Студэнты апошняга курса

Хатнія клопаты

У другім паўгоддзі пяцікурснікі ўжо не хадзілі на лекцыі, заняткаў больш не было. Увесь вольны час ішоў на дыпломныя работы. Хто аблюбаваў сабе тэму даўно, а хто выбіраў лягчэйшую, каб было больш матэрыялаў, з якіх можна «садраць», каб менш думаць самому.

У пакоі № 77 адзін Рак сядзеў над тэмай па мове — тэмай, якую ён «распрацоўваў» кожны год у курсавых работах: «Родны склон». Малец і Ярошка не давалі яму жыцця з гэтым склонам, нават парадыравалі пачатак «Новай зямлі», прыстасаваўшы да новых умоў: «Мой родны склон, як ты мне мілы...».

Ярошка і Антановіч пісалі пра паэзію, Малец і Русіновіч — аб прозе. Русіновіч узяў тэму: «Андрэй Лабановіч — прадстаўнік новай беларускай інтэлігенцыі».

У Русіновіча быў свой «стыль» працы. Перш чым узяцца за якую-небудзь тэму, ён чытаў пабочны матэрыял, шукаў тое, што больш-менш блізка падыходзіла да яго тэмы, усё гэта «пераварваў», не робячы ніякіх выпісак і цытат, каб не трапіць у палон чужое схемы, і толькі тады ўжо браўся за работу.

Цяпер ён не вылазіў з бібліятэкі, перачытваў класікаў, штудзіраваў тэму, шукаў падобныя праблемы ў літаратурах другіх народаў. Бракавала толькі часу, а матэрыялу хапала — цэлыя горы.

Русіновіч ужо збіраўся засесці пісаць, як раптам атрымаў пісьмо, што захварэў бацька і яго паклалі ў бальніцу. Прыхапіўшы з сабою кніжку «На ростанях» і тоўсты сшытак, Русіновіч паехаў дадому.

Выязджаў раніцай, яшчэ поначы, і дадому дабраўся — таксама ўжо была ноч. Памясіць снегу давялося нямала, ды яшчэ вецер у вочы.

Але вось і хутар, адзінокі, занесены снегам, з голым невялікім садам, з высокім яварам перад вокнамі хаты.

Першы пачуў яго сабака. Ён спачатку забрахаў як на чужога, а пасля пачаў скавытаць ад радасці і кідацца на ланцугу.

Як толькі Русіновіч падышоў да яго, сабака стаў на заднія лапы, лізнуў яму языком у шчаку. Хлопец выняў з шыняля кавалак хлеба, спецыяльна прыпасенага для гэтай сустрэчы.

Дзверы ў сенях былі адамкнёныя: гэта азначала, што людзі яшчэ не збіраюцца спаць. У цемры ён адразу знайшоў клямку.

Па гэтым можна было пазнаць, што ідзе свой чалавек. Брат і маці стаялі ля парога, чакаючы госця.

— А Грышка мой, а сыночак! — І маці кінулася сыну на шыю.— А я ж думала, што гэта наша Зося. Чуем, сабака забрахаў, пасля сціх, заскавытаў, а тут у сенях чалавек не збіваецца, як у сваіх... Ажно ж ты... Ну, хвала богу, што прыехаў.

Маці пачала завіхацца каля печы, нарэзала на скавараду сала, падпаліла трэскі ў ямцы і паставіла скавараду над агнём.

— От куры не нясуцца,— бедавала яна,— ды і карова яшчэ не ацялілася, дык гаруем патрохі. Бяром малако ў суседзяў. Я яго не ем, хіба во яму, ці як бацька быў дома.

— А што з бацькам? — Гэтае пытанне ўвесь час круцілася ў Русіновіча на языку. Бацька яго быў інвалід другой групы, акрамя ўсяго меў некалькі хвароб, вылечыць якія ў такім узросце не было чаго і думаць.

— З лёгкімі не ў парадку. Пацямненне.— Маці нешта замоўчвала, таіла ад яго.

— Палачкі Коха ў макроце знайшлі,— растлумачыў па ўсіх правілах медыцыны брат.

«Толькі гэтага нам яшчэ не хапала»,— Русіновіч цяжка ўздыхнуў.

