Студэнты апошняга курса

На возеры

Спатканне было прызначана на дзве гадзіны дня, у прывакзальным скверыку. Адсюль яны трамваем паедуць на возера. Лета... Такое гарачае лета...

Русіновіч прыйшоў на ўмоўленае месца раней — ён ніколі не любіў пазніцца.

Прывакзальны сквер у любы час дня — што вулей. Усе лаўкі забіты людзьмі з клункамі і чамаданамі, тут поўна неспакойных і мітуслівых пасажыраў. Проста на зямлі, на траве размясцілася група інвалідаў. Адны дрэмлюць на клунках, другія нешта спрачаюцца. Ёсць сярод іх і некалькі жанчын. Усе разагрэтыя сонцам, загарэлыя да чарнаты, відаць, падпіўшы, бо жэсты рэзкія, парывістыя, а гутарка вясёлая, крыклівая. Побач ляжаць мыліцы, адшпіленыя пратэзы.

Жанчына з мыліцамі, без нагі... О божа! Можна змірыцца з лёсам мужчыны — ён часта вяртаўся з войнаў то без нагі, то без рукі, то зусім знявечаны, але жанчына!.. Маці! Гэта ніяк не ўкладвалася ў галаве. Вось яна, гэтая тонкая, далікатная, звышчулая істота — жанчына, якая створана прыродай для самай высокай, самай святой і пачэснай місіі — радзіць і гадаваць дзяцей, працягваць на зямлі жыццё,— яна сёння інвалід... Хто за гэта адкажа? Хто?..

— Грыша! Ачніся! — чуецца голас. Гэта Галя. Яна стаіць ля лаўкі.

Русіновіч нейкі момант няўцямна глядзіць на яе, потым нехаця ўстае і бярэ яе пад руку. Яна вызваляе руку.

— Не трэба, прашу цябе. Тут гэтулькі народу...

— Яшчэ хто ўбачыць... Праўда? — падколвае яе Русіновіч.— Будуць смяяцца, данясуць рэктару, што яго студэнты дазваляюць сабе такія вольнасці...

— Ты не дасціпны, гэта ты сам ведаеш. Таму з табою мне часам сумна...

— Дзякую за шчырасць... Што я магу зрабіць? Курсаў, такіх пакуль што няма, і я не ведаю, як будзе далей.

— Курсы не памогуць, дасціпным трэба радзіцца.

— Пэўна ж, спярша радзіцца, а пасля вучыцца. Аднак жывуць на зямлі і маўчуны. І апошніх болей. Куды ім падзецца?

— Куды хочуць. Але я іх не люблю. Мне падабаюцца такія, як артыст Алейнікаў... Ну, яшчэ як Марк Бернэс ці хоць бы Кручкоў.

Русіновіч памаўчаў, пасля сказаў праз зубы:

— Мяне якраз цікавіць адваротнае смеху.

— Што?

— Плач.

— Вось як?..

Яны селі ў трамвай. Народу было многа, яны ледзь уціснуліся. Потым плынь занесла іх наперад, яны сталі ля пярэдніх дзвярэй адно пры адным, трымаючыся за парэнчы. Рукі іх датыкаліся, і Галя ўвесь час адсоўвала сваю руку ад яго, а ён знарок пасоўваў сваю. Галя тады сярдзіта зіркала на яго вачыма, моршчыла носік і нямоцна біла яго па руцэ.

Урэшце яны выходзяць з трамвая і моўчкі ідуць праз старыя запушчаныя могілкі да возера.

— Ты бачыла інвалідаў у скверыку пры вакзале? — пытае Русіновіч і асцярожна бярэ Галю за локаць.

— Ай, лепш не трэба аб гэтым...

— Чаму?

— Страчаныя людзі!

Русіновіч не мог пагадзіцца з ёю, але не хацеў і спрачацца, трохі памаўчаў. Аднак думкі не пераключаліся на другое.

