Святло зямное

БАР'ЕРЫ

Фізік квантуе

прастору i час.

Глядзяць касманаўты

у бок Венеры.

На змену тым,

што пайшлі ў запас, —

новыя меры,

сферы і эры.

Падае за бар'ерам бар'ер —

гукавы, светлавы,

зямных гравітацый.

Вучоны муж!

Я рады, павер,

я ганаруся тваёй працай.

Толькі ёсць у мяне непакой:

ці хутка дойдзе чарга да бар'еру

глухой адчужанасці людской,

неразумення і недаверу?

Калі ён падзе —

ракавы, векавы —

на нашых шляхах у новыя эры,

як некалі паў бар'ер гукавы,

як падаюць іншыя бар'еры?

ТРЫ ЦІШЫНІ

Аднекуль з касмічнай вышыні

зыходзяць да нас тры цішыні.

Першая — вечаровая.

Тая, што, як маг,

ахутвае, зачароўвае —

лёгкі ў мага ўзмах.

Тая, што на вейкі

i вусны кладзе пячаць:

«Хопіць з вас,

чалавекі,

хопіць дбаць!

Спаць спаць!

Спяць куты і нішы,

спяць каты і мышы,

дзеці і птушкі спяць.

Людзі, цішай, цішай!

Люлі, хопіць дбаць!

Спаць, спаць!

Чые там крокі скрыпяць!

Спаць, спаць

Ёсць цішыня-паўночніца,

начная цішыня.

Дум бяссонных памочніца,

вярхоўны іх старшыня.

Застацца з той цішынёю,

з ёю, сівой савой, —

стаць сутнасцю сваёю,

стаць самім сабой.

Застацца з ёю — гэта

у той увайсці сезам,

дзе сам-насам з сусветам,

з вечнасцю сам-насам.

І ёсць цішыня світальная,

ёсць яшчэ цішыня,

першага вітання,

першага агня.

Яна заводзіць гадзіннікі,

і разам з імі яна

пазвоньвае-падзіньквае,

і — трубіць цішыня.

Трубіць ціша світальная

у свой сярэбраны рог,

заве ў далі дальнія,

да новых спраў i дарог.

Трубіць ціша світальная,

крыштальная, развітальная,

i патанае яна

у вадаспадзе дня.

ЛEHIHCKI СМЕХ

Ішла рэвалюцыя —

левай, левай!

Змагаліся не на жыццё,

на смерць.

Змагаўся Ленін.

І — усміхаўся Ленін.

Служыў рэвалюцыі

ленінскі смех,

Была рэвалюцыя.

Яе змяніла

пара завірух,

разрух,

галадух.

Розная контра

гразіла магілай.

Ды не здаваўся

ленінскі дух.

Ленін заставаўся Леніным —

і грозным, караючым мячом,

і рэвалюцыі добрым геніем,

яе душой,

яе Ільічом.

Ленінскі розум

ведаў даўно:

рэвалюцыю робіць не зло, а дабро.

Дабро рэвалюцыю параджае.

Рэвалюцыя дабро сцвярджае.

Дабру ж не да твару змрочныя шоры.

Яму падавай —

марш мажорны,

ды сонечны май,

ды светлую мару.

Усмешка дабру

больш да твару!

Усмешкаю той

і быў надзелены

Ільіч —

носьбіт людской надзеі,

тым гумарком,

што з народных глыбінь...

Старшыня Саўнаркома

жартаваць любіў.

Ведаў цану добрага жарта —

смяяўся шчыра і азартна.

Ведаў сілу сярпа і молата —

смяяўся радасна і молада.

Смех той слухала Расія,

і ў ёй абуджалася

новая сіла.

Смех той слухала гісторыя

і сама ўсміхалася:

«Здорава!..»

Я ленінскага смеху не чуў.

Ды, верны жывому Ільічу,

спасціг я альфу і амегу

яго выбуховага смеху.

То мудрасць смяялася над тупасцю,

над уяўнай глыбакадумнасцю,

прастата —

над фанабэрыяй,

дабрата —

над злым недаверам,

смяялася праўда —

над маною чорнай,

светлае заўтра —

над цёмным учора...

Адольваем шлях мы, за крокам крок,

Ленін дае нам за ўрокам урок.

Вучымся ў Леніна мы змагацца.

Будзем вучыцца ў яго — смяяцца!

БУРБОНЫ ВЯРТАЮЦЦА Ў ПАРЫЖ

Гістарычны эцюд

Што, рэвалюцыя, — гарыш!

Дагарае твой сцяг чырвоны!..

Бурбоны вяртаюцца ў Парыж,

на трон вяртаюцца бурбоны.

Ззяй, раяліст, тваё ўзяло!

Радуйся, люд забабонны!

Бурбоны жывучыя, як зло,

на дзіва жывучыя бурбоны.

Радуйся, дзікая Вандэя, —

перамагла контрідэя.

А ты чаго невясёлы, плебс?

Ці табе хмурыцца лепш?

У цябе такое ўражанне,

што не было дня ўчарашняга?

Не было штормаў, толькі штылі,

не было штурму Бастыліі,

не было Марата і Рабесп'ера,

не было якабінца П'ера?

Было ўсё гэта ці не было?

Ці ва сне наплыло і сплыло?

Ці толькі сон прысніўся, Францыя,

а прабуджэнне — рэстаўрацыя?

Чаго ты, Францыя, маўчыш?..

...Бурбоны вяртаюцца ў Парыж.

ДА ПЫТАННЯ АБ СКЛЕРОЗЕ

Расказ урача

Знаёмы ўрач з санаторыя

расказваў нядаўна мне:

«Склерозам некаторыя

хварэюць па ўласнай віне.

Ёсць адна асаблівасць

сасудаў мазгавых:

не любяць яны санлівасць,

бяздумнасць не па ix.

Ім дай працаваць з нагрузкаю.

Ім свежай думкі прыток

патрэбен, як рухі — мускулу,

як лёгкім —

азону глыток,

А іншы не хоча думаць,

не думае ўсур'ёз, —

і пачынаецца тупасць,

па-нашаму — склероз.

Вось адно нагляданне.

Лячэбнай гімнастыкі ўрач

праводзіць гульню-заданне

на ўменне парыраваць мяч

і тут жа прымаць рашэнне,

тут жа даваць адказ,

на ўменне не лезці ў кішэню

за словам усякі раз.

Спачатку гульня ідзе туга.

Прывыклі ж да папер,

і вось вылятаюць з круга

адзін за адным цяпер.

Лёгкае вельмі пытанне,

такое, як двойчы два,

простае вельмі заданне,

ды — хворая галава.

Прыхопленая склерозам,

не хоча кеміць яна.

Насілу збаўляецца розум

ад склератычнага сна.

Адна гульня, другая,

адзін сеанс, другі,

глядзіш — ііпамагае,

і мозг не такі тугі.

Ён рэагуе іначай,

ён пачынае жыць...

— Бачыце, што значыць

мазгамі варушыць, —

кажу, калі прымаю

я пацыентаў сваіх.

Тут залежнасць прамая

ад рухаў і думак жывых.

Яны патрэбны для нас так!

Яны для артэрый i вен —

першая з гімнастык,

лепшая з гігіен.

Тупайце, хлопцы,

тупайце,

каб жывоцік не рос.

Думайце, хлопцы, думайце,

іначай — бяда,

склероз...»

ФАСАДЫ

Яны такія ўжо — фасады.

Заўсёды яркія, як фазаны.

Прыхарошацца, падфарбуюцца

і лезуць на вуліцу: «Салют!

Любуйся на нас, вуліца,

дзівіся на нас, люд!»

Вуліца гляне на фасады,

скажа насмешліва:

«Ого!

Ды вы, фасады, — як фазаны!..»

Вуліца знае, што да чаго.

Вуліца — яна баба бітая.

І ёй скрозь парадны ўбор

бачыцца звычайны быт яе,

яе будзённы задворак і двор.

ЗДАРЭННЕ ЛЯ ШЛАГБАУМА

«Нармальнае

становішча

шлагбаума

адкрытае»

чорным па беламу. Бачыце — вось!

Усе чытаюць. Ніхто не блытае.

Толькі шлагбаумшчык наблытаў штось.

Ці ў яго нервы дурэюць патроху,

ці проста меў дрэнны настрой, —

толькі ўзяў і закрыў дарогу

раней, чым звычайна. Стой!

Стой, конны і пешы!

Спыніся, мота!

Стой і ні з месца, аўто!

Шафёр з кабіны: —

Што за мода?!

Ты п'яны, браток, ці што?

Ступіў на пробку ці выпіў стопку?

Не выйшаў цягнік у маршрут,

яшчэ качагар распальвае топку,

а ён ужо тут як тут.

Трымаў дырэктар.

Трымаў дыспетчар.

Потым механік новаспечаны

трымаў з паўгадзіны ў гаражы.

Потым: «Пуцёўку пакажы».

Потым гai яшчэ трымала:

«Куды спяшаешся, не гані.

Знак нумарны ты чысціш мала...»

І вось яшчэ адно гai.

Ды адкрывай жа! Груз тэрміновы.

Стане там справа ўся.

Не разумее роднай мовы.

З яго, што вада з гуся.