Пачалі вячэраць. Маці прынесла з каморкі бутэльку самагонкі.

— Усё хаваю, думаю Зосю сустрэць...

Русіновіч адразу захмялеў. Беднасць і чарната вясковай хаты не так ужо кідалася яму ў вочы, столь не здавалася такой закуранай і нізкай. Ён неяк раптоўна зноў адчуў сябе сынам гэтае хаты, сваім чалавекам, а ўсё тое, чым ён жыў у горадзе, засталося там... Не хаваючы суму, ён сказаў, ківаючы галавою:

— Цяжка нам будзе... Бацька і так ледзь клевае, а тут яшчэ гэта хвароба.— Памаўчаў трохі, спытаў: — А што Зося? — Русіновіч ведаў, што маці цешыць сябе надзеяй — дачка хутка вернецца.

Маці зірнула на сына як бы з падазронасцю, нібы пераконвалася, сур’ёзна ён пытае ці не. Але сын не збіраўся жартаваць, і яна, паклаўшы рукі на прыпол і пазіраючы недзе ўдаль, як бы чытаючы той далёкі лёс, сказала:

— Я ўсё думаю, што з дня на дзень павінна прыехаць... Яна ж хворая. Няўжо яе не адпусцяць? Ты ж пісаў нейкія паперы ў Маскву, і яна сама пісала. Няўжо там не людзі сядзяць, што хворага чалавека будуць трымаць? Які ж з яе работнік?

— Што ж, будзем чакаць. Хоць не так гэта хутка робіцца, як нам часам хацелася б.

Маці заплакала.

— ...Ох, дзеці, дзеці, колькі з вамі клопату бацькам! І да самае магілы так будзе.— Маці выцерла слёзы ражком фартуха, пасля зірнула на сына і спытала нясмела: — А як жа ты, сынок, жывеш? Мо ажаніўся ўжо, ды нам не кажаш?

Сын апусціў вочы.

— Ёсць у мяне адна дзяўчына, не буду таіць. Але што толку? Мусіць, у нас з ёю нічога не выйдзе...

— Што ты кажаш? — здзівілася маці.— А хто ж каго не хоча?

Сын усміхнуўся.

— Не хоча... Цяжка сказаць, хто каго не хоча. Але адно мне ясна: мы розныя людзі. Тое, што падабаецца мне, не падабаецца ёй, тое, што ёй да спадобы, мне праціўна. Мы часта спрачаемся, сварымся... Характары розныя, розныя погляды...

Маці слухала і недаверліва круціла галавою.

— Ты ўсё пра нейкія характары гаворыш. Некалі мы іх не ведалі, і мо лепш было. Абое вы вучоныя, ужэ нек паладзілі б, каб хацелі. Ты ж мо не такі, як твой бацька, умееш і пагаварыць, і ведаеш, як сябе па-гарадскому паводзіць, гэтулькі правучыўшыся. Глядзі, сынок, як добрая дзяўчына, то не цурайся яе, не абыходзь. Ці мо ты хочаш ашукаць яе, насмяяцца? Божа цябе барані ад такога граху. Глядзі!

Маці з пяшчотнай і клапатлівай раптам зрабілася суровай і жорсткай.

Каб не малодшы брат, мо і сказаў бы Русіновіч пра тое, што паклала мяжу паміж ім і Галяй. Хоць... Ён добра ведаў сваю маці. Яна асудзіла б яго, яна стала б на Галін бок, хоць і не ведала яе. Жанчына абараняе жанчыну...

— Не, мама, я не збіраюся яе ашукваць... Ды яна і не такая, што дасць сябе ў крыўду... Проста мы трохі чужыя людзі, яна часам не разумее мяне, я — яе. І мо таму, што яна расла зусім у другіх умовах, намнога лепшых, не бачыла гора... Ведаеце, адзін наш студэнт ажаніўся, узяў сабе жонку. Ён вясковы хлопец, просты, шчыры. Павёз яе да сваіх бацькоў. Яна прыехала, апранутая з іголачкі, у чорных пальчатках да локцяў, размаляваная, на высокіх корках, у чорных акулярах, паглядзела, як яны жывуць, закапыліла губы і сказала: «Ваня, збірайся, я тут не магу, тут, відаць, ёсць блохі».

