Святло зямное

Жала Аксіння, жыта жала.

Кальнула ў самае сэрца джала.

Стала цёмна-цёмна ў вачах, —

як не цямнее і па начах.

А быў жа дзень.

А ў небе сінім

сонца свяціла.

Так пякло!

Толькі сцямнела ў вачах Аксінні,

нібы глядзела праз цёмнае шкло.

Не ўтрымалі серп яе рукі,

выпаў ён з аслабелых рук.

Села Аксіння, сагнулася ў крук,

села, скорчылася ад мукі.

Суседка ўбачыла, завойкала:

— Аксіння, Аксінка, што з табой?

Жанкі забегалі навокала,

пыталіся наперабой:

— Аксіння, Аксінка, што з табой?

— Ці ёсць вада дзе недалёка?

— Мабыць, ад сонца...

Такая спёка!

— Ды і не тыя ўжо гады.

— Ну як, Аксіння?

Лепей, Аксіння?.. —

Аксіння ціха піць папрасіла,

жанчыны ёй падалі вады.

— Трэба ісці, Аксіння, дахаты.

Аксіння паволі ўзняла галаву.

— Дапамажыце ўстаць, дзяўчаты.

Дзяўчаткі, нядоўга я пажыву.

Такога са мной не было ніколі...

— Нічога, Аксіння, яшчэ пажывём!

— Не думала я, што ў сэрца так коле

— Нічога, Аксіння, яшчэ пажнём!

Ідзі, Аксіння, не стой на сонцы.

Ідзі, халодны ручнік прыкладзі.

Ідзі дахаты, Аксіння, ідзі.

А мы яшчэ выжнем па нейкай сотцы..

* * *

Ішла Аксіння.

Ледзьве цягнула

па іржэўніку ногі свае.

Нічога не чула.

Ледзьве пачула,

што нехта яе, Аксінню, заве.

Яна аглянулася.

На ўзмежку

стаяў учотчык з сваёй кавялой,

з сваёй п'янаватаю ўсмешкай.

Нешта крычаў і трос галавой.

Аксіння прыслухалася старанна.

«Цётка Аксіння, куды ідзеш?

Чаму сарвалася так рана?

Куды ідзеш?

Чаму не жнеш?

Можа, спалохалася спёкі?

Сонца прыгрэла — і ты наўцёкі.

Рашыла: лепей я ўцяку.

Рашыла: лепей мне ў цяньку.

Ці, можа, цётка, табе нядобра?

Ногі, гляджу, цягнеш ледзь-ледзь.

Але ж хварэць —

на цябе не падобна,

хіба ты можаш захварэць?

А можа, ты — сімулянтка, часам? —

Пытаўся ўчотчык хрыплым басам. —

Яно і няблага сімульнуць,

калі другія косяць і жнуць.

Ды што мне, хай і сімулянтка.

Можа, у цёткі знойдзецца шклянка?

Я сёння амаль не браў у рот.

Нешта скупы пайшоў народ.

Калі б знайшлася шклянка ў цёткі,

то хай бы цётка ішла дамоў.

Я прыпісаў бы цётцы соткі,

прыпісаў бы, і з плеч далоў.

Мне з кавялою —

што вам з чапялою.

Паставіш, цётка, шклянку ці не?

Закуска свая, нашу пад палою.

Ды ты не слухаеш, бачу, мяне.

Ты чуеш, цётка? —

За шклянку сотка.

За шклянку сотка, а то i дзве.

Ты чуеш, цётка?..»

Не чуе цётка.

Аксіння ледзьве ідзе-брыдзе.

Нічога яна зразумець не можа.

Ідзе-брыдзе, нібы ў тумане.

«Што ён гаворыць?

Божа мой, божа.

Ці ён жартуе, смяецца з мяне?

Што ён гаворыць?

Сотка... шклянка...

Шклянку прасіць калі знайшоў».

І раптам да цёткі Аксінні дайшоў

сэнс гэтага слова —

сімулянтка.

Адчула, як крыўда сэрца пячэ.

«Не верыць, што хворая. Як ён можа?..

І па Аксіннінай шчацэ

сляза пакацілася.

«Божа мой, божа...»

* * *

Ідзе-брыдзе Аксіння далей.

Нарэшце сцежку адчулі ногі.

Стала лягчэй ісці ім трохі —

на сцежцы гладзей i халадней.

А вось i мосцік.

За мосцікам дзічка.

За дзічкаю крайняя хата відна.

«Куды скіравалася, маладзічка?» —

Пачула нечы голас яна.

Чый гэта голас?..

Брыгадзіра.

