось — у каго бачыў лісце на самакруткі, тут, па пунктах, ад каго смярдзела тытунём...

Дырэктар здзівіўся:

– Ну, і нашто? Добра, Лена сказала брыдка, але ж гэта гледзячы як яна гэтае слова ўжыла — смакуючы альбо як прыкры ўспамін.

– Усё так, але пажадана менш мянціць языком. Той жа Прэсавіч ад такіх фактаў не адмовіцца...

I зноў насцярожыла нешта дырэктара: ён пільна зірнуў на Міхліна — як хутка запомніў прозвішча!

– Добра, Міхась, дзякую, — чамусьці адварочваючыся, узяў ён сшытак. — Ты ідзі зараз і скажы гэтым грамацеям, якіх ты пералічыў, — хай прыдуць сюды.

– Усе? Гэта ж амаль цэлы клас!

– Не, гэтых дваіх пазаві, актывістаў... Кладку з Аленаю.

Міхась выйшаў. Хвілін праз колькі перад дырэктарам стаялі «актывісты». Кладка быў у сінім каспюме, перашытым з бацькавага, Элен — у шэрай школьнай сукеначцы. Яна стаяла бледная і спалоханая.

– Мы не парушалі правілаў, Яўген Сцяпанаеіч, — змрочна сказаў Кладка. — Элен не курыць...

– А ты?

Кладка прамаўчаў. Дырэктар падаў яму сшытак.

— Чытайце. I ведайце, хто вамі кіруе. Гімназія Новага Тыпу! Тып, можа, і новы, а ўсё іншае... але не хочацца тлумачыць вам тое, што вы, відаць, лепш за мяне зразумелі.

Не паспелі выйсці вучні, як у дзверы прасунулася жанчына ў вясковай кофце, у чырвонай хустцы на галаве.

— Вы зрабілі мудра, Яўген Сцяпанавіч. Гэта сапраўды правакатар, памагаты вашага Прэсавіча.

– Дзякую за падказку... Гэта я і без вас ведаў, але скажыце мне ўрэшце, хто — вы?! Бажуся, я не скажу нікому!

– Сёння, Яўген Сцяпанавіч, – усміхнулася жанчына, — сёння ў сем вечара...

I яна растлумачыла, куды прыходзіць.

(3 песні)

Хто любіць бываць на цяперашнім Камсамольскім возеры, вось там дзе мост і першае кальцо, той павінен ведаць гэты цудоўны куточак — Свіслач разбіваецца там на некалькі рукавоў і ўтварае купку маляўнічых выспаў. Вада тут неглыбокая, звычайна на гэтыя зялёныя астраўкі можна перайсці ўброд. Вось у гэтым месцы і сабраліся разам нашыя героі.

Мала было на вадасховішчы людзей; ні з кальца, па якім несліся машыны, ні з берага за густой лазою нічога нельга было ўбачыць. На адной з выспаў патрэсквала невялікае вогнішча, кіпеў чыгун, пускаючы раз-пораз на вуголлі шыпучую пену, і пахла з яго варанай рыбаю і цыбуляй з укропам. Яўген Сцяпанавіч падаслаў пінжак і сядзеў пад алешынкай, абмахваючыся галінкай ад камароў. Кепка насупраць даставаў з заплечніка і выстаўляў на разгорнуты абрус такія штучкі, што галодны Расолька стараўся ў той бок не глядзець. Ляжалі ўжо на абрусе і хлеб, і каўбаса колішняя па рубель дваццаць, дражніў ноздры пах адчыненых «Кілек у тамаце» і гуркоў з памідорамі — праўда, марынаваныя, са слоіка, але Расольку яны цяпер падаваліся тым, чым бы, напрыклад, застойнаму вясковаму дзеду ананас на Каляды.

– Яўген Сцяпанавіч, — пазваў Кепка і паказаў дырэктару пляшку «Экстры»,— ведаеце хоць, што гэта такое?

– Як у тым анекдоце: сам не піў, але дзед расказваў, бачыў, як пан піў...

