Святло зямное

ВЫСОКАЕ НЕБА ІДЭАЛА

Высокае неба ідэала!

Мая душа чалавечая спала,

вякамі спала да той пары,

пакуль не ўбачыў цябе ўгары,

пакуль на да мной ты не заззяла, —

высокае неба ідэала!

Калі адкрыў я цябе аднойчы,

убачыў сябе з тваёй вышыні, —

сталі іншымі мае ночы,

сталі іншымі мае дні.

Ты новым сэнсам іх асвятляла,

высокае неба ідэала!

Ты мне дало другое дыханне,

дало мне дарогу і сяброў.

І толькі так, як хвалюе каханне,

ты хвалявала маю кроў.

Ты мяне вабіла i звала,

высокае неба ідэала!

Хмурэў —

ты ўсмешку мне вяртала.

Звярэў —

ты мудрасць мне вяртала,

Хварэў —

ты сілы мне вяртала.

Старэў —

ты свежасць мне вяртала, —

высокае неба ідэала!

Ты мяне вабіла і звала.

Парой здавалася явай такой,

да якой падаць рукой, —

высокае неба ідэала.

Цягнуў руку я да цябе,

як цягнуць рукі ў мальбе,

але рукі той было мала,

высокае неба ідэала!

Відаць, кароткаю рукой

быў ад прыроды я надзелены,

i траціў часам я надзеі,

i траціў часам я спакой.

Ды ты мяне зноў уздымала,

высокае неба ідэала!

Зноў уздымала і вяло,

зноў хвалявала, бунтавала,

давала сілы і святло,

усяму нізкаму назло, —

высокае неба ідэала!

Ты шмат ахвяр патрабавала.

Калі я падаў у барацьбе,

я ў зрэнках адбіваў цябе.

І ты ў халодных зрэнках ззяла,

высокае неба ідэала!

НАВАГОДНІ ТОСТ

Я прапаную тост за Час!

Давайце ўзнімем чашы

за Час, працуе што на нас,

на спадзяванні нашы.

Я прапаную тост за Час! —

за Час, працуе што на нас

настойліва, сумленна,

нястомна і нязменна!

Парою здацца нам магло,

што Час — ён безудзельны:

не за дабро і не за зло,

што Час — ён ненадзейны.

Мы памыляліся тады.

Бываюць дні без шчасця,

бясчэсця сумныя гады, —

то паласа бясчасся.

А Час прыходзіць — як зара,

як свеяны подых ветра,

і адступае хваля зла,

і робіцца зноў светла.

Прыходзіць Час,

прыходзяць дні.

Час ставіць кропкі ўсе над «і».

Усё на месца ставіць ён.

I называе рэчы —

не любіць Час ілжэімён —

іх назваю адвечнай,

Хлуснёю назаве хлусню,

а мітуснёю — мітусню,

нядоўгае — нядоўгім,

нядобрае — нядобрым,

нячыстае — нячыстым,

злачыннае — злачынствам.

Тырана так і назаве

тыранам і — вянок сарве.

Нам памагае ўбачыць Час:

тут — толькі попел,

там — алмаз,

тут — зерне,

там — палова,

тут — пустазвонства гучных фраз,

там — ісціннае слова.

Я веру ў добры, мудры Час,

як веру ў добры, мудры сказ.

Я ў трудны дзень кажу сабе:

«Нічога, скора Час праб'е,

нічога, прыйдзе скора Час

i ён тады рассудзіць нас!»

Я. прапаную тост за Час —

саратніка, сааўтара!

За Час, што працаваў на нас,

за Час, працуе што на нас,

што будзе працаваць на нас,

служыць нам верна заўтра!

* * *

Домік маленькі,

бачу я, знеслі.

А ў доміку гэтым

спявалі песні.

А ў доміку гэтым

дзяцей нараджалі.

А ў доміку гэтым

гасцей страчалі.

А ў доміку гэтым,

у доміку гэтым

утульна было

зімою і летам.

Шкада мне да болю,

шкада да слёз

доміка, што пайшоў

на знос.

Не тое лепшае,

што навейшае,

а тое лепшае,

што раднейшае.

Не тое лепшае,

што вышэйшае,

а тое лепшае,

што бліжэйшае,

не тое лепшае,

што прыгажэйшае,

а тое лепшае,

што даражэйшае...

Той домік

блізкі некаму быў.

Той домік нізкі

нехта любіў.

З тым домікам

звязаны нечы лёс...

Той домік пайшоў

сягоння на знос.

ДЗВЕ ПАРАЛЕЛЬНЬІЯ ПРАМЫЯ

За школьным! вокнамі

вецер вые...

Пра дзве паралельныя прамыя

гаворыць настаўнік,

ад холаду сіні.

