Студэнты апошняга курса

Перад расстаннем

Пяты курс сабраўся на кансультацыю. Нешта-нейкае — пазніўся выкладчык, што з ім рэдка здаралася,— і дзяўчаты пачалі спяваць. Праз хвілін колькі да хору далучыліся і хлопцы, іх галасы, басавітыя і нястройныя, узняліся над суладдзем чыстых і меладычных галасоў дзяўчат. Адзін Русіновіч не спяваў, хоць голас сякі-такі меў. Заўсёды музыка ці спевы абуджалі ў яго душы няясны сум, настройвалі на адзіноту.

Яму падабаліся песні сумныя, журботныя, з роздумам і тугой, з жальбой на чалавечы лёс, як вось гэтая венгерская песня «Журавы». Колькі тут глыбокага пачуцця, якая чыстая душа сумуе, што яе абмінула простае чалавечае шчасце, што не звіла яна сабе гнязда, што засталася адзінокай! Сумны крык журавоў аддаецца ў яе душы, будзіць тугу. Але дзіва — яна не адчайваецца, не кідаецца ў роспач, не вінаваціць нікога ў сваёй адзіноце, яна толькі расказвае аб сваіх нязбытных марах — расказвае проста, сурова і шчыра.

І тое, што робіцца ў душы кожнага спевака, адбіваецца на яго твары. Лірычна-строгімі сталі дзяўчаты, сурова-ўрачыстымі зрабіліся хлопцы.

Каму, для каго спяваецца гэтая песня, каму прадракае лёс?

Нечакана дзверы адчыніліся, зайшоў выкладчык беларускай літаратуры Юскавец, па мянушцы Юс Вялікі. Быў ён невысокага росту, ужо трохі пачынаў паўнець, на галаве ясна абазначылася лысіна. Песня абарвалася, патухла. Ён зрабіў такі рух, нібы хацеў сказаць: «Прадаўжайце, я пачакаю» — і гатоў быў, здавалася, выскачыць за дзверы, але перамог сябе.

Сказаўшы «прабачце», ён ціха сеў за стол і пачаў даставаць з вялізнага жоўтага партфеля тоўстыя сшыткі — дыпломныя работы, або, праўдзівей, «загатоўкі» дыпломных работ.

Юскавец карыстаўся павагай у большасці студэнтаў, але былі і такія, што яго недалюблівалі. Ён не даваў спакою тым, хто несур’ёзна ставіўся да яго прадмета, з імі ён не цацкаўся. Затое тым, хто любіў літаратуру і хацеў яе ведаць, ён гатоў быў дараваць многае. Яшчэ на першым курсе ён гаварыў студэнтам: «Вы не на курорце, не ў адпачынку, не ў гасцях. За пяць год вы павінны ўзяць столькі, каб хапіла калі не на ўсё жыццё, то надоўга. Майце на ўвазе, што ў вашым жыцці гэта такі момант, які больш не паўторыцца ніколі: ёсць энергія, маладое здароўе, ёсць умовы вучыцца, ёсць многа часу,— умейце ўсё гэта выкарыстаць хоць напалову, і вы будзеце добрымі спецыялістамі».

Прыблізна з гэтага ён пачаў і цяпер. Ён гаварыў павольна, робячы частыя паўзы, нібы жадаючы падкрэсліць пэўнае слова, зрабіць на ім націск. Іншы раз, слухаючы яго, хацелася падказаць яму слова, перад якім і ён рабіў паўзу. Але дзіўна, што «падказка» — вядома, у думках — ніколі не супадала з тым словам, якое знаходзіў выкладчык,— ён не гаварыў трафарэтамі, якія на пісьме трэба браць у двукоссі. У яго заўсёды былі свае думкі, свае словы, хоць і не заўсёды гладка аформленыя. Тым больш ён імпанаваў Русіновічу, які сам нечым нагадваў свайго настаўніка — ці не такой вось сялянскай развагай і пошукамі «свайго» слова.

Пагартаўшы некалькі сшыткаў, Юс Вялікі адклаў іх убок і загаварыў:

— Вы добра спявалі. Я нават пастаяў ля дзвярэй, не хацеў перарываць, але падумаў, што песня можа пачакаць, а вось гэтая справа,— ён паклаў далонь на стос сшыткаў,— не пачакае. Я спадзяваўся, што ўсё будзе лепш, ажно вы мяне трохі расчаравалі. Многае з таго, пра што мы тут вам гаворым, праз адно вуха ўлятае, праз другое вылятае. Іншага і не скажаш, пачытаўшы...— Тут ён назваў некалькі прозвішчаў.— Я вас увесь час вучыў: думайце самастойна, думайце самі, не хавайцеся за цытаты. Казьма Пруткоў ці нехта ў яго духу сказаў: «Цытата — тая ж разынка ў хлебе, але ж нельга пячы хлеб з адных разынак». А ў вас на кожнай старонцы ўсё гэтыя падпоркі, мыліцы, шчыты. І ні адной свае думкі, ні аднаго свайго вываду. Што гэта? Думаеце, вас за сваю думку я пакараю, калі яна нават і няправільная? Не бойцеся свайго слова, будзьце смялейшыя. Не прывучайце сябе змалку да таго, каб за вас думалі,— гэта шкодна. І яшчэ: шкодна, калі думаюць адны, а робяць другія. Думаць карысна ўсім. Далей. Не ў ладах вы са стылем, ён у вас каструбаваты, неачэсаны, часам цяжка дабрацца да сэнсу. Адразу відаць — мала пішаце (ленаваліся пісаць лісты дадому!), мала чытаеце, а калі і чытаеце, то не ўслухоўваецеся, не ўчытваецеся ў фразу. Яна для вас не гучыць, як музыка. Інакш вы не прапусцілі б такіх няўклюдных выразаў... У тэксце гэта ўсё адзначана, паглядзіце ўважліва...

