Смута. Апавяданні

Сіндром (Апавяданне)

Чалавек можа выстаяць перад вялікімі бурамі, перанесці розныя трагедыі і неймаверныя страты – і зламацца ад нязначнай драбязы, смешнай пстрычкі, якую і ўлічыць было немагчыма.

Як і наш Зміцер. Жыў ён, пакуль не выслізнуў са свайго дабрабыту, як семка з гарбуза, не толькі не горш за людзей, а мо нават і лепш.

У 25 гадоў у яго была ўжо выгодная дзяржаўная служба, уласная аднапакаёвая кватэра і красуня жонка. Часта ён так і казаў свайму суседу з трэцяга паверха, пенсіянеру Міраславу Раманавічу, з якім цёплымі вечаркамі любіў пасядзець каля пад’езда на лаўцы:

— Я, дзядзька Міраслаў, шчаслівы ў параўнанні з іншымі ведаеце чым? Не знешнімі абставінамі, не, хоць і гэтае знешняе для мяне многа значыць. Але найперш тым, што вось без блату, без багатай цешчы, без хітрай жаніцьбы і без падлізвання да начальства сам, толькі ўласным розумам заслужыў і гэтую кватэрку, і сваю Галю, і сямейную ўтульнасць, пра якую некалі так марыў на прагнутым студэнцкім ложку. Маё шчасце — у тым, што я не жадаю сабе нічога ні горшага, ні лепшага. Яно, разумееце, як бы ў канкрэтным моманце. Я ўгадаў гэты момант, я сказаў сабе — стой! Будзь хітрэйшы за іншых. Вось як гэта на прыкладах: будуць даваць новую, большую кватэру — адмоўлюся, будуць павышаць на службе — выкручуся, каб застацца на сваім цяперашнім месцы. П’яніцу, канечне, цяжка пераканаць, што найвышэйшая асалода толькі ад першай чаркі... Я хачу, Міраслаў Раманавіч, захаваць слодыч першай чаркі – разумееце мяне?

Пенсіянер, схіліўшы набок лысую, з рэдкім сівым вяночкам галаву, цікаўна, але трохі і скептычна слухаў і заціснутым між каленяў драўляным кіёчкам круціў у пяску дзіркі. Адзінокі, хворы чалавек, Міраслаў Раманавіч належаў да не такога ўжо і рэдкага сярод пенсіянераў тыпу: ён не ведаў настальгіі па ранейшым, не трымаўся старога, а падтрымліваў усё новае і перадавое; сам сябе ён называў леварадыкалам. Ён зусім нядаўна выйшаў з партыі, якой служыў ад юначых гадоў і да пенсіі, у знак пратэсту супраць парушэння правоў асобы пачаў насіць вузкія джынсы і з’яўляўся нязменным аўтарам шматлікіх выданняў дэмакратычнага кірунку. Словам, чалавек ён быў неардынарны, цівавы, па-маладому няўрымслівы — а інакш чаму б і спавядаўся яму наш Зміцер?

Выслухаўшы, Міраслаў Раманавіч клаў свой кіёчак на калені і, звонка шапялявячы, казаў:

— Студэнцкі халодны ложак! Уяўляю яго сабе. Пасля такога любая, груба зляпаная, цвёрдая савецкая канапа падасца райскім пухам. У тым і справа, што сапраўднага ложка мы не ведаем усё жыццё. Хіба мы спалі як людзі? Можа, мы елі людскую ежу, культурна сервіраваную? Можа, ведаем сапраўдную культуру, літаратуру, кіно? А мы ж пушчаны ў свет для поўнага шчасця, гэтага ж нельга не прызнаваць. I тваё цяперашняе шчасце — убогае, смешнае. Любы нармальны чалавек адтуль, з Захаду, паслухаўшы цябе, захацеў бы падаць табе міласціну.

— Калі ў мяне спакойна на душы, — адказваў Зміцер, прыкурваючы цыгарэту, – калі мне нічога не хочацца, я магу спаць на падлозе, есці, што Бог пашле, без усялякай сервіроўкі, і абыходзіцца без, як вы кажаце, сапраўднай літаратуры і культуры. І ўсё роўна быць больш шчаслівым за ўсіх вашых еўрапейцаў, разам узятых.

