Студэнты апошняга курса

Старонкі з дзённіка

4.06.1952

Даўно збіраўся пачаць дзённік, але ўсё неяк не даходзілі рукі. Мала часу. Ды і няма ўмоў: увесь час сярод людзей. Пісаць дзённік найлепш аднаму, без сведак. Пачынаюць смяяцца, глядзець як на дзівака: робіш не тое, што ўсе. Не хапае характару быць непадобным да ўсіх. А ёсць жа такія людзі! Вось хоць бы Галя... Праўда, вяроўкі віць і з мяне таксама не лёгка... Дарэчы, Галя. Якраз я і хачу пісаць пра яе. З ёю знаёмы ўжо цэлы месяц і, здаецца, закахаўся не на жарты. Лаю сябе за гэта бязбожна, бо ці да кахання мне? А іншы раз падумаеш: а чаму не? Урэшце, можна здурэць ад усялякіх думак, якія апаноўваюць. Але з ёю, Галяй, я не магу гаварыць аб усім, што мяне турбуе. Гэта кепска, але што зробіш? Таму ўсе свае сакрэтныя думкі я хачу даверыць гэтаму сшытку...

Толькі што вярнуўся ад яе. Праводзіў да самага інтэрната. Яна сёння за дзень і вечар мянялася разоў дзесяць. Цікавая асоба! Дагэтуль такіх дзяўчат я не сустракаў. З ёю нельга гаварыць аб нечым адным, яна пераскоквае з аднаго на другое, як вавёрка з дрэва на дрэва. А я просты, як лапаць, і, бы той чмель, гатоў гусці на адной ноце ўвесь вечар. Яна так мне і сказала: «Ты не дасціпны». Што праўда, то праўда. Але што рабіць такім, як я? Не пойдзеш з-за гэтага тапіцца?..

Спачатку я быў як сляпы: свет сышоўся на Галі, і болей нічога я не бачыў. Яна ўразіла мяне тым, што была зусім непадобнай на тых, каго я ведаў раней. Гэта цікавіць, інтрыгуе, ты пачынаеш адкрываць у сабе новы характар, новага чалавека.

Я занадта захапіўся гэтай навізной і прагледзеў другое: што яна на мяне глядзіць зусім іншымі вачыма, чым я на яе. У той час як я гатоў шчыра раскрыць душу, гатоў падзяліцца з ёю ўсім, што думаю і што перажываю, яна ўсё тоіць у сабе.

Мне цяпер брыдка за гэтую сваю вясковую шчырасць, за сваю прастату, якая так і прэ з мяне і якая псуе нашы адносіны! Так, псуе, у гэтым я пераканаўся і паверыў урэшце ў банальную для многіх ісціну, што «чем меньше женщину мы любим, тем больше нравимся мы ей». Яна нібы ўзяла на ўзбраенне гэты пушкінскі афарызм, скарыстаўшы яго супроць мяне. А яно так! Ён падыходзіць у роўнай меры да жанчын і да мужчын...

Яна не хоча гаварыць пра нашы адносіны, праўдзівей, пра яе адносіны да мяне. Атрымліваецца, як у боксе, калі ідзеш на збліжэнне з праціўнікам, а ўвесь час натыкаешся на моцны сустрэчны ўдар. Я шукаю і ніяк не магу знайсці дарогі да яе сэрца, абудзіць у ёй шчырасць. Мне здаецца, што яна мяне не разумее або яшчэ горш — не хоча разумець. А я хачу яе зразумець. Мо таму яна так інтрыгуе мяне, так цягне да сябе, гэта дзяўчына-загадка.

10.06.1952

Калі я не ведаю пра чалавека, хто ён і што, ён мне чужы. І калі ўжо з кім пазнаёмлюся, то хачу ведаць, хто ён, адкуль, з якой сям’і,— прагну як бы прачытаць яго анкету, пачуць яго біяграфію,— толькі тады я магу сказаць, што гэта за чалавек, чаго ад яго можна чакаць.

І хоць не заўсёды чалавек раскрываецца ў сваёй біяграфіі, асноўнае ўсё ж відаць.

Я не таіў ад Галі, хто я,— гэта непатрэбна, ды гэтага і не ўтоіш, бо відаць адразу. «Заходнік», калгаснік, нарадзіўся пры панах, быў пад акупацыяй, у партызаны не трапіў — жыў далёка ад лесу, ды і ўзрост не такі...

Брат, сястра... Дзе сястра — не сказаў. Не асмеліўся.