Ішоў брыгадзір насустрач ёй.

«Што гэта з лепшай маёй жняёй?

Яшчэ толькі трэцяя гадзіна!

Якая муха цябе ўкусіла?

Сыплецца жыта, а ты — дамоў.

Вярніся хутчэй на ніву, Аксіння!

Вярніся, Аксіння, без лішніх размоў!

Вярніся, Аксіння, а то пашкадуеш!

Я не жартую, Аксіння, не!

Ты ж мяне знаеш! Ты мяне чуеш?..»

Аксіння чуе ўсё, як у сне.

«Што ён гаворыць?

Божа мой, божа.

Няўжо ў яго вачэй няма?»

Яна б адказала, ды не можа.

Ні сіл, ні жадання не мае яна.

«Ты чуеш, Аксіння, я не жартую.

Я аштрафую!

Я падрыхтую

дакладную для старшыні!

Лепей, Аксіння, ідзі і жні!

Ты, можа, скажаш,

што захварэла?

Так і паверу табе я.

Ты здаравей за мяне ўдвая.

Якая цябе возьме халера?

Вы — сімулянткі,

вось хто вы, цёткі.

Сумлення, цёткі,

няма ў вас усё-ткі.

Трэба з вамі —

пакарацей,

трэба з вамі —

пакруцей!..»

«Што ён гаворыць?

Божа мой, божа.

Як гэта ён зразумець не можа...»

І зноў па Аксіннінай шчацэ

сляза гаркотная цячэ.

* * *

Ідзе-брыдзе Аксіння дадому.

Колькі на свеце пражыла —

не несла дадому такую стому,

такую знямогу...

Вось і прыйшла.

«Вось я і дома».

На ганак прысела.

Яе чалавек запрагае каня.

Рупна ўвіхаецца каля

воза, збіраецца ехаць па сена.

Спытаўся, калі каня запрог,

чаму вярнулася так рана.

Яшчэ ж, здаецца, няма i трох.

Яна як быццам не чула Івана.

«Чаму так рана?

Ці ўжо дажалі?

Чаму так рана?

Што з табой?..»

Яна на яго глядзела з жалем,

яна на яго глядзела з журбой.

Яна сказала,

што захварэла,

што ёй так трудна,

нібы ўгарэла,

што ледзь дайшла да свайго двара,

што паміраць прыйшла пара...

Яго рассмяшылі словы Аксінні.

«Кінь ты, Аксіння.

Ідзі паляжы.

Потым схадзі пашукай на мяжы

якой травы, бо галодныя свінні.

Зможаш —

пакорпайся ў агародзе.

Зараз, Аксіння, не час хварэць...»

Нешта яна прашаптала ледзь-ледзь.

Інакш не магла —

так сушыла ў роце.

Ён не пачуў,

што сказала яна.

Не слухаў.

За віламі хуценька збегаў.

Паклаўшы ix,

нукнуў на каня.

Яшчэ раз нукнуў і паехаў.

Калёсы песню сваю запелі,

калёсы жорстка заскрыпелі.

Скрыпелі жорстка і надрыўна.

Яна глядзела неадрыўна,

яна глядзела доўга ўслед.

І было горка,

было крыўдна,

i быў нямілы белы свет.

* * *

Ідзе-брыдзе Аксіння ў хату.

Здалося, што ў хаце даўно не была.

Вады халоднай папіла.

Знайшла ў хаце роднай спагаду.

Знайшла ў ёй добрую прахалоду.

Яна зжылася з хатай сваёй,

з кожным куточкам, кожнай сцяной,

i у ёй ці, можа, у сабе самой

знайшла спагадлівую лагоду.

Стала Аксінні неяк лягчэй.

Потым яна прылегла на ложак.

Глядзела ўгору.

Ля вачэй

закружылася мноства мошак.

Доўга кружыўся цёмны рой.

І пачала нясмела, дрыготка

падступаць да яе дрымота

з усіх куткоў хаты старой.

І загучала аднекуль з тумана

песня, якую ў добры час

любіла Аксіння і пела не раз, —

песня «Ой, рана на Івана».

Аксіння драмала, засынала.

«Проці Ивана ночка мала.

Ой, рана на Ивана!»

Аксіння чула словы Івана:

«Чаму так рана?

Чаму так рана?»

«Ой, рана на Ивана!»

Так і спытаўся:

«Чаму так рана?»

А не спытаўся, як мне пагана.

«Ой, рана на Ивана!»

А мне было трудна, як ніколі.

«Начавала ў чыстым полі.

Ой, рана на Ивана!»