— Дарэмна ты так лічыш,— нібы спрачаючыся ўжо не з Галяй, а з самім сабою, загаварыў Русіновіч.— Ты ведаеш, што на нашым факультэце вучыцца хлопец, у якога няма нагі і абедзвюх рук? Ён журналіст, піша сам, усё робіць сам. А каб ты бачыла, які ён чысты, паголены, акуратны — не паверыш, што ён калека. І заўсёды вясёлы.

— Не веру я ў такі цуд,— стаяла на сваім Галя.

— Які ж гэта цуд, калі гэта рэальнасць?

— Усё роўна. Ты мяне не пераканаеш.

Яны перайшлі плаціну, кіруючы на лодачную станцыю. Давялося выстаяць доўгую чаргу — у пагодлівыя дні лодкі былі нарасхват. Галя пачынала нервавацца.

Сонца паліла, і клікала да сябе вада халадком, а тут трэба было стаяць. Урэшце Русіновіч аддаў свой пашпарт, атрымаў квіток, пайшоў браць лодку.

Яны селі. Русіновіч адагнаў лодку ад прыстані на вольнае месца.

— Ты не верыш у прыкметы? Глядзі, чортаў тузін.

— Я нават не заўважыла,— абыякава сказала дзяўчына, аднак нахілілася і паглядзела на борт, дзе красавалася лічба.— Думаю, шторму на моры не будзе і нам нічога не пагражае?

— Хто яго ведае... Бура бывае і ў шклянцы вады,— задумліва адказаў Русіновіч.

— А ты баішся?

— Такіх, што ў шклянцы,— як баюся, але не люблю. Але давай лепш загараць,— сказаў Русіновіч.

У чырвоным яркім купальніку Галя стала яшчэ больш прывабнай. Рукі ў яе былі поўныя, гладкія, як точаныя, загарэлыя, моцнае цела з тонкаю далікатнаю скурай, гарэзліва тырчалі пад купальнікам і трывожылі вострыя грудзі.

— Гэты купальнік табе да твару.

— Што ж, буду часцей у ім хадзіць.

— Я не буду пярэчыць, калі ласка! Толькі нас аштрафуюць.

— Ты будзеш расплачвацца.

— Толькі невядома чым...

Галя сядзела насупраць яго, на карме, пазірала па баках, жмурыла свае цёмна-шэрыя вочы, нібы каго шукала. Гэты занятак ёй хутка, відаць, надакучыў, і яна сказала Русіновічу:

— Дай я сяду за вёслы. У цябе яны не так ходзяць.

Яны памяняліся месцамі: лодка гайданулася, Галя ўскрыкнула, а Русіновіч супакоіў:

— Не бойся, тут блізка да дна.

Вёсламі яна працавала добра, стан яе то пружыніста выпростваўся, падаючыся назад, то нахіляўся да ног, пасылаючы вёслы назад; твар яе расчырванеўся, валасы лезлі на вочы, і яна адкідала іх кароткім рэзкім узмахам галавы.

— Ты вяслуеш, як рыбачка,— пахваліў яе Русіновіч.

— А што, я рыбачка... Вырасла на Сожы, калісьці з бацькам любіла рыбу лавіць...

— А я рос далёка ад вады. Таму і плаваю, як сякера. А ты як? Перамахнеш наша возера?

Галя паглядзела на левы бераг, потым на правы.

— Калі б сказалі, што на тым беразе мяне чакае шчасце, пераплыла б...

— Якое шчасце?

— Шчасце ў кожнага сваё...

Іх лодку загайдала на хвалях: міма велічна праплыў, як лятучы галандзец, баркас пад блакітным клінам ветразя. Галя паклала вёслы, твар яе стаў летуценны і прыгожы. Яна пачала дэкламаваць:

Белеет парус одинокий

В тумане моря голубом,

Что ищет он в стране далёкой,

Что кинул он в краю родном?

І нечым такім нязвычным павеяла ад гэтых яе слоў на Русіновіча, што яму раптам захацелася перавярнуць свет, здзівіць усіх нейкім нечуваным-нябачаным подзвігам, парушыць гэтае звычайнае будзённае цячэнне часу, што быў як вада ў гэтым амаль што стаячым штучным возеры, зрабіць нешта такое, каб Галя сказала: «Ты — мой адзіны, мой любы, ты самы смелы, самы лепшы, самы... самы...»

