Студэнты апошняга курса

Ад сесіі да сесіі

Сесія — самая цяжкая і, як ні дзіўна, самая вясёлая пара ў студэнтаў. Хоць экзаменаў і залікаў многа, але гэтым студэнта не спалохаеш. Асноўнае, што не трэба сядзець на лекцыях, што ты гаспадар свайго часу.

Шосты пакой на Нямізе — цеснаваты, не надта светлы, бо вокны ўпіраліся ў суседні дом,— страціў свой звычайны выгляд. Раней тут панавала чысціня і парадак, а цяпер — бязладдзе.

Кожны меў свой рэжым дня, які відзён толькі ў сесію. Уставалі, як хто хацеў. Раней за ўсіх прачынаўся Малец. У яго часта балела прастрэленае плячо, ён пакутаваў аб бяссонніцы, доўга не мог заснуць вечарам, а раніцай таксама сон хутка пакідаў яго. Але ўставаць першы ён не любіў, звычайна ляжаў у пасцелі з кніжкаю ў руках.

Першы вылазіў з-пад коўдры Рак, па мянушцы Прафесар, невысокі сухарлявы хлапчына з круглаю вялікаю галавой і буйным гладкім тварам. Рак любіў спакой і парадак, не цярпеў мітусні і спешкі, якая звычайна бытуе сярод студэнтаў. Ён даваў, як смяяліся хлопцы, паўтара абарота ў гадзіну: старанна і доўга галіўся — «карчаваў пні», спырскваўся адэкалонам, ішоў з чайнікам па кіпяток і садзіўся снедаць.

За ім уставаў Ярошка, таксама невысокі, але каржакаваты і моцны, з шэрым бяскроўным тварам, з тонкімі вуснамі. Свой дзень ён пачынаў з фіззарадкі. Пахрустваючы суставамі, рабіў спачатку лёгкую размінку, пасля браў гантэлі і доўга размахваў імі, то прысядаючы, то нават кладучыся на падлогу. У яго таксама быў свой тэмп, не надта хуткі, але спорны. Ён ніколі не спяшаўся, але ніколі і не пазніўся, усё разлічваючы да секунды. Яго за гэтую дакладнасць называлі Пектаралісам.

Апошнімі падымаліся Русіновіч з Антановічам.

Яны сябравалі, хоць перад гэтым паміж імі адбылася непрыемная сутычка, аб якой яны не любілі ўспамінаць. Гэта здарылася даўно, яшчэ на першым курсе. Аднойчы Антановіч быў не ў гуморы, а, як на бяду, Русіновіч моцна наступіў яму на нагу сваім цяжкім ботам. Антановіч хутчэй механічна, чым са злосці, штурхануў Русіновіча. Той, доўга не чакаючы, штурхануў Антановіча. Праз якую секунду яны ўжо стаялі адзін супроць аднаго, гатовыя кінуцца ў бойку. Але хлопцы іх расцягнулі.

Памірыліся яны хутка і адразу пасябравалі, цяпер ужо разам хадзілі і нават елі з «аднаго катла».

Антановіч быў паэт, меў вясёлы, жывы характар, выдатна вучыўся, і з першага курса яго выбралі старастам. Русіновіч, наадварот, быў ціхманы, замкнуты, не вызначаўся здольнасцямі, але быў чулы да чужой бяды, спагадлівы.

...Рак пасля снедання клаўся на свой ложак і чытаў, пакуль яго не зморваў сон. Хлопцы, прыходзячы з бібліятэкі, звычайна заставалі яго ў такой позе: апрануты, у доўгіх, як лыжы, туфлях, ён ляжаў на ложку, бы нябожчык, скрыжаваўшы на грудзях рукі і прыкрыўшы твар кнігай ці канспектам. Але амаль усе экзамены ён здаваў на «выдатна» — памяць у яго была, як казалі студэнты, конская. Тое, што ён прачытаў раз, засядала ў яго мазгах надоўга. А кнігі ён чытаў, што машына,— за адзін дзень мог адолець некалькі тоўстых раманаў. Праўда, ён прызнаваўся, што чытаў «па дыяганалі», сочачы толькі за сюжэтнай лініяй. Рак губляўся толькі тады, калі трэба было самому нешта прааналізаваць, даць не гатовую, а сваю ўласную ацэнку факту ці з’явішчу. Ён любіў хавацца за цытаты, якіх ведаў безліч.