Чаму не верыце, скажыце?

«У чыстым полі, у густым жыце.

Ой, рана на Ивана!»

Ой, рана на Ивана!

Ой, рана на Ивана...

* * *

Калі прачнулася Аксіння,

калі адкрыла вочы яна, —

убачыла ў праёме акна

неба, чыстае і сіняе.

Рой не кружыўся перад вачамі,

і не гучала песня больш.

Стаяла ціша незвычайная.

І пацішэў, здаецца, боль.

Нават думка прыйшла бадзёрая:

«Ці не прыснілася мне ў сне?

Можа, я не такая і хворая?

Можа, праўду казалі мне?»

Нават падумала жанчына,

ці не пайсці ёй i пажаць,

ці не хопіць ёй ляжаць, —

паляжала ж, адпачыла.

І толькі як устала з пасцелі,

як зрабіла крок ці два, —

адчула, якая слабасць у целе,

адчула, як кружыцца галава.

«Не, сёння мне не да жніва, —

думала, седзячы на пасцелі. —

Чаму паверыць не захацелі?

Чаму? Ці сэрца ў іх няма?

Хіба не бачаць, што ў бядзе я?

Ці, можа, вачэй няма ў іх, ці...»

І тут з'явілася надзея —

трэба да доктара ёй пайсці

Ён ёй паверыць.

Ён распытае.

Ён ёй параіць.

Паможа ёй.

«Вось адпачну і пайду, бадай, я

гаварыла сама з сабой. —

Дзе гэта новая мая хустка?

У шуфлядзе яна ці не?»

Сонца гуляла на сцяне.

«Паспею. Вечар яшчэ не хутка.

Паспею. Далёка яшчэ да вечара

Куды мне толькі лепей пайсці —

да ўрача альбо да фельчара?

Не хадзіла ж амаль у жыцці.

Да ўрача —

далёка занадта.

Пешшу туды я не дайду.

Папрасіць каня?

Заняты

коні ўсе, як на тую бяду.

Пайду да фельчара ў Замошша.

Да Замошша — рукой падай.

Хваляць фельчара.

Ён паможа.

Вось пасяджу і пайду, бадай...»

Пасядзела, ціха ўстала,

ёй як быццам лепей стала.

Хустку новую знайшла.

Завязала хустку чыстую -

каляровую, квяцістую,

і да доктара пайшла.

* * *

Ідзе Аксіння загароддзем,

загуменнем ідзе-брыдзе.

Як гэта кажуць у народзе? —

бяду пазнаеш па хадзе.

Выйшла Аксіння на дарогу,

у Замошша што вядзе.

Аддыхнула цётка троху

і далей ідзе-брыдзе.

Да Замошша вярсты дзве.

Ішла лугам,

логам,

полем,

паўз лазовыя кусты.

З паўвярсты прайшла ці болей,

і вярсту, і дзве вярсты.

Калі падыходзіла да Замошша,

павесялела нават яна.

Думка была ў яе адна:

«Доктар добры.

Ён паможа.

Ён распытае, пагаворыць,

скажа ёй, якая хворасць...»

Толькі баялася аднаго, —

што не застане раптам яго.

«Хоць бы не быў ён у ад'ездзе,

хоць бы ён быў ужо на месцы.

Хоць бы ён быў...»

А вось iі бальніца.

«Цётка, закончыўся прыём.

Доктара выклікалі ў раён.

Цётка, не трэба было пазніцца.

Заўтра прыйдзеш...

Бывай здарова...»

Аксіння сказала штось і пайшла,

і павяла яе дарога

логам, лугам да сяла.

Вяла дарога ва ўспаміны.

Да сына ў горад вялікі вяла.

«Сыночак, ты ў мяне адзіны...»

Вяла дарога да сяла.

ЗАМЕСТ ЭПІЛОГА

Назаўтра не лепей было Аксінні.

Так і хацелася паляжаць.

Ды цётцы сказалі:

«Трэба жаць».

І цётка пайшла на жніво з усімі.

З гадзіну якую Аксіння пажала,

і стала ёй горача,

як ад пажара,

і стала ёй млосна,

і села яна.

Суседка трывогу ўзняла.

«Жанчынкі! Аксіння памірае!

Зусім беспрытомная ляжыць!

«Аксіння!

Ты ж яшчэ не старая.

Аксіння!

Табе б яшчэ жыць і жыць!»

«Вясёлыя сёлета ў нас дажынкі...»

«Бяжыце ў вёску хутчэй, жанчынкі!

Няўжо ёй нельга памагчы?

Ёсць і лякарствы, і ўрачы...»