Тут ён перайшоў да канкрэтнага разбору, браў чый-небудзь сшытак і зачытваў на слых. Студэнты смяяліся, але стрымана — адчувалі сваю віну.

З хлопцаў 77-га пакоя ў Юскаўца былі Малец і Русіновіч. Іх работы ён разбіраў апошнія. Мальца пахваліў: усё ў яго ёсць — самастойнасць думкі, паслядоўнасць, філасофская аснова. Не хапае толькі сцісласці: празмернае разжоўванне таго, што і так разжавана, паглыбленне таго, што і так глыбока.

Русіновічу разам з пахвалой дасталося на арэхі.

Юскавец пачаў дыпламатычна.

— З Русіновіча некалі вырасце неблагі крытык, але пакуль што да гэтага яшчэ далёка. Надта ён ужо вялікі саматужнік, усё сваё. Іншы раз ён вынаходзіць веласіпед, які ўжо даўно-даўно вынайдзены. Гэта другая крайнасць. Не трэба баяцца выкарыстаць таго, што табе перайшло ў спадчыну.

Праўда, у яго складаная тэма, нераспрацаваная, усё трэба браць, як кажуць, на пуп, самому. Мне здаецца, што Русіновіч абмежаваў сябе, разбіраючы толькі праблему мовы. І яшчэ я не згодзен з вашай трактоўкай Лабановіча.

— А што? —Русіновіч устаў з-за стала.— Лабановіч толькі па духу беларускі інтэлігент, а на справе ён царскі чыноўнік.

— Па-першае, ваша «па духу» і «на справе» стаіць на вельмі хісткай аснове. Я не хачу дыскутаваць, што глыбей — «па духу» ці «на справе». Скажу толькі, што ваша трактоўка Лабановіча разыходзіцца з той, якая ўстанавілася ў нас цяпер і лічыцца бясспрэчнай.

Русіновіч пачаў уваходзіць у палемічны азарт:

— Тое, што сёння бясспрэчна, заўтра можа аказацца вельмі нават спрэчным...

Юскавец паблажліва ўсміхнуўся:

— Аднак я бачу, што вы ва ўсім шукаеце негатыўны бок і гатовы ўсё пераставіць з ног на галаву. Лішняя работа, я вам скажу. Тое, што зроблена добра, не патрабуе, каб яго перараблялі. І ёсць ісціны, якія не патрабуюць вялікіх доказаў, што гэта сапраўды ісціны. Да такой, бясспрэчна, належыць і тое, што Лабановіч — станоўчы герой у поўным сэнсе гэтага слова, нягледзячы на тое, што ён, як вы кажаце, быў царскім чыноўнікам, «абрусіцелем». Больш бы было тады такіх «абрусіцеляў», як Лабановіч! Мы былі б намнога духоўна багацейшыя, больш свядомыя і культурныя, чым цяпер. Без Лабановіча і да яго падобных не было б нас з вамі. А калі падыходзіць фармальна, то можна лічыць Лабановіча абрусіцелем, царскім чыноўнікам. Але ці будзе гэта справядліва? Няхай ён вучыў дзяцей не на роднай мове, няхай. Але гэта намнога лепш, калі тую ж родную выкладаюць толькі для формы, толькі для ліку, бо гэта будзіць думку, параджае пытанні, у рэшце рэшт прыводзіць да таго, што людзі пачынаюць разумець — іх ашукваюць...

Русіновіч зноў падхапіўся — Юскавец якраз гаварыў тое, што ён сам хацеў сказаць.

— Іван Іванавіч, дык я таксама такой думкі — чым цямней ноч, тым ярчэй зоркі.

Юскавец падняў руку, патрабуючы цішыні.

— Сядайце, Русіновіч... Я не разумею, чаго вы хочаце? Калі меркаваць па апошняй фразе, то вы гатовы сцвярджаць, што каб не было такіх Лабановічаў, дык было б яшчэ лепш. Народ сам хутчэй узняўся б да разумення таго, што яму патрэбна мова, дзяржава, незалежнасць, сацыяльная роўнасць, чым пры падказцы такіх Лабановічаў? Так?

Русіновіч сцвярджальна кіўнуў галавою.

— Менавіта так!