— Пусці мяне за вёслы,— з прыхаваным жарам сказаў Русіновіч Галі.— І моцна трымайся.

Яны зноў памяняліся месцамі, стоячы і трымаючыся за рукі, размінуліся, лодка няўстойліва гайдалася на вадзе, гатовая зачарпнуць то левым, то правым бортам.

Русіновіч сеў на лаўку, моцна ўпёрся нагамі ў перакладзіну на дне, папляваў у далоні, як некалі, перш чым узяць у рукі сякеру ці цэп.

Тонка скрыпелі ўключыны, лодка рыўкамі ляцела наперад, а Русіновіч, налягаючы з усяе сілы на вёслы, усё гнаў і гнаў па роўнай, піўнога колеру рачной гладзі, толькі азіраўся назад, каб не ўрэзацца ў сустрэчную лодку, часам на момант парушаў рытм, заграбаў адным — правым ці левым вяслом, пакуль абмінаў перашкоду. Яны хутка пайшлі супраць слабага на шырокім полі цячэння, міма берагоў, аблепленых голымі людзьмі, лодак і купальшчыкаў, што ўспеньвалі ваду, міма прыбярэжных кустоў і астравоў.

Русла ракі пачало звужацца; раздвойвацца на рукавы, то вузкія, то шырокія, зарослыя чаротам і водарасцямі, па якіх лодка ледзь паўзла, шаруючы днішчам, як па гразі, а на вёслы набіралася гэтулькі раслін, што іх цяжка было выцягнуць з вады. Але Русіновіч не зважаў ні на што. Валасы яго растрапаліся і падалі на мокры лоб, твар расчырванеўся, а мускулы рук і грудзей нібы ўспухлі. З непрывычкі пачыналі пячы далоні, пабольвала трохі спіна, але Русіновіч не хацеў здавацца. Няхай яна пабачыць, што хоць ён і сухаземны чалавек, вырас на сушы і ў лодцы сядзіць усяго мо які пяты раз, аднак і ён умее веславаць не горш за яе, рыбачку...

— Ах, які ты нязграбны!

Гэты ўскрык нібы абудзіў Русіновіча.

— Што такое?

— Ты абліў мяне ўсю. Глядзі! Хто так вяслуе?

— Прабач... Вада чыстая...

— Калі чыстая, дык можна аблівацца? — Яна ледзь не плакала.

Апошнія прыбярэжныя хаты прапалі з воч, рака павярнула рэзка на поўдзень, пасля на захад, а ён усё налягаў і налягаў на вёслы...

Лодка ішла проста на нізкі, зарослы высокаю травою востраў. Русіновіч падняў вёслы, лодка стукнулася носам у мяккі бераг і стала.

— Высадзімся на бязлюдны востраў.

— Ты ўпэўнен, што ён бязлюдны? А мо тут людаеды?

Русіновічу здалося, што злосць яе прайшла. Ён падаў Галі руку, вывеў на бераг.

— Зараз праверым...

— Не шкодзіла б толькі, каб тут быў буфет.

— Буфет — раскоша для студэнтаў,— сказаў Русіновіч, а сам ужо думаў: сапраўды, неяк не па-людску выходзіць — ён нават не здагадаўся купіць дзяўчыне якіх-небудзь цукерак.

— Будзем купацца ці не? — спытаў ён у Галі.

— Я не хачу. Вада халодная,— адмовілася Галя.

Русіновіч выцягнуў ледзь не да палавіны лодку з вады, паклаў вёслы ў траву і з разгону бухнуўся ў раку. Тут было глыбока, вада апякла цела крынічным холадам. Ён узмахнуў рукамі, выплыў наверх, працёр вочы, азірнуўся. Галі не было відаць. Тады ён сваім павольным і нязграбным стылем паплыў да процілеглага берага, далей ад вострава, і хутка адчуў, што тут стала плытчэй — вада была зусім цёплая. Ён аддыхаўся, расцёр ногі, якія пачала зводзіць сутарга, скіраваў да вострава.