Ды адкрывай жа, чорт паласаты!

А то пайду на таран!

Ды адкрывай жа, чорт валасаты!..

Шафёр узняў тарарам.

Шафёр злуецца, плюецца i лаецца.

Лаецца — на чым свет.

Дзяжурны толькі ўхмыляецца:

«Бачыў я вас, непасед».

Ён ухмыляецца і чухаецца.

Нарэшце рашыў не маўчаць:

— А раптам поезд ужо рухаецца

хто будзе тады асвячаць?

Hi разумення, ні пашаны.

На тое ж і шлагбаум,

каб быў парадак, паважаны!

Шлагбаум — не для забаў.

Праўда, закрыў я ранавата.

Дык так ужо ў нас яно:

калі не хочаш быць вінаватым —

раней апускай бервяно...

Ні разумення, ні пашаны.

Спяшаюцца ўсе, крычаць.

А не гарыць, не на пажары.

Навошта так імчаць?

Усё хутчэй бягуць машыны,

усё хутчэй — паязды.

А куды ўсе заспяшылі?

Куды, скажыце, куды?..

Пакуль рэзанёрствуе

дзяжурны,

з'явіўся ўраз цягнік.

Мільгнулі твары, абажуры.

Прагрукатаў i знік.

I з неахвотаю, са скрыпам

стаў узнімацца шлаг-

баум. Шафёр прыспешыў крыкам

i крануўся ў шлях...

ОДА КВІТАНЦЫІ

Хай чуе кожны,

хто не аглух:

«...поезд прыйшоў на станцыю..

Насільшчыкі да вашых паслуг..

...і патрабуйце квітанцыю».

Аб'ява завязла ў вушах.

Іду, лячу ці еду —

яна за мною — проста жах! —

За мною цягнецца следам.

Вар'іруецца на ўсе лады,

ніяк з ёй не расквітацца.

...Ты сябру дабро зрабі

і тады

патрабуй ад яго квітанцыю.

...Калі да цябе з'явіцца госць,

ты пачастуй яго, чым ёсць,

і перш чым развітацца,

вазьмі з яго квітанцыю.

...Ты цалаваў, мілаваў яе,

гатоў быў у ногі кідацца.

А ці ўзяў за ласкі свае

ты ў яе квітанцыю?

...Словам, зрабі законам жыцця

у дурнях каб не застацца, —

патрабаваць ад усіх i уся:

«Квітанцыю! Квітанцыю!»

І потым, калі аднойчы вас

паклічуць са справаздачаю:

«Што зроблена за мінулы час,

заплачана і затрачана?» —

як адыграецеся вы тут!

Як зможаце вы расквітацца? —

Вы горда прад'явіце цэлы жмут

цэлую кіпу квітанцый.

ПРА ВОЎКА ПАМОЎКА..

Пра воўка памоўка, а ён i тут.

А ён і тут — ну, проста цуд!

З'явіўся ў тую ж мінуту якраз.

«Дзень добры!» — кажа...

і мы — у адказ.

Стаіць, усміхаецца. Нібы не шэры.

Не вые па-воўчы, зубы не шчэрыць.

Такія ж, як нашыя, вушы і вочы.

Вонкавы выгляд далёка не воўчы.

Ай ды воўча! Ай ды ён!

Ды ён жа двойчы хамелеон!

Там, дзе авечкі, — у шкуры авечай.

Там, дзе чалавекі, — у чалавечай.

Стаіць, усміхаецца. Ай ды ён!

Ды ён жа тройчы хамелеон!

Знае, што сябра нам не стае,

дык ён за сябра сябе выдае.

Нават хоча большага нечага —

строіць друга з сябе чалавечага.

Ай ды воўча! Ай ды чмут!..

Пра воўка памоўка, а ён і тут.

Стаіць, усміхаецца. Ён ці не ён?

Выгляд не воўчы — не выганіш вон.

Ды раптам што-небудзь такое —

ураз

завые i возьме за горла вас.

АКІЯН I ЛУЖЫНА

Я сказаў:

«Акіян — вялікая лужына»

Як усхадзіўся акіян!

Маўляў, пакрыўдзілі незаслужана,

абразілі акіянскі сан.

Як загудзеў, зашумеў раз'юшана,

як пагнаў за валам вал?

«Я вам пакажу, якая я лужына!

Я болей прывык да од і пахвал!»

Я моўчкі глядзеў, як шалее стыхія,

і думаў са скрухай:

«Вялікі такі,

а крыўдзіцца гэтак жа, як i другія,

як дробныя лужыны i ручайкі».

*

Я глядзеў, як хвалюецца лужына.

Бачыў я воблакаў караван,

бачыў у лужыне неба засмужанае.

— Лужына — мікраакіян.

Словы мае пачула лужына.

Лоб наморшчыла напружана

і пачала падрабляць свой зыб

пад акіянскую шыр і глыб.

Думала, што разлілася бязмежна,

што выйшла за берагі свае.

Я глядзеў і мне было смешна

і мне было сумна за яе.

АБЫЯКАВАСЦЬ

З чым параўнаю абыякавасць,

яе галоўную якасць?

З пустыняй, з пяскамі яе зыбучымі,

з барханамі мёртвымі яе.

З пустыняй, з пяскамі яе сыпучымі,

з паганымі мётламі яе.

Тут чалавеку вельмі дрэнна.

Тут сам шукай выхад з бяды.

Крычы сабе, глядзі нядрэмна —

ў адказ ні слова,

ні глытка вады.

Тут хоць крычы, хоць памірай —

будзе маўчаць пустынны край.

Будзе маўчаць край пясчаны...

Так за сцяной маўчаць мяшчане.

* * *

Хто вынайшаў веласіпед? —

над гэтым не вельмі думае свет.

Ён круціць сабе педалі, —

што яму паданні!

А першыя паязды, масты?

Ці важна, кім яны створаны?

Важна тое, што паязды

сёння бягуць ва ўсе стораны.

Лямпачка над маёй галавой —

крыніца энергіі светлавой.

Каму тут належыць прыярытэт? —

Не думаю ніколі,

хаця, здаецца, і бачыў партрэт,

хаця і вучыў у школе.

Проста ўдзячны я яму,

удзячны за ўсё за гэта.

І ў гэтым сэнсе продку майму

не пагражае Лета.

Справа не ў нашых імёнах, не ў тым,

хто, дзе i калі, — не ў славе.

Слава, як вядома, дым.

Справа — у добрай справе.

ПРА ВЕЛІЧ

Нярэдка яшчэ, ілюзіям верачы,

прымаем за веліч мы манію велічы.

Хоць гэта зусім розныя рэчы:

друг i вораг чалавечы.

Хоць ад гэтай чортавай маніі

так i тхне чорнай магіяй.

Калі ж свежы ранак павее,

развеецца магія маніі той,

мы губляемся:

«Дзе ж веліч?»

Мы выглядаем святой прастатой.

«Дзе ж веліч?

У што верыць?! —

А яна побач зусім — скромная,

па чалавечаму падабенству скроеная.

Зусім не іконная, зусім не грозная,

даходлівая,

даступная,

простая.

І веліч гэтая, не манія,

не прыніжае, не гняце,

розум страхам не затуманьвае.

Яна — у мудрасці і дабраце.

Толькі мудрых, час, узвяліч!

Людзі! Цану велічы ведаючы,

смейцеся смела над маніяй велічы!

Так, як смяяўся над ёй Ільіч.

* * *

«Гора — не бяда, бяда — не гора:

пабыла — сплыла, нібы вада.

Няма праўды — гэта ўжо горай,

гэта ўжо цэлая бяда.

Гора — не бяда, бяда — не гора...» —

гаварыў так часта дзед Рыгор,

хоць да майго дзеда да Рыгора

гора і заходзіла на двор.

Спіць мой продак, соснамі адпеты.

Я жыву — яго і плоць і косць.

На маім рахунку ёсць і беды,

на маім рахунку гора ёсць.

Знаю добра іхні горкі прысмак,

іхні смак. І знаю я яшчэ —

як несправядлівасць, нібы прысак,

тваё сэрца раптам апячэ.

Я спасціг, што беды — непазбежнасць,

немінучы спадарожнік мой.

Я прызнаў жалезную залежнасць

ад прыроды — мёртвай і жывой.

Я сцярплю ўсе яе няміласці,

і капрызы, і сюрпрызы ўсе.

Толькі аднаго —

несправядлівасці

чалавечы дух мой не знясе.

«Гора — не бяда, бяда — не гора, —

я кажу, як гаварыў мой дзед. —

Вось несправядлівасць — гэта горай,

гэта горай ад усякіх бед».

МАРШАЛЬСКІ ЖЭЗЛ

Я знаю: жыццё — нялёгкі паход.

Ды якім ні быў ён цяжкім і даўжэзным,

не кладу я ў ранец генеральскі нагон,

не запасаюся

маршальскім жэзлам.

Мне б толькі добрым салдатам быць.

Салдатам, што ведае смак пораха,

які ўмее верна любіць

і да канца ненавідзець ворага.

Мне б толькі добрым салдатам быць,

Салдатам, як! на пасту не спіць,

не здрадзіць, не стане дэзерцірам, —

салдатам добрым, таварышам шчырым.