— Не, дарагі мой, не! На гэта спатрэбілася б яшчэ пару стагоддзяў. Важакі, як і героі, патрэбны заўсёды, аб гэтым ніхто ніколі не думаў спрачацца. І калі вы сапраўды так думаеце, то я шкадую... Трэба толькі зрабіць агаворку, што Лабановіч у тых умовах мог прынесці палову той карысці, якую ён прынёс бы пасля рэвалюцыі, калі беларуская мова стала дзяржаўнай, афіцыйнай. Праўда, сказаная на чужой мове, не так даходзіць, не так бярэ за душу. Са сваім народам трэба гаварыць на яго мове, інакш ён прыме цябе за чужога і не паверыць табе, як сёння вы не хочаце верыць таму ж Лабановічу...

Нешта ў перакананнях Русіновіча пахіснулася, але, ужо хутчэй па інерцыі, ён усё яшчэ чапляўся за тыя довады, якімі ён падпіраў трывалы, як яму здавалася, мур сваіх лагічных збудаванняў.

У інтэрнат Русіновіч ішоў адзін. Быў ціхі вечар з невялікім марозікам, і ў паветры адчуваўся подых вясны. Людзі ішлі паволі, нібы кожны хацеў нацешыцца гэтаю вячэрняй цішынёй, свежым марозным паветрам, да якога дамешваліся пахі далёкай — а можа, і зусім блізкай — вясны з яе імклівай і бурнай паводкай, што ачышчае зямлю і адмыкае замкі да ўсяго жывога, дарыць людзям новыя светлыя надзеі і клопаты.

Усе чакаюць вясны.

Ён ішоў і ў думках быў ужо далёка ад усяго таго, што нядаўна адбылося на абмеркаванні. Думкі яго вярталіся назад, у мінулае, і ён бачыў сябе зялёным, кволым юнаком, дрэнна апранутым, сарамяжлівым, які баяўся на вячорках сесці блізка каля дзяўчыны, чырванеў ад гучна сказанага слова, ніколі не пярэчыў старэйшым. Як паступова, год за годам, да яго прыходзіла сталасць, як ён акрэп фізічна і маральна, увабраўся ў сілу, як з’явілася першая, хоць і не надта вялікая ўпэўненасць, што і ён нешта варты, што не горш за іншых можа разабрацца ў тым ці другім пытанні, мае нейкую сваю думку. Успомніў школу, адзін выпадак, калі на ўрок канстытуцыі ў сёмым класе да іх прыехаў інспектар раяна Цімашэнка, сімпатычны смуглявы мужчына з трыма калодкамі ордэнскіх планак на штрыфелі пінжака, і як пытаў іх пра такія рэчы, пра якія яны не мелі і зялёнага паняцця, і як ён, Русіновіч, каб выручыць клас, на свой страх і рыск на хаду даваў свае «фармулёўкі» закона, дзяржавы, дыктатуры, як цярпліва выслухваў яго інспектар, толькі ціха ўсміхаўся аднымі вачамі, а пасля цярпліва тлумачыў ім, што гэта такое — дыктатура, дзяржава, клас, эксплуатацыя, і яго азначэнні яшчэ і сёння сядзяць у Русіновічавай галаве, так ён пераканаўча, так доказна і ясна ўсё гэта перавёў на звычайную мову.

Малявалася перад ім яго будучыня: школа, урокі літаратуры, дзеці, якраз такія, якім быў ён сам, мо толькі трохі лепей апранутыя, мо трохі менш спрацаваныя, лепш накормленыя — а ён чытае ім... Што чытае? Пра Францішка Багушэвіча... Гэта самы любімы яго паэт, бо ён сваімі сялянскімі вершамі, можа, як ніхто іншы з беларускіх дзеячаў, будзіў да свядомасці сялянскую, забітую, беспрасветную нацыю, якая і ведала, што пакору, якая і ведала, што панаванне чужынцаў, якая толькі капіла сваю нянавісць і час ад часу вылівала яе ў дзікіх стыхійных бунтах, пасля якіх наступала яшчэ большая цемра... «Дудка беларуская»! Хто калі да яго і пасля яго сказаў так моцна? Так шчыра? З такім пачуццём? О, як глыбока ён разумеў сялянскую душу і змог выказаць усё, аб чым селянін толькі яшчэ марыў, толькі яшчэ сніў!

Ён, Русіновіч, зробіць усё, каб сціплыя і глыбокія вершы паэта дайшлі да сэрца сялянскіх дзяцей, дзяцей новага пакалення, новага жыцця,— каб яны палюбілі іх, так як любіць і разумее ён іх сам.

І тут Русіновіч злавіў сябе на думцы, што адводзіць сабе ў жыцці ролю таго ж Лабановіча, настаўніка, асветніка, «сейбіта вечнага». Што сказаў бы на гэта Юс Вялікі? Відаць, сказаў бы: «Вось бачыш, хлопча, практыка мацней за ўсякія штучныя тэорыі. Яна разбурае іх, як рака недасканалую плаціну. Рад, што ты сам сябе пераканаў».