Чыгуначнік сядзеў каля вогнішча, падкідаў галінкі і ўсё пазіраў на свой гадзіннік — круглы, на усю руку, як спідометр. Каця ставіла на абрус міскі, чаркі, а жанчына ў вясковым кабаце ўсё падкладвала ў чыгун то перац, то ліст... Усё мацней пахла юшкаю; урэшце разлілі па місках, падселі бліжэй. Выпілі па чарцы.

— Спачатку я сваю версію, — прыкусіўшы, пачаў Расолька, — хто вы такія. Тое, што іншапланецяне, вядома, лухта. Вы... з Партыі Паляпшэння Побыту!

I Расолька расказаў тое, што ведаў са старых газет. Была такая як бы партыя. Яна базавалася ў вялікіх гарадах, у Маскве і ў Ленінградзе. Займаліся напачатку тым, што лавілі каля гатэляў, дзе жылі замежнікі, прастытутак, брылі іх пад нуль; потым, напрыклад, не саступіў у аўтобусе старому месца, не прабіў талончык — за табой выходзілі і штрафавалі на сто рублёў, папярэджваючы, што калі такое паўторыцца, цябе чакацьме няшчасны выпадак — у цябе будзе зламаная левая рука. Праштрафішся яшчэ раз — правая. Быў публічны працэс у 199... годзе, і ўсіх жулікаў з ППП, каго злавілі, пасаджалі, а астатнія паразбягаліся.

— Але там сістэма штрафаў, — закончыў Расолька, — і брыдка, жорстка, а галоўнае, караецца толькі тое свінства, якое навідавоку. А гэта, па-мойму, тое самае, што падстрыгаць крапіву, яна яшчэ больш ад гэтага расце.

– Што ж, цёпла, — пахваліў Кепка. — Асабіста я, напрыклад, якраз і ёсць аскепак гэтай партыі жлобінскага філіяла. Помнііце, «Чырвоная змена» некалі пісала? Нас было некалькі «афганцаў», якія займліся ўсім гэтым глупствам. Але не ад жадання сілаю прывучыць рабіць дабро, зусім па іншых матывах... Затое ў нас, у маіх цяперашніх сяброў, матывы якраз акрэсленыя: на сілу зла — сіла дабра. Мы не прафесіяналы, мы і ў горадзе апынуліся выпадкова і гэтак жа выпадкова зайшлі на дворык вашай школы... Вось, напрыклад, Валя, — кіўнуў ён на жанчыну, — жыла...

– Я сама раскажу, — хвалюючыся, як і на школыным сходзе, перабіла яго Валя. — Мы ў пэўным сэнсе няўдачнікі цяперашняга ладу. І некаторым чынам помсцім за гэта. Ну, бывае ж так, згадзіцеся? Магчыма, у нашых злыбедах вінаваты лёс ці мы самі, а магчыма, і сістэма. Жыла я некалі з мужам шчасліва, ні пра што не дбаючы, як ні дзіўна, ні ад чога асабліва не задыхаліся, не п'янствавалі, хоць мора гарэлкі цякло ў магазінах, не марылі выязджаць у Амерыку ад таго, што ў іх трусы дзешавейшыя. Мой муж быў архітэктар, ён быў нармальны чалавек. Потым пачалася «мірная рэвалюцыя», увялі парнаграфічны канал па тэлевізары, і муж звар'яцеў. Яго як нехта сурочыў, як убіў яму ў галаву: «Чаму і я не магу з ранку да вечара толькі гэтым і займацца?» Ён кінуў работу, пачаў піць, потым калоцца, прадаў усё, што можна было, і за гэтыя грошы, пры мне, пачаў вадзіць у кватэру баб, каб прарабляць з імі ўсё тое, што бачыў на экране. I я сышла з дому, потым чула, што яго нібыта забралі ў вар’ятню...