– О не, Дзіма, — уздыхаў пенсіянер, адганяючы цыгарэтны дым, які кепска пераносіў. — Ты шчаслівы толькі адным — няведаннем. “Мы з калхоза, нам не трэба”. Каб ты хоць дзень пажыў у сапраўднай цывілізаванай краіне — ты б іхняму сабаку пазайздросціў бы. Хаця! – мы ўжо нават зайздросціць развучыліся. Нас можна прабіць чым-небудзь?..

— А я пакуру, Міраслаў Раманавіч, тады і есці не так хочацца, — пасмейваючыся, ніяк не крыўдуючы на «сабаку пазайздросціць», казаў Івановіч.

— У Маскве, я чуў, ужо і цыгарэты знікаюць.

— Ну, што-што, а такое дабро, думаю, не знікне...

Пагаварыўшы так, яны развітваліся і разыходзіліся: адзін – прымаць ванну, піць чай з мятаю, у мяккім крэсле глядзець па тэлевізары пра стыхійныя бедствы і крымінальную хроніку, а пасля ў цёплым ложку абдымаць прыгожую маладую пакорную жанчыну; другі – у свае халодныя чатыры сцяны, дзе стол, ды лямпа, ды нікому непатрэбныя паперы, ды шклянка кефіру на тумбачцы перад сном – па модзе старых людзей... Ды што тут шмат распісваць, і так вядома – Бог няроўна дзеліць!..

Неўзабаве пачалі збывацца прароцтвы Міраслава Раманавіча. Адной цудоўнай раніцаю па ўсім горадзе ў адначассе знікла ўсё курыва. Спярша, «пацалаваўшы замок» на трох тытунёвых кіёсках, Івановіч не спалохаўся, не абурыўся, а толькі ўзрадаваўся.

«Тым лепш — я проста кіну курыць, — думаў ён, едучы тралейбусам на службу. — Ніхто ад гэтага не паміраў, і я не памру. Па-першае, здароўе, чыстыя лёгкія, здаровыя зубы, — Івановіч застагнаў ад сораму, успомніўшы, што апошнім часам жонка стараецца спаць тварам да сцяны, адвярнуўшыся .ад яго. — Яна не скажа, але ж гэта — пахне з рота... Ад курыва... А фінансы? Трэцяя частка маёй зарплаты! Чым займаць час? Рыбалкаю, гры-бамі, чытаць, адкрыцьсвой бізнес — ды мала...»

Івановічу ад гэтых думак стала так добра, што захацелася «замачыць» радасны настрой дзвюма-трыма добрымі зацяжкамі. Ён выйшаў з тралейбуса. На прыпынку сёй-той курыў. Івановіч пачаў пытацца, але ні ў кога, вядома, лішняй цыгарэты іне аказалася. Тут ён убачыў штосьці цікавае, ад чаго самому зрабілася сорамна. Каля лаўкі ляжаў доўгі недакурак; блізка таптаўся нейкі мужчына, вось прысеў паправіць шнурок, паправіў, разагнуўся, і недакурка не стала...

На службе сёння ў Івановіча ўсё валілася з рук.

У абед яму ўдалося стрэльнуць цыгарэту, але боязь, што яна хутка скончыцца і зноў нічога не будэе, толькі разнервавала яго. Пацягнуўшы пару разоў, ён цыгарэтку затушыў, паклаў у кішэню і праз кожныя пяць-дзесяць хвілін выходзіў на калідор і пакурваў. Якая тут служба...

З работы Івановіч вяртаўся сонны, разбіты і да ўсяго абыякавы. Яму саступалі дарогу. Каля лазні, недалёка ўжо ад дому, яго спыніў высокі лысаваты мужчына ў спартыўным касцюме, са скураным партфелем.