«Фактычна трэба прызнаць, што Лабановічы патрэбны, без іх захірэе поле грамадскае дзейнасці, без іх застануцца нераскрытымі, проста непрачытанымі творы таго ж Багушэвіча, таго ж Купалы, Коласа,— даказваў сам сабе Русіновіч.— Значыць, трэба перагледзець сваю канцэпцыю, не лезці напралом са сваімі саматужнымі тэорыямі, а сціпла рабіць тое, што карысна. Разбураць лягчэй за ўсё. Цяжэй ствараць...»

— Эй ты, разява... Жыць абрыдла?..

Скрып тармазоў і гэты голас, які дадаў яшчэ некалькі мудрагелістых завіткоў лаянкі, абудзілі Русіновіча ад задуменнасці. Ён адчуў, як фара таксі злёгку стукнула яму ў сцягно, і паволі, нібы нічога не здарылася, ступіў крок назад.

— Чаго крычыш? Круці рублі! — І ён памахаў таксісту рукою.

Машына рванула з месца, абдаўшы пахам бензіну, і толькі цяпер Русіновіч зразумеў, якая небяспека яго абмінула.

«Сапраўды, разява»,— вылаяў ён сам сябе.

Перайшоў вуліцу і ўжо на тратуары паглядваў на машыны, якія безупыннай плынню імчалі па вуліцы. Здавалася, што палатно вуліцы — гэта канвеер, гэта ён рухаецца і нясе, і нясе ўсё новыя і новыя машыны. «Колькі машын! Не прайсці па вуліцы. А што будзе яшчэ праз год дзесяць? Вось ён, век матораў...»

Думкі пайшлі зусім у другім кірунку. Спрэчка з самім сабою абарвалася.

Перад Русіновічам быў іх студэнцкі інтэрнат, новы шэры будынак у чатыры паверхі.

У сваім пакоі Русіновіч застаў аднаго Рака. Той нешта пакаваў у чамадан, відаць, збіраўся ў дарогу.

Русіновіч з крэктам распрануўся, павесіў у нішу свой шынель, выпіў шклянку вады і стомлена сеў ля стала.

— Чаго, Старча, такі невясёлы? — Рак павярнуў да яго свой буйны твар. Вялікі лоб яго быў чырвоны ад натугі.

— Ты, браце, назіральны стаў. Твая праўда. Мяне пабіў мой кіраўнік за дыпломную, ды не так ён, як я сам сябе. Ішоў і ўсю дарогу малаціў сябе. А тут ужо ля дому адзін таксіст зусім хацеў мяне дабіць. У жыцці так: калі ўжо пачнуць біць, то зацюкаюць.

Рак разрагатаўся — шчыра, ад душы, ажно Русіновічу самому стала смешна, бо такую вольнасць у Ракавым характары яму рэдка даводзілася бачыць.

Праўда, ён ужо даўно заўважаў, што Рак з ім паводзіць сябе натуральна, не залазіць у панцыр непрыступнасці, як пры Ярошку, Мальцу або нават Антановічу.

Былі выпадкі сапраўднай шчырасці паміж імі, калі Рак апавядаў пра сваё жыццё, пра бацькоў, пра сваю вёску. А недзе на другім ці на трэцім курсе паказваў фатаграфію. На Русіновіча палахліва пазіраў маленькі таўсцюк на крывых ножках, апрануты ў сялянскі каптанік. Яшчэ тады Русіновіч шукаў падабенства паміж тым малым і цяперашнім Ракам — і не знаходзіў. І другое таксама не ўкладвалася ў яго свядомасці: у дзесяць год Рак быў разам з бацькам у партызанах, не раз хадзіў у разведку, жыццё яго вісела на валаску. Русіновічу тады здавалася, што Рак траіцца: малы — адзін, партызанскі разведчык — другі, цяпер ён — трэці. Так, цяпер Рак — «прафесар», Рак — буйная галава з вялікім ілбом, радкавыя валасы, кволае цела інтэлігента.

Як час мяняе чалавека! Не так даўно было тое размеркаванне, Рак трапіў у аспірантуру — і адразу стаў іншым чалавекам: смялей стаў глядзець на свет, на жарт адказваў жартам, на слова — двума. Ён раптоўна неяк стаў самастойны і незалежны, а заместа нядаўняй сарамяжнасці пачала паказвацца звычайная бесцырымоннасць. Рак выступаў ужо ў чацвёртай асобе, яшчэ невядомай, яшчэ незнаёмай.

І, як ні дзіўна, у гэтых метамарфозах сябра Русіновіч, хоць і не ў такім яркім варыянце, пазнаваў самога сябе! Як цяжка родзіцца на свет чалавек і як доўга ён вучыцца хадзіць прама!

Русіновіч падышоў да Рака, нагнуўся над ім:

— Мо табе памагчы?

Рак паспешліва закрыў чамадан.

— А ты, Прафесар, здорава перамяніўся за апошні час.

Рак сеў на свой ложак.

— Я не мяняюся. Я заўсёды быў такі.

— Мо і быў, ды маўчаў.

— Дакуль можна маўчаць? Хопіць, што вы пяць гадоў кпілі з мяне.

— Прафесар, што ты гаворыш? Хто цябе крыўдзіў?