А з Галі ўсё трэба выцягваць абцугамі, як цвік з дубовага шула: скрыпіць і не вылазіць. Родам яна з Гомеля, бацькі настаўнікі. У яе два старэйшыя браты, абодва лётчыкі-афіцэры, жывуць тут, у Мінску...

19.06.1952

Здаў усе экзамены! Ура! Перайшоў на апошні, пяты курс! Проста не магу паверыць! Хаджу і ўсё думаю: няўжо гэта праўда? Няўжо праўда?

Атрымаў стыпендыю за лета. Трэба будзе купіць які-небудзь касцюм. Праз пару дзён еду дадому...

Бачыўся з Галяй. Яна едзе на Нарач. У іх там практыка. Проста зайздрошчу біёлагам. А ў нас на філфаку была запланавана паездка ў Маскву і Ленінград, але, як на бяду, адмянілі. Як стыпендыю за тройкі... Аднак не гэта асноўнае. Асноўнае — што мы студэнты апошняга курса. Яшчэ годзік — і мы вольныя птахі. Паляцім хто куды...

21.06.1952

Учора з Баранавіч дабіраўся дадому на машыне. Ехаў адзін, адправіў Антановіча на аўтобусную станцыю (яму на Слонім), а сам пайшоў на Нясвіжскую вуліцу, каб знайсці спадарожную машыну, бо прыгараднага цягніка трэба чакаць да самага вечара.

Каля кантрольнай будкі, у якой звычайна сядзяць рэвізоры, чакаў тры гадзіны. Нейкі шафёр ехаў у Начу цераз Ляхавічы, узяў і мяне. Грузавік-пяцітонка імчаў ваўсю. Перада мной на пустых скрынках падскокваў стары дзед з рэдзенькай сівай барадою і чырвоным носам. Шыя яго, худая і доўгая, была голая, каўняра ў старамодным бурносе, падпяразаным путам, ён чамусьці не настаўляў, а торбу, якую трымаў за плячыма, таксама ўсю дарогу не зняў, хоць там ляжала, можа, з пуд хлеба. Я добра прагаладаўся, і гэты смачны хлебны пах не даваў мне спакою ўсю дарогу — аж да Ляхавіч, дзе стары злез.

З Ляхавіч выехалі на не знаёмую мне дарогу, пачалі загінаць на поўдзень, і мне ўвесь час рупіла думка, што шафёр мог памыліцца — і замест трох кіламетраў мне давядзецца тупаць да Жарабковіч больш дзесяці.

Але пасля дарога звярнула ўлева, мы праехалі праз лес, і я ўбачыў вёску Перахрэсце, ад якой не так ужо далёка да станцыі.

Шафёр спыніў грузавік.

Я пайшоў поплавам і хутка выбраўся на чыгунку. Прайшоў па шпалах кіламетры са два, а пасля супроць Яцкаўшчыны забраўся ў выемку ля насыпу і, стомлены дарогаю, адразу заснуў. Разбудзіла маторная дрызіна. У тры гадзіны я ўжо быў дома.

Дома застаў усіх: бацьку, маці, малодшага брата. Не хапала толькі Зосі, сястры. Калі яна вернецца? Па закону — праз тры гады. Два ўжо адбыла. Маці ўвесь час чакае. Расказвае мне: сніла сон, што Зося білася з усімі дамашнімі. Чакай, што скора прыб’ецца.

Маці гаворыць: тры гады ёй прыйдзецца гараваць. Пабачым. Перад гэтым я напісаў заяву ў Вярхоўны суд БССР, але адказ расчараваў мяне. Таму пісьмо ў Маскву пасылаў ужо без той веры, якая была раней. Але верыць трэба, інакш нельга... Горш за ўсё, што Зося хворая, увесь час у яе трымаецца нізкая, «гнілая» тэмпература. Можа, якраз гэта самае важнае, за што трэба ўхапіцца? Неяк трэба яе ратаваць. Але як?

30.08.1952

Мне часта даводзіцца быць у дарозе аднаму, адзіноту трудна пераносіць заўсёды, але сёння чамусьці мне асабліва цяжка.

Раніцай Коля праводзіў мяне на станцыю. Ісці кіламетраў пяць. Ён нёс мой чамаданчык, гэты раз даволі цяжкі: пазычанае сала, усмажаны гусак, яблыкі, кавалак дамашняга хлеба, які вельмі люблю.