Ну, і паехала. Як тады было тым бацькам? А яму самому? Праўда, я не думаю, што мая... знаёмая такая самая. Але ўсё можа быць...

Маці спахмурнела, задумалася, а пасля зноў ускінула вочы на старэйшага сына, пачала гаварыць — няйначай тое, што даўно накіпела:

— Ты, сынок, расказваеш, але, мусіць, не ўсё, нешта тоіш ад нас... Усе вы такія... Зося ўсё таілася ад нас, ніколі не гаварыла пра свае сакрэты. Усё сакрэты ды сакрэты. Сакрэты да дабра не даводзяць. Глядзі!.. І малы ад вас вучыцца... Прыйдзе са школы — слова не скажа, як яму там было. Ці яго лаюць, ці хваляць — мы не ведаем. А як ужэ што прыпрэ, улезеце куды па вушы, тады да бацькоў: памагайце, ратуйце. А каб вы адразу падзяліліся, сказалі, параіліся — мо і не было б ніякай бяды, мо ўдалося б абмінуць гора... Разумнымі вельмі сябе лічыце.

Маці гаварыла праўду. Русіновіч абапёрся падбародкам на руку, утаропіўся ў стол і маўчаў.

Спаць ляглі позна. Ад гарэлкі і ад усіх гэтых размоў у Русіновіча трашчала галава, душа была не на месцы. Ён доўга не мог заснуць.

...Пасля пайшлі дні за днямі. Брат хадзіў у школу, маці тупала ля гаспадаркі; натупаўшыся, лезла на чарэн пагрэцца і задрамаць якую гадзіну, а Русіновіч, забраўшыся ў чыстую палову хаты, пісаў сваю дыпломную.

Было холадна, ён апранаў бацькаў паўшубак, цёплы і лёгкі, хадзіў па хаце з кута ў кут, шукаў якую-небудзь фразу ці думку, пасля, запісаўшы яе стоячы, прыгнуўшыся над сталом, хадзіў зноў. Думка за думкай, сказ за сказам лажыліся на паперу. Калі стамляўся, работа ішла тужэй. Тады ён выходзіў на двор, браў вялізную драўляную лапату, якой некалі садзілі хлеб у печ, і расчышчаў снег ля хлява і ля студні, бо замяло здорава, як і кожны год. А то браўся рэзаць сечку. Сячкарня была яшчэ дзедава, старая, але спраўная. З малых год на махавым вялізным коле ён чытаў пукатыя лацінскія літары: «Роlапd Вrасіа Szаріrо». Калісьці ён разумеў толькі адно слова: браця — браты.

Яшчэ ён любіў калоць дровы. Тут было над чым пагрэцца, размяць адвучаныя ад працы мускулы.

Ухадзіўся з дровамі — папраўляў загарадзь у хляве, паіў карову, раўнаваў гной. Спачатку, як толькі прыехаў, работы, здаецца, не было відаць, а пасля яна нібы сама лезла на вочы: то тое, то гэта, і ўсё патрэбна зрабіць, хоць у хаце і лічыліся два мужчыны. Але што з іх узяць: адзін малы, другі стары, хворы. А свежаму воку лепш відаць. Матцы было лягчэй, брату таксама, ды і часу для работы Русіновічу хапала, бо хадзіць нікуды не хацелася. Паміма волі ён аддаляўся ад тых людзей, сярод якіх некалі рос. Былыя школьныя сябры, цяпер занятыя сваімі справамі, рэдка ўспаміналі пра яго, як і ён пра іх. У кожнага цяпер былі свае клопаты. Часамі, задумаўшыся, ён шкадаваў, што тое, чым жыў нядаўна, гадоў пяць назад, на вачах робіцца мінулым, старыя сцежкі зарастаюць травою, мяняюцца яго інтарэсы, на месца старых, здавалася, да смерці верных сяброў, з’яўляліся другія, бо, як ён пачаў цяпер разумець, сябра той, з кім ты робіш нейкую агульную справу. А хутка, ой як хутка, увесь уладкаваны за пяць гадоў парадак рассыплецца зноў, чакае гэтулькі новага і нязведанага...

Бацька выпісаўся з бальніцы праз тыдні два. У калгасе Русіновіч узяў фурманку і паехаў у Клецак, каб забраць бацьку дадому.