— У нас ёсць розныя людзі, — казаў далей Кепка. — Паўтаруся, што ў іхніх злыбедах могуць быць вінаваты і чыстыя выпадковасці. Ёсць мастак, якога зацкавалі за тое, што не хацеў маляваць кругі і квадраты, і квадратных людзей; ёсць няшчаснік, у другога сын спрабаваў сагнаць за мяжу самалёт, і пасажыры яго затаўклі; у трэцяга жонка выйграла нейкі конкурс прыгажосці і кінула яго... Асабіста я, напрыклад, – весела сказаў Кепка, – быў заядлы курэц, і пагарэў на тым. Помніце час, калі цыгарэты пачалі знікаць? Страшна ўспомніць! Ёсць жа людзі, якія без хлеба могуць пражыць лягчэй, чым без тытуня. У вайну ў канцлагерах хлеб мянялі на цыгарэты. Тытунь, акрамя ўсяго іншага, яшчэ і лекі — раз чалавека так да яго цягне, значыць, у яго, у гэтага чалавека, не хапае ў арганізме нейкага кампаненту, які дае тытунь... Калі вы чыталі, было такое апавяданне — «Сіндром», так і я, як герой таго апанядання, «абсіндроміўся»: кінуў працу, думаў толькі пра адно — як зрабіць большы запас курыва... А вось чалавек, — паказаў Кепка на Чыгуначніка, — наш гонар. Геніяльны інжынер-канструктар па кібернетыцы. Некалькі гадоў працаваў у Японіі, хацелі пераманіць яго ледзь не за мільярд, але адмовіўся, не падпісаў кантракт...

— Знайшлі генія, — засаромеўся Чыгуначнік. — У маёй біяграфіі цікавае хіба вось што. Неяк, пасля ўжо Японіі, я жыў у Маскве. Вёз машынаю жонку на конкурс прыгажосці, патрапілі ў аварыю, і жонка загінула. Цяпер ужо некалькі гадоў прайшло, я магу разважаць цвяроза: а мне, а самае галоўнае, ёй трэба быў конкурс прыгажосці? Хіба ў прыгажосці могуць быць конкурсы? Прыгажосць — адна, заўсёды непаўторная! Для чалавека, які цябе кахае, ты і так самая-самая лепшая і прыгожая... Не, трэба «рэпетыцыі», на якіх чорт ведае хто толькі цябе не распранае, не абмацвае, не разглядвае, не загадвае павярнуцца тым бокам, другім... не кажу ўжо, колькі часу, нерваў, грошай гробіцца, душы, якую можна было аддаць мужу, дзецям — тым, хто сапраўды мае ў гэтым патрэбу... Але трэба пабегаць голаю перад усім светам, і добра, калі станеш першая, а калі не? Калі ўвесь свет даведаецца, што ты не першая, не самая прыгожая, не самая лепшая!

Памаўчалі, выпілі яшчэ і закусілі.

— Дык дзе ж вы ўсё-такі жывяце? — спытаўся Расолька.

Кепка паказаў пальцам сабе за спіну:

– Там... На поўдні Беларусі.

– У... зоне?!

– Ну, пачынаецца, – сказаў Чыгуначнік. – Я так лічу: колькі Бог адмераў, столькі і ў зоне пражывеш. У нас уся Беларусь цяпер зона — маю ва ўвазе не толькі радыяцыю...

– Там у нас цэлая вёсачка — такіх, як мы, — сказала Валя. — Ёсць коні, садзім бульбу, возім самі сабе дровы — усё робім, як колісь. Нават дзеці ёсць, адно ў зоне нарадзілася — зусім нармальнае дзіця. Вось настаўніка няма...

– Як я адразу не здагадаўся! — ускрыкнуў Расолька. Ну, вядома ж, гэта былі тыя самыя добраахвотнікі, што самахоць жылі ў забруджалых Чарнобылем раёнах, скупленых за валюту замежнікамі. Замежнікі прыязджалі раз на год і рабілі нейкія свае доследы і замярэнні — увесь астатні час каланісты маглі жыць, як ім заўгодна. Расолька ведаў пра гэта не з прэсы і не з тэлебачання — так, з розных чутак, выпадковых расказаў...

– Дык што там у вас за арцель? — усхвалявана пачаў распытваць ён. — Талстоўская мо якая?

– Ну, нешта такое, — адказаў Кепка, — беларускі варыянт. Галоўнае, ніхто не чапае — у нас свае законы.