Я адбіраў у Колі чамаданчык, а ён не даваў, хоць ужо добра змарыўся. Нас праводзіў наш верны вартавы Мурза, пярэсты здаровы сабака, які мяне памятае яшчэ са школы. Ён не ішоў за намі, а гойсаў пры дарозе, па кустах, па ржышчы, усё нешта вынюхваў, ганяўся за птушкамі, пасля падбягаў да мяне, цёрся аб ногі, пазіраў на мяне сваімі разумнымі вачыма, нібы хацеў нешта сказаць, і зноў, высалапіўшы язык, пускаўся наперад.

Мінуўшы Яцкаўшчыну — палавіну дарогі,— я ўгаварыў брата вярнуцца. Ён быў сумны, на развітанне сказаў, што мне зайздросціць. Я супакоіў яго, як мог, пажадаў поспехаў у вучобе.

Узышоўшы на насып, я пакрочыў адзін. Праз колькі часу азірнуўся — за мною па шпалах трухаў сабака. Дзіўна, што ён не апярэджваў мяне: відаць, не хацеў трапляць на вочы, бо ведаў, што я буду крычаць на яго. Заўважыўшы, што я азірнуўся, ён вінавата апусціў галаву, падцяў хвост і неяк сарамяжліва-асцярожна падбег да мяне, пачаў лашчыцца ля ног, нібы прасіў дараваць свавольства. У мяне зашчымела сэрца, горкі камяк падступіў да горла. Я не закрычаў на яго, а адчыніў чамаданчык і аддаў яму свой сняданак, які маці падрыхтавала мне на дарогу. Ён з’еў, здавалася, толькі для таго, каб не пакрыўдзіць мяне, нясмела пазіраў мне ў вочы і чакаў.

Я паляпаў сабе па калене, ён усё зразумеў, ускочыў мне лапамі на грудзі, лізнуў цёплым языком шчаку, завіляў пушыстым чорным хвастом, а лапамі, як рукамі, стараўся абхапіць мяне за шыю.

У блішчастых глыбокіх вачах яго свяцілася нявыказаная радасць. Сабака лашчыўся да мяне, ціха скавытаў, нібы прасіў мяне вярнуцца.

Я патрапаў яго за вушы, ён яшчэ раз лізнуў мяне ў твар, заскакаў, прыпадаючы аж на жывот, радуючыся, як малое, што я зразумеў яго і вярнуўся дадому, да іх.

— Ідзі дадому, Мурза! Ідзі! — I я паказаў яму на дарогу.— Марш!

Ён спахмурнеў адразу, зноў стаў вінаваты і прыніжаны, прыгнуў галаву і нехаця адышоўся на некалькі крокаў ад мяне, але азірнуўся і стаў, нібы чакаў, што я адумаюся і паклічу яго зноў.

— Ідзі! — крыкнуў я мацней, хоць мне балела сэрца крычаць на яго.— Я вярнуся, ідзі!

Ён няўпэўнена, раз-пораз азіраючыся, пайшоў назад, напэўна, несучы ў сэрцы крыўду на чалавека, які не зразумеў яго і не схацеў прыняць яго вернай дружбы.

Доўга ўсё гэта сядзела ў маёй галаве...

Цяпер я ў Стоўбцах на вакзале — сяджу адзін, чакаю, пакуль прыгарадны пойдзе на Мінск. Нехта вельмі разумны пісаў расклад руху прыгарадных цягнікоў. У Стоўбцах трэба праседзець больш пяці гадзін, едзеш ты з Баранавіч у Мінск ці з Мінска ў Баранавічы — усё роўна. Іншыя не сумуюць — іграюць у карты, заводзяць дарожныя раманы...

Думкі розныя, і перш за ўсё аб доме. Ехаў і баяўся, што бацькі скажуць кідаць вучобу — няма чым памагаць. Ажно не — неяк яшчэ мацуюцца. Бацька дык крывіцца, бо яму цяжэй, а маці гатова апошняе аддаць, залезці ў даўгі, каб толькі яе дзеці не галадалі.

Цяпер пасылкі трэба слаць у два канцы — мне і сястры. І яны шлюць — адрываюць ад свайго рота і шлюць...

Думаю аб Галі. Думкі то сумныя, то вясёлыя. Цікава, як яна сустрэне мяне? За ўсе канікулы прыслала толькі адзін ліст, у той час як я закідваў яе сваімі «пасланнямі». Але што гадаць? Хутка ўсё высветліцца. Засталося ўсяго некалькі дзён...

Паслязаўтра — першы дзень заняткаў. Апошні курс! Ці прыехалі ўжо хлопцы? Малец у студкоме — павінен ужо быць там, цяпер якраз здаюць новы інтэрнат. Апошні курс...