Малец з Ярошкам ад цямна да цямна сядзелі ў бібліятэцы — у Ленінскай ці ў сваёй, універсітэцкай. Малец зубрыў да страты прытомнасці, да атупення — так баяўся за стыпендыю, хоць атрымліваў яшчэ і пенсію. Ён памагаў матцы і малодшай сястры. Ярошка таксама стараўся, але пры яго цягавітасці і дужасці такая нагрузка нічога не значыла — ён мог вынесці і не гэта. Ён таксама быў выдатнік.

Антановіч з Русіновічам і тут адрозніваліся. Антановічу ўсё давалася лёгка: на экзаменах яму ставілі адны пяцёркі. Здавалася, ён не вучыць, а ведае ўсё даўно, і цяпер толькі паўтарае.

Русіновічу і тут шкодзіла яго маруднасць і павольнасць думкі, але ўсё, што ён гаварыў ці даказваў, было яго ўласным, выказаным па-свойму, хоць часам і карава. І ацэнку таму ці іншаму факту ён стараўся даваць сваю, за што адным выкладчыкам падабаўся, другія, хто любіў гладкія адказы і завучаныя фармуліроўкі, зніжалі яму адзнаку.

Сёння зранку неба ўкрылі хмары, і Антановіч не скіраваў, як звычайна, на возера, а пайшоў з Русіновічам у бібліятэку.

Пастаялі ў чарзе, бо ў сесію ў бібліятэцы было народу — не размінуцца. Узялі кніжкі і пайшлі выбіраць «шчаслівае» месца — каб не трапілася па суседству шумная кампанія, каб менш хадзілі і не даставала сонца.

За суседнім сталом цераз праход сядзелі дзяўчаты з іх курса. Яны паглядвалі на хлопцаў і пасмейваліся. У іх быў дзіўны сусед, якога Русіновіч ужо ведаў даўно, бо часта сустракаў у бібліятэцы. Ён заўсёды чытаў нешта такое старое-старое: кніга, што ляжала перад ім, мела сама меней гадоў сто. І кнігі ўсё былі тоўстыя, вялікія, як падняць. Сёння на стале перад ім ляжаў яшчэ і батон у сетачцы.

Хлопцы зачыталіся, не падымаючы галоў. Палуднаваць схадзілі ў буфет, узялі халодных катлет, кампоту. З паўгадзіны пасядзелі на бібліятэчным ганку, на сходах. Прыемна прыгравала сонца.

Пасля абеду працаваць стала горш, цяжэй. Русіновіч усё часцей узнімаў галаву, часцей кідаў позірк на суседак, праводзіў вачыма студэнтаў, якія толькі прыйшлі і доўга шукалі свабоднага месца, ціха ходзячы між радамі сталоў і шэптам пытаючы: «Тут занята?», «Тут свабодна?».

Урэшце Антановіч не вытрымаў, штурхнуў яго пад локаць і зашаптаў:

— Чаго круцішся?

— Нешта галава шуміць.

— На пачытай, мо адпачнеш.— І ён даў Русіновічу спісаны яго почыркам даволі тоўсты сшытак.

Русіновіч толькі акругліў вочы і ўзяўся чытаць.

«Студэнцкая паэма» — стаяла на першай старонцы.

«Прысвячаю Ярошку, Мальцу, Русіновічу, Раку».

І пайшло, панясло Русіновіча, быццам на лагодных хвалях, пачало пагойдваць, закалыхваць, песціць, а пасля — падкідваць, уздымаць уверх, кідаць уніз, аж сэрца замірала ад радасці і страху.

Паволі, радок за радком, вырысоўваўся, няхай і не надта дасканалы, спелы, але ўсё-такі ёмкі малюнак іх студэнцкага жыцця. І асноўнае: відаць было, што нараджаўся паэт. Няхай не кожнае слова стаяла на месцы, не кожны радок нёс вялікую думку, гучаў цвёрда,— такую рэч мог напісаць толькі паэт.