Пра якога, замест фальшывых од,

гавораць потым сябры-салдаты:

«Ён маршальскі жэзл не браў у паход,

але салдат ён быў выдатны».

БЯССРЭБРАНІКІ

М. Аўрамчыку

Навошта бяссрэбранікам серабро —

пасрэдных людзей пасрэднік!

(Гэта ўжо так: серабро — або

чыстасумленны бяссрэбранік).

Не трызняць бяссрэбранікі серабром.

Што серабро ці золата?

Грымеў бы вясновы гром за бугром

Радасна i молада!

Біла б весела кроў у скронь!

Яшчэ ім, няхцівым, патрэбны

шум серабрысталістых крон

ды спеў жаўрука срэбны.

Навошта бяссрэбранікам серабро?

Яны серабро не трызняць.

Не прадаюць тым болей

сяброў

за срэбранікаў трыццаць.

Яны і не думаюць аб серабры.

Ім толькі мець бы трохі

радасці той, што маюць сябры,

ды трохі сяброўскай трывогі.

Навошта бяссрэбранікам серабро,

скарбік сярэбразвонны?

Былі б толькі праўда,

ды дабро,

ды хлеб аржаны надзённы!

З прыватнай размовы

Комплекс непаўнацэннасці,

комплекс непаўнацэннасці!..

Адкуль такая немач? Хто яе дае?

Хапае ж іншым суцэльнасці,

хапае іншым нацэленасці

i пачуцця паўнацэннасці, а тут ix не стае.

Вось ён крочыць цвёрда, нясе галаву горда,

выпнутыя грудзі, плечы на ўсю шыр.

А ты галаву ў плечы,

падпёр сцяну недарэчы,

а ты сябе адчуваеш, як госць, як пасажыр.

Вось ён сябе ўзвялічвае,

цану на сябе ўзвінчвае,

заслугі свае выстаўляе,

любіць пра іх трубіць.

А ты ўсё сябе дакараеш,

а ты ўсё сябе караеш:

«Як мала мною зроблена,

як многа трэба зрабіць!»

Не можаш дазволіць раскошу надбавіць сабе

кошту,

надбавіць сабе кошту, павысіць сабе цану.

І вось ён крочыць цвёрда,

нясе галаву горда,

а ты ўбаку стаіўся, падпёр плячамі сцяну.

Стаіш, на месцы тупаеш,

стаіш і горка думаеш:

«Навошта сцяне падпоры,

навошта ёй плечы твае?

Сцяне хапае суцэльнасці...»

Комплекс непаўнацэннасці,

комплекс непаўнацэннасці —

вечныя мукі мае!

ГНЁЗДЫ

Людзі трымаюць ордэр,

так, як трымаюць ордэн.

Ключы ад кватэр бяруць,

як бяруць ад шчасця ключы.

Наваселле — радасць,

наваселле — гордасць,

віншуй навасёла,

шчаслівым яго лічы.

Атакуюць дом

сеннікі,

цюфякі,

пярыны,

з падушак пух вылятае курыны.

Такое ўражанне —

людзі ўюць тут гнёзды.

Малюнак такі

можа навесці на роздум.

І я гавару людзям:

— Жывіце і віце!

Віце гнёзды!

І сокалы ўюць, і арлы.

Помніце толькі:

лунаюць арлы ў блакіце,

з гнязда вылятае сокал, —

а мы?

...І толькі апоўначы,

прарэзліва, з усіх сваіх сіл,

свой векавы абавязак помнячы,

певень запеў, загаласіў.

Запеў і здзівіўся ён, напэўна:

«Чаму не спяваюць іншыя пеўні?»

А потым крычаў і двойчы, і тройчы,

на золаку вёску будзіць пачаў.

Крычаў, на абпаленым плоце стоячы,

крыламі лопаў і крычаў.

Ён вёску будзіў,

крычаў да хрыпу.

Будзіў у каторы ўжо раз.

А вёска маўчала — ні рыпу, ні скрыпу,

ні груку, ні гуку ў адказ.

Ён вёску будзіў, галасіў адчайна,

пакуль не здзічэў, пакуль не знямеў.

А вёска маўчала, вёска маўчала.

Яна ўжо не чула той ранішні спеў...

Быў дзень вызвалення,

дзень Перамогі вячыстай.

Вярталіся людзі да мірных спраў i сноў.

І пеўні — нястомныя фанфарысты —

мірныя дні абвяшчалі зноў.

Будзяць яны на досвітку сёлы,

і ў сёлах пачынаецца pyx.

Яны, жывыя сёлы — не соні,

спяшаюцца рана на ніву i луг.

З пеўнямі сёлы прачынаюцца...

Толькі нічым не разбудзіш яе —

вёску,

дзе ранак інакш пачынаецца,

вёску,

дзе певень больш не пяе.

У с т у п

Вы бачылі лес,

дзе прагал скразны?

Скажыце, вы бачылі бор той,

дзе кожнай другой няма сасны

ці сама меней — чацвёртай?

Toe ж было з народам маім.

Сякера ваеннай навалы

прайшлася бязлітасна па ім,

і — прагалы, прагалы.

Яны і сёння не зараслі,

свіцяцца прасторай мёртвай...

Вы бачылі лес,

дзе прагал скразны?

Скажыце,

вы бачылі бор той?

Ч а с т к а п е р ш а я

Зямля мая бой прымала

ад стара і да мала,

ад стогадовага Талаша

да Казея — малыша.

І падаў, распасцёрты,

кожны чацвёрты.

Часта згаралі знічкі тады.

Быў небасхіл чорны.

А на зямлі стылі сляды —

кожны чацвёрты.

Мір асвятліў нас сваім святлом.

Грымелі ўрачыста акорды.

Толькі не быў за святочным сталом

кожны чацвёрты.

Доўга не трацілі ўдовы надзей,

доўга чакалі маці дзяцей.

Не верылі ўсё, што мёртвы

кожны чацвёрты.

Помнім болі і страты свае.

Памяць шуміць, як чароты.

О, як нам вас не стае —

кожны чацвёрты!

Ч а с т к а д р у г а я

Кожны чацвёрты быў мёртвы —

мір i спакой ім вечны!

Кожны трэці быў змораны,

скалечаны i знявечаны.

Кожны другі на целе

меў раны, апёкі ці шрамы.

I усе мы, усе мы мелі

на душы сваёй раны.

Зеўрылі ямы, траншэі,

зеўрылі печы ў друзе —

ранай адной страшэннай

на целе маёй Беларусь

Ч а с т к а т р э ц я я

Лічым: чацвёрты кожны.

А можа, кожны трэці?

Голадам падкошаныя,

паміралі дзеці.

Яшчэ мы не ўлічылі

тых, што лячылі раны,

раны не залячылі,

рана паміралі.

Колькі прапала без вестак,

без пахаванняў, памінак!

А колькі потым дзетак

ўзарвалася на мінах!

Лічым: кожны чацвёрты,

А той рахунак прыблізны,

а той рахунак няцвёрды,

а ўрон яшчэ больш вялізны.

Э п i л о г

У р о к с п р а ж э н н я

Не забываецца той урон,

не зарастаюць прагалы...

«Дзеці, вы вывучылі ўрок?

Дзеці, вы праспрагалі?

Я іду,

ты ідзеш,

а ён не ідзе,

ён мёртвы.

Я пяю,

ты пяеш,

маўчыць кожны чацвёрты.

Мы ідзём,

ідзеце вы.

Грунт пад нагамі цвёрды.

Яны не ходзяць — не жывы

кожны чацвёрты.

Любім мы,

любіце вы.

Колькі травы,

ліствы,

сінявы! —

Хоць сэрца насцеж разгортвай.

А каб яшчэ ды быў жывы

кожны чацвёрты!

* * *

Дзецям, якія ваявалі i загінулі

ў дні Вялікай Айчыннай вайны

Яны да вайны гул ял i «ў вайну».

Не ведалі яны

простую ісціну адну:

далёка гульні да вайны.

Калі ж пачалася вайна сапраўды,

калі баі загулі,

думалі яны i тады,

што гэта — працяг іх гульні.

Вайна грымела ўсур'ёз,

а ім было няўцям.

Хацелася ім ваяваць да слёз,

як хочацца бегаць дзецям.

Радасці колькі было малым,

калі, ідучы на бой,

давалі воіны зброю ім

і бралі ix з сабой!

І толькі ў самы апошні міг,

калі агнём вайны,

смяротным агнём апаліла ix,

штось зразумелі яны...

1

Можа, выжывем і на гэты раз?

Выжывем? Ты павінен выжыць!

Ты толькі бяры вышай, ас!

Бяры вышай, бяры вышай!

Ты мяне разумееш, камрад?

Не возьме ні куля, ні снарад —

толькі стань тым казачным асам,

толькі бяры, як тады, над Арасам!

Бяры ў той край, той свет,

бяры вышай, бяры вышай! —

дзе струменіцца месячны след

i ціха цвітуць вішні.

Бяры ў той край, той свет —

дзе не страшны вораг ніякі,

дзе засланяюць нас ад бед

нашы мамы і нашы нянькі.

Дармо, што полымя трашчыць

і смерць зларадна насвіствае.