Бацька пастарэў, згорбіўся, пасівелі яго валасы, хоць лысіны не было відаць. У піжаме і тапачках на босую нагу ён выйшаў з палаты, за руку павітаўся з сынам. І калі той памкнуўся пацалаваць бацьку, стары падставіў шчаку. На вачах у яго бліснулі слёзы. У сына таксама заныла сэрца.

Дадому бацька вяртаўся ўсяго на некалькі дзён, а пасля павінен быў ехаць у шпіталь інвалідаў вайны ажно ў Брэст.

Па дарозе разгаварыліся. Бацька не мог нарадавацца, што сын хутка скончыць вучобу і мо ўжо сам стане памагаць бацькам, а на благі канец хоць не будзе цягнуць з гаспадаркі. Засмучала яго толькі дачка, якая недзе цяпер расплачваецца за сваю легкадумнасць і несур’ёзнасць, можа, не раз успамінае бацькоў. Лаяў ён Зосю за яе работу, за тое, што не слухала яго, давярала людзям, якім нельга давяраць на капейку, пускала іх за прылавак; што вадзіла кампанію з ненадзейнымі людзьмі, пазычала ім чужыя грошы; што грызлася ўвесь час са старшынёю сельпо і ў вочы называла яго злодзеем... Усё гэта было справядліва, таму яшчэ цяжэй рабілася на душы ў сына.

І ўсё гэта каменем ляжала ўжо трэці год на бацькавай душы.

Праз тры тыдні Русіновіч павёз бацьку на станцыю ў Жарабковічы.

Усю дарогу бацька і сын гаварылі пра розныя дробязі, і ўжо калі пад’язджалі да раз’езда, бацька адкашляўся і глухім голасам, у якім чулася хваляванне, пачаў:

— Глядзі, сыне... Мо мы болей не ўбачымся... Не перабівай толькі! Мы, мужчыны, павінны смела глядзець праўдзе ў вочы... Я мала вас шкадаваў, мала песціў, многа крычаў і біў, не глядзеў і матку... У бальніцы часу вольнага многа, ляжыш, думаеш. Часам слёзы глытаеш, як паглядзіш на ўсё збоку. Цяжка, без прасвету прайшло маё жыццё. З малых год сірата, пасля мачаха; падрос — пасвіў кароў у чужых людзей, потым пайшоў парабкаваць. А аддзяліўся ад бацькі — два гектары зямлі, адзін пясок і камень. Ажаніўся, жылі ў падсуседзях, пакуль хатку зляпілі. Тут вы паявіліся, клопату пабольшала, зноў біўся як рыба аб лёд. А там вайна ўсё перавярнула, мне здароўе адняла... Цяпер вы падраслі, думаў, усіх выведу ў людзі, ажно бачыш, як вывеў. Турма, прападзі яна пропадам... Адзін ты мая надзея. Глядзі, сынку, не спатыкніся, з людзьмі вельмі не напрыкрайся. Людзей многа зайздросных, могуць утапіць у лыжцы вады. Ужо як нам цяжка ні даводзілася, а ёсць людзі, што кажуць,— бач, Русіновічы лёгкага хлеба шукаюць, у калгас не хочуць хадзіць: дачка падалася ў прадаўцы, хлопцы ў навуку. А чаму другому не ісці ў навуку? Усё ёсць, толькі вучыся. А не хочуць! А ты што меў? Хадзіў галодны-халодны за дзесяць вёрст, а вучыўся. Без гадзінніка, за пеўнем уставаў, а ішоў, бо хацеў вырвацца з балота, нешта лепшае мець... Памятай заўсёды, хто твае бацькі, не забывай, што ты мужык-беларус, хоць і навуку маеш. Памагай усім, хто слабейшы, хто можа прапасці, калі яму не падасі ў час рукі. Не забывай, што цябе выручалі таварышы, памагалі ў цяжкую гадзіну... Яшчэ што? Не выракайся сваіх: маці глядзі, мо ажэнішся, то будзе тваіх дзетак даглядаць. Зосю не кідай... Хлопцу хоць трохі памажы выбіцца ў людзі... А я ўжо скора...