— А ведаеш, у цябе добра выходзіць,— сказаў Русіновіч.

— Калі ты не смяешся, то я рад чуць гэта.

— Я заўсёды сур’ёзны...

— Часам аж занадта...

— Калі гэта?

На іх зашыкалі: бач, знайшлі месца для гутаркі!

Ішлі на Нямігу стомленыя, з пустымі жыватамі і «поўнымі», аж занадта, галовамі. У пакоі засталі аднаго Рака. Ён ляжаў, накрыўшы твар канспектам, і цяжка было сказаць, спіць ён ці не.

Хлопцы не сталі яго турбаваць, а адразу ўзяліся за справу — пайшлі на кухню, наабіралі бульбы, Антановіч распаліў прымус. Каструля была вялікая, на пяць літраў, і налілі ў яе амаль што даверху — на выпадак, калі хто папросіць дабаўкі.

На кухні быў шум, чад і цесната.

— Прымус пеў на сваёй мове...

Наўрад ці так Александровіч

Узрушыць сэрца мог кухмараў,

Як спеў прымуса і скварак,—

працытаваў Русіновіч з усмешкай.

— Што табе так весела? — спытаў яго Антановіч, стараючыся перакрычаць шум.

— Здорава ты паэтызуеш гэтую кухонную сімфонію. Эстэты могуць пакрыўдзіцца.

— Я не для іх пішу...

— «Я не для вас, паны, о не!» Святыя словы!

— Хоць не да месца сказаныя.

— Можа і так... Але вазьмі іх сабе эпіграфам.

— Гэта вялікі гонар для кожнага...

Антановіч застаўся на кухні — пільнаваць суп, каб не выбег.

Русіновіч асцярожна зайшоў у пакой. Рак прыўзняў канспект, як рыцар забрала, і сказаў:

— Стары, цябе тут шукала адна асоба. Такая невялічкая, русая.

Русіновіч прысеў на свой ложак.

— А не сказала, навошта я ёй патрэбен?

— Мне не сказала. Думаю, што скажа табе... Глядзі, Стары, глядзі. Даслужышся.— І Рак пагразіў яму канспектам.— Мала таго, што сам на спатканні бегаеш...

Русіновіч не паспеў адказаць. У пакой уляцеў Антановіч.

— Падрыхтуйце стол, лежабокі! — крыкнуў ён і знік зноў.

Русіновіч нехаця ўстаў, сцягнуў абрус са стала, заслаў яго газетаю, а ў цэнтры паклаў тоўстую кнігу з шэрай вокладкай, якая заўсёды служыла падстаўкаю для каструлі.

Хутка ў пакой спаважна ўвайшоў Антановіч, несучы на выцягнутых руках поўную каструлю пахучага супу.

— Іграйце туш,— сказаў ён і з крэктам паставіў каструлю на стол.

— Не туш, а марш самі кішкі іграюць. Хіба не чуваць? — стараўся ў тон яму пацэліць Русіновіч.

Рак маўчаў, толькі ўстаў з ложка і кісла ўсміхнуўся.

— Ніколі не думаў, што ў табе жыве такі Гарганцюа. Я лічыў, што ты адным духам можаш жыць! — укалоў яго Антановіч.

— А памятаеш «Кала Бруньёна» ў перакладзе Лазінскага? «Тело пусто — дух расстроен, а поел — и дух спокоен». Як гэта гучыць па-французску?

— Пачакай, зараз, зараз. Толькі мо не так будзе складна, як у Ралана.

— Я ведаю, ты пачнеш імправізаваць. Ад Ралана нічога не застанецца...

І тут дзверы з грукатам адчыніліся, і на парозе выраслі Ярошка і Малец.

— Гэта мы! — выгукнуў вясёлы Ярошка.— Вы не рады? А мы наадварот! Праўда, Пяхота?

Але Малец чамусьці не падзяляў Ярошкавай радасці.

— Толькі выйшлі з чыталкі — чую, грыбным супам пахне. Дык Малец з усіх чатырох кінуўся да інтэрната, я ледзь дагнаў яго і ўсю дарогу трымаў за каўнер. Прагаладаўся, бедны, прэ без аглядкі. Я ледзь паспяваў за ім. Людзей з ног збівалі...