Вось яно — сховішча, вось ён — шчыт,

вось яно — нашае дзяцінства.

2

Дзень добры, няня!

Дзень добры, Паула!

Гэта ты? Гэта твой цень!

Ты мяне, Паула, пачула?

У мяне, Паула,

трудны дзень.

Справа, няня,

вельмі сур'ёзная.

Ты мяне чуеш, няня, ці не?

На вайне бывае рознае.

На вайне як на вайне.

Тут усё ў парадку рэчаў.

А зямля так пахне зямлёй!

Я ж абяцаў сабе сустрэчу

з вёскай начной,

з яе цішынёй.

Думаў: спасцігну тую старую,

тую ад вечную цішыню —

і многае сабе дарую

і ўсё зразумею ўпершыню...

Ты прыйшла,

ты пачула, Паула!

Дай руку, Паула.

Выводзь

з гэтага полымя,

з гэтага гула,

што спапяліць мяне вось-вось.

Зрабі яшчэ такую ласку.

Калі мы зойдзем у стары наш парк,

раскажы пра рыцара казку,

раскажы пра Жанну д'Арк...

Вось i мінула небяспека...

Дзякуй, Паула!

Твой светлы цень

вывеў мяне

з самога пекла,

вырваў з рук

усіх смярцей.

ДЫНАМІК

Ён пасіпеў, пахрыпеў i змоўк.

Болей нічога сказаць не змог.

Падышла старая, паслухала.

«Што гэта сёння з ім?»

Падышла бліжэй, пастукала.

«Маўчыць, не гаворыць зусім».

Хуценька ў печы дапаліла,

трохі прыбрала, падмяла.

Пайшла вуліцай тапалінай

у другі канец сяла.

Кажа ўсім: «Іду да радзіста.

Нешта радзіва маўчыць».

А ў радыста сын нарадзіўся,

сын нарадзіўся і крычыць.

«У вас весела, — кажа старая. —

Гэта добра, што сынок.

Бач, крычыць як, як стараецца...

Галасісты крыкунок.

Так крычаў і мой малодшанькі,

што забілі на вайне...

Бач, выпроствае аж ножанькі.

Імя выбралі, ці не?

Так крычаў і мой сярэдненькі,

не вярнуўся што з партызан...

Бач, які галасок сярэбранькі!

Слаўны, слаўненькі пацан!

А старэйшы быў ціхоня.

Як радзіўся — спаў і спаў...

Можа, дзе жыве і сягоння,

раз без весткі ён прапаў?

Ні сынкоў няма,

нікога.

Толькі радзіва адно.

Толькі радзіва —

мне падмога.

Што б рабіла, каб не яно?

I пагаворыць, i паспявае,

добрай ночы жадае мне.

І паплачам з ім, бывае,

як успомнім аб вайне.

Ды здарылася з ім штосьці,

не гаворыць яно зусім.

Падбяжы як-небудзь, Косця,

паглядзі, што гэта з ім.

Дык падыдзеш?

Пастарайся...

Добра ў вас, ды я пайшла».

І пайшла дамоў старая,

у другі канец сяла.

ПЕРАД БРАТНЯЙ МАГІЛАЙ

Мы так яе і называем — братняй.

Гаворыць звычай, даўні і святы,

што паўшыя на полі ратным

і разам пахаваныя — браты.

Што ж, ёсць у гэтым праўды доля.

Яны зляглі ад куль адных.

І ў доле, як у дружным доме,

нішто не падзяляе іх.

Там — цішыня.

Там — мір і згода.

Ляжаць, плячо ў плячо, рады.

Не знае мёртвая прырода

варожасці! Яны — браты.

Яны — браты...

Стаю перад пагоркам,

які магілай братняю завём,

нібы стаю перад пытаннем горкім:

«А ці па-брацку мы ў жыцці жывём?»

Жыць трэба, сябры мае,

помнячы,

што дзесьці пад Крычавам ёсць

маленькая вёска Сакольнічы,

такая ж рачулка — Дабросць.

Што бітва там грукатала,

якой не было яшчэ

з тых дзён, як стаіць вёска тая

і тая рачулка цячэ.

Як будзеце вы пад Крычавам,

зімою ці ў час веснавы,

наведайце толькі — зычу вам —

вёсачку тую вы.

І там, не страсаючы пылу,

не трацячы марна час,

спытайцеся вы пра магілу,

скажыце, праводзяць хай вас.

Куды? Да якой — не будзе

пра гэта ніхто пытаць.

Магілу адну тут людзі

ведаюць, як свае пяць.

Кожны, малы ці дарослы,

вас правядзе ў гаёк —

туды, дзе ўзвышаецца просты,

парослы травой курганок.

Звычайная быццам магіла,

бачылі ж многа мы іх...

Вы слухаеце старажыла, —

што гэта: праўда ці міф?

Яшчэ адна, мабыць, легенда?

Ці словы сведкі жывой?

«Не, не легенда гэта, —

трасе старажыл галавой. —

Вам гэта тут кожны пацвердзіць.

Было ўсё на нашых вачах.

Нам будзе да самай смерці

сніцца той бой па начах.

Будзе гармата сніцца,

залітая ўся крывёй...

Там вунь, дзе лозы ніцыя,

стаяў ён з гарматай сваёй.

Яго абышлі, акружылі,

ззаду стралялі ў яго.

Насілу яго скрышылі:

войскам — аднаго...»

Замоўкне расказчык.

Слухаць

будзеце вы нейкі час,

як шэпчуцца дрэвы глуха —

нібы паўтараюць расказ.

Вам здасца: у шэпце лісця

памяць сама ажыла

аб мужным артылерысце,

хлопцу геройскім з Арла.

Вяртацца вы будзеце,

строга

гледзячы перад сабой,

будзеце думаць дарогай

пра той легендарны бой.

Яшчэ вы будзеце думаць:

«Мець бы нам у жыцці

такую мужнасць і дужасць,

каб з свайго не сысці.

Так бы ў цяжкую гадзіну

за праўду стаяць гарой,

як стаяў за Радзіму

артылерыст-герой.

Так бы пераконана

змагацца з сіламі зла,

як з стальнымі драконамі

змагаўся хлопец з Арла.

Паўзуць яны, сілы гэтыя,

у шэрую броню адзетыя, —

колькі ix там? Ого!

А мы: — Агонь! Агонь!

На міг ахопіць трывога,

сумненне стукне ў скронь:

ці будзе яна — перамога?

— Агонь! Агонь! Агонь!

«Вы ж будзьце асцярожныя!»

хтось крычыць наўздагон.

А мы, як заварожаныя:

— Агонь! Агонь! Агонь!

Нехта побач баіцца,

глядзіць у кусты з тугой.

А мы не здаём пазіцый:

— Агонь! Агонь! Агонь!

Бачым: нас абыходзяць.

Здавайцеся, ды і годзе.

А мы ўсё: — Агонь! Агонь!

І зло ляціць пад адхон.

Ляціць усё подлае,

пошлае,

коснае... Хто каго?!

Наша слова апошняе:

— Агонь! Агонь! Агонь!»

ЧАЛАВЕЦТВА

Добрае слова «чалавецтва» —

усеагульнае наша імя!

Светлае слова «чалавецтва»,

як ліства, дзятва, сям'я.

Слова гэта свеціць сонцам.

Слова гэта — як дакор

усім войнам i міжусобіцам,

як надзеі вялікай акорд.

Мудрае слова «чалавецтва»!

«Ча-ла-вец-тва!» — крыкну я.

І, здаецца, адзавецца

дальняя будучыня мая.

«Чалавецтва! Чалавецтва!..»

Зазвіняць ліства i дзятва.

Хто прарочыць табе канец твой,

чалавецтва? То ж лухта!

Чалавецтва будзе жыць!

Чалавецтва будзе дружыць!

Ча-

ла-

вец-

тва!..

* * *

Мне ўяўляецца гэта так:

марудна, але няўхільна,

крок за крокам,

ступенька за ступенькай,

чалавек узнімаецца ўгору —

да жаданай вяршыні,

да запаветнага піку.

Нарэшце ўзняўся.

А на вяршыні,

на запаветным піку,

стаіць другі чалавек,

працягвае руку

і гаворыць:

«Вітаю цябе!

Я твой брат i друг,

сапраўдны, верны друг.

Скончылася твая адзінота».

* * *

Мы напачатку зазналі страху,

перад прыродай падалі ніц.

Потым лятаць вучыліся ў птахаў,

агонь здабываць — у навальніц.

Плаваць — у рыб,

у пароды кацінай

мы вучыліся паляваць,

шумець — у ветра,

у кракадзіла —

фальшывыя слёзы праліваць.

Быць задуменнымі — у воблак,

быць спакойнымі — у дрэў.

Да зор узнімаў чалавек свой воблік

і, гледзячы на іх, мудрэў.

Па прыкладу скал

ён незгінальны.

І тут, і там, як бачым, ён

і не такі ўжо арыгінальны,

і не такі геніяльны ён.

Проста вучыўся ён заўсёды.

і тут, і там — вучобы плён,

уплыў настаўніцы-прыроды,

яе палон, яе шаблон.

Іншая справа —

стаць чалавечным.

Тут узорам не можа быць

прырода з законам яе адвечным:

«З ваўкамі жыць —

па-воўчы выць».