Гэта было падобна на апошні наказ. Сэрца малодшага Русіновіча разрывалася на кавалкі.

— Тата, што вы гаворыце! — закрычаў ён.— Я не хачу слухаць! Вы яшчэ паправіцеся... Дарэмна вы ўбілі сабе ў галаву! Так няможна! Што вы! Я не маю права быць шчаслівы адзін... Толькі разам з вамі... Бо вы дзялілі апошні кавалак хлеба на роўныя часткі... І цяпер яшчэ дзеліце!

— Ну добра... Супакойся,— змірыўся бацька.— Але запомні, што я сказаў. Мо болей часу не будзе...

Яны развіталіся цёпла і шчыра, як ніколі. Абодва ледзьве стрымаліся, каб не заплакаць.

— Пісьмы пішы, сынок! — крыкнуў ужо з падножкі бацька.

— І вы пішыце!

— Добра... Шчасліва табе закончыць навуку!

Бацька памахаў рукою, пасля выцер вочы.

Русіновіч прабыў дома яшчэ тыдзень. Ён не вылазіў з хаты, усё хадзіў з кута ў кут, пісаў. Праўда, заставался многа шурпатых ці недакладных мясцін, над якімі давядзецца яшчэ падумаць. Каб яшчэ тыдзень, дык і скончыў бы дыпломную, але атрымаў ліст з Мінска. Пісаў Ярошка. Русіновіч чытаў і смяяўся — Ярошка нібы вось тут стаяў перад ім і гаварыў у сваім жартоўна-сур’ёзным стылі:

«Здароў, Стары!

Даўно мы ўжо цябе не бачылі ў шэрагах нашай браціі. У мяне запала ў галаву такая на першы погляд недарэчная думка, а на самай справе, відаць, справядлівая, што ты ўжо забыўся, хто ты і што ты. Калі так, то я, грэшны, як стараста 77-га пакоя (месца твайго пастаяннага пражывання) і як два старасты пятага курса беларускага аддзялення філалагічнага факультэта БДУ (законны стараста Антановіч, як і ты, адседжваецца дома, у Слоніме, і я яму таксама павінен пісаць!) асмелюся асцярожна намякнуць, што ты ў сучасны момант усяго толькі бедны студэнт. Ты, можа, як за выратавальную сцяну, кінешся за сваю дыпломную,— маўляў, дзень і ноч працую, не перашкаджайце.

Ведаем мы цябе! Недзе там, можа, ужо ўнадзіўся да якой-небудзь Марусі, а тут гэтая самая Галя Мальцу не дае жыць — дзе падзелі Старога?

З гэтага ўсяго вынікае той просты, а праўдзівей, глыбакадумны вывад, што табе пара нас узрадаваць сваёй прысутнасцю на запыленым і адзінокім тваім ложку, што прытуліўся ў рагу 77-га пакоя, пацешыць нас сваімі гвардзейскімі вусамі (прашу не чапляцца да стылю — стыль самабытны, арыгінальны і, безумоўна, вышэй усякай крытыкі).

Але гэта яшчэ не ўсё. Самае галоўнае тое, што на тым тыдні павінна быць размеркаванне на работу, а гэта, як табе вядома, адзін з адказнейшых момантаў у жыцці нашага брата студэнта. Дарэчы, ён, гэты момант, як і нараджэнне ці смерць, бывае ўсяго толькі адзін раз!

Адсюль яшчэ адзін вывад: пажыў ты добра на лоне прыроды, папарыў старыя косці на бацькавай печы (даслоўны выраз Мальца). Дык пачуй жа мой далёкі голас —

Досыць спаць, стары хрэн,

Ужо вясна на дварэ...

З-за недахопу паэтычнага таленту працягваю прозай: злазь з печы, гайда ў Мінск!

Шчаслівай дарогі!

Твой Ярошка.

Р. S. Не забудзь прыхапіць паўкварты сялянскага напітку аки возмещение убытков (мзда) , нанесенных мне вышэйпрыведзеным пасланнем (у сэнсе эканамічным— папера, канверт, марка, чарніла; у сэнсе часу — 15 хвілін; у сэнсе духоўным — энергія мазгоў маіх). Што няясна — высветлім, зазірнуўшы ў бутэльку, якую ты прывязеш».