Шукалі хамут.

За канём пабеглі.

Знайшлі хамут.

Каня прывялі.

Сіўку хуценька запрэглі.

«Што гэта трэба яшчэ, калі?..»

Нехта параіў заслаць калёсы.

Нехта па коўдру пабег, па траву.

Нехта сказаў ціха, скрозь слёзы,

што трэба падушка пад галаву.

Нехта параіў паведаміць сыну...

Паехалі ў поле па Аксінню.

Быў брыгадзір якраз на жніве,

сказаў, што нічога,

што яна дыхае,

нічога, сказаў,

яшчэ пажыве.

Была Аксіння бязмоўная, ціхая.

Свядомасць вярталася да яе.

Нават устаць сама спрабавала.

Ды толькі моцы было мала,

ды ногі былі як не свае.

Паклалі Аксінню на павозку.

Вязуць Аксінню да дактароў.

Аксіння, рукі твае — як з воску!

Аксіння, дзе твая сіла і кроў?

Маўчыць Аксіння.

Заплюшчыла вочы.

І толькі тады адкрывае ix,

калі на карэннях воз загрукоча,

падскочыць на ўхабінах якіх.

Тады расплюшчыць вочы Аксіння,

бачыць неба над сабой.

Глядзіць Аксіння ў неба сіняе

з сваёю крыўдай і журбой.

«Хіба не казала ім учора я?

Хіба не казала ім усім,

што занядужала,

што хворая?

Хіба не скардзілася ім?»

Яны не паверылі.

Чаму?

Нібы Аксіння калі хлусіла,

нібы казала няпраўду каму,

ці лёгкай працы шукала Аксіння.

На ўхабах уздрыгвалі калёсы.

Глядзела Аксіння ў неба скрозь слёзы.

Глядзела Аксіння ў сіняе неба,

неба ёй спачувала нема.

Не было на душы яе зла,

не было страху і трывогі.

«Немаладая ж я, пажыла.

Дзетак паставіла на ногі».

Калёсы ўздрыгвалі, скрыпелі...

Была на душы яе крыўда адна,

І не давала спакою яна...

Калёсы песню сваю пелі.

Песню сумнага падарожжа.

Сінь над Аксінняю плыла.

Шаптала Аксіння:

«Божа мой, божа»,

Хаця набожнай і не была.

ПРАДЧУВАННЕ

Было прадчуванне бяды.

Спачатку амаль няўлоўнае,

няўлоўнае і няроўнае.

Шчыміла тады-сяды,

было прадчуванне бяды.

Быў сам. Быў сын. Была ты.

Было прадчуванне бяды.

Было трыццаць тры гады,

было прадчуванне бяды.

Былі вятры, халады,

было прадчуванне бяды.

Плылі па рэках ільды,

было прадчуванне бяды.

Цвілі, адцвіталі сады,

было прадчуванне бяды.

Зязюля лічыла гады,

было прадчуванне бяды.

Было прадчуванне бяды.

Як ты жывеш, матуля?

Чые ты лічыш гады,

шэрая зязюля?

Быў дома гады ў рады,

было прадчуванне бяды.

Было прадчуванне бяды,

было прадчуванне няшчасця.

Недзе, у прасторы i часе,

яна ўжо ішла сюды.

Было прадчуванне бяды,

яе жалезнай пяты.

Было прадчуванне бяды.

Быў блізкі час катастрофы.

Пісаліся тады

гэтыя вось строфы:

МЫ ЖЫВЁМ, КАБ ВЯРТАЦЦА...

Мы жывём, каб вяртацца

час ад часу туды,

дзе мінула юнацтва,

дзе маленства сляды.

Мы жывём, каб вяртацца.

І лепшага шляху няма.

Мы жывём, каб вітацца:

«Мама! Дзень добры, ма!»

Ну, а раптам напасце,

бяда ў той хаціне старой!

Ну, а раптам няшчасце —

і маці ў зямлі сырой!

Мы жывём, каб вяртацца.

А куды тады вернешся ты?

З кім так будзеш вітацца,

як тады, да бяды?

ТЭЛЕГРАМА

Спеў бяды горкі ўраджай.

І — прыйшла тэлеграма:

«Прыязджай

просіць мама».

. . . . . . . . . . . . . ..

ЗА ЛЕСАМ — ЗА ЛЕССЕ...

За лесам — Залессе...

«Скажы мне, мама,

а што за Залессем?»

«Не знаю таксама».

За лесам — Залессе.

Там сумна, нявесела.

За лугам — Залужжа.

Далёка дужа.

За мохам — Замошша.