31.08.1952. 24.00.

Можаш павіншаваць мяне, Галка: я ў новым пакоі, у новым інтэрнаце. Ты не ўяўляеш сабе, якая гэта для нас радасць! Пяты курс, новы інтэрнат. Чаго больш хацець! У мяне аж кружыцца галава — ад радасці і ад таго, што сёння адзначалі сустрэчу — гэтулькі часу не бачыліся! Нават выпілі трохі: за сустрэчу, за новыя поспехі, за ўсё добрае, што чакае нас наперадзе.

Вось усе — амаль што ўсе — трохі прыціхлі, а я прысеў ля тумбачкі і пішу гэтыя радкі табе, хоць ты, магчыма, іх ніколі не прачытаеш, бо гэта я пішу для сябе.

Дык вось, мы будзем жыць у новым інтэрнаце па Свярдлова, на трэцім паверсе, пакой 77. Усе хлопцы застаюцца тыя ж, што і на Нямізе.

Наогул у нас усе хлопцы ў пакоі сабраліся неблагія. Дай бог пабольш такіх! Не ведаю толькі, ці датычыцца гэта і мяне: аб сабе цяжка меркаваць.

Але ці не занадта я разышоўся? Я ж думаю пра цябе. Дзе ты будзеш жыць? Я, дурань, не паглядзеў спісаў. А ўвогуле ў мяне нейкае нядобрае прадчуванне, што ты ўжо зусім сюды не прыедзеш! У галаву лезуць розныя неадчэпныя думкі, не даюць спакою. Можа, што здарылася? Ці ты проста хочаш павадзіць мяне за нос, пажартаваць, як жартуе кот з мышшу, ці пасмяяцца з мяне?

Хачу бачыць цябе, хачу пачуць твой голас, пасядзець побач з табой, абняць цябе, цалаваць твае вусны — цёплыя, свежыя, салёныя ад ветру і нарачанскай вады. Як добра быць удваіх і на момант забыць аб усіх клопатах, бачыць і адчуваць толькі цябе адну, толькі цябе!

3.09.1952

Учора днём і вечарам я быў сам не свой. Мне сумна, цяжка. Чаму? Я ж бачыў цябе, гаварыў. Але чамусьці не стала лягчэй. У мяне расце жаданне сказаць табе: «Або-або». Нешта ты тоіш, нечага не дагаворваеш. Не кахаеш? Дык чаго таіцца? Скажы проста, не саромейся і не бойся. Скажы самае страшнае для мяне — і яно будзе лепш, чым тая няўпэўненасць, якая скапілася ва мне цяпер.

Я цяпер заўважыў тое, чаго раней не заўважаў. Ты не хочаш быць са мною на людзях: табе тады непрыемна, ты адчуваеш сябе скавана. Можа, таму, што апрануты не так добра, як другія, што прыехаў у тым жа кіцелі — стыпендыя пайшла на другое,— што на нагах брызянтовыя туфлі — самыя танныя ў магазіне? Ты ніколі не спытала ў мяне, як я жыву, ці памагаюць мне бацькі. Відаць, для цябе гэта нікчэмныя пытанні.

Але ўсё гэта не тое, не!

10.09.1952

Сёння ноччу кепска спаў. Баліць галава. Учора цэлы дзень жыў сустрэчамі. У шэсць вечара засядалі ў прафкоме, гаварылі пра падрыхтоўку да юбілейнай канферэнцыі студэнцкага навуковага таварыства. Праз акно бачыў цябе, ты сядзела на падаконніку ў хімкорпусе і чытала кнігу. Шкло было няроўнае, яно касабочыла, крывіла цябе, нібы знарок робячы непрывабнай. Але я ўсё роўна бачыў цябе такою, як ты бываеш заўсёды.

У дзевяць гадзін я ўжо быў вольны і зайшоў у ваш інтэрнат. Дзяўчаты сказалі, што ў вас вечар сустрэчы з першакурснікамі, што яны ідуць зараз туды, у наш клуб, а ты ўжо там. Я пайшоў разам. Праз адчыненыя дзверы я ўбачыў цябе, ты мяне. Мы толькі кіўнулі галовамі. Ты надта ўжо ўважліва слухала пяцікурсніка, які даваў «настаўленні» тым, што нядаўна сталі студэнтамі.

Я не захацеў цябе турбаваць і пайшоў у кіно.

Да пачатку сеанса, на шчасце, заставалася ўсяго дзесяць хвілін, але і яны мне падаліся вечнасцю. Я круціўся на крэсле, усё ніяк не мог выбраць зручнае позы.