На чорнай дошцы —

дзве белыя лініі,

якія ніколі не перасякаюцца,

якія нідзе не сустракаюцца...

«Няўжо гэта праўда?

Чаму — ніколі?» —

думаю я, ідучы са школы.

«Няўжо гэта праўда?

Чаму — нідзе?» —

думка з маёй галавы не ідзе...

Даўно адшумелі

школьныя ветры,

ды помню чамусьці

урок геаметрыі.

Перада мною

зноў, як жывыя, —

дзве паралельныя прамыя.

Бачу: ідуць у прасторы лініі,

нічога агульнага паміж імі.

Ідуць i маўчаць яны, нямыя,

дзве паралельныя прамыя.

Ідуць яны побач,

ідуць яны поплеч —

адна другую

не клічуць на помач.

Нібы пракляцце вісіць над імі,

над паралельнымі прамымі.

Будуць заўсёды яны чужыя,

яны — паралельныя прамыя.

Не суджаны ім сустрэчы праменныя, —

яны — прамыя,

яны — паралельныя.

Ад крыўды за вас

маё сэрца ные,

дзве паралельныя прамыя.

*

Бачу ў мінуту азарэння:

падаюць вашы тры вымярэнні.

Падаюць вашы сцены і столі,

i — адкрываюцца прасторы.

Падаюць брамы вашы і дзверы.

Выходжу прама ў сінія сферы.

Выходжу ў сінія сферы бязмернасці,

вернасці вечнай i бяссмертнасці.

З быту выходжу, як з нябыту,

на сваю новую арбіту.

Тры вымярэнні, мы з вамі — квіты.

Вы — дрэнныя прарокі, эўкліды.

Падаюць крыўды і няпраўды.

Вы — дрэнныя прарокі, плаўты[¹].

Пакінем нявер'е і іронію.

Бачу вышэйшую гармонію.

Бачу: сустрэліся, як жывыя,

дзве паралельныя прамыя.

Бачу: заззялі, як праменныя,

тыя прамыя паралельныя...

БУНТ АНЁЛА

Аднойчы анёлаў

сабраў херувім.

Агледзеў вачамі вясёлымі

і стаў гаварыць узрушана ім,

як ён задаволен анёламі.

«Хай надалей вас грэх міне? —

казаў херувім урачыста. —

І надалей, браты мае,

жывіце нявінна і чыста!

Помніце божы запавет!

Інакш прапалі людзі,

інакш загіне цэлы свет

у распусце і брудзе...»

Расчулена слухалі браты,

раскрыўшы ружовыя раты.

Нявінна вачамі лыпалі

ды адказвалі ўсхліпамі.

Стараліся яшчэ святлей

свяціць сваімі німбамі,

давалі знаць, што i далей

будуць такімі ж нявіннымі.

І толькі маўчаў адзін анёл.

І толькі адзін з анёлаў

сядзеў, унурыўшы вочы ў дол,

нізка схіліўшы голаў.

Спытаўся тады ў яго херувім:

«Што гэта з табой, анёле?

Браты анёлы, што гэта з ім?

Не быў ён такім ніколі.

Яшчэ ні ва сне, ні наяву

не бачыў такім я анёла».

Той дзіўны анёл узняў галаву,

агледзеў усіх наўкола.

«Ты хочаш ведаць, херувім?

Я адкажу, васпане!..

Я ганарыўся німбам сваім,

я шанаваў сваё званне.

А потым падумаў я, браты:

«Няўжо я такі нявінны,

такі бязгрэшны сапраўды? —

нібы не з плоці, а з гліны.

Вакол мяне — страсці,

вакол мяне — грэх,

брыдота, тупыя рыльцы,

i толькі я адзін, як на смех,

нашу вось гэтыя крыльцы.

Малюся я на свой арэол,

а д'ябал рагоча, заядлы...

Анёл — ужо таму не анёл,

што ёсць сатана, ёсць д'яблы».

I тут падскочыў херувім:

«Браты анёлы! Вы чулі?!

Браты анёлы, што гэта з ім?!

Ды ён жа нейкі чумны!

Ерасі гэткай, такіх славец

не чула анёльскае вушка.

І гэта — божы пасланец!

І гэта — божы служка!

Анёлы, кідайце ў яго камяні!

Анёлы, біце трывогу!..»

Імчаўся архангел на кані,

вёз данясенне богу.

На небе быў страшны перапалох.

Анёлы рыкалі, як зверы...

...Не ведаю я, як вырашыў бог,

якія прыняў ён меры.

* * *

Што значым мы

самі па сабе?..

Семя знаходзіць сябе

ў сяўбе.

У гэтым полі,

гэтым жыцці

мы павінны

прарасці.

У гэтым полі,

гэтым жыцці.

мы павінны

узысці.

У гэтым полі,

гэтым жыцці.