Лодка была на месцы, а Галя недзе прапала.

— Галя, дзе ты! — крыкнуў Русіновіч.

Яна не адклікалася. Яму стала нават страшна. Ён пабег наўпрост — да другога берага, выбраўся на невялічкі грудок, дзе трава была трохі меншая, чым з таго берага, затое пад нагамі не хлюпала вада, расла лапушыстая лотаць, ружавелі смолкі, пагойдвалася на ветры мятліца. За невялічкім лазовым кустом заўважыў Галю. Яна сядзела на купіне і пляла вянок з маленькіх бледна-блакітных незабудак.

Ён моўчкі пастаяў над ёю,— мокры, бліскучы на сонцы. Чакаў, што яна скажа яму нешта — ну, хоць «Прысядзь ля мяне»,— але яна маўчала, нават не зірнула на яго і далей пляла свой вянок.

Ён сеў ля яе, абняў за гарачую талію, прытуліў да сябе.

— Не дакранайся, ты мокры,— сказала яна і адсунулася.

— Галя! —Ён пасунуўся да яе зноў.— Я хачу ведаць, што ты пра мяне думаеш...

Яна не зварухнулася, не ўзняла вачэй ад вянка — нібы важней за гэтую работу цяпер у яе нічога не было на свеце.

— Чуеш, Галя? — ціха спытаў Русіновіч.

— Дзівак! Навошта аб гэтым гаварыць? І так усё ясна.

— Мо для цябе ясна, а для мяне не. Я хачу ведаць...

— Трэба быць больш здагадлівым. А ўсяго ведаць ніколі не будзеш,— павучальна сказала яна, уплятаючы новыя кветкі ў вянок.— Праўда, прыгожа? —Яна павярнула галаву да Русіновіча.

— Яшчэ як! — Ён ускочыў на ногі.— Пойдзем! — амаль рэзка сказаў ён урэшце і, не чакаючы дзяўчыны, скіраваў да лодкі.

Галя прыйшла не адразу.

Моўчкі селі ў лодку. Русіновіч адштурхнуўся ад берага, на хаду скочыў на дно, адразу сеў за вёслы. Галя па-ранейшаму была на карме. Яна стала абыякавай і сумнай, і ўвесь яе выгляд як бы гаварыў: «Хутчэй бы ўсё гэта скончылася».

Русіновіч цяпер сядзеў тварам на захад. Ён бачыў, як сонца паволі схавалася за шэраю пялёнкаю хмары, якая паціху, без гулу і грымотаў, пасоўвалася ўслед за імі.

Русіновіч зноў з усёй сілы налягаў на вёслы, але лодка, здавалася, стаяла на месцы — надта далёка яны адплылі. Хоць бы паспець да дажджу!

Галя некалькі разоў азірнулася, паглядвала на неба, на твары яе з’явіліся прыкметы трывогі і неспакою. І чым бліжэй была хмара, чым гучней пачынаў далятаць да іх грукат грымотаў, Галя ўсё больш рабілася змрочнай.

Першыя кроплі дажджу ўпалі тады, калі яны прысталі да берага на лодачнай станцыі.

— А пад лодкай было б лепш перачакаць.— Русіновіч задраў галаву і азіраў неба.— Памятаеш «Сэрцы чатырох?»

— Я згодна, толькі адна,— не то жартам, не то ўсур’ёз сказала Галя.

Русіновіч праглынуў пілюлю, але пасля паўзы, якая цягнулася хвіліну, усё ж знайшоў, як яму здавалася, даволі трапны адказ:

— А я згодзен, але толькі з табою...

Дождж наляцеў так раптоўна, што пакуль яны прабеглі метраў дваццаць — да павільёна «Марожанае»,— вымаклі да ніткі.

— Гэта за тое, што ты не хацела купацца,— пажартаваў Русіновіч, выціраючы мокры твар далонямі.