У думках я бачыў цябе на лаўцы ў клубе. Ты ўважліва слухаеш даклад... Чаму нам не сядзець побач тут ці там? Я пачынаў спрачацца з табою, думкі абрываліся, я зноў бачыў белы пусты экран, і адчуванне, як марудна цягнецца час, пякло мяне агнём. Нарэшце такі святло патухла, ажыў экран. Амерыканскі фільм «Уцёкі з катаргі»... Здаецца, я ніколі так не разумеў героя фільма, як сёння, не дрыжаў за яго лёс, не радаваўся за яго поспехі... Вось табе хвалёны «амерыканскі лад жыцця»! Беспрацоўны чалавек вымушан стаць хаўруснікам злачынцы, яго адпраўляюць на катаргу. Пахавальны звон ланцугоў. Якая жудасная музыка! Ад яе проста стыне кроў!

Ноччу доўга не мог заснуць. З галавы не выходзіць тое, што перажыў за дзень. Думкі аб Галі, кіно...

І сплёўся пачварны неверагодны сон, які змучыў мяне канчаткова. Здаецца, я збіраюся жаніцца з Галяй. Засталося толькі схадзіць у загс. Але мяне арыштоўваюць, груба, бесцырымонна — нібы я хацеў забіць старшыню студкома за тое, што хоча ўсяліць у пакой чужога чалавека. Я не прызнаю сябе вінаватым, але дарэмна — мяне адпраўляюць на катаргу. Абставіны — з амерыканскага фільма. Як пахавальная мелодыя — звон ланцугоў. Здзекі, пабоі... Гэта ў мяне з плячэй ашмоццем злазіць скура пасля катавання, але маўчу, як камень... Пасля спрабую ўцякаць. Негр-гігант згінае на рэйках бранзалеты нажных кайданоў, я вызваляюся з жалезных путаў. Пагоня... Абвалы, завалы, жыццё на валаску. Урэшце адрываюся ад пагоні. Я ў Мінску, хачу схавацца ў каго-небудзь, але ў каго? У Галі, толькі ў яе! Я бягу ў інтэрнат. На шчасце, яна адна ў пакоі — сядзіць на падаконніку і чытае кніжку. Здаецца, «Затерянный мир» Конан-Дойля... Галя рада, што я вярнуўся, яна абдымае мяне і цалуе, пытае, адкуль я ўзяўся. «Галка, я ўцёк. Мяне шукаюць. Схавай мяне». Яна паказвае мне пад ложак. Я чую шум на калідоры, грукат цяжкіх ботаў, задыханыя галасы людзей: «Сюды, сюды!» Кідаюся пад ложак, прыпадаю да самай сцяны, не дыхаю... Бразгаюць дзверы, цяжкія крокі набліжаюцца да нас. «Лэдзі, тысячу прабачэнняў за турботы,— гучыць басавіты, як з бочкі, голас, і ў такт словам бразгаюць пагрозліва сталёвыя наручнікі.— Праваліцца мне з трэцяга паверха вашага катэджа, калі вы не бачылі ў сваім пакоі толькі што маладога хлопца — сярэдняга росту, чарнявага, худога з твару, апранутага дрэнна, са слядамі на нагах ад такой вось штучкі». Металічны звон кайданоў зліўся з яго халодным раскацістым смехам... Я чакаю, як збавення, яе голасу, ён павінен быць рэзкі, сухі, як пісталетны стрэл ці ўдар плёткі: «Вон адгэтуль, тут нікога няма!» Але што я чую? У мяне заварушыліся валасы на галаве, і ўвесь я пакрыўся ледзяным потам. «Ён тут. Вазьміце яго...» Голас ціхі, пакорлівы. «Ах ты!!!» — Я дзіка крыкнуў і прачнуўся. Страх паволі пакідаў маё змардаванае цела...

Той увесь дзень я праляжаў у пасцелі. Гарэла галава, слабасць скоўвала цела. Хлопцы хацелі паклікаць доктара, але я папрасіў пачакаць да заўтра.

21.09.1952

Я не пайшоў на спатканне. Ты мо будзеш лаяць і даказваць, што я вінаваты. Тады я пакажу табе сведак. Во яны, сведкі,— мазалі на маіх руках.