— Выручай, добры чалавек! — узмаліўся мужчына. Голас у яго быў лагодны, нават жаласлівы, а твар чысты, гладкі і блішчэў, як у манекена. — Можа б, вы згадзіліся скласці кампанію? Білет у «люкс» прападае. Хацеў тут аднаму аддзячыць, заказаў «люкс», набраў піва, ракаў, «Рускай», а ён не прыйшоў... Відаць, пагрэбаваў...

— А чым тут грэбаваць?

— Бачыце, ён шышка, партакрат, прывык да ікры, каньякоў, да сваёй кампаніі... А я хто? Звычайны актор!

— Няма калі, — адказаў Івановіч, спрабуючы абысці мужчыну.

Той нечакана расхваляваўся:

— Ну дык ідзіце, калі няма калі! Відаць, таксама з апаратчыкаў! Знайшоў, скажы, чым здзівіць — півам з ракамі!..

У мужчыны ад крыўды, калі ён выцягнуў пачак «Арбіты», аж дрыжэлі рукі. Івановічавы пальцы самі сабою раптам заварушыліся, а позірк зрабіўся вастрэйшы.

— Дайце, — хрыпата сказаў ён.

Мужчына радасна і пільна на яго глянуў, даў дзве, прыкурыў і зусім неяк па-свойску ўзяў пад руку. Мала што разумеючы, разамлелы ад нечаканай удачы, Івановіч пакорна пайшоў з ім да лазні. Мужчына купіў у дзеда, што расклаў на ганку свой тавар, два дубовыя венікі, а дзядок, чамусьці хіхікаючы, пажадаў ім лёгка парыцца. У дзвярах, прапускаючы іх, расступіліся ў бакі дзве распараныя, з мокрымі валасамі жанчыны, а потым зашапталіся і таксама захіхікалі. Івановіч прагна смактаў «арбіціну» і .нічога не ззўважаў. Каля самай прапускной круцёлкі на іх вссела і груба крыкнула жанчына ў белым халаце:

— Куды ўжо, галубнякі, маршыруеце з папяросамі? Вуй, ды шчэ й пад рукі пабраліся!

Жанчына зарагатала.

— Сцяпанаўна, рыбка, — замаліўся мужчына і палез у свой партфель.— Аформі «люкс» — нас двое...

Івановіча быццам аглушылі паленам па галасе. Нарэшце да яго дайшло. Ён як ашпараны выскачыў на вуліцу і хутка, прыціскаючы да бакоў локці, пабег...

Ён уляцеў у кватэру і ў адзенні, як быў, упаў на канапу. Праз хвіліну белая ад страху жонка, не ведаючы, што рабіць, насілася па кватэры — з мужам здарыўся нервовы прыступ. Але памагла валяр’янка, памог валідол, ручнік мокры на галаву — і хвілін праз колькі Івановіч ачуняў; больш таго, аказалася, за дзень жонка раздабыла яму пару пачак «Астры», так што пакуль неяк жыць можна было.

Увечары пацішэлы, з асунутым тварам Івановіч сядзеў з пенсіянерам на лаўцы і толькі смаліў адну за адной.

— Я ж казаў, — радаваўся Міраслаў Раманавіч, — уоё паступова прападае. I нічога, ніякай рэакцыі! Але добра хоць тое, што прыпякае. Можа, хоць трохі заварушацца.

— Не ведаю, што ў гэтым добрага...

— Трэба, — пенсіянер налёг на кавеньку і пракруціў глыбокую дзірку, як бы паказаўшы гэтым, што менавіта трэба, — бунтаваць. Супраціўляцца. А мы — шчаслівыя, нам буханку хлеба далі. I пачак «Прымы». Мы дзякуем за гэтае шчасце — маглі ж і не даць! — і нікому яго не аддадзім!

— Дык калі тое і рабіць, што бунтаваць, дык нават хлеба не будзе.

— Трэба пацярпець... Не век жа будзе горш. Пераходны перыяд — так заўсёды было.

— Заўсёды было... I сапраўды. Пацярпіце — вось скінем цара, і стане лягчэй; пацярпіце — мы вас трошкі паморым голадам, трошкі раскулачым, трошкі пастраляем, але ж гэта часова, пераходны перыяд, а там не вы, дык вашыя ўнукі пажывуць як след... Як падобна, праўда? Падумаеш, цыгарэт няма! Пацярпі — і не ты, дык мо ўнук пакурыць...