Вёска, родная мова, беларуская вопратка, зямля, коні, хаты... Расольку даўно ўжо адбіла ахвоту нават думаць пра вёску, нават марыць пра яе; ён горш чым зубны боль ненавідзеў самыя словы накшталт «фермерства», ды «арэнда», не разумеючы, што яны азначаюць, не верачы ні на грам людзям, якія гэтыя словы пішуць ці прамаўляюць. Вёску ён пахаваў у сваёй душы назаўсёды. I раптоўна даведацца, што ёсць людзі, якія не разважаюць, не заклікаюць, а проста робяць, проста жывуць — свядомыя вяскоўцы!..

— Дык што, Яўген Сцяпанавіч, ідзяце да нас? — азваўся Чыгуначнік. — А зрэшты, у вас і выбару вялікага няма. Глядзіце, —ён падсунуў руку са сваім «компасам» Расольку пад нос.

Фасфарычны эялёны цыферблат свяціўся прыгожа і ясна, як дзіцячая камп'ютэрная цацка-гульня, што даюць напракат у самалётах, каб бавіць час.

— Мы можам навесці гэтую штуку на любога вашага вучня, на вас...

I сапраўды, Яўген Сцяпанавіч убачыў на цыфербллце ваду, выспачку і сябе збоку, які глядзіць у гадзіннік.

— А зараз... — Чыгуначнік націснуў на рожкі з боку цыферблата і адначасова павярнуў абадок.

Цыферблат засвяціўся яшчэ больш ярка, і Расолька ўбачыў нейкую кавярню, Мішу Міхліна і Джынсавага. Яны размаўлялі як у мультфільмах, як на пласцінцы з пабольшанай хуткасцю.

– Ён пра ўсё здагадаўся, — пішчаў Міша. — Ён аддаў ім сшытак і расказаў ім усё; Кладка абяцаў мне адкруціць галаву.

– Усё правільна, — таксама пішчаў і журналіст, — толькі не Росаль здагадаўся, а “чарнобыльцы” перадалі. Я ж табе казаў — пакуль не падсядзе іхні гадзіннік, нам няма чаго і рыпацца. Але ўпэўнены, што яны ўжо нічога не бачаць... Учора... меў шчасце прымаць іх у сябе на кватэры...

– Білі?

– Не, абрабавалі... але не важна; галоўнае, я заўважыў, які яркі цыферблат. А гэта значыць — скора капцы, я ж трохі ведаю сістэму гэтага японца... Ну, ты гатоў на заўтра?

– Баюся, ніхто не падтрымае.

– I не трэба! Хлопчык, ты не ведаеш, што такое прэса...

Выява пачала раптоўна цямнець, расплывацца; цыферблат матава засвяціўся, нібы экран толькі што выключанага тэлевізара.

— Ну, вось, — сказаў Чыгуначнік. — Засталося на хвіліну, не больш, якраз паглядзець, што яны заўтра ўтвораць.

Не было яшчэ і васьмі раніцы, як да ўвахода ў двор Гімназіі Новага Тыпу нумар X падышоў хлопчык, з нейкімі прыладаміі, якія нагадвалі складзеныя ў футарал вуды і сачок. Хлопчык выбраў месца — трохі з боку ад увахода, насупраць прыпынку цераз вуліцу, разабраў прылады і прымацаваў да агароджы плакат. Потым падаслаў на выступ агароджы посцілачку і прысеў.

Галадоўка!

Пратэстую супраць дыктату і заклікаю

ўсіх дэмкратычна настроеных

людзей падтрымаць мяне!

Ніжэй ішоў тэкст на англійскай мове.

Хутчэй за ўсё рэзананс з гэтай акцыі нейкі быў бы — ужо на прыпынку людзі падыходзілі бліжэй да бардзюра, узіраліся, але ў гэты самы момант праходзілі побач з галадоўшчыкам школьнікі, і між іх — Кладка з Аленаю. Кладка спыніўся і прабег вокам па плакаце. Міхлін (а гэта быў, вядома, ён) заварушыўся:

— Далучайцеся, хлопцы! Падпісвайце ліст пратэсту!

Кладка перадаў Алене сумку з падручнікамі, схапіў Мішку за плечы, перавярнуў і даў моцнага кухталя. Плакат уміг быў разламаны і выкінуты ў бліжэйшую сметніцу.

— Трэба папрасіць, каб яго перавялі ад нас куды-небудзь, — раіла Лена, калі Міхліна з двух бакоў узялі пад рукі — на ўсялякі выпадак.