...Гадзін у дванаццаць у наш пакой нехта пастукаў. Ярошка, які якраз галіўся і збіраўся некуды ісці, бо ў нядзелю кожны скарыстоўваў свой час, як яму хацелася, крыкнуў у дзверы, што лепш галавою. Гэта быў яго любімы наказ усім, хто строіў з сябе інтэлігента і стукаў у дзверы. На здзіўленне, парог пераступіў ужо даволі ў гадах чалавек, худы і стомлены, апрануты ў палінялую салдацкую форму без пагонаў, у кірзавых ботах, з такой жа кірзавай сержанцкай сумкай у руках. Без усялякіх «уверцюр» ён спытаў прастуджаным голасам, ці хочам мы зарабіць сёння па паўсотні рублёў. Пакуль мы моўчкі глядзелі на яго, як на дзівака, ён растлумачыў, што прыехаў са станцыі Козырава, хоча завербаваць хлопцаў на пагрузку збожжа ў вагоны. Работа лёгкая, падавай толькі шуфлем зерне на транспарцёр.

Ярошка адмовіўся, сказаў, што заняты. Адразу згадзіўся я,— трэба было аддаваць даўгі, грошы патрэбны; за мной — Антановіч. Малец ужо недзе пайшоў. Крыху падумаўшы, згадзіўся і Рак — паўсотні рублёў на дарозе не валяюцца, да таго ж гэта было перад самай стыпендыяй.

Праз колькі хвілін, пераапрануўшыся, мы выйшлі з інтэрната. На вуліцы чакала грузавая машына. Сабралася ўсіх чалавек пад дваццаць. Паехалі...

Даўжэзныя дашчаныя склады ў Козыраве былі завалены збожжам.

У нашай групе з дзевяці чалавек быў Рамашка з фізмата і яшчэ некалькі незнаёмых хлопцаў з малодшых курсаў. Трэба было насыпаць два вагоны жыта. Здавалася, гэта не так ужо і многа.

Узяліся мы дружна, стужка транспарцёра аж прагіналася, несучы ў вагон бясконцую плынь жытніх зярнят. На дне склада яны ўжо рабіліся гарачыя, і пералапачваць збожжа трэба было абавязкова, інакш згарыць.

Праз нейкі час пачалі балець плечы, лёгкая драўляная лапата рабілася ўсё цяжэйшай і цяжэйшай, а ў прыёмнік транспарцёра ішоў ужо не такі густы струмень. Хлопцы часцей сталі адпачываць, выбягалі на двор падыхаць чыстым паветрам і прачысціць насы ад пылу. Праз некалькі гадзін мы недалічыліся двух чалавек.

У гадзін пяць прыйшоў наш вярбоўшчык праверыць, як ідзе работа. Паглядзеў у вагон, пасля зайшоў на склад.

Да гэтага часу мы ўжо добра прагаладаліся, бо выехалі сюды перад абедам, ды і грошы з сабою былі не ва ўсіх. Што рабіць? Ён сказаў, што калі так, то выдасць аванс па чырвонцу, тут недалёка ёсць буфет, дзе можна перакусіць. Мы з радасцю згадзіліся і праз некалькі хвілін ужо дружна, забыўшыся пра стомленасць, накіраваліся ў буфет. На жаль, у ім нічога добрага не было — толькі грыбная салянка, сыркі, чорны хлеб і ліманад. Прагаладаліся мы такі здорава, і ўсё гэта падалося нам лепш за ўсякія прысмакі.

Пасля яды і адпачынку работа пайшла дружней, але толькі сшарэла — і мы з жалем заўважылі, што наша брыгада зменшылася яшчэ на двух чалавек, у тым ліку прапаў і Рак. Амаль тое ж самае было і ў другой групе. З такой жа лёгкасцю, як і згаджаліся, кідалі хлопцы гэтую работу, не шкадуючы ні страчанага часу, ні тых грошай, якія ім абяцалі.

Перш чым пачынаць другі вагон, доўга спрачаліся. Два незнаёмыя хлопцы схільны былі кідаць работу. Рамашка, Антановіч і я даказвалі, што трэба трымаць слова. Хлопцы згадзіліся, але хутка іх след прастыў. Засталіся мы, апошнія магікане. А работы яшчэ было многа, на тры чалавекі хопіць да поўначы. Але мы не думалі кідаць. Не з-за тых грошай, а проста з-за прынцыпу : няўжо мы такія слабакі?

Мне запомніцца той вечар на ўсё жыццё. Гэта была выключная па ўпартасці барацьба мускулаў і нерваў з часам і стомленасцю. Мы працавалі як апантаныя. Нашы рукі, як механічныя граблі, не перастаючы, кідалі і кідалі на бясконцую стужку транспарцёра цяжкія, як свінцовыя, зярняты. Я пазіраў на Рамашку, на Антановіча, бачыў іх стомленасць, адчуваў і сам, што слабею з кожнай хвілінай, але мы не здаваліся. У той вечар я зразумеў, што значыць сказаць сабе: трэба! Тады сіла бярэцца невядома адкуль. Здаецца, яе ўжо няма, але ты ведаеш, што табе яшчэ няможна расслабляцца, бо ўперадзе яшчэ многа работы,— і трываеш.