— Калі ты не памятаеш, то я не забыўся.

— Перастань, ты часам не разумеў жартаў.

— Добрыя жарты! Катку жарты — мышцы смерць. Ты на маім месцы быў бы не лепшы.

— А хіба я карыстаўся прывілеямі?

— Не кажы, цябе яны баяліся. У цябе моцныя кулакі.

— Ну, браце, ты адкрыў Амерыку. Яны мяне — баяліся? Трэба, каб чалавека паважалі, а не баяліся.

— Гэта амаль што ўсё роўна. Каго баяцца, таго і паважаюць.

— Ну, Прафесар, я цябе не пазнаю. Змешваць два такія паняцці...

Спрэчку перарвалі хлопцы. Прыйшоў спачатку Малец, потым Ярошка з Антановічам.

Сталі вячэраць. Адзін Рак не садзіўся за стол.

— Ідзі еш, Прафесар,— запрасіў яго Антановіч.

— Не хачу. Мне трэба зараз на станцыю.

— Прафесар едзе ашчаслівіць сваіх бацькоў,— сур’ёзна сказаў Ярошка.

— Па крайняй меры, адпачну ад тваіх вумных афарызмаў.

— Дай яму, Прафесар, дай! — падахвочваў Малец.

— І табе магу даць, не толькі яму,— абрэзаў яго Рак.

— Яй-богу, такі Прафесар мне больш падабаецца, чым той, посны, кіслы і які хочаш.

— Несалёны, зялёны, нясмачны, няўдачны,— стаў рыфмаваць Малец.— Толькі чаго ён пяць год прыкідваўся такім ягняткам? Такім ужо манахам?

— Не хацеў біць язык аб зубы. З вамі спрачацца — што ваду ў ступе таўчы,— даволі сярдзіта бубніў Рак, корпаючыся ў тумбачцы.

— Няпраўда, Прафесар, спрэчкі карысныя. Яны адточваюць язык, трэніруюць памяць, вучаць вобразна думаць, экспромтам гаварыць вялікія ісціны. Але ўсё гэта табе недаступна, як еўнуху каханне.

Рак, нібы яму стукнулі ў спіну, выпрастаўся. Ён быў белы як сцяна, губы яго крывіліся і ўздрыгвалі. У руках ён сціскаў гранёную шклянку.

— Ну, балбатун! — Ён замахнуўся шклянкай, але не папусціў ёю.— Ты мне за ўсё заплаціш! Больш я не буду цярпець.

Ён круціўся, нечага шукаў, кінуў у тумбачку шклянку, схапіў ручнік і выбег з пакоя.

Ярошка сядзеў і толькі моргаў вачыма. Для яго гэта было громам з яснага неба.

— Прачынаецца патухлы вулкан,— глыбакадумна сказаў ён урэшце.— Вось гэта дзіва!

— Нічога тут дзіўнага. Чалавек адчуў сілу. Вось і ўсё,— зрабіў вывад Малец.— Ты цяпер настаўнік, а ён аспірант. У каго большая перспектыва? У яго. А ты хочаш з ім запанібрата.

— Можа, і не ў гэтым справа,— умяшаўся Русіновіч.— Ён, і праўда, крыўдуе на нас за ўсе гэтыя шпількі... Надта сур’ёзны чалавек, з ім трэба было далікатней...

— Пяхота! Ён проста чалавек без гумару. А гэта прыкмета абмежаванасці...

Скрыпнулі дзверы, увайшоў Рак. Ні на каго не гледзячы, ён кінуў на свой ложак ручнік і стаў апранаць шынель — чорны чыгуначны бацькаў шынель, надзеў шапку з апушчанымі вушамі, узяў у рукі чамадан і, не сказаўшы ні слова, выйшаў з пакоя. З вушакоў пасыпаўся тынк ад удару дзвярэй.

Усе з палёгкай уздыхнулі.

— Прафесар яшчэ пакажа сябе,— першы парушыў цішыню Малец.

— Чаму ты кепска думаеш пра чалавека? — За вочы Антановіч заўсёды абараняў Рака перад хлопцамі, а ў вочы і сам любіў падпусціць шпільку, ды не толькі Раку, а любому з тых, хто быў у пакоі.

— Ты паэт, табе ўласціва бачыць у людзях толькі добрае. Але, на вялікі жаль, не толькі добрым багаты людзі, асабліва такія, як Рак.

— Ты думаеш, Рак благі чалавек? — знарок наіўна спытаў Антановіч.

— Як тая казала: не старайся паказаць, што ты дурнейшы, чым ты ёсць. Спадзяюся, ты не Рак і не пакрыўдзішся на мяне за гэта,— папярэдзіў Антановіча Ярошка.— Я не скажу, што я добра разбіраюся ў людзях, аднак я не хацеў бы сядзець у адным акопе з Прафесарам.