Прайсці няможна.

А ў Заазер'е —

дарога верная.

«Там музыка грае,

там — вечарынка.

Хадзем, дарагая

Александрынка...»

За лесам — Залессе.

Адтуль дзьме прадвесне.

За лугам — Залужжа.

Адтуль ідзе сцюжа.

Адтуль ідзе сцюжа,

адтуль дзьме сівер.

А сонца ўзыходзіць

над возерам сінім.

З-пад Заазер'я

ўзыходзіла сонца,

свяціла ў матчына

аконца.

Гуляла, іскрылася

сонца над возерам.

Маці глядзела

светлым позіркам...

За возерам сінім —

Заазер'е.

Помню вечар адзін,

як цяпер, я.

Маці, пакінуўшы

свае грады,

прысела стомлена

каля хаты.

Рукі паклала

на калені.

Глядзіць за возера

ў задуменні.

Туман над возерам

плавае шэры.

Матчына думка

ў Заазер'і.

Над возерам зорка,

як спелае зерне.

Маці глядзіць

у Заазер'е.

Ці то ўспамінае,

ці то прадчувае,

ці проста стамілася

i спачывае.

ДРУГАЯ ТЭЛЕГРАМА

Выспеў бяды горкі ўраджай.

Стукнулі ў дзверы.

Ідзі страчай.

— Вам тэлеграма...

«Памерла мама».

УСПАМІН

За лесам — Залессе...

«Скажы мне, мама,

а што за Залессем?»

«Не знаю таксама».

Яна не знала —

які ён, свет.

Такі, як у яе аконцы,

або вялікі, або бясконцы...

Яна не знала кніг i газет.

Яна не знала вялікіх дарог.

Хаця i выхадзіла нямала.

Толькі раз у жыцці пакідала

вёску родную, родны парог.

Гэта было, калі яна

аднойчы прыехала ў госці...

...Дзень, другі яна пабыла.

Засумавала, бачу, штосьці.

«Мама, добра ў нас ці не?

Мама, ты, можа, нездарова?»

«Бачыла сёння іх у сне.

Як яны там без мяне —

тата, хата і карова?..»

І заплакала яна.

Пакаціліся слёзы-гарошыны.

«Адпусціце, людзі харошыя,

не будзе мне спакою і сна...»

І суцішалі мы яе,

і смяяліся, і ўгаворвалі.

Яна на нас глядзела дакорліва:

«Ды адпусціце ж вы мяне».

АД ВЁСКІ ДА МОГІЛАК — ПАЎВЯРСТЫ...

Ад вёскі да могілак —

паўвярсты.

Ад вёскі да могілак —

доўгія вёрсты.

Ад вёскі да могілак —

шлях няпросты.

Гараць за спіною тваёю масты.

Не вернецца маці.

Не прыйдзеш ты

да маці. Між вамі

чарнее бяздонне.

Астыне роднае ваша гняздоўе...

Ад вёскі да могілак —

з паўвярсты.

Ад вёскі да могілак —

шлях далёкі,

доўгія вёрсты,

трудныя крокі.

Як ты паспееш да цемнаты?

Цябе падганяе звычай стары.

Трэба паспець да захаду сонца.

А шлях гэты цягнецца бясконца.

І ты ўсё ідзеш.

Ад зары да зары.

І ты ўсё глытаеш той горкі камяк,

і ты ўсё глытаеш камяк той саляны,

і ты ўсё ідзеш за тымі санямі.

Днямі ідзеш.

І не дойдзеш ніяк.

Ідзеш і не знаеш, ці дойдзеш ты.

Чапляюцца ногі,

губляюцца крокі.

Ад вёскі да могілак —

шлях далёкі.

Ад вёскі да могілак —

паўвярсты.

ПАМІНКІ

Пахавалі Яе.

Памінаем Яе.

Ўспамінаем Яе.

Той адвечны абрад —

чалавечаму гору апора.

Без абраду таго —

як змаглі б

мы пачуцці сабраць свае?

Без абраду таго —

як змаглі б

сваё выказаць гора.

Без абраду таго —

ці сабраліся б

так вось наўрад

амаль вёскай усёю,

вясковай усёю сябрынай...

Дзякуй,

добры абрад,

мой старэйшы,

мудрэйшы мой брат!

Ты сягоння патрэбны

быў мне асабліва.

Пахавалі Яе.

Памінаем Яе.

За сталамі сядзім.

Кашу, клёцкі ядзім.

Чары горкім віном напаўняем.

Ды чамусьці ў вочы

адзін аднаму не глядзім.

