Студэнты апошняга курса

«Куды, на якую планету?..»

У прыёмнай рэктара, у калідоры ля дзвярэй — шум, гул, тупат ног, шэпты, выкрыкі.

Каля сотні студэнтаў сабралася тут — і кожны ўсхваляваны, кожны думае, што вось хутка яго выклічуць у камісію па размеркаванні на працу.

Чаго толькі не перадумае студэнт у такія хвіліны! Застацца ў Мінску? Ой, цяжка! Куды паехаць? Дзе лепш? Дзе цяжэй? Ці мо зрабіць так, як той студэнт з анекдота. У яго спыталі: «Куды хочаце паехаць?» А ён з пыхай адказвае: «Куды камісія пашле!» Добра, кажа камісія, едзьце ў Палескую вобласць. «Не, туды не хачу»,— адказвае смелы заяц.

Як і заўсёды, у Мінску пакідалі мала. Тут і так хапала настаўнікаў, а ў вёсцы з дыпломамі былі лічаныя людзі.

— Антановіч! — аб’явіла сакратарка, падфарбаваная, даволі бляклая маладая асоба.

Антановіч, узбуджаны, вясёлы, набраўшы поўныя грудзі паветра, нібы збіраўся скочыць у халодную ваду, нырнуў у прачыненыя дзверы. На момант стала ціха, усе прыслухоўваліся да галасоў за дзвярыма, але дарэмна — праз шчыльна абабітыя дзверы не далятала ніводнага гуку.

Пасля зноў загуло, як у вуллі: студэнты зашумелі, заспрачаліся.

Колькі прайшло часу — невядома, але здаецца, зусім мала, як дзверы зноў адчыніліся і паказаўся ўвесь мокры, расчырванелы Антановіч і неяк вінавата, з няпэўнай усмешкай на твары сказаў:

— У аспірантуру.

Шум узняўся страшэнны.

— Віншуем!

— О-о-о, глядзі ты!

— Малайчына, Ігар, ты гэтага заслужыў!

— Даеш навуку!

Антановіч стаяў пад градам рэплік і толькі азіраўся, нібы хацеў знайсці зацішнае месца, каб не быць у цэнтры ўвагі. У яго было такое пачуццё, нібы ён прысвоіў сабе тое, што па праву належала некаму другому.

Мальца накіравалі ў Гродзенскую вобласць. Сенсацыяй стала тое, што Рак, як і Антановіч, трапіў у аспірантуру — па мове. Яму не кідалі такіх рэплік, як Антановічу, а кожны думаў, відаць, сам сабе: «Ну, цяпер навука рушыць сямімільнымі крокамі!..»

Дзяўчаты выходзілі з прыёмнай то радасныя, кідаліся цалавацца і смяяліся ад шчасця, то часам са слязамі на вачах, а то і з рыданнямі.

«Чаго плакаць? — здзіўляўся Русіновіч.— Без работы ж нікога не пакідаюць».

Яго выклікалі недзе ў сярэдзіне, калі палова курса была ўжо размеркавана.

Ён увайшоў з робленай смеласцю, абвёў вачыма камісію, але ад хвалявання нікога не бачыў — плавалі перад вачыма сілуэты людзей, і толькі.

Яму прапанавалі сесці, для гэтага было крэсла перад доўгім сталом камісіі.

Камісію ўзначальваў прарэктар па навучальнай частцы Сарока. Перад ім ляжалі нейкія паперы, у якія ён заглядваў. Ён і пачаў задаваць пытанні па біяграфіі. Але якая ў Русіновіча біяграфія?

— Калі ўступілі ў камсамол?

— У сорак чацвёртым годзе.

— Дзе былі ў час акупацыі?

— Дома, пры бацьках.

— Колькі вам было год?

— Пачалася вайна — трынаццаць...

— А бацька дзе быў?

— У час акупацыі? Дома... Пасля вызвалення — у арміі.

— А дзе цяпер?

— Цяпер у шпіталі інвалідаў вайны ў Брэсце.

— Што, ён вайсковы?

— Не, ён інвалід вайны другой групы.

— Зразумела. Я загледзеўся на ваш кіцель. Што гэта — любоў да вайсковай формы?

Русіновіч густа пачырванеў.

— Гэта... беднасць.

Тут голас падаў нехта з камісіі — Русіновіч расплыўчатым позіркам ледзь улоўліваў яго няясныя абрысы.

— А з блізкіх, са сваякоў — ніхто не супрацоўнічаў з акупантамі?

Гэта ўжо пачынала злаваць Русіновіча.

— Ніхто,— суха адказаў ён.— Наадварот, на фронце і ў партызанах загінула пяць маіх дзядзькоў — толькі з матчынага роду.

— Зразумела,— буркнуў той, што пытаўся.

— Яшчэ якія пытанні? — звярнуўся да ўсіх прарэктар.

Пытанняў больш не было.

Русіновічу здалося, што прайшла цэлая гадзіна, пакуль яго распытваюць невядома аб чым, а пра галоўнае — ні слова.

Але вось, здаецца, доўгая уверцюра скончылася. Прарэктар яшчэ раз перагартаў асабістую справу, прабег вачыма нейкую паперу, што ляжала справа ад яго, пашаптаўся са сваім суседам, мажным брытагаловым мужчынам з чорнымі калматымі бровамі і вялізным носам, пасля неяк нязвыкла ветліва звярнуўся да Русіновіча :

— Вы даруйце, Рыгор Мікалаевіч, але я хачу папрасіць вас выйсці на адну хвіліну... Толькі на адну хвілінку.