— А ты забыўся, што Прафесар якраз сядзеў у акопе ў той час, як мы, за выключэннем Мальца, сядзелі на печы і грэлі плечы,— напомніў Русіновіч.— Вельмі цяжка сказаць, як паводзіў бы сябе кожны з нас перад

— Той факт, што ён быў у партызанах, яшчэ ні аб чым не гаворыць.— Ярошка прайшоў па пакоі, заклаўшы рукі ў кішэні штаноў.— Проста збег акалічнасцей, а не свядомы крок. У жыцці і не такое бывае. Я гавару пра натуру чалавека, пра тое, што ў ім закладзена.

— А хто на гэта глядзіць? Мо адзін ты? — спытаў Русіновіч.— Бо ў час размеркавання яго не паслалі на Палессе, як цябе, а пакінулі ў аспірантуры. Анкета — большая сіла, чым твая натура.

— Ты, Стары, відаць пакрыўдзіўся на камісію, што цябе не ўзялі ў вучоныя, а таксама паслалі — на радзіму?

— Я? Нічуць. Я для навукі не падыходжу. Каб мне прафесараву галаву, ды яшчэ твае нервы, тады згодзен. Я здзіўляюся толькі, чаму цябе і Мальца не ўзялі. У вас жа таксама анкеты ў парадку, адна толькі акупацыя.

— Я вам растлумачу, як стараста курса,— умяшаўся зноў Антановіч.— Памятаеце, на трэцім курсе было? Вы, Малец і Ярошка, і «шукальнік праўды» Кулік падавалі заяву рэктару універсітэта?

Гэта была даволі шумная і непрыемная гісторыя. Малец, Ярошка і Кулік падалі на імя рэктара заяву, у якой скардзіліся на нізкую якасць выкладання — і называлі прозвішчы выкладчыкаў. Падпісацца пад заявай больш ніхто на курсе не захацеў. Русіновіч не падпісаўся, бо лічыў, што такую заяву павінны падпісаць толькі выдатнікі, а яшчэ таму, што быў увогуле супраць авантуры, якая нічога карыснага не дасць. Як і аказалася, тады гэта расцанілі як спробу дыскрэдытаваць кафедру літаратуры, а ініцыятары ледзь не паплаціліся выключэннем. Кулік, які пераходзіў якраз на завочнае, прыняў на сябе ўсю віну і гэтым самым выратаваў таварышаў. Сам ён уладкаваўся ў школу, але адразу ж зрэзаўся з дырэктарам. У таго была нейкая даведка аб сканчэнні настаўніцкага інстытута і, мусіць, таму ён вельмі не любіў дыпломнікаў. Проста не мог пераварваць... Ну, а Кулік таксама з характарам. Барацьба ішла з пераменным поспехам. Урэшце ўмяшалася «Настаўніцкая газета», дырэктара знялі з трона...

Хлопцы задумаліся. Ярошка гладзіў свае валасы, моршчыў лоб. Малец дастаў папяросы, пачаў закурваць і раптам узняў голас:

— Я пытаю вас — а чаму я павінен ехаць у вёску? Застаецца тут такі Рак, які для навукі прынясе мала карысці, застаецца паэт Антановіч, якому нічуць не шкодзіць падыхаць хоць гадкоў пяць вясковым паветрам, адвыкнуць ад гэтага асфальту і бруку... Ён жа малады, у яго гэтулькі сіл, якія так патрэбны там, а навуку будзе каму развіваць... Няўжо да вас не даходзіць? Ці застаюцца ў аспірантуры па мове, якія ніколі на ёй не гаварылі?..

Антановіча пакрыўдзілі Мальцавы словы. Ён адразу ўскочыў:

— Дык што, я заняў тваё месца? Мо мне пайсці і сказаць: адмаўляюся, хай на яго ідзе Малец?

Малец паглядзеў на яго як на блазна.

— Адмаўляйся, хто табе не дае? Я думаю, Раку такая думка ў галаву не прыходзіла. Не кіпяціся! Я не кажу, што ты не на месцы. Ты і ў аспірантуры будзеш на месцы. Мяне здзіўляе сам падыход да размеркавання кадраў.

— І ўсё таму, што глядзяць не на чалавека, а на анкету,— падвёў вынік Ярошка.

— Можа, і так.— Малец задумаўся.— А цяпер пра цябе, Антановіч... Я гэта сказаў, каб зачапіць цябе за жывое. Ці не прыходзіла часам табе ў галаву, што ў цябе ўсё ў жыцці ідзе вельмі гладка? Радзіўся не ў беднай сям’і, рос у доглядзе, вучыўся ў школе, пасля стаў студэнтам, цяпер будзеш вучоным. Усё як па масле...

Здаецца, добра, здаецца, зайздросная біяграфія — суцэльны ўзлёт. А я табе скажу, што для паэта — а ты перш за ўсё паэт — такая біяграфія шкодная... Мо нават больш шкодная, чым цяжкая, крывая, з пад’ёмамі і падзеннямі, з няўдачамі, як у мяне ці ў Куліка або нават у Старога.

— Хіба я вінават, што так у мяне ўсё ідзе? — Выгляд у Антановіча быў, і праўда, нейкі вінаваты.— Парай, што мне рабіць...

— Тут ніякіх рэцэптаў няма. І нічога я табе не параю. Ты проста шчасліўчык, Антановіч. Хай табе і далей так шанцуе.