Аддаём Ёй належнае.

Добрым словам Яе памінаем.

Памінаем Яе.

За сталамі ідзе гамана.

Памінаем Яе.

Схамянаемся ўсе ад рыдання:

«А яна ж магла жыць.

Маладая была Яна.

У зямельку сырую пайшла яна маладая.

За якія грахі —

у зямельцы сырой ляжыць?

За якія грахі —

яна смерцю такой пакарана?..»

Памінаем Яе.

Ўспамінаем Яе.

А Яна магла б жыць.

А Яна магла б быць,

не памерці так рана.

Памінаем Яе.

А яна магла б жыць,

старшыня,

каб не ведала крыўд і абраз,

каб жыла болей шчасна.

Во Яна была з тых,

хто ў жыцці не кране птушаня.

Бо Яна была з тых,

каго крыўдзяць, як птушку,

часта.

Памінаем Яе.

А Яна магла б жыць,

наш сусед.

А Яна магла б жыць,

дарагія мае сяльчане,

калі б болей прыязным

быў вясковы ваш свет,

каб часцей вы Яе

чалавечай павагай

страчалі.

Памінаем Яе.

А яна магла б жыць,

сват i брат,

калі б мы, дарагая радня,

даражылі Ёй болей,

каб Яе, дарагая сям'я,

мы любілі на добры лад,

так, як любім сябе, —

не было той любові.

Пахавалі Яе.

Памінаем Яе.

А Яна б жыць магла.

Памінаем Яе.

Чары горкім віном напаўняем.

За сцяною — зімовая ноч.

За сцяною — імгла.

І Яна ў той імгле.

За ўпакой Яе п'ем.

Памінаем.

НАЗАЎТРА РАНІЦАЙ

Ціха карова ў хлеве мычыць.

Ціха карова ў хлеве рыкае.

Мычанне жаласна гучыць.

Гэта яна Яе чакае.

Знае Яе і чакае Яе.

Ёй была доена,

поена,

кормлена.

Голас Яна не падае.

Чуе бяду душа каровіна.

І гэта мычанне, гэты рык —

душы яе, каровінай, крык.

Карова жаласна мычыць.

Яна мычыць.

А хата маўчыць.

Сцены маўчаць.

Цені маўчаць.

Маўчаць куткі ўсе i закуткі.

Маўчаць Яе звязкі, Яе скруткі.

Коўдры i посцілкі маўчаць.

Столь маўчыць,

стол маўчыць.

Маўчаць Яе клункі і пакункі.

Маўчаць Яе даўнія пакупкі.

Вузельчык на цвіку маўчыць.

Падушкі маўчаць.

Катушкі маўчаць.

Маўчыць клубочак Яе нітак.

На кожнай рэчы —

маўчання пячаць,

асірацеласці адбітак.

Рэч маўчыць.

Печ маўчыць.

Печ без яе астывае — стыне.

Вось-вось заенчыць, закрычыць:

«Дзе яна?! Дзе Гаспадыня?!»

Печ маўчыць.

Хата маўчыць.

Яна без Яе — быццам пустыня.

Вось-вось заенчыць, закрычыць:

«Дзе Яна?! Дзе Гаспадыня?!»

Хата маўчыць.

Рэчы маўчаць.

На сценах і рэчах —

маўчання пячаць.

На сценах і рэчах —

адбітак страху,

асірацеласці і краху...

Сцены маўчаць.

Рэчы маўчаць.

Яны не могуць закрычаць.

ВЯСНОЮ

Мама, ідзе вясна.

Ідзе вясна-ясна,

ідзе вясна-святла.

З выраю птушкі вяртаюцца,

птушкі дамоў злятаюцца,

да нашага жытла.

Ранішняй парой

яны прылятуць віць гнёзды

да нашай хаты старой,

да нашай старой бярозы.

Будуць пець, шчабятаць

на дрэвах, бэзе і тыне.

Будуць цябе пытаць:

«Дзе Яна, Гаспадыня?

На досвітку, на зары

з намі Яна прачыналася,

праца Яе пачыналася.

Хадзіла Яна па двары.

Мы гнёзды вілі свае.

Яна ля свайго хадзіла.

Дзе Гаспадыня, хаціна?

Чаму не відаць Яе?..»

Мама, ідзе вясна...

Будуць прыходзіць вёсны,

будуць збаўляць ад сна.

Будуць птушкі віць гнёзды.

Мама, вясна ідзе...

Будуць прыходзіць вёсны.

Градкі твае і барозны

будуць чакаць цябе.

Ды ты не прыйдзеш, не.