— Не назаляй,— агрызнуўся Малец і стомлена сеў за стол.— Табе ўсё жарцікі наўме. Праваліш, то бацька-старшыня прышле грошай і сала, а мне лепш праз зямлю праваліцца, чым застацца без стыпендыі. Бач, на наша шчасце, за тройку не плацяць.

— Не бядуй, пракормім і цябе,— супакоіў яго Ярошка, вымаючы з тумбачкі міску.— Налівай з берагамі,— сказаў да Антановіча.— Памятаеш, як Старога паўгода кармілі.

Русіновіч схіліў галаву, пачырванеў. Хто-хто, а ён ніколі не забудзе той трэці курс, калі ў яго быў такі крызіс — душэўны і матэрыяльны. Яго сястру, якая працавала ў сельскай краме, судзілі за растрату, далі пяць год — з поўнай кампенсацыяй страт. І яму «пашанцавала» — заваліў замежную. Каб не сябры, невядома, што было б тады з Русіновічам. Думкі ў яго былі самыя чорныя, ды і нервы пачыналі здаваць... Пасля Русіновіч рашыў: усё, што хлопцы зрабілі для яго, ён некалі ў сто разоў больш аддасць добрым людзям, будзе заўсёды памагаць тым, хто будзе мець у чым-небудзь патрэбу, ніколі не кіне чалавека ў бядзе і не застанецца глухім да чужое просьбы.

— Пектараліс, думай, што гаворыш,— асадзіў яго Малец.— Памагчы чалавеку таксама трэба ўмець. Ва ўсім патрэбен такт, а яго ў цябе зроду не было. Ты думаеш, што ва ўсіх такая цвёрдая скура, як у цябе?.. Памятаеш сялянскі анекдот: пазычыў багаты чалавек беднаму свой касцюм на вяселле. Якраз у разгар таго вяселля, калі збіраліся ўжо дзяліць каравай, падыходзіць да маладога дзядзька і моцна, каб усе чулі, кажа: «Глядзі, а ты не хацеў пазычаць гэты касцюм, баяўся, што вялікі, а ён як на цябе шыты». Так і ты.

Ярошкаў твар стаў яшчэ больш шэры.

— Дараўнаваў! Што я такое сказаў? Я ж не раскрыў ніякага сакрэту. Чым я пакрыўдзіў Старога?

— Ды не, я не крыўдую, перастань, Малец,— загаварыў Русіновіч.— Факт застаецца фактам. А калі наконт таго, што глыбей засядае ў памяці — добрае ці кепскае,— то гэта як у каго... Што больш уражвае, тое глыбей засядае.

Наступіла няёмкая паўза. Ярошка такі зразумеў, што пакрыўдзіў Русіновіча неасцярожным словам, але ў яго не было звычкі прызнавацца, што ён зрабіў нешта не так. Сялянская ўпартасць у ім сядзела глыбока. Урэшце ён узлаваўся:

— Кіньце гаварыць прытчамі, не люблю алегорый, эзопавай мовы. Люблю проста з моста — што думаеш, тое і гавары... Калі яшчэ гэтулькі з вамі пражыву, проста стану хадзячай дабрачыннасцю, героем нашага часу.

— Ты герой, але не нашага часу.— Малец ужо скончыў суп і саладзіў «белы» чай.— Пра цябе пісалі сто гадоў назад, а больш не будуць. Праўда, ты там пад выглядам немца Пектараліса, па мянушцы Жалезная Воля, але хто ведае, кім былі твае продкі? Мо і немцамі, бо вельмі ў цябе многа педантызму...

Ярошка яшчэ болей ускіпеў.

— Што сёння за вечар? Чаго гэты Малец ад мяне хоча? Будзьце сведкамі, што яшчэ адна абраза — і я кідаю яму пальчатку.

— Аб’явіш мне «рускую вайну», як той Пектараліс? — дапытваўся Малец.

Задаволена пасмейваўся Рак — ён любіў, калі Ярошка і Малец «грызліся» паміж сабою — тады яны забывалі пра яго.