Вёў ён сябе надзіва спакойна, нават весела, быццам ніяк не шкадаваў, што яго не падтрымалі і справа яго не выгарэла.

Ніхто: ні людзі, сведкі інцыдэнту, ні школьнікі — не маглі бачыць, як чалавек у цёмных акулярах і ў джынеавай куртцы, што глядзеў на ўсё гэта з акна суседняга дома, ліхаманкава выцягнуў з фотаапарата плёнку, запіхнуў яе ў шкарпэтку, а на яе месца ўставіў іншую. Потым зусім ужо спакойна зашпіліў футарал, не спяшаючыся, выйшаў з кватэры і ўнізе, на лесвічнай пляцоўцы, убачыў Расольку, Чыгуначніка, Кепку і Валю.

Джынсавы кісла пасміхнуўся:

— А, спадары маралісты! Здаюся без бою, ведаючы пра вашыя лапкі. Але ж і свінні вы, шаноўныя. Калі ўчора ўламаліся да мяне на кватэру і я грузіў вас свежай рыбкаю і «Экстраю», вы ж абяцалі мяне больш не чапаць.

Ён паволі спускаўся ўніз. Чыгуначяік ступіў насустрач, моўчкі вырваў з яго рук фотаапарат, дастаў плёнку і засвяціў. Калі б Джынсавы быў без цёмных акуляраў, яму не ўдалося б схаваць тую радасць, што бліснула ў яго вачах.

— Сорамна, спадар японец, — сказаў ён Чыгуначніку радасна. — Мог бы купацца ў золаце, піць халоднае піва ў офісе пад Токіо і загараць ва Гаваях, а ты, як прахадзімец, колеш дзецям языкі, адбіраеш чужыя дэфіцытныя плёнкі, запрагаеш карослівага каня і калупаешся ў радыяцыйным дзярме... А ты, — да Раоолькі, — дабраўся ўжо да дзяцей? Пашкадавалі цябе два разы... А маглі...

Што маглі, так і засталося тайнаю. Расолька, прыўзняўшыся трохі (ён быў ніжэйшы за Джынсавага), моцнай і рэзкай аплявухаю збіў з яго джынсавую шапку. Джынсавы не пакрыўдзіўся, нагнуўся і падабраў яе.

— У Японіі, якую ты згадваеш, — смеючыся, сказаў Чыгуначнік, — за такія штукі не поўху, а паклалі б табе пальцы на калодку і патрушчылі б такім інструментам накшталт бязмена. Там з гэтым, браце, строга – дэмакратыя.

-- Да пабачэння, — сказаў Джынсавы.

-- Ну не —бачымся мы, спадзяюся, у апошні раз. Больш мы не з'явімся ў гэтым горадзе, ва ўсялякім разе, пакуль ты ім кіруеш...

Каля электрычкі было не прабіцца. Уся школа прыйшла праводзіць дырэктара з настаўніцай. У тамбуры размаўляў Чыгуначнік з Кладкам, каля вагона Валя абдымала Алену і шаптала ёй нешта на вуха...

— Варта было ўсё пачынаць, — бурчэў Кладка, — калі мала таго, што самі з'язджаеце, дык яшчэ звозіце людзей, на якіх усё магло б трымацца...

– Супраць Прэсавічаў, дарагі хлопчык, мы — нішто. 3 любой касмічнай тэхнікай і з любой мараллю.

– Дык тады што? Толькі адно?

– Толькі адно. Жыць тут, хадзіць у школу, у «гіміназіі», «коледжы», слухаць, глядзець, запамінаць і ве-даць, што ўсё хлусня, фальш, падман, і ўратаваць можа толькі зямля. Якой б яна ні была.

– Я цяпер хачу з вамі.

– Трэба, каб выспела. Каб інакш немагчыма было. I тады, калі ласка, прыязджай. Разам са сваёй Эленай. Думаю, знойдзецца, што вам там рабіць.

Лена, спалоханая, шаптала Валі:

— Няўжо гэта сапраўды спецыяльна, знарок усё робіцца? Няўжо такія людзі, як вы, некаму няўгодныя? За што вас ненавідзець? Каму вы перашкаджаеце?