Хто іх дагледзіць, засее?

Хто вырве пустазелле?

Травой зарастуць па вясне.

Травой парастуць веснавой

градкі твае, твае лешкі,

сляды твае, твае сцежкі, —

густой маладой травой.

Мама, вясна ідзе...

НЕКРАЛОГ

Пасля хваробы,

цяжкой і працяглай

(шмат дзён

аднаго прасіла: «Піць»,

адно паўтаралі вусны засмяглыя.

Ледзь-ледзь трымцела

жыцця Яе ніць.

Калі памірала, не быў з Ёй я.

Таму яшчэ больш балюча і крыўдна),

памерла Яна, маці мая.

Для вёскі —

цётка Александрына.

Пасады розныя займала.

На розных пастах была Яна.

Ля печы стаяла, мыла, лён мяла,

сена сушыла, роды прымала,

сеяла, шыла...

Хіба гэта мала?

Працавала

з відна да цямна.

Быў вечны той кругаварот.

Па сумяшчальніцтву даглядала

калгаснае поле

і свой агарод.

Словам, займала пасад нямала.

Словам, пасада была адна —

працавала

з відна да цямна.

Яе незвычайныя справы i дзеянні?

Такіх на рахунку Яе не было.

Затое можа пацвердзіць сяло:

быў подзвігам

кожны белы дзень Яе

Не мела ўрадавых узнагарод.

Ды што Ёй граматы ганаровыя!

Былі б толькі дзеці Яе здаровыя,

да быў бы ўраджайны год.

Медалі таксама Ёй не давалі.

Ёй не давалі арданы.

Навошта Ёй былі яны.

Абы не было толькі вайны.

Абы пісалі пісьмы сыны

ды сена хапіла да вясны.

Яна і не думала і пра медалі.

Якія выносілі Ёй падзякі?

Не ведаю, як наконт падзяк,

а вось няўдзячнасці ўсякай

яна пабачыла. Гэта так...

Хай будзе лёгкай Табе зямля,

Працаўніца, Гаспадыня,

Маці! Родная маці мая!

Для вёскі —

цётка Александрына.

* * *

Даруйце, даруйце!..

Даруйце, ахвяры!

Па небе маім плывуць,

нібы хмары,

маўклівыя вашы сілуэты.

Плывуць вашы цені ў другія сусветы.

Дзе вашы целы,

дзе вашы твары?

Плывуць вашы цені...

Ахвяры, ахвяры!

Ахвяры вядомыя м невядомыя.

Ахвяры свядомыя і несвядомыя.

Ахвяры нявінныя, незлічоныя.

Плывуць вашы цені задымлена-чорныя...

А можа, агонь, што спаліў вас, —

свяшчэнны?

А можа, і трэба гарэць нам дашчэнту?

А можа, і трэба жыць нам ахвярна?

А. можа, усё гэта і не марна?

А можа, у гэтым гарэнні-мучэнні

наша вышэйшае прызначэнне?

Ахвяры, плывуць вашы цені,

як хмары.

Ніяк не разгледжу вашыя твары.

Даруйце, даруйце!

*

Даруйце, даруйце!..

З віною хаджу,

як з гарою.

Даруйце, героі!

Даруйце, усе змагары і спадзвіжнікі!

Бы ў цяжкі,

быў трудны,

быў горкі

той крыж, які

вы неслі —

сумленныя,

мужныя,

ўпартыя.

Вы кроў пралілі.

Ці варты, ці варты я?!

Ці варты я вашай веры i мары?

Ці варты вялікай вашай ахвяры?

Вы кроў пралілі.

З крыві той

ўзыходзяць гваздзікі.

А побач растуць, як раслі,

быльнёг і дзядоўнік дзікі.

Вы прыклад высокі далі.

Успыхнуў ваш подзвіг.

А колькі яшчэ на зямлі

іх, пошлых і подлых!

Даруйце, даруйце!..

*

Даруйце, даруйце!..

Даруйце, мае дарагія!

Даруй мне,

мой дружа!

Сягоння — другі я.

Сягоння такі я,

якім я хачу сябе бачыць!

Быць можа, змагу

я сябе перайначыць.

І будзе мне боль твой

балесней,

чым боль уласны.

І шчасцем тваім

я больш за цябе буду шчасны.

І будзе ўзаемна ўсё,

і будзе ўсё двухадзіна.

Нібыта ў жыццё

нас маці адна нарадзіла,

дала нам на двух

яна двухадзінае цела,

дала адзін дух.

Такую кашулю надзела,

якая ўжо не бліжэй

да цела майго,

майго духа,

з якою за ўсё даражэй

жыццё майго друга.