— А што? І аб’яўлю! Не пагляджу на твае заслугі...

— Пяхота! Што ты ўвесь час насміхаешся над маімі заслугамі? Выходзіць, мне не трэба было ісці ваяваць, а адседжвацца ў бацькі на печы, як ты?

— А што табе да таго, дзе я сядзеў? Я ж не вінават, што з’явіўся на свет на два гады пазней за цябе.

— Табе пашанцавала — і толькі. Вось каб ты паслужыў у запасным палку, а пасля папоўзаў на жываце перад нямецкімі дотамі на прускай раўніне, то не было б у цябе гэтай пыхі. І пра мае заслугі ты маўчаў бы. Не жадаю я табе маіх заслуг і маіх шрамаў.

— А, пра шрамы ўспомніў! Хопіць жыць мінулым...

Яны яшчэ трохі паспрачаліся, але ўжо не з такім азартам, як спачатку, пасля закурылі з аднаго пачка, што ляжаў на Ярошкавай тумбачцы.

— Ну, здаецца, нагаманіліся,— сказаў з усмешкай Антановіч.— Вы абодва мелі рацыю, таму, як бачыце, усе трымалі нейтралітэт, нават наш Рак, які ніколі не прайшоў бы моўчкі міма несправядлівасці...

Рак скрывіўся, але прамаўчаў, толькі пачырванеў.

Антановіч працягваў:

— Як вам вядома, я пішу паэму. Галоўны герой яе — Ярошка. Хачу прачытаць вам тое, што ўжо гатова.

— О, гэта голас! — з пафасам усклікнуў Ярошка. Дружна сабралі са стала пасуду, памылі, заслалі стол амаль што чыстым настольнікам — сям-там толькі відны былі на ім плямы ад віна,— і Антановіч з прыкметным хваляваннем дастаў з тумбачкі сшытак, сеў за стол і пачаў чытаць — адразу, без усякага ўступнага слова і каментарыяў.

Хлопцы слухалі моўчкі, толькі часам каторы ўсміхаўся, часам пакрэктваў ці круціў галавою. У паэме апісвалася ўсё тое, што яны тут перажывалі з першых дзён вучобы. Як уладкоўвалі свае справы, як угрызаліся ў граніт навукі, аб чым марылі і думалі, аб чым спрачаліся і каго любілі.

У цэнтры паэмы быў Міша Дзівін — Ярошка. У гэтым ужо ніхто не сумняваўся, бо ён быў відзён як на далоні — усе яго замашкі, характар, а галоўнае — яго раман з адной дзяўчынай, іх аднакурсніцай, раман, праўду сказаць, не зусім прыемны для галоўнага героя. Хлопцы ўсміхаліся, а Ярошка круціўся як уюн на патэльні і гладзіў свае валасы — у яго была звычка гладзіць валасы і на патыліцы збіраць іх у адно месца. Атрымлівалася не то каса, не то хвост.

Скончыўшы чытаць, паэт разгублена абвёў позіркам твары сяброў, з надзеяй і страхам чакаў пачуць першае слова крытыкі, бо хлопцы ў літаратуры разбіраліся — нездарма ў іх быў настаўнікам Юс Вялікі — Юскавец.

Усе чамусьці скіравалі вочы на Русіновіча.

— Стары, пачынай! — падбадзёрыў яго Ярошка, паціраючы рукі.

Русіновіч адмоўна пакруціў галавой.

— Не, я потым. Тым болей, што я ўжо гэта чытаў раней...

— Калі? Ну, што такое? Па спісу выклікаць, ці што? — насядаў Ярошка.— Прафесар, давай!

Рак замяўся, пачырванеў, пацепнуў плячыма і выціснуў два словы:

— Не ведаю...

— Выдатная ацэнка! — пахваліў яго Ярошка.— Падмацуй цытатай!

Але Рак адразу насупіўся і нібы нырнуў у сваю шкарлупіну, як гэта ён рабіў заўсёды, калі лічыў сябе пакрыўджаным,— замоўк і адышоў ад стала.

Ярошка нездаволена фыркнуў.

— Не трэба і казаць: пазбаўляю слова... Хто наступны? Малец? Ідзі на трыбуну.