Гэты закон не патурае

чалавечнасці.

Згодна з ім,

добрым быць — не натуральна,

больш натуральна —

жорсткім і злым.

І ўрок, і ўзор, і прыклад добры

тут у самім сабе знайдзі

і ў тых, хто да цябе падобны, —

знайдзі i у новы свет ідзі!

Ідзі! Будзь мужным i неспакойным,

і на шляху сваім крутым

ірві з законам тым спаконным,

з законам тым,

шаблонам тым!

Ідзі! Адольвай самавукам —

няма ж узору навакол! —

сваю нялёгкую навуку,

сваю цяжэйшую са школ!

Ідзі! Хоць век,

хоць цэлую вечнасць!

Як ходзяць ветры супраць рэк.

Ідзі і помні:

чалавечнасць,

яна — ад слова «чалавек».

ВЕРУ!

Веру!

У дзіўную сілу палімераў

веру.

Веру,

што паляцім на Венеру,

у касмічную эру

веру.

Што ператворыць атам

зямлю ў Рыеўру —

веру.

А больш за ўсё хочацца верыць,

што адзін аднаму будзем верыць,

што сам чалавек начыста

зменіцца, перайначыцца.

* * *

Косім траву — яна не крычыць.

Яна маўчыць адчайна.

Мы пачынаем камень крышыць —

зацятае тое ж маўчанне.

Toe ж маўчанне, калі тапаром

мы дрэва зялёнае нішчым,

калі мы за жабры рыбу бяром

i б'ём галавой аб днішча.

Рыба набрала ў рот вады...

Затое, калі са?лім нам

бывае балюча i тады

крычым мы крыкам нястрымным,

крычым мы не толькі ад болю свайго

яго было б нямнога, —

крычым мы ад болю ўсяго

свету зямнога.

СПАЧУВАННЕ

Спачуваю чалавеку,

калі ў яго праразаюцца зубы

У мяне самога праразаліся зубы,

і хоць я гэта не помню,

але ведаю: балюча было тады.

Спачуваю чалавеку,

калі ён б'ецца над пытаннямі,

калі да яго прыходзяць сумненні,

калі яго спасцігаюць расчараванні.

Я зведаў на ўласным вопыце

і тое, і другое, і трэцяе.

Спачуваю чалавеку,

калі яму крыўдна,

калі гняце яго несправядлівасць.

Несправядлівасць! Я знаю, што гэта такое.

Самая большая рана на маім сэрцы —

гэта тая, якую пакінула несправядлівасць.

Спачуваю чалавеку,

калі ў яго памірае маці,

калі ў яго гора.

У мяне самога памірала маці,

я сам глядзеў у чорную бездань гора.

Спачуваю чалавеку,

калі ён баіцца смерці,

калі ён паміраць не хоча,

Я ж сам смяротны і ведаю:

не так гэта лёгка памерці,

калі над табой такое сіняе-сіняе неба,

калі вакол такая зялёная-зялёная трава.

Спачуваю чалавеку,

і гэта, відаць, натуральна.

Бо хто ж яму паспачувае,

калі не я — такі ж, як ён, чалавек!

МЕДСЯСТРЫ

Ідзі! Не марудзь, ідзі!

Іначай нельга ў жыцці.

Ідзі, белахалатая,

ідзі да іх, да людзей,

ідзі з палаты ў палату —

суцеш, супакой, абнадзей.

Ідзі і цяплом абдорвай.

Ідзі, бо патрэбна ты...

Не ўсе хочуць быць добрымі,

ды хочуць усе дабраты.

* * *

Гэтым паспагадаем

i зразумеем тых,

спагадліва апраўдаем

далёка не святых.

А тут, відаць, недарэчы

наш чалавечы боль.

Тут — распраўляй плечы

ды давай бой.

* * *

Вы зразумейце правільна.

Я не за тое, не,

каб падстаўлялася правая,

калі хто па левай б'е.

Я не супроць гнева.

Ды я за тое, каб нас

не білі ні справа, ні злева,

ні ў профіль, ні ў анфас.

Каб гордасці нашай i годнасці

ніхто не наносіў абраз,

каб не было неабходнасці

рашаць: ці біць у адказ?

СТАТАК ВЯРТАЕЦЦА З ПОЛЯ

Статак вяртаецца з поля.

У цішыні вечаровай

бягуць авечкі i козы,

спаважна ідуць каровы.

Статак вяртаецца з поля.

Што трэба вёсцы болей?

Вёска святкуе падзею.

Выйшла ўся насустрач —

ад гаспадынь руплівых

да дзетвары шустрай.

Бляюць авечкі і козы,

ціха мычаць каровы.

Людзі ўздоўж пасталі —

як каравул ганаровы.

Людзі рады жывёле.

Ціха каровы рыкаюць.

Знаюць, што іх чакаюць,

рады, што іх сустракаюць.

Статак вяртаецца з поля

доўгаю чарадою.

Над вёскаю пах духмяны,

пах густы сырадою.

Статак вяртаецца з поля...

За полем тым, за лесам,

недзе горад вялікі

ляскае жалезам.

Недзе спяшаць на дыспут.

Недзе спяшаць на прэм'еру.

Недзе прэм'ер-міністр

дае абед ці вячэру.

Нехта робіць адкрыццё,

нехта рыхтуе прамову,

нехта гаворыць тайна

па проваду прамову.

А ў вёскі свая надзея.

А ў вёсцы шуміць таполя.

А ў вёскі свая падзея —

статак вяртаецца з поля.

ПРАДМЕСЦЕ

Прадмесце. Горада прадвесце.

Прадмесце. Горада прадвесне,

яго пачатковая вясна.

Тут яшчэ шмат ад вясковага сна.

Тут яшчэ шмат ад звычайнай вёскі.

Дрэмлюць ластаўкі на правадах.

Аднекуль нясуцца адгалоскі

курынага «куд-ку-дах».

На вуліцу лезе плот косы —

косць ад вясковай косці.

Збан гліняны павіс на плоце —

плоць ад вясковай плоці.

Ціха жанчына ідзе па ваду,

хустку завязвае на хаду,

А ўслед хлопчык коціць рэхву.

Звон яе аддаецца рэхам.

Коціцца рэха пад пагорак,

звініць як памяць дзіцячых дзён...

З вёскі пачынаецца горад.

Ці помніць пра гэта ён?

* * *

Людзі простыя гадаюць,

знаць жадаюць і пытаюць,

што людзі вялікія ядуць.

А людзі вялікія тое ядуць,

што людзі простыя ім дадуць.

Яшчэ гадаюць людзі простыя,

на чым вялікія людзі спяць,

хаця ткуць самі коўдры і просціны,

хаця самім даводзіцца слаць.

Яшчэ загадка для простых людзей...

Загадак у ix, як у дзяцей!

Ах, простыя людзі, простыя людзі,

калі вам усё зразумела будзе?

ПАХАВАЛЬНАЕ ШЭСЦЕ

Дзеці нараджаюцца

параўнаўча рэдка,

а нас так многа,

нас поўны горад,

нас поўная планета.

Адкуль нас столькі бралася?

Калі мы толькі паспелі

нарадзіцца?

Людзі як быццам бы смяротныя,

а паміраюць параўнаўча рэдка —

асабліва ў мірны час.

І пахавальнае шэсце на вуліцы горада

здаецца нам ледзь не вулічным здарэннем,

ледзь не сумным непаразуменнем.

«Хіба паміраюць людзі?»

Так і на гэты раз.

Павольна рухаецца пахавальнае шэсце.

Ледзьве перастаўляюць ногі людзі,

ледзьве круцяцца колы машыны,

ледзьве плыве жалобная мелодыя:

пахавальны марш

у адрозненне ад іншых маршаў

напісаны ў тэмпе адажыо.

Павольна рухаецца пахавальнае шэсце.

І вуліца па-свойму прымае яго.

Вуліца прымае яго

краем вока,

краем вуха,

краем сэрца,

прымае рассеяна і няўцямна:

«Хіба паміраюць людзі?»

Вуліца не можа прыняць усур'ёз

пахавальнае шэсце —

з гэтай дзівачкай-машынай,

што паўзе чарапахаю,

з гэтымі аголенымі,

нізка схіленымі галовамі,

з гэтай жалобнай,

напісанай у тэмпе адажыо мелодыяй.

Вуліца жывая, i яна жыве,

i яна хоча жыць.

Яна хоча імчацца на поўнай скорасці,

яна хоча несці высока i весела галаву,

яна хоча слухаць мажорную,

напісаную ў тэмпе алегра мелодыю.

Вуліца — вечна жывая,

i яна здзіўлена пытае:

«Хіба паміраюць людзі?»

*

Над вуліцай горада плыве

жалобная, сумная мелодыя.

А вуліца, вечна жывая, жыве —

паспешліва, прагна, з асалодаю.

Ёй жыць i жыць — такі яе лес.

Ёй прама i весела голаву несці.

Таму не прымае яна ўсур'ёз

пахавальнае гэтае шэсце.

НОЧЧУ ЗАПЛАКАЛА ДЗІЦЯ..

Ноччу заплакала дзіця.

Заплакала, загаласіла нема.