Апошнія сілы... Здаецца, вось-вось упадзеш. Не адчуваеш нічога — усё чужое, усё не слухае цябе: суставы рук і ног нібы заржавелі, нібы высахла ў іх уся «змазка», і ты, здаецца, адчуваеш, як яны рыпяць. У галаве пустата, толькі нейкі нясцерпны шум і звон — ад стомленасці ці ад нуднага выцця матора. Шорхае, скрыгіча на катках чорная бясконцая стужка транспарцёра, шалёна імчыць угору тую бедную жменю зярнят, якую ты непаслухмянымі рукамі падсунуў у прыёмнік. К чорту! Даволі! Навошта сябе мардаваць? Хто нам скажа за гэта дзякуй? Яшчэ будуць смяяцца, як з апошніх дурняў...

Думаю, што такое жаданне было не толькі ў мяне аднаго. Але ўголас мы не сказалі ніводнага слова, якое выдала б нашу часовую слабасць. Мы выстаялі да канца!

Стомленыя да мяжы магчымага, але шчаслівыя, позна ноччу мы вярталіся дадому, у інтэрнат, несучы ў сэрцах радасць нялёгкай перамогі.

25.09.1952

Ой, які я кепскі псіхолаг — проста смех! Учора мы пагаварылі па-чалавечы, нарэшце зразумелі адно аднаго.

Аказваецца, ёсць людзі, якім не да спадобы наша дружба. Такім чалавекам аказаўся наш агульны знаёмы — Краска, трохі паэт, а ўвогуле аматар плётак і брудных жартаў, зямляк тае самае дзяўчыны, што гуляла з Галяй Абушэнка па праспекце другога мая. Я яго і не ведаў бы, ды здарылася так, што Краска неяк у пачатку верасня зайшоў у наш пакой спытаць, калі збіраецца літаратурны гурток. Сяды-тады ён прыходзіў да нас на філфак, хоць сам быў географ, і прыносіў свае вершы. Пасля канікул ніхто яшчэ нічога не ведаў. Антановіч, стараста гуртка, не паспеў дамовіцца з кіраўніком.

З першага дня Краска не спадабаўся мне сваім бойкім языком, жаданнем залезці ў чужую душу.

Цяпер мяне ён лічыў амаль што сваім сябрам, мы часта сустракаліся ў хімкорпусе: ён прыходзіў да свае зямлячкі, я да Галі — дзяўчаты жылі ў адным пакоі.

Ён падаваў мне сваю вялікую руку з доўгімі пальцамі і, задраўшы ўгору нос, пытаў у мяне заўсёды адно і тое ж: «Ну, як поспехі?» — укладваючы ў гэтыя словы аднаму яму вядомы сэнс. А я, па сваёй наіўнасці, адказваў як пад настрой: калі — «няважныя», калі — «можаш пазайздросціць», а калі проста пасылаў яго да д’ябла.

У той вечар у пакоі ён таксама, як у старога прыяцеля, спытаў: «Ну, як поспехі?» —і паказаў свае не надта прыгожыя зубы.

«Цябе гэта вельмі цікавіць?»—не дужа ветліва спытаў я. Ён хітра абышоў пытанне, стаў выкручвацца і ўрэшце, перайшоўшы на павучальны тон, сказаў, што з ёю, гэта значыць, Галяй Абушэнка, трэба дзейнічаць смялей, яна не любіць сантыментаў, уздыханняў і г. д. «Гэта я добра ведаю»,— самаўпэўнена закончыў ён.

Я сядзеў на ложку, але пры апошніх словах Краскі мяне нібы падкінула: я ўскочыў і схапіў яго загрудкі. Спачатку хацеў даць у морду, але пашкадаваў: ён быў тонкі, кволы, што яго біць? Толькі страсянуў трохі і сказаў, што калі ён яшчэ раз заікнецца дзе-небудзь пра Галю, то дастану з яго душу. Ён вінавата захіхікаў, затараторыў, як п’яная кума, сто разоў папрасіў прабачэння і стаў развітвацца, узяўшы з мяне слова, што гэтая гутарка застанецца між намі.