— Няхай я толькі...

Дзяўчына не паспела дагаварыць: асляпляльная маланка запаліла ўсё неба, і тут жа ўдарыў такі траскучы і рэзкі пярун, што Русіновіч адчуў, як па целе ў яго прабег лёгкі ток. Галя, закрыўшы твар рукамі, упала яму на грудзі.

— Не бойся, гэта не ў нас.— Русіновіч туліў Галю да сябе, а другою рукою гладзіў яе мокрыя валасы.— Супакойся, зараз ўсё сціхне.

Але навальніца яшчэ бушавала доўга. Гром і маланка чаргаваліся раз-пораз, шалёны вецер гатоў быў перавярнуць няўстойлівы павільён, а струмені вады з яго круглага даху спачатку залівалі ім ногі, а потым пачалі забірацца вышэй. Ды што! Яны і так вымаклі, як вадзяныя пацукі.

Непрыкметна сшарэла, разам з дажджом прыйшоў вечар. Галя і Русіновіч стаялі адны пад дахам павільёна, мокрыя, і шчыльна туліліся адно да другога. Ды гэтая ідылія працягвалася нядоўга — ледзь толькі дождж перастаў, Галя сказала, капрызна надзімаючы вусны:

— Ты напрарочыў дождж. Я на цябе сярдзітая за гэта...

У яе словах гучала несхаваная крыўда.

Яны ішлі па лужынах, па мокрай траве, мокрыя і галодныя.

— Паслухай, Галка, ці не зайсці нам куды павячэраць? Тут недалёка ёсць кафэ.

— Як хочаш.,.

— Тады ідзём...

Людзей было ўжо нямнога, толькі сям-там сядзелі за столікамі аматары пагаварыць пасля чаркі.

Яны занялі столік ля акна, недалёка ад выхада. Русіновіч узяў меню, пагартаў хвіліну, перадаў Галі.

— Выбірай, што хочаш...

Яна выбірала, а ён прыкідваў, ці хопіць у яго тых грошай, што былі ў яго з сабою, спецыяльна пазычаных у хлопцаў. Калі ўзяць халодную закуску, другое — які-небудзь шніцэль ці біфштэкс і бутэльку таннага віна,— то хопіць, а калі ікры, мясны салат ці які лангет, ды яшчэ грамаў трыста з трыма зорачкамі, то ён пагарыць са сваімі фінансамі, бо на такое меню ў яго хапіла б толькі на аднаго. «Кавалер!—лаяў сябе ў думках Русіновіч.— У цябе ніколі не было лішняга рубля за душою. Ды што? Сам ты абышоўся б без такой раскошы. Але цяпер ты павінен думаць перш за ўсё пра яе... Каб ёй не было з табою сумна, каб ты, не думаючы, мог выкінуць, калі трэба і колькі трэба... Ты ясі, каб жыць, ясі, каб не памерці ва ўсякім разе, але ж не ўсе так робяць, не забывай аб гэтым...»

Да іх падышла афіцыянтка, поўная, невялічкая і задуманая, а хутчэй стомленая. Русіновіч слухаў, як праз сцяну, усю яе гутарку з Галяй, а пасля ў канцы, калі заўважыў, што яны абедзве замоўклі і афіцыянтка збіраецца ісці, сказаў:

— Яшчэ трыста грамаў каньяку.

Афіцыянтка кіўнула галавой і павольна, як сонная, пайшла.

— Ты ведаеш, як балявалі рымляне? — спытаў ён Галю.

— Не ведаю і ведаць не хачу...

Яна нервова церабіла край настольніка, азіралася раз-пораз на гадзіннік, які вісеў над дзвярыма ў кафэ, то цікавала, ці ідзе афіцыянтка. Вакол вачэй у яе абазначыліся густыя цені, а твар страціў сваю ранейшую свежасць. Яна нібы раптоўна пастарэла.

Афіцыянтка на дзіва хутка прынесла заказ: хлеб, памідоры, салат і графінчык з залацістым напіткам.