Русіновіч неяк механічна ўскочыў на ногі. Яму стала раптам горача.

— Калі ласка, я выйду.— І ён няўпэўненым крокам накіраваўся да дзвярэй. За яго плячыма панавала маўчанне.

У прыёмнай яго сустрэлі крыкам:

— Што цябе так марынавалі?

— Куды піхнулі? На якую планету?

— Ці давалі выбіраць?

— Чаго ты такі — нібы пакрыўджаны?

Яму не давалі раскрыць рота.

— Цішэй, дайце чалавеку сказаць слова!

Русіновіч не ведаў нават, што сказаць.

— Мяне выгналі.

— Што ты вярзеш? Ты выйшаў падумаць?

— Не, я выйшаў, а яны думаюць.

— Гавары толкам, Стары! — закрычаў Ярошка.

— Цішэй, дайце ім падумаць,— супакоіў усіх Русіновіч.— У іх важная нарада, яны не ведаюць, куды мяне піхнуць.

— Праўда? А што яны распытвалі?

— Пераважна па біяграфіі.

— Пра акупацыю? Ці вучыўся пры немцах?

Русіновіч не паспеў адказаць. Яго паклікалі ў камісію.

Адчыніў дзверы і пачуў абрывак фразы:

— ...не ананімная, а ёсць подпіс.

Да яго нібы нешта пачало даходзіць, але не было часу думаць, бо зноў запрасілі сесці і гэтак жа сама ветліва, як і першы раз, звяртаючыся па імені і імені па бацьку, прарэктар сказаў, што яму, Русіновічу, ёсць магчымасць выбіраць: Баранавіцкую ці Маладзечанскую, паколькі ён сам з былой Заходняй.

Для Русіновіча не мела ніякага значэння, усходняя ці заходняя, Баранавіцкая ці Маладзечанская, але ўсё-такі ён быў патрыётам свае вобласці, і таму без ваганняў назваў Баранавіцкую, нават той раён, у якім нарадзіўся.

— Распішыцеся.— І прарэктар паклаў перад ім тоўсты канцылярскі журнал.

Русіновіч распісаўся, як заўсёды, невыразна, нервова, устаў са свайго крэсла, азірнуўся. Яму здалося, што ўсе адводзяць ад яго вочы.

— Можна ісці? — спытаў ён у прарэктара.

— Калі ласка, вы свабодны,— адказаў той, гледзячы ў стол.

...Чаго яшчэ трэба Русіновічу? Мара яго збылася — ён едзе ў вёску, нават у свой родны раён. Трэба радавацца — і толькі. А вось жа не!

Пасля нервовага напружання, якое забрала ўсе яго душэўныя сілы, ён спакойна, нават аж занадта спакойна для свае флегматычнасці, адказваў на новы град запытанняў :

— Не, не ў Мінску... У Баранавіцкую вобласць... У свой раён. Не каюся, чаго? Гэта самае лепшае, што можна прыдумаць... Чаму так хутка? Я не спрачаўся. Паставіў подпіс — і ўсё гатова. Зайздросьце. Прыязджайце ў госці...

Жарт не выходзіў, Русіновіч быў кіслы. У душы стала пуста, стомленасць адолела ўсё цела, хацелася ўпасці вось на гэтую падлогу і заплюшчыць вочы.

— Што з табою? — Малец страсянуў яго за плячо.

— А, глупства!..

Яны выйшлі на калідор, прайшліся.

— Дай закурыць,— папрасіў Русіновіч.— Нейкая тупасць, сам сабе станаўлюся чужы.

— Нічога, пройдзе... Я таксама страшэнна стомлены. Ну, ці рады ты?

— Цяжка сказаць. Усё перамяшалася. Хацелася б, каб ехаць усім разам, тады нічога не страшна.

— Чаго захацеў! Не, брат, цяпер нашы дарожкі разыдуцца, як у моры караблі. Як пісаў наш Антановіч:

То была адна дарога,

А цяпер іх многа-многа.

Шкада расставацца, гэта праўда. Студэнцкая дружба самая моцная, але і яна канчаецца.

— Хопіць, браце, што ты запеў пра ростань? Яшчэ наперадзе многа часу. Галоўнае — вытрымаць дзяржаўныя экзамены.

— І гэта праўда. Хадзем, можа, там ужо Ярошка праскочыў. Цікава, куды ён трапіць. Па-мойму, у аспірантуру. Усе годы ішоў на «выдатна», галава варыць! Як ты лічыш?

— I я так думаю. Калі Рак пайшоў у навуку, то Ярошку сам бог судзіў.

— Але, але, Рак у навуку ідзе. Браточкі! Гэта ж хадзячая цытата, у яго ні адной думкі свае няма!

Ярошку яны знайшлі на калідоры.

— Ну, бывайце, я з вамі не знаёмы,— пажартаваў ён.— Еду ў Палессе, па коласаўскіх мясцінах. Лабановіч-сэкундо. Ясна вам? Ці не пра мяне пісаў Антановіч:

Глуш, балота, бездарожжа —

Ён уздымецца адважна,

І свае ўсе сілы ўложыць

Ён у гэта падарожжа.

— Кінь ты гэтую браваду,— асек яго Малец.— Хоць раз пабудзь сам сабою.

— А што? — насцярожыўся Ярошка.

— Дзе Антановіч, Рак? Трэба сабрацца ўсім, адзначыць гэтую хвіліну.