Святло запалілі, сталі яго суцішаць.

Крычыць, і ўсё.

Дрыжыць, усіх баіцца.

Паказвае некуды ў цёмны куток.

«Што з ім?» — гадаем,

гледзячы на яго.

Плача дзіця, нічога сказаць не можа.

І мы глядзім на яго з трывогай.

З жалем мы глядзім на яго:

«Якое бязмоўнае ты!

Якое бездапаможнае і дурненькае!

Крычыш, а не можаш сказаць —

чаго».

Як быццам мы самі можам усё выказаць,

як быццам можам мы растлумачыць усё.

РЭЧЫ

Нас акружаюць нашы рэчы.

З імі ў нас дружба і лад.

І гэта дружба не знае спрэчак,

не знае маны і здрад.

Маўкліва і верна рэчы дружаць.

Аддана служаць яны.

Мы іх пакідаем —

і рэчы тужаць,

прыходзяць у нашы сны.

А дачакаюцца дня сустрэчы —

на мове ціхай сваёй

многа-многа скажуць нам рэчы.

Болей, чым людзі парой.

Калі ж мы скончым

свой шлях чалавечы,

праб'е наш апошні час, —

будуць настойліва нашы рэчы

напамінаць пра нас.

Настойліва і доўга...

ДЗЯКУЙ, ТЭРМАС!

Дзякуй, тэрмас, за цяпло,

дзякуй, тэрмас мой, за вернасць.

Шмат цяпла вакол уцякло,

а ты застаўся верным, тэрмас.

Тае цяпло нечай рукі,

нечага поціску і пагляду...

Дзякуй, тэрмас!

Дай пагладжу

я твае цёплыя бакі.

Так заўсёды ў свеце было.

Адбываюцца ўсе здрады

па закону цепластраты...

Дзякуй, тэрмас, за цяпло.

Зямля астыла праз вякі,

астыне сонца ў свой тэрмін...

За твае цёплыя бакі,

за нязменнасць дзякуй, тэрмас!

Дзякуй, тэрмас, за цяпло!

Добрае тое ўсё,

што цёплае, —

хваля,

святло,

цялё, —

а няцёплае ўсё — нядобрае.

Дзякуй, тэрмас, за цяпло!

Зло, як Арктыка, абледзянелае.

Цёплае, як сэрца, дабро.

Дабро, як тэрмасы цеплацелыя.

Дзякуй, тэрмас, за цяпло!

НЕРВЫ

Позна! Выйшлі з-пад кантролю.

У стыхію сваю ўвайшлі,

увайшлі ў сваю ролю,

сябе, сілу сваю знайшлі.

Позна! Разышліся нервы.

Пачынаюць свае манеўры.

Пачынаюць зноў яны

рыхтавацца да вайны.

Агнявую моц патройваюць,

ваяўніча сябе настройваюць.

Позна! Нервы — на ўзводзе!

Не паможа болей бром.

Такі бром яшчэ не знойдзен,

каб спыніць ix...

Выбух! Гром!

I ляцяць аж пад аблокі

ва ўстрывожанай цішы

супакою твайго абломкі

ды асколкі тваёй душы.

ЗГУБЛЕНАЕ СЛОВА,

ЦІ ЗДАРЭННЕ Ў АЎТОБУСЕ

Я павінен звярнуцца

да жанчыны.

І не магу, не ведаю — як.

«Дзяўчынай» яе не назавеш —

яна ж не афіцыянтка

і яна ўжо немаладая.

Звярнуцца: «Таварыш!» —

Але ж мы не на сходзе,

а ў аўтобусе,

і такі зварот гучаў бы занадта афіцыйна,

калі не казённа.

Я пачынаю злавацца.

Злавацца на сябе,

злавацца на мову.

Злавацца на слоўнік,

які паважна стаіць на паліцы,

а такога патрэбнага слова не мае.

Я пачынаю ў думках

сыпаць гром i маланкі

у адрас знаёмага мовазнаўцы,

які лічыць сябе вялікім вучоным,

а згубленае слова не можа адшукаць

ці знайсці новае —

калі такога слова не было...

Сказаць: «Грамадзянка?» —

хапаюся я за апошнюю, здаецца, магчымасць.

Але ж мы зноў-такі

не ў судзе і не ў міліцыі.

Я — не суддзя, яна — не падсудная.

Мы — у аўтобусе, мы — пасажыры.

Мы — проста людзі.

Мы — проста мужчына і жанчына,

і адзін з нас проста

хоча звярнуцца да другога...

— Прабачце, я да вас... як вас зваць!

— Мяне? Аляксандра Пятроўна...

ДРЭВА ЖЫЦЦЯ

Шуміць перад намі жыцця дрэва.

Як гэта дрэва паказваць трэба?

У чым, паэт, задача твая?

Абмаляваць стройнасць ствала?

Альбо захапіцца пышнаю кронаю,

да лістка перабраць яе?

Яшчэ прыгадаць: на галінку крохкую

салавей садзіцца, салавей пяе?

Можа, усё гэта і нядрэнна.

Але лісточкі — яшчэ не дрэва.

І раз бярэшся дрэва паказваць,

трэба, брат, рукавы закасваць.

Ты дзейнічаць, як хірург, павінен —

лезь да стрыжаня, да сэрцавіны.

З той жа настырнасцю агалі

карэнні, што недзе ў зямлі,

што спавілі ўлонне гліністае.

Не будзеш наіўным тады, як дзіця.

Спасцігнеш карэністае, галіністае,

вечназялёнае дрэва жыцця.

ТРОМБЫ

А. А. Куляшов

Пад сэрцам планеты —

тромб з атамных бомб.

Пад сэрцам паэта —

з трывог яго тромб.

Як ком снежны,

тромб першы расце.

Ад яго залежны —

другі расце пакрысе.

Змагацца б нядрэмна

з першым тромбам тым.

Ды вельмі дрэнна,

калі ненадзейны тыл.

Калі так зацята

стаіўся ўласны тромб

і пачынае заўзята:

«Ты што — супраць бомб?

Ты супраць цемры,

ты супраць зла, паэт?

Табе скрозь церні

бачыцца новы свет?

Ды ты не вельмі,

не вельмі старайся ты!

Я ў тваёй вене,

я — твой ненадзейны тыл...»

Аднойчы пад раніцу,

калі паэт шукае троп,

паэта па-здрадніцку

ашукае тромб.

Як звер драпежны,

згорнецца ў камячок

і зробіць свой непазбежны,

свой дзікі скачок...

І здасца паэту,

калі пацямнее ў вачах,

што нешта з планетай,

што здарыўся атамны жах.

* * *

Куды вядзе месячны след,

што свеціцца на вадзе?

Вядзе ён у дзіцячы свет,

у казачны свет вядзе.

Ну, а куды яшчэ вядзе

сцяжынка, што свеціцца на вадзе

усё ярчэй i ярчэй?

Да першай тваёй любві вядзе,

да светлых яе начэй.

АЗ, БУКІ І ВЕДЗІ

Сумна не ведаць нічога на свеце.

Жыць жыццём цёмных лясоў.

Жыць добры, аз, букі і ведзі!

Усе пачынаецца з вас, з азоў.

Бывайце, мішкі, каты ды мышкі.

Бывай, першабытны дзіцячы свет.

Дзень добры, першыя мае кніжкі!

Дзень добры, першы веласіпед!

Дзень добры, кніжкі мае другія

Дзень добры, трэція кніжкі мае!

Дзень добры, настаўнікі дарагія!

Вучыце! Мне ведаў не стае.

Вітаю цябе, настаўнік галоўны —

мае і ўсіхняе жыццё!

Я мала знаю, мой розум галодны,

галоднае мае пачуццё.

Галоднай прагай блішчаць мае вочы,

як вочы воўчыя ўначы.

Жыццё, наталі бляск ix воўчы!

Жыццё, наталі, напаі, навучы!..

Многа чаго я зведаў на свеце.

Стамілася цікаўнасць мая.

Дзе вы, аз, букі i ведзі?

Дзень добры, дзеці, —

гэта я!

* * *

Я любіў у дзяцінстве

слухаць размовы дарослых.

Бывала, мае равеснікі

бегаюць па вуліцы,

а я заб'юся ў куток

і слухаю, прагна слухаю,

баючыся прапусціць

хоць адно слова,

сказанае дарослымі —

суседам, цёткай, госцем.

А зараз убачу дзяцей,

якія гавораць пра нешта сваё,

і мне так хочацца паслухаць:

пра што яны гавораць?

Пра што?

* * *

Ідуць, за рукі ўзяўшыся, дзеці.

Здорава, дзеці, жыць вам на свеце!

Ідуць закаханыя — рука ў руцэ.

Не йдуць, а плывуць па чароўнай рацэ.

Хораша рукі дзіцячыя дружаць!

Хораша плыць па чароўнай рацэ!..

Я іду, а рука мая тужыць,

душа мая тужыць па нечай руцэ.

* * *

Ты ў такім шчаслівым узросце,

калі яшчэ сэрца не знае злосці.

Калі ўсё яшчэ наперадзе —

і дарогі, і масты.

Калі ўсё — на тым беразе,

а на гэтым — толькі ты.