Даруй мне!..

даруй мне!..

* * *

Даруйце, даруйце!..

Я так вінаваты.

Маўчыце вы лепей,

мае адвакаты!

Не трэба тут доказаў вашых разумных.

Сумленне — заўсёды

на лаўцы падсудных.

Само сябе садзіць,

само сябе судзіць.

Тым самым ратуе

яно сваю сутнасць.

Сумленне, што алібі пэўна сцвярджае,

тым самым на гібель сябе асуджае.

Усе мы за ўсіх і за ўсё ў адказе,

і ўсе вінаваты

ва ўсякім разе.

Раскайся, злачынца!

Забойца, раскайся!

Я каюся з вамі —

за вас я ў адказе.

І вы ўсе — суддзя,

пракурор,

адвакаты, —

за ўсё, што здарылася,

вінаваты.

І ты, херувімчык ружаваты,

зa усё і ва ўсім вінаваты.

І ты, задаволены абывацель,

за ўсё і ва ўсім вінаваты.

А болей за ўсіх

я сам вінаваты.

За ўсе нашы ганьбы,

пакуты

і страты.

За ўсё вінаваты!

Даруйце, даруйце!

Я знайшоў вызначэнне

сваім вершам, —

тым, што напісаны,

і тым, што яшчэ не напісаны

і спеюць недзе ў нетрах

маёй душы.

Вершы мае —

гэта пісьмы.

Гэта толькі пісьмы.

Пісьмы ў мінулае,

пісьмы майму папярэдніку.

Я хачу ведаць, ці не мае

ён да мяне якіх прэтэнзій,

я хачу спытацца,

ці няма ў яго, мёртвага,

якой-небудзь крыўды на мяне, жывога

Вершы мае — пісьмы ў будучае,

пісьмы да маіх патомкаў,

я хачу ведаць,

помняць яны мяне

ці не помняць.

Я хачу ведаць,

ці памагае ім мой вопыт,

і хачу пакінуць ім

свой запавет

(у адносінах да патомкаў

вершы мае — духоўны запавет).

Вершы мае — мае пісьмы.

Маці, ты атрымоўваеш мае пісьмы?

Ці яны да цябе не даходзяць?

Ці, можа, я не так пішу адрас?

Я пішу: «Магіла маці».

А можа, трэба пісаць неяк іначай?

Можа, патрэбны нейкі іншы

больш дакладны адрас?..

Вершы мае — мае пісьмы.

Пісьмы людзям.

Тым, якіх я люблю

І якім не магу не сказаць,

як я іх люблю.

І тым, якіх я не люблю

і якім я павінен сказаць,

што я іх не люблю.

Вершы мае — мае пісьмы,

і пішу іх не для таго,

каб напомніць пра сябе,

каб напомніць аб сваім існаванні.

Не, я пішу, каб напомніць усім

аб нашым усеагульным існаванні,

каб усе помнілі

аб жыцці ўсіх.

Вершы мае — мае пісьмы.

І паколькі гэта так,

то я пішу іх недарэмна.

Проста вершы могуць не чытаць,

проста вершы могуць есці мышы.

А пісьмы —не.

У пісьмаў іншы зусім лес.

Вершы мае — мае пісьмы.

На адны я атрымаю адказ.

На другія адказ

будзе ісці доўга-доўга,

як ідзе на зямлю святло

ад далёкай зоркі.

Адказ можа прыйсці тады,

калі мяне ўжо не будзе.

Але гэта мяне не палохае.

Галоўнае, што такі адказ будзе.

Вершы мае — мае пісьмы.

А мне трэба напісаць безліч пісем.

Колькі на зямлі чалавек?

Мільёны? Мільярды?

Ну вось я павінен буду напісаць

мільёны, мільярды пісем.

Кожнаму чалавеку па пісьму.

А колькі людзей будзе на зямлі?

Цяжка сказаць?

Усе гавораць пра дэмаграфічны выбух?

Усё адно я буду пісаць ім.

І буду настойліва пісаць

сваёй маці.

Можа, якое пісьмо і дойдзе...

І буду настойліва пісаць пісьмы туды —

у тую сінюю прастору, тую далеч,

недасягальную майму зроку

і нават маёй свядомасці,

пакуль не прыйдзе адтуль адказ.

І калі гэты адказ

будзе ісці доўга вельмі,

як ідзе святло ад далёкай зоркі,

і калі ён прыйдзе тады,

як мяне ўжо не будзе,

то пашлюць мне адказ па адрасу,

па якому я пішу сваёй маці...