Малец падняўся, нібы сапраўды збіраўся ісці, пасля зноў сеў.

— Пяхота! Ты толькі не збівай мяне сваімі мудрымі рэплікамі, а дай выліць душу,— папярэдзіў ён Ярошку.— Я коратка... Мне здаецца...

— Перахрысціся!..

— Ідзі да д’ябла! Яшчэ раз пераб’еш — выстаўлю за дзверы... Дык вось, дарагія мае хлопцы... Я лічу, што лёс нам пасылае добрага паэта, такога тыповага беларускага, шчырага, простага да наіўнасці...

Ярошка закруціўся на сваім крэсле, схаваў пад далонню ўсмешку, хацеў нешта сказаць, але стрымаўся.

Малец працягваў:

— Праўда, тут нельга выносіць канчатковы прысуд, бо гэта яшчэ фрагменты. Ды і ў іх ёсць да чаго прычапіцца. Заганы ёсць, але агульнае ўражанне такое, што паэт знайшоў сваё «я», што ў яго ёсць свой голас, «асядлаў» сваю тэму—менавіта заходнебеларускую. Гэтыя словы:

Край мой родны, дзе я рос!

На шляху сваім юначым

Тут я ўбачыў мора слёз,

Покі шчасце тое ўбачыў,—

ідуць з душы чыстай і шчырай. У іх відна гісторыя нашага краю. Я скончыў.

Ярошка пачакаў, пакуль Малец усядзецца і перастане скрыпець крэслам, і спытаў:

— Хто наступны? Я? Даю сам сабе слова... Гм... Цяжка гаварыць пасля такога златавуста, але што ж? Не дамо сябе на асмяянне... Мы прысутнічалі на нараджэнні... Не, што я кажу — пры хрышчэнні сапраўднага паэта. Гэта яго першае баявое хрышчэнне, і дай бог, каб заўсёды яго прымалі чытачы і крытыкі, як сёння прымаем мы. Шкода, што ўжо зачынены магазіны і што мы апаражнілі каструлю з супам. Але прабачце, я не туды гну... Паэма ўвогуле неблагая, мо толькі надта ў духу нашых традыцый... А вось што да галоўнага героя, то тут я павінен зрабіць аўтару сур’ёзны папрок. Мне гэты герой уяўляецца інтэлектуальна высокім, хоць і верным свайму старому класу — сялянству, якое некаторыя лічылі якраз інтэлектуальна бедным, забітым, прыніжаным і г. д. Я сам, аднак, з’яўляюся праціўнікам такога погляду — каб усе ведалі. У паэта гэты герой трохі, каб не сказаць больш рэзка, прыземлены, нейкі трохі сутулы, ледзь не гарбаты, нібы толькі ад сахі і касы, а гераіня такая ўжо Афелія, што бог ты мой! Рафінаванае дзіця горада, узнёсласць думак і пачуццяў! Натуральна, што яна не можа пусціць у сваю душу гэтага, з дазволу сказаць, мужлана Дзівіна і кажа яму — каціся... Вось такая мая галоўная прэтэнзія. Хто наступны? Стары? Прашу!

Слухаючы Ярошку, Русіновіч увесь час усміхаўся. Ён ведаў, што Ярошка гаварыў тое, што думаў, толькі знарок афарбоўваў усё ў гумарыстычны тон.

Русіновіч спачатку блытаўся, пераскокваючы з думкі на думку, пасля паступова выбраўся на роўную дарогу.