Ты ў такім шчаслівым узросце,

калі яшчэ сэрца не знае злосці,

калі яму лёгка-лёгка біцца,

калі салодка-салодка спіцца.

СУСТРЭЧЫ

1

Я так не магу, каб стрэцца

і холадна абмінуць,

каб сэрцам другое сэрца

горача не крануць.

Я знаю: тоё, другое,

сэрца нясе зарад,

жывога чакала з тугою

сэрца маё не раз.

Сустрэчы — не здарэнне:

імкнуць да зарада зарад.

Іх узаемагарэнне —

як навальнічны разрад.

Сустрэчы — не толькі збліжэнне.

Ідзе, скрозь шум і тлум,

ўзаемапамнажэнне

нашых душ і дум.

2

Я так не магу, каб стрэцца

і холадна абмінуць,

каб сэрцам другое сэрца

горача не крануць.

Сустрэчы дык сустрэчы!

Між мной і табой былі

няведання пустэчы,

адчужанасці палі.

Я зваў цябе на помач —

маўчаў прастор нямы.

I вось нарэшце мы побач,

нарэшце стрэліся мы.

Кладзі мне рукі на плечы...

...Няўжо між намі былі

няведання пустэчы,

адчужанасці палі?

3

Я так не магу, каб стрэцца

і холадна абмінуць,

каб сэрцам другое сэрца

горача не крануць.

Сустрэчы дык сустрэчы!

Тут боязь недарэчы.

Будзь шчодрым сам i скупасці

другому не даруй,

збаўляй яго ад скутасці

і самаахвяруй!

Сустрэчы дык сустрэчы! —

каб след на цэлы век...

Глядзіць з тугой чалавечай

услед мне чалавек.

РАЗВІТАННЕ

Бывайце, бывайце!

Да новай сустрэчы!

Дзеля сустрэч i жывём на зямлі.

Мы ад'язджаем, сабралі рэчы.

А можа, што-небудзь не ўзялі?

Можа, што-небудзь застаецца?

Мы аглядаемся навакол.

Не, сабрана ўсё, здаецца.

Не, дарэмны наш непакой.

Усё сабрана, усё ўзята.

Бывайце, бывайце!

Бывай, наша свята

светлае свята стрэчы з людзьмі,

свята даверу і любві!

Бывайце, бывайце! —

Душы занылі.

Што мы забылі ў апошні міг?

Кавалачак сэрца мы забылі,

пакінулі ў сяброў сваіх.

Бывайце, бывайце!..

* * *

Калісьці, днямі асеннімі,

хаваючыся ад сцюж,

прыйшлі сюды і аселі мы:

ты і я — твой муж.

Думалі: скончацца сцюжы,

змоўкнуць вятры ў палях,

і зноў мы — у шлях засмужаны,

і зноў мы — у далёкі шлях.

Стала навокала светла,

ні восені, ні зімы...

А мы ўсё жывём аседла,

і ў шлях не збіраемся мы.

ПІСЬМО, КАХАННЕ

І ДАЖДЖАВАЯ КРОПЛЯ

З паўдня яно ляжала ў скрынцы,

звычайнай металічнай скрынцы,

старэнькай, заржавелай дзе-нідзе.

І калі дождж пайшоў, касы i спорны,

то кропель яго некалькі тады

дасяглі i пісьма. Адна

разбавіла чарнільны завіток,

якім заканчавалася на канверце

прыгожае імя дзяўчыны,

Пад вечар за пісьмом прыйшлі,

дасталі яго рухам звычным.

На пошце тым жа рухам сувязіст,

гаворачы з суседкай аб надвор'і,

паставіў спрытна штэмпель на пісьме.

Калі пісьмо прыйшло ў гарадок,

яшчэ раз штэмпелем яго сустрэлі,

глядзелі, як на сотню іншых пісем.

А паштальён (яна была жанчына,

любіла папляткарыць іншы раз)

наконт пісьма сяброўцы штось шапнула,

загадкай падзялілася сваёй.

Калі ж дайшла да дома адрасата,

не трэба ёй было ісці ў дом —

сама дзяўчына выбегла насустрач.

Убачыўшы пісьмо, заззяла.

Чыё пісьмо — па почырку пазнала,

прыціснула да сэрца, да грудзей.

А пачала чытаць — сляза ўпала.

На тое месца, дзе застаўся след,

ледзь бачны след ад кропелькі-дажджынкі,

што абляцела цэлы свет

і даляцела да паштовай скрынкі,

старэнькай, заржавелай дзе-нідзе.

* * *

Мною забыта нямала

сваіх і пачутых слоў,

а словы, што ты сказала,

чуюцца зноў i зноў:

«Як бы цябе я любіла,

як бы цябе берагла!

Што б для цябе не зрабіла,

што б для цябе не змагла!

Як бы пяшчотна гучала

мая да цябе любоў!

I як бы я маўчала,

калі б не хацеў ты слоў!

Як бы цябе я чакала!

Як бы шукала ва сне!

Як бы цябе сустракала,

калі б ты ішоў да мяне!

Голас твой, твае крокі

чула б я за вярсту...

Дзяліла б з табой да кроплі

i восень сваю, і вясну.

Як бы цябе я любіла!

Без меры і мяжы.

Што б для цябе не зрабіла!..

Чаму ты маўчыш, скажы?»

* * *

Сведчылі месяц, ноч і я:

сцелюць пасцель рукі жаночыя.

Рукі белыя, рукі ўмелыя,

як ялы знаюць справу сваю!

Узлятаюць з падушкамі белымі,

белымі птушкамі снуюць.

«Я пасцель сцялю,

я пасцель сцялю,

падзялю яе

з тым, каго люблю.

Падзялю яе

з тым, каго люблю.

Я пасцель сцялю, я каханнем,

я пяшчотай сваёй падушку наб'ю

i сагрэю сваім дыханнем».

Прасціна лісцём зашапоча:

сцелюць пасцель рукі жаночыя.

Рукі ўмелыя, светлацелыя!

Няма, здаецца, нічога прасцей,

чым узбіць падушкі белыя,

чым узяць і паслаць пасцель.

Так, асаблівай не трэба навукі.

Справа звычайная, не цуд.

Але патрэбны жаночыя рукі,

толькі яны патрэбны тут.

* * *

Пайшло яно —

незваротнае,

як час, як само жыццё.

Глядзім услед, гаротныя:

«Бывай, бывай, пачуццё!»

Думалі, што ты вечнае,

што нам любіць i любіць.

А выйшла так недарэчна,

як горай не можа быць.

Не ўспамінай нас ліхам!

А ў нашай памяці ты

самым светлым міфам

застанешся назаўжды.

Было ты кроўнае,

роднае.

І вось пакідаеш нас —

такое ж незваротнае,

як жыццё і час.

* * *

Гэта не так ужо і сумна

пакідаць жанчыну, калі

ведаеш, што вернецца судна

да яе берага, яе зямлі.

Калі ты знаеш шляхі твае

зноў прывядуць цябе да яе.

Гэта не так ужо і сумна

пакідаць жанчыну, калі

кліча цябе баявая сурма,

таропяць таварышы: «Пайшлі!» —

калі абавязан пакінуць жанчыну.

Будзеш жывы —

сустрэнешся з ёй.

Загінеш — перад ёй і Айчынай

ты выканаў абавязак свой.

Самае сумнае — не гэта.

Самае сумнае — тады,

калі жанчыну, табой сагрэтую,

ты пакідаеш назаўжды,

і пакідаеш яе не дзеля

нейкіх вышэйшых спраў і надзей.

Проста мінула любві нядзеля,

а панядзелак — ростані дзень.

Пакідаеш —

з яе дакорам,

з яе ўяўнаю віной,

з тым паглядам яе пакорным,

які адчуеш ты спіной,

калі, пакінуўшы адну,

ідзеш у цішыню,

не на вайну.

ЭДЗІТ ПІЯФ ХОЧА ЛЮБВІ

Эдзіт Піяф хоча любві.

Голас гучыць страсна.

Голас яе —

голас крыві,

якой без любві страшна.

«Я — зорка першай велічыні?

Не знаю — можа, і зорка.

Знаю толькі, што без любві

зорцы золка і горка.

Шчасце — гэта, мсье, любіць,

гэта знаць пяшчоту,

што ўмее з дзвюх істот рабіць

адзіную істоту».

Эдзіт Піяф хоча любві,

такой, што не знікае.

Толькі ці ёсць паміж людзьмі

яна — любоў такая?

Быў карантыш,

быў легіянер,

высокі і статны,

быў бядняк i міліянер

і быў спявак эстрадны.

Быў паэт.

Быў. Былі.

Любілі ці не любілі,

а — як у моры караблі,

на сушы аўтамабілі.

Эдзіт Піяф хоча любві.

Эдзіт, цябе любілі?

Быў. Былі.

З першым святлом

знікала ўсё, як выпадак.

А на душы — яшчэ надлом,

яшчэ адзін асадак.

Эдзіт Піяф хоча любві.

Любоў, як здань, знікае.

Ці таму, што сэ ля ві,

ці, можа, любоў такая.

Адным Эдзіт казала адзью.

Другія самі казалі.

Знае Эдзіт песню адну —

не для канцэртнай залы:

«Любоў, як птушка, лятала ў палях.