І нібы між іншым на хлебніцы побач з хлебам ляжаў рахунак. Русіновіч глянуў на лічбу ў канцы і адчуў, як твар у яго паволі залівае чырвань. Не хапала пяці рублёў! Усяго пяці рублёў. Які ён быў дурань, што сказаў тады Ярошку — хопіць і гэтых! Які ён быў дурань! А цяпер трэба будзе пазычаць у яе — першы раз. Першы — і апошні. Але як гэта непрыемна, як брыдка!

Ён падумаў яшчэ хвіліну, хацеў ужо спытаць, ці мае яна з сабою грошы, а потым перадумаў. Не! У яе ён не пазычыць!

Ён устаў і накіраваўся да буфета, ля якога стаяла іх афіцыянтка.

— Куды ты? — спытала Галя.

— Я зараз... Ты пасядзі...

— Які ты...

Астатніх слоў ён не разабраў. Вось і гэтая дзяўчына, ці жанчына, хто яе ведае... З чаго пачаць? Як? Ён быў зусім неспрактыкаваны ў такіх тонкіх справах. Крануў яе за руку і сказаў нясмела:

— Прабачце...

— Што вам трэба? — даволі няветла спытала яна.

— Вельмі вас прашу... Я трапіў у непрыемную гісторыю... У мяне не хапае пяці рублёў... Ці не маглі б вы... Я заўтра прынясу... Чэснае слова! Вось мой пашпарт. Самі разумееце, бедны студэнт...— Ён аж успацеў ад гэтай «прамовы».

Афіцыянтцы, відаць, стала шкада «беднага студэнта». Яна ўсміхнулася.

— Добра. Я веру вам і без пашпарта... Я заўтра на другую змену, як і сёння...

У яго нібы скацілася гара з плеч. Узбуджаны, вясёлы, ён падышоў да Галі.

— Што ты там шаптаўся з ёю? — Галя глядзела на яго вялікую руку, у якой ён трымаў маленькі кілішак.

— А, нічога... Давай вып’ем...

— Ты не ўмееш паводзіць сябе ў такіх месцах,— выгаворвала яму Галя.— Ты нейкі як прыбіты, як нешта некаму вінаваты... Вось ты гаварыў з гэтай афіцыянткай, а здавалася, што ты стаяў перад суддзёй, у руках якога сама мала — тваё жыццё.

Русіновічаў твар зноў загарэўся агнём.

— Што ж тут дзіўнага? Я рос далёка ад усяго гэтага...

— Трэба ўмець валодаць сваімі пачуццямі, мімікай...

— Карацей кажучы, надзець на сябе маску... Не быць самім сабою...

— Не зводзь усё да прымітыву...

Русіновіч адчуваў, што вось-вось пачнецца сварка.

— Добра, не будзем спрачацца,— прымірэнча сказаў ён.— Буду з заўтрашняга дня трэніраваць пачуцці і міміку твару... Трэба толькі купіць люстэрка, бо ў мяне яго, прызнацца, зроду не было.

— Тое, што можна купіць, усё будзе. А ёсць рэчы, якія не купляюцца...

— Чаго ж, па-твойму, мне не хапае з таго, што не купляецца? — У Русіновіча раптам з’явілася жаданне спрачацца або нават пасварыцца з ёю.

— Чаму ты думаеш, што я пра цябе? І чаму ў цябе вочы сталі такія халодныя? Засмейся, Грыша! Мне страшна!

— Дзіва, што страшна... Дзіва!.. Вось ты ўмееш...— Ён змоўк, бо на язык прасілася: «Ты ўмееш іграць, надзяваць маску не толькі на твар».

...Было ўжо за дванаццаць, калі Русіновіч прыйшоў у свой інтэрнат. Антановіч і Рак спалі, а Ярошка і Малец недзе загуляліся — іх ложкі пуставалі.

Русіновіч зрабіў абажур з газеты, уключыў святло, дастаў з тумбачкі тоўсты сшытак і пачаў пісаць.