— Лепш збегай прынясі мне вячэрнюю газету...

Валя дала грошы, Алена збегала і прынесла — кіёск быў недалёка. Тут кранулася электрычка, закрычалі нешта нястройнае, замахалі рукамі дзеці, падняў сціснуты кулак над галавою Кладка...

I доўга яшчэ, пакуль за вакном плылі высозныя гарадскія трубы, жоўта-чырвоныя сцены, Кацярына Рыгораўна не магла супакоіцца і ўсё тулілася да пляча Яўгена Сцяпанавіча. То ёй здавалася, што зараз спыняць цягнік, сілай выцягнуць іх з вагона і вернуць у гэтую страшную, галодную пачвару — горад; то малявалася будучае жыццё — у нейкіх хатах, з нейкімі коньмі, у радыяцыі...

– Я карову не ўмею даіць, — прашаптала яна, пачырваяеўшы, Расольку.

Той прыклаў да вуснаў палец — потым. Валя чытала ўслых газету.

«Увага! Надзвычайная сітуацыя! Дэмакратычны рух далёкі ад свайго завяршэння. Кансерватыўныя сілы, чуючы сваю пагібель, адчайна чапляюцца зубамі і рукамі за старое, ідучы для дасягнення сваіх мэтаў на кантакты з адкідамі грамадства., змыкаючыся з крымінальнікамі. Так, на працягу тыдня, нічога не баючыся, у Горадзе спакойна і ўпэўнена дзейнічала шайка злачынцаў, якія ў мінулым уваходзілі ў г.зв. Партыю Паляпшэння Побыту. Узначальваў групу не хто іншы, як Эджэн Росаль, ці, як яго называлі ў тым асяроддзі, Яўген Расолька. Устанавіўшы ў Гімназіі Новага Тыпу нумар X, дзе працаваў дырэктарам, дыктат, Расолька пачаў тэрарызаваць дзяцей, шырока практыкуючы насілле, пабоі, знявагу асобы. Увесьчасны страх перад фізічнай расправаю прывёў да таго, што працяглы час усё гэта ўдавалася трымаць у тайне. Ператварыўшы Гімназію ў канцлагер, Росаль і ягоная шайка (пра якую гаворка пойдзе ніжэй) пачалі праводзіць свае фашыстоўскія эксперыменты. Над кожным гіімназістам быў устаноўлены кантроль з дапамогаю складанай сістэмы электронікі накшталт японскіх відэа-тэле-гадзіннікаў (на жаль, канструкцыю гэтага прыбора пакуль раскрыць не ўдалося), так што практычна кожны крок, кожнае слова, нават сказанае ў сне, — усё можна было не толькі падслухаць, але і ўбачыць на партатыўным экране.

Самае сумнае, што да ўдзельнікаў гэтай злачыннай гуртоўкі нельга прымяніць ніякіх санкцыяў. Не сакрэт, што пасля таго, як нашы замежныя сябры закупілі за цвёрдую валюту ў рэспубліцы паўднёвыя раёны, яны трымаюць у гэтай зоне на добраахвотных пачатках абмежаваны кантынгент людзей, што займаюцца там сельскай гаспадаркаю, жывучы як бы своеасаблівай абшчынаю, і – на жаль, давядзецца паўтарыць! – згодна заключанаму кантракту, асобы гэтых людзей з'яўляюцца недатыкалынымі. Але хто ж гэтыя «асобы» на самай справе?..»

— Ну, тут далей нашыя біяграфіі – нецікава, — сказала Валя, — прапушчу. А вось фотаздымак з подпісам: «На здымку вы бачыце аднаго з нешматлікіх герояў, што не пабаяўся выйсці на заваёвы дэмакратыі...»

Кацярына Рыгораўна не слухала. Яна глядзела ў акно — як плылі насустрач электрычцы бела-зялёныя бярозкі, свежаўзараныя загоны, як уцякала ад насыпу сцежка ў лес, як прамільгнуў цэментавы кругляк-калодзеж паміж высокіх ліпаў — і ёй хацелася плакаць ад шчасця сустрэчы з мілай, роднай Беларуссю...

1990 г., Улан-Батар, Манголія.