— Ужо сам факт, што напісана паэма,— радасны... Але галоўнае — што і як? Малец хваліў тэму... Правільна, тэма вартая ўвагі. Нас, «заходнікаў», яшчэ не ведаюць — хай даруюць мне... усходнія нашы браты. Нас паказвалі аднабока: або нейкімі ўпартымі фанатыкамі, або нікчэмнымі... Мне падабаецца свой погляд на гісторыю краю, імкненне стварыць самабытны характар маладога беларуса Дзівіна, які хоча быць падобны да ўсіх, хто яго акружае, але ўсё ж выдзяляецца, бо не страціў яшчэ адбітку часу і асяроддзя, з якога выйшаў. Не скажу, каб ён выглядаў белаю варонай, але нечым да яе падобен. Ды якраз у тым, што ён не падобен да іншых, і яго вартасць. Што мне спадабалася асабліва — гэта аптымізм, сапраўдны народны аптымізм паэмы, хоць сітуацыя тут даволі драматычная... Многа гумару, лірычных, задушэўных мясцін і радкоў, якія хочацца цытаваць. Хачу папярэдзіць толькі нашага паэта ад адной небяспекі, якая можа яго спаткаць. Я ўжо ўпамінаў пра яго аптымізм. Гэта добра, гэта вельмі добра... Але аптымізм можа вырадзіцца ў бяздумнасць, зубаскальства, няўвагу да сацыяльнага боку жыцця...

— Ну, Стары, завёў, канца не відаць.— Ярошка дэманстратыўна пазяхнуў на ўвесь рот і пацягнуўся.

— Замаўчы, Пяхота, дай чалавеку сказаць. Цябе слухалі,— супакоіў яго Малец.

— Маўчу.

Русіновічу была дарэчы гэтая паўза, бо ён якраз страціў на момант асноўную думку — з ім гэта нярэдка здаралася. Хлопцы сціхлі. Русіновіч працягваў:

— Чалавека трэба паказваць усебакова, а не маляваць яго такім бесклапотным весельчаком, які толькі пяе частушкі і ніколі не сутыкаецца з бядою, з няшчасцем, з несправядлівасцю ці здрадай. Паказаць чалавека такім — гэта паказаць яго аднабакова, збеднена, гэта значыць, адысці ад праўды, сфальшывіць. Вось як я гэта разумею...

Русіновіч змоўк, зноў сагнуўся над сталом, выцер далонню спацелы лоб.

— Ты, Стары, усё сказаў ці яшчэ што выціснеш? — спытаў Ярошка.— Я хацеў бы паспрачацца з табою, але, можа, мы лепш дамо слова аўтару, як гэта звычайна бывае. Ці ён не павінен разжоўваць таго, што сказаў у сваім творы, і класці ў рот чытачам? Здаецца, усё зразумела?

Тут зноў умяшаўся Малец.

— Усё не ўсё, а ён павінен сказаць сваё слова, хоць бы нават адказаць на твае закіды. Не заціскай дэмакратыі. Гавары, Ігар!

Антановіч прайшоўся пальцамі па сваёй густой чарнявай чупрыне.

— Я слухаў ды думаў сам сабе: што мы тут елі — суп ці якую хмельную брагу? Надта ж ужо ружовыя ў вас фарбы, паважаныя мае крытыкі. Дзякую, што слухалі... Крытыку я ўлічу... Цяпер я хачу сказаць, што я думаю аб напісаным. Гэта толькі эскіз, толькі варыянт, а колькі іх будзе — не ведаю, але адчуваю, што многага не хапае. Нешта ўлавіў, мо сотую долю, але галоўнага, як мне здаецца, няма. Тут адно апісальніцтва, я сказаў бы, плакатнасць, канфлікт дробны, не сацыяльны, а нейкі нават сентыментальны,— маўляў, пашкадуйце беднага Дзівіна, яго не пакахала дзяўчына. У нашым сённяшнім жыцці ёсць паўнакроўныя канфлікты, аб якіх і трэба пісаць. Але для гэтага, відаць, патрэбна грамадзянская смеласць, якой у нашага брата мала... Вы занадта перахвалілі мой першы опус. Другія крытыкі могуць загнуць зусім у іншы бок.

— Раз ты такі самакрытычны, то будзь гатовы да ўсяго: да лаўраў і да церніяў. І ведай, што, як сказаў адзін мудрэц, лаўровы вянок асабліва моцна трымаецца на падкладцы з цярноўніку,— глыбакамысна зазначыў Ярошка.

— Як буслінае гняздо на баране,— уставіў Малец.— Гавары прасцей, а то да нас не даходзіць.

— Пачуццё гумару ўласціва толькі высокаарганізаванай асобе,— адбрыў яго Ярошка.

— Гледзячы на цябе, гэтага не скажаш,— не заставаўся ў даўгу Малец.