Малец узяў з тумбачкі Русіновічаў кішэнны гадзіннік, прыклаў да вуха.

— Цікае... Хутка гадзіна. Дай яго мне, Стары. Адчуваю, што сёння мяне будзе мучыць бяссонніца.

Малец часта браў Русіновічаў гадзіннік, клаў ля сябе на тумбачку, ляжаў і слухаў ціканне. Гэта памагала яму засынаць. Або ўключаў рэпрадуктар, а гучнасць змяншаў амаль да шэпту.

Малец паклаў на тумбачку гадзіннік, пачаў распранацца. Пасля падышоў да календара, адарваў лісток і сказаў сам сабе:

— Чацвёртага сакавіка... Ну, што ты прынясеш нам, наступны дзень?

...Русіновічу сніўся сон: ён едзе з бацькам па размытай, калдобістай дарозе. Воз скрыпіць і перавальваецца з боку на бок, гнеды конік ледзь выцягвае — калёсы зарэзвае па самыя калодкі. Куды і чаго яны едуць — невядома, толькі ў Русіновіча падсвядомае адчуванне, што гэтая праклятая дарога яму надакучыла, хочацца выбрацца на роўнае месца і ехаць хутчэй, бо шлях перад імі ляжыць незнаёмы і доўгі. Уперадзе паказаўся мост, нечым падобны на той, што быў калісьці цераз Шчару недалёка ад Ляхавіч. Калі яны праязджалі праз яго, малы Русіновіч заўсёды заплюшчваў вочы і туліўся да бацькі, бо праз крывыя, пабітыя жалезнымі шыпамі і капытамі круглякі далёка ўнізе свіцілася халодная і страшная вада.

Толькі гэты мост быў яшчэ страшнейшы. Насціл зеўрыў дзіркамі, пасярэдзіне былі нейкія парэнчы, між якімі цяжка было выкіраваць, каб не зачапіцца воссю і не наляцець уніз разам з драбінамі. Конь кідаўся ўлева-ўправа, віляючы між правалаў, бацька кінуў сыну лейцы і сам учапіўся ў аглабіну. Русіновіч, як некалі ў маленстве, заплюшчыў вочы, аддаўшыся на волю лёсу і каню, які нейкім цудам нёс іх па гэтым дзіравым насціле і не правальваўся, не чапляўся за недарэчныя парэнчы, што стаялі нават пасярод моста і рабілі нечаканыя зігзагі і павароты.

І вось Русіновіч, халадзеючы ад роспачы, адчуў, што каля яго няма бацькі. Ён пачуў як бы слабы плеск вады ўнізе — і ні крыку, ні гуку. Ён расплюшчыў вочы: бацькі побач не было. Хацеў закрычаць, але не мог — горла яму нешта здушыла. А конь ужо выносіў воз на роўную дарогу, якая пачыналася адразу за мостам.

«Хлопцы, хлопцы, прачніцеся!» — даляцеў да яго нейкі голас. Русіновіч азірнуўся навокал, каб убачыць, адкуль ідзе гэты голас, і нечакана адчуў сябе на ложку — прачнуўся.

Ён са страхам працёр вочы і ўбачыў перад сабою Мальца, які ў адной бялізне стаяў над яго ложкам.

— Чаго ты крычыш?

— Хлопцы, Сталін памірае!

— Ты што?

— Як гэта памірае?

— Толькі што перадалі... Другога ноччу быў удар...

— Браточкі, што ж цяпер будзе?

— Тут ёсць над чым паламаць галаву...

— Ой, слёз будзе!

— Не, гэтага яшчэ нельга ўявіць, як сабе хочаце...

Так пачаўся для хлопцаў той памятны чацвер 5 сакавіка 1953 года. Увесь дзень яны хадзілі як у сне, было нейкае нязвыклае, не знаёмае дасюль адчуванне, што гісторыя ў іх на вачах прыспешвае крок, што некаторая аднастайнасць і роўнасць хады падзей парушана. Рой неакрэсленых думак і цьмяных надзей абудзіла ў галовах хлопцаў гэтая падзея.

Вечарам Сталін памёр.

Пятніца... Субота... Нядзеля...

Жалобная музыка... Жалобны настрой...

...У панядзелак, у 12 гадзін, усе былі на плошчы, там, дзе ўзвышаўся высокі гранітны манумент.

Чалавек у вайсковай форме без шапкі задуменна стаяў, заклаўшы правую руку за борт шыняля.

Сёння да яго прыйшлі тысячы людзей. Сумныя твары. Сціснутыя вусны. У многіх на вачах слёзы.

Адспявалі гудкі, адгрымеў салют, шматтысячны натоўп, прайшоўшы калонай каля ўсыпанага кветкамі падножжа манумента, паволі расцякаўся па горадзе.

Русіновіч, каб сагрэць ногі, спяшаўся ў свой інтэрнат. На тралейбусным прыпынку было цеснавата. Русіновіч, абмінаючы натоўп, ледзь не збіў з ног дзяўчыну ў футры і белай шапачцы. Дзяўчына рэзка павярнулася да яго — і Русіновіч са сдзіўленнем убачыў перад сабою Галю.