— Даліся табе гэтыя цыгарэты! — раззлаваўся Міраслаў Раманавіч. –Па мне, дык хай бы іх хоць зусім не было!

— А па мне, дык хай бы і хлеба не было, і каўбасы — і без іх пражыць можна... Варта толькі на крышку дапусціць, што ад нечага ў цяперашнім можна і трэба адмаўляцца дзеля вялікага светлага заўтра — чамусьці заўсёды гэтае заўтра, якое ніколі не наступае, адводзіцца ўнукам — варта толькі прамовіць гэтыя словы, і ўсё! Пайшло раскручвацца!..

Міраслаў Раманавіч толькі плюнуў, падняўся і пакульгаў у пад'езд.

Калі хто курыў і пасля кідаў, ведае, што самы цяжкі дзень — чацвёрты. На чацвёрты дзень, перад канцом працы, з Іваіновічам пачало адбывацца нешта няладнае. У ім пачала кіпець глухая, страшная злосць — страшная ад таго, што не ведаў, на кім ці на чым ён павінен гэтую злосць спагнаць. У яго проста свярбелі рукі. Ён успомніў, што жонка сёння спяшалася на працу і нічога не зварыла есці. «Добра, галубка... Даўно ўжо трэба было з табою разабрацца...»

Ён сабраўся і пайшоў дадому, радуючыся, што гэтая нечаканая злосць знайшла выйсце.

Каля павароткі на сваю вуліцу (а гэта было якраз насупраць лазні) ён падняў галаву, і... Знаёмы мужчына, толькі сёння апрануты ў шорты, у белую кашулю і ў белай кепачцы, стаяў перад ім і свяціўся, як ранішняя ружа.

— Дазвольце вам прэзент... — мядова праспяваў ён, выцягваючы з партфеля нейкі пакунак, але глянуў на Івановіча, ды так і застыў з разяўленым ротам.

Мужчына знік.

Івановіч чамусьці папляваў на далоні, пастаяў з апушчанай галавою, потым паплёўся ў свой двор.

Невядома, якая ліхая сіла так падгадала, што якраз гэтым вечарам Міраслаў Раманавіч выйшаў на вуліцу раней, чым звычайна. Ён сядзеў сабе ціха на сваёй лавачцы, чытаў газеты, але, убачыўшы Івановіча, ледзь не выпусціў з рук кіёк.

— Зміцер... што з вамі?!

Замест адказу Івановіч марудна апусціўся перад ім на калені.

— Дзядзька Міраслаў, дайце цыгарэту... З тых запасаў, што для светлага заўтра...

— Дык ты п’яны! — гідліва адсунуўся пенсіянер, які баяўся і ненавідзеў п'яных усё жыццё.

— П'яны? А хто ж мяне папаіў?!

Далей і адбылося тое бязглуздае (але й лагічнае, бо ўсё ішло да гэтага) завяршэнне звычайнага, простага шчасця чалавечага. Івановіч вырваў у Міраслава Раманавіча кавеньку. Першы ўдар прыйшоўся нямоцны, збоку і па руцэ, затое два наступныя прысталі да беднай пенсіянерскай спіны гладка...

Потым, на судзе, сведкі пацвердзілі: на тым і скончылася. Толькі тры ўдары і паспеў нанесці падсудны — больш не далі. Двор быў поўны людзей, набеглі мужчыны, скруцілі хулігану рукі, выклікалі міліцыю...

Судова-медыцынская экспертыза прызнала матывам дзейнасці Івановіча рэдкую форму афекту — нервова-нсіхічны зрыў у выніку г. зв. «тытунёвага пахмелля», «абсціненцыі». Ад недахопу ў крыві нікаціну адбылося рэзкае парушэнне функцый арганізма. Івановіч быў вызвалены ад адказнасці і пастаўлены на ўлік у наркалагічным дыспансеры.

Міраслаў Раманавіч да гэтага часу з ім не вітаецца.