Цяпер аказалася, што ён сам расказаў аб гэтым здарэнні, хоць не Галі, а сваёй зямлячцы, а тая ўжо — Галі. Заўсёды так: хто першы, той лепшы. Ён выставіў сябе абаронцам яе гонару, а мяне — пашляком і цынікам. І апраўдвацца трэба было мне! Вось калі я пашкадаваў, што не набіў яму морды.

Аказваецца, Краска ў іх часты госць, і Галя лічыць, што ходзіць ён не для таго, каб праведаць зямлячку, а мець прычэпку бачыць яе, Галю. Мне нават здалося, што Галя ведае больш, чым гаворыць...

Цяпер я зразумеў, навошта ён чарніў мяне ў яе вачах, а мне нагаворваў на яе. Гэта стары, як свет, спосаб пасварыць людзей, зрабіць іх ворагамі.

О, вужака! Цярпець не магу такіх людзей, якія б’юць ззаду, з-за вугла, а то яшчэ і чужымі рукамі.

2.12.1952

Збоку, зусім спакойна і стрымана хочацца глянуць на гэтую гісторыю.

Два тыдні назад было звычайна, як бывае паміж маладымі людзьмі. Ён хадзіў да яе ў інтэрнат, чакаў на лесвіцы. На людзях быў хмурны, маўклівы, без «сведак» — пяшчотны і шчыры. Развітваючыся, пытаўся: «Калі ўбачымся?» ці «Прыйду ў суботу, у восем?» Яна адказвала: «Не ведаю», «Будзе відаць», «Як хочаш». На гэтым яны разыходзіліся. Ён з нецярпеннем чакаў суботы, а калі яна прыходзіла, не радаваўся, што яму трэба ісці на спатканне.

Чаму? Каб адказаць на гэтае «чаму», трэба трохі вярнуцца назад.

Было гэта ў маі, адразу пасля знаёмства. Яны сядзелі вечарам у скверыку. Гутарка выпадкова зайшла пра замуства. Яна, нібы гаворачы не пра сябе, даказвала, што ніколі не зможа закахацца. Ён не прымаў гэта за чыстую праўду, а хутчэй за жарт, таму гэтак жа лёгка, як яна сказала, падвёў вынік, што ёй пагражае адзінота і незайздросны лёс старое дзеўкі. Толькі ён паспеў прамовіць апошняе слова, як яна рэзка павярнулася, скінула з пляча яго руку, вочы яе бліснулі злосцю.

— Вось як! Ты палохаеш, што я не выйду замуж?

І яна замоўкла, нібы набрала вады ў рот.

Яго гэта адразу ашаламіла, ён разгубіўся і не ведаў, што рабіць. Калі яна так раззлавалася, значыць, ён сказаў нешта сапраўды вельмі кепскае, грубае, абразіў яе. Але што ён такое сказаў? Не лепшае і не горшае, чым тое, што сказала яна сама...

Яна сядзела насупіўшыся, адвярнуўшыся ад яго і пазірала некуды ў неба, на якім ледзь мігцелі рэдкія зоркі, а ён доўга ўгаворваў яе не злаваць, ламаў галаву і гадаў, што ж тут такое, чаму чалавек можа гэтак раптоўна перамяніцца?

А ноччу, лежачы ўжо ў пасцелі, ён доўга думаў над гэтай падзеяй. І праўда, для яго гэта была падзея — мо таму, што кепска яшчэ ведаў, якія могуць быць людзі, а такую «дзяўчыну з характарам» сустракаў упершыню. Ён думаў: «А мо гэта выпадковасць?»

Ды не! Пасля ён заўважыў, што моманты гневу і нястрыманасці ў яе характары — звычайная рэч. Яна ўспыхвала, як порах, ад адной іскры, з-за любога глупства, і нельга было адгадаць і прадбачыць, дзе гэта будзе і калі. Такія яе выбрыкі не ўкладваліся ў яго ў галаве. Сапраўды, разрывацца ад злосці таму, што ён моцна сціснуў яе далонь на развітанне? Ці пацалаваў тады, калі яна сказала «досыць»?

Рэдка які вечар праходзіць без такой «вясёлай» сцэны, рэдка ў яго сэрца на месцы. Патрохі збіраецца гнеў. І не за гарамі час, калі ён разнясе абручы цярпення.

Ён ідзе да яе і думае: як сустрэне яна яго сёння? Можа, не выйдзе зусім? Ці будзе вясёлая і добрая? Не, хутчэй за ўсё капрызная і сярдзітая...

Дык дакуль гэта будзе і навошта яно ўсё?