Лятала вольна i смела.

Птушку гэту нехта піф-паф,

i птушка ўніз паляцела.

Птушка ляцела на зямлю,

склаўшы ў адчаі крылы.

На развітанне крычала:

«Люблю!»

Трывожна крычала:

«Мілы!»

Птушка, якую нехта піф-паф,

ніжай усё i ніжай...»

Падбітая птушка, Эдзіт Піяф,

песню пяе ў Парыжы.

Слава прыйшла.

«Брава» i «біс», —

крычаць. — «Біс» i «брава».

А да таго, як трудна любіць,

якая ім справа.

Ёсць ганарары,

ёсць раяль.

Бывайце, няўдачы, нястачы!

Эдзіт Піяф спраўляе баль,

баль сваёй удачы.

Толькі на ім чагось не стае.

Любві не патрэбны вілы.

З мілым рай і ў будане,

толькі. дзе ён — мілы?

Хоча любві Эдзіт Піяф.

Не той, што толькі для цела.

«Любоў, як птушка, лятала ў палях.

Лятала вольна і смела».

Быў. Былі.

Быў друг адзін.

Разбіўся ён. Бывае ж!

Ты плачаш, Эдзіт? Пяеш, Эдзіт?

Ці друга адпяваеш?

Узбройся воляй да зубоў.

Крутая ў любві строма.

І так заўсёды — дзе любоў,

там i катастрофа.

* * *

Няма любві — душа, не тужы!

Туга, не душы — няма ласкі!

Душа крычыць, крычаць душы

галасавыя звязкі.

«Любоў, як птушка, лятала ў палях..

Яснейшай няма маралі.

Пяе аб любві Эдзіт Піяф.

Хоча любві Эдзіт Піяф.

І — без любві памірае.

* * *

Самы светлы сон —

той, што нам навее

подых вясновых дзён,

вясновая надзея.

Самы салодкі сон

сніцца закаханым.

Ля іх узгалоўя ён

пяе салаўём несціханьм.

Самы радасны сон

сніцца ў роднай хаце...

Радасны перазвон,

радасны голас маці.

А самыя сумныя сны —

калі не чуваць вясны;

калі душою чужой

стала душа каханая;

а маці за той мяжой —

бязмоўная, бездыханная.

* * *

Мы жывём, каб вяртацца

час ад часу туды,

дзе мінула юнацтва,

дзе маленства сляды.

Мы жывём, каб вяртацца.

I лепшага шляху няма.

Мы жывём, каб вітацца:

«Мама! Дзень добры, ма!»

Ну, а рантам напасце,

бяда ў той хаціне старой!

Ну, а рантам няшчасце —

і маці ў зямлі сырой!

Мы жывём, каб вяртацца.

А куды тады вернешся ты?

З кім так будзеш вітацца,

як тады, да бяды?

* * *

«Дзень добры, мама!» —

кажу крыжу

і пацямнеламу ўзгорачку.

«Дзень добры, мама!» —

зноў кажу

і слухаю маўчанне з горыччу.

Маўчаць узгорачак і крыж.

Ды чую: сосны зашумелі,

парушылі глухую ціш —

мне адказалі, як умелі.

Я доўга слухаю той шум.

Ідзе ён проста ў душу мне.

І чую ў шуме я свой сум

і сваю думу чую ў шуме.

і ўжо, здаецца, сам шумлю,

і па сасне, нібы па мачце,

мой голас-шум ідзе ў зямлю,

і разумее яго маці.

І шле мне матчын свой адказ,

і пачынае мяне зваці...

...Я ўдзячны, сосны!

Як без вас

пагаварыць я мог бы з маці?!

МАМА МЫЛА РАМУ...

Паводле буквара

Была і ў мяне мама.

Мыла раму таксама.

Мыла раму яна

дабяла, даясна.

Ці то ішло свята,

ці то прыйшла вясна.

Мама была занята —

мыла раму яна.

Мама раму мыла,

мама мыла шкло,

каб сонца не йшло міма,

а ў нашу хату ішло.

Стала светлай хата,

рады былі мы.

Ці то было свята,

ці то канец зімы...

Было ў мяне дзяцінства,

маці ў мяне была.

Раму мыла дачыста,

даясна, дабяла.

Потым не стала мамы.

Астыла наша гняздо.

Ніхто не мыў там рамы,

вокан не мыў ніхто.

Колькі святла навокал!

А мама туды пайшла,

дзе ні рам, ні вокан,

дзе ні шкла, ні святла.

Не мыць ёй болей раму.

Свята абходзіць маму.

Святло абходзіць весняе.

І — мае акно

глядзіць на свет нявесела,

пацьмянела яно.

ЗАМЕСТ ЭПІТАФІІ

Cпi, родная.

Ты мала спала.

Ты неспакойна спала на зямлі,

дзе мала цішыні і ладу мала,

і сны твае трывожныя былі.

Cпi, родная.

Ты мала спала.

Дзяцей прыспіш —

сама ўсё не спіш,

усё глядзіш у цемнату, бывала,

усё ўздыхаеш у начную ціш.

Тады была вайна,

гула навала,

трымцеў начамі водсвет на сцяне,

звінелі шыбы...

І ты мала спала,

сама не знала,

спала ты ці не.

Былі нястачы, крыўды, непарадкі.

I усё будзіў, як злы нядрэмны пёс,

цябе твой лес —

лёс маткі i салдаткі,

і працаўніцы ніцай лёс.

Cпi, родная.

Ты мала спала.

Ты з дня ў дзень і з году ў год

рук не складала —

мала спала.

Нас гадавала —

мала спала.

Была навала —

мала спала,

навала мінавала —

мала спала.

Ты знала больш бяссонніц і турбот.

Тваім спакоем мала даражылі.

Ты старажыла

сон усёй зямлі,

а твой, а матчын сон не старажылі,

а твой, а матчын сон не сцераглі.

Cпi, родная.

Ты мала спала.

Нас гадавала —

мала спала ты.

Нас выпраўляла —

яшчэ болей дбала,

зноў не да сну

табе было тады.

Ах, дзеці! Як вы там,

на свеце, дзеці!

Штось загулі трывожна правады.

Ну, хопіць, правады, гудзеці,

не нагудзелі б вы якой бяды...

Бяда прыйшла.

I ты зусім не спала.

Які там сон мог быць ужо тады!

Ты мала спала

і жыла ты мала —

заўчасна памірала ў муках ты.

Cпi, родная.

Ты мала спала.

Ты болей знала неспакой начны.

Нас гадавала —

мала спала,

нас ратавала —

мала спала,

шмат працавала —

мала спала,

шмат бедавала —

мала спала...

Cпі, родная.

Хоць там спачні.

* * *

Сціраюць з карты белыя плямы

і адкрываюць мацерыкі

не калумбы — калумбавы мамы,

іхнія добрыя мацяркі:

благаславенне матчына ix,

малітвы ix за сыноў сваіх.

І мір заключаюць не дыпламаты —

па ix бы голас гарматаў не сціх, —

а мутэр i мэр, маці i маты,

добрая матчына воля ix.

I рэвалюцыі — справа ix рук,

прасцёртых роспачна i нема.

З гронак матчынага гнева

праліваецца кроў на брук.

* * *

He усе і не заўсёды

вяртаюцца пчолы ў соты

з ношаю сваёй —

гінуць разам з ёй.

Не ўсе дапаўзаюць мурашкі

груз у мурашкі цяжкі,

i птушкі па вясне

не ўсе далятаюць, не.

Упаў журавель на дасвецці,

выбіўся з сіл i надзей...

Toe ж i у нашым свеце,

тое ж i у нас, у людзей.

ЖЫЛІ-БЫЛІ

Жылі-былі...

Так пачынаюцца казкі.

Задоўга да нас людзі жылі-былі.

Справы рабілі, хацелі любві і ласкі,

ірвалі краскі.

I адышлі, адплылі.

Жылі-былі...

Словы гучаць эпітафіяй.

Жылі-былі.

I адышлі, адплылі.

Толькі над намі лятаюць ix душы птахамі,

толькі сляды ix цямнеюць усё на зямлі.

Жылі-былі...

Скончацца нашы краскі,

справы i ласкі,

скончыцца наш час.

Жылі-былі...

Так пачынаць будуць казкі.

I гэтыя казкі будуць ужо i пра нас.

ВЯРТАННЕ

Я вяртаюся ў вершы

пасля адсутнасці доўгай.

Супакойся,сэрца!

Сэрца, не тоўхай!

Думаў, што пражыву,

абыдуся без вас я, вершы.

Ды пачаў галаву я без верша ў вешаць.

Затужыла душа, затужыла, заныла.

Пацягнула яе, як птушку з далёкага Ніла...

Я вяртаюся ў вершы

зусім не па славу паэта.

Я вяртаюся ў вершы,

i ёсць запаветная мэта.

Я хачу расказаць ім,

паведаць ім многа-многа

з падарожжа манго,

майго шляху зямнога.

Гэта — нібы вяртанне

ў родныя сэрцу мясціны,

гэта — нібы вяртанне

ў світанне, у свет дзяціны.

З падарожжа майго,

майго шляху зямнога

я вяртаюся ў вершы —

вядзі i вядзі, дарога!