— Прабач, Галя.

— У, мядзведзь...— Яна скрывілася і пагразіла яму пальцам.

— Куды ты ідзеш?

— Хацела сесці на тралейбус. Я змерзла.

— У такой футры? Хадзем пешкі.

— Хадзем...— Яна ўзяла яго пад руку. Яму адразу ўспомніўся май, той цёплы вечар, амаль такі ж натоўп людзей ішоў тады па вуліцы, і тады ён спаткаў Галю...

— А памятаеш май?

— Што май? — сумна сказала яна.— Памятаеш Новы год?

— Памятаю...— невыразна адказаў Русіновіч і змоўк.

— Якая я была дурная. Не магу сабе дараваць...— Галя ўсхліпнула, змахнула пальчаткай слязу са шчакі.

Ён маўчаў.

— Чаму не заходзіш? — спытала яна.

Што было адказаць. Сказаць ўсё, што яго мучыла? Ясна і так...

— Усё збіраўся,— схлусіў ён і адчуў, што яна зразумела падман.— Ды вось бачыш...

Галя задумалася, выпусціла яго руку, нейкі час яны ішлі моўчкі.

— А чаму ты нейкі як бы вясёлы? — нібы ачнуўшыся, спытала ў яго Галя.— Няўжо ты прымаеш такую падзею...

Русіновіч не даў ёй закончыць.

— Прымаю, як заканамернасць... Хаця ты з гэтым не згодзішся.

Яму не хацелася заводзіць з ёй спрэчку.

— Не згаджуся...

— Не згаджацца — твая стыхія.

— Ды ўжо ж, у тваім уяўленні я ў сто разоў горшая, чым ёсць.

— А мне ўвесь час здавалася, што ты знарок выстаўляла сябе з горшага боку, а ў душы ты намнога лепшая.

— Ты думаеш гэтым задобрыць мяне? Не выйдзе.

Ён так і не зразумеў,— жартам сказала яна ці сур’ёзна.

— А ты плакала? — спытаў ён.

— Плакала,— адказала яна проста.

Яны дайшлі да інтэрната, у якім яна жыла, пастаялі хвіліну ля пад’езда.

— Дык куды цябе накіравалі? Я чула, што на перыферыю?

— У Баранавіцкую. Паеду настаўнічаць.

— Ты рады?

— А як жа? Пяць год чакаў гэтага моманту...

— Мо напішаш? — з усмешкай спытала яна.

— А ты не адкажаш? Як тады, летам?

Ён глянуў ёй у вочы. Яна схіліла галаву.

— Тады было адно, цяпер другое... Ну, бывай! — Галя стала сур’ёзнай, рашуча падала яму руку.— Як ведаеш...

Яны развіталіся.

Вось так і ідзе жыццё— па кругу ці па спіралі, амаль што паўтараецца, але не зусім, дамешваецца нешта новае, чаго не было раней.

Ён мо яшчэ раз ці два спаткае яе, пагаворыць абы аб чым, каб толькі не маўчаць, а летам ужо будзе дома — адпачываць перад працай у школе. А яна... Яна будзе яшчэ вучыцца... Ды што яна? Яна не для яго — ён вырашыў гэта канчаткова. Нечага толькі стала шкада.

З такімі думкамі ён увайшоў у свой інтэрнат, механічна, па звычцы, глянуў на дошку з ключамі. Ключ ад іх пакоя вісеў. Ён зняў ключ і зазірнуў у скрынку для лістоў. Нічога яму не было, і ён паволі накіраваўся наверх.

Раптам голас дзяжурнай жанчыны спыніў яго.

— Вы не з 77-га пакоя?

— Ага. А што?

— Тут нядаўна прыносілі пошту, ёсць тэлеграма. Я ўзяла пад распіску... Русіновічу.

У грудзях у Русіновіча пахаладзела.

Тэлеграмы ён атрымліваў рэдка, і звычайна былі яны веснікамі нечага нядобрага. Гэты раз ён не чакаў, што здарыцца нешта другое... А мо едзе дадому сястра?..

— Адкуль? — спытаў ён глуха.

— Не ведаю.

Ён узяў склеены бланк, на хаду разарваў яго і бягом пабег па лесвіцы, каб схавацца з вачэй жанчыны. Ён хацеў, каб ніхто не бачыў яго ў тую хвіліну, калі ён прачытае тэлеграму. Аб тым, што там, ён цьмяна здагадваўся, толькі была маленькая кропля надзеі, што гэта яшчэ не тое, чаго ўжо ніколі нельга змяніць ці паправіць.

Толькі на трэцім паверсе ён спыніўся і перавёў дух. Сэрца моцна калацілася ў грудзях.

«З Брэста»,— прачытаў ён надпіс чарнілам пад словам «Тэлеграма».

«Каму»... Яго прозвішча...

«Неадкладна прыязджайце ваш бацька памёр».

У вачах у яго пацямнела. Вось яно, тое страшнае, чаго ён так баяўся.