мы павінны

сябе знайсці.

А па вясне,

а па сяўбе

мы ўжо

не самі па сабе.

* * *

Я фільм глядзеў.

Там — Спартака распялі.

Распялі ноччу,

калі ў Рыме спалі.

Вісіць Спартак,

канае на крыжы.

А ўнізе, каля ног яго, жанчына

ўзіраецца ўтрапёнымі вачыма:

«Спартак, Спартак...

хоць слова мне скажы!..»

У роспачы хапаецца за ногі.

«Спартак, Спартак...»

У зале плачуць многія.

Ды і ў мяне самога ў горле ком,

і сам слязіну я змахнуў тайком...

Спартак, Спартак!

Героі ўсіх эпох!

Ці не такі ваш лёс быў у фінале?

Як нехта модна спаў,

вас распіналі,

вы ціха на крыжы сваім каналі,

і білася жанчына каля ног.

ДЗІВАК ЧАЛАВЕК

Дзівак чалавек...

Глядзіць на расінку макавую,

і цэлае сонца бачыць перад сабой.

Дзівак чалавек...

Бярэ звычайную ракавіну

і чуе ў ёй акіянскі прыбой.

Дзівак чалавек...

Бачыць сцяжынку гладкую,

а марыць аб трудных, цярністых шляхах

з іх круцізною, з іх небяспечнай загадкаю

і будзе ісці, пакуль мае сілу ў нагах.

Дзівак чалавек...

Са стратаю непапраўнаю

не мірыцца ён нізашто ў душы.

З няпраўдай не мірыцца,

і з крыўднаю праўдаю

не хоча мірыцца —

хоць кол ты на ім чашы.

Дзівак чалавек...

Яму ў многім адмовілі.

А ён не здаецца,

а ён не спіць па начах.

Ён верыць усё ў свой перпетуум-мобіле,

у панацэю, у цудадзейны рычаг.

Дзівак чалавек...

Яму — Хірасіму, Асвенцім,

яму, замест імя, —

асвенцімскае таўро.

А ён паўтарае,

што ёсць дабро на свеце,

што будзе дабро

і што пераможа дабро.

Дзівак чалавек...

Не можа не спадзявацца,

не можа не верыць,

не можа ніяк!

Дзівак чалавек...

І гэта яго дзівацтва —

ратунак яго,

яго чалавечы знак.

ХУНВЭЙБІНЫ

Мне снілася, што мяне білі

на нейкай плошчы хунвэйбіны.

Па твары білі, па спіне,

Ix хунвэйбінскія дубіны

лупілі-білі так па мне —

як б'юць па пыльным дыване.

Мой учарашні брат і друг

з мяне і выбіваў мой нізкі,

так званы рэвізіянісцкі,

так званы буржуазны дух.

«За што?! — я спрабаваў пытацца. —

Хіба я не люблю кітайца?

Хіба я вам — не друг i брат?»

Быў у адказ —

удараў град.

Што ты дакажаш хунвэйбінам,

дубінам ix і ім, дубінам.

Нічога не дакажаш, не,

Тым больш — не наяву, ва сне.

Яны ж, пад гіканне і тупат,

над дзікі рогат, дзікі свіст

затым мне ўчынілі допыт:

— Дык хто ты ўсё ж —

рэвізіяніст?!

Капітулянт? Капіталіст?

Ідэаліст? Матэр'яліст?

Дапытвалі пад шум i свіст:

«Чаму, скажы, не мааіст?!

Чаму маўчыш?

Дыханне спёрла?!»

І да майго ўжо кадыка,

і да майго ўжо, бачу, горла

чыясьці цягнецца рука.

І падступаюць хунвэйбіны,

і ад раз'юшанай крыві

гараць іх вочы, як рубіны.

«Дык хто ты ўсё-ткі? — назаві!»

«Я чалавек, — сказаў я ціха. —

Я чалавекам хачу быць».

І закрычалі яны дзіка,

і сталі крыць,

і сталі выць:

«Вы чулі, чулі, хунвэйбіны?!

Дык гэта ж здзек,

дык гэта ж кпіны!

Дык гэта ж небывалы здзек!

Вы бачылі?! Ён — чалавек!

Вы чулі? Хоча чалавечнасці!

Ён чалавекам хоча быць!

Ці бачылі вы горшай нечысці?!

Такога мала i прыбіць.

Вы чулі, чулі, хунвэйбіны?!

Ён хоча ласкі галубінай,

смяяцца хоча і любіць.

А ну-тка даць яму дубіны!

Такога мала і забіць!

Ён хоча думаць,

яму мала,

што думае вялікі Мао

за ўсіх за нас і за яго!

Яму дай думаць! Ого-го-го!

Ён хоча ведаць,

яму мала,

што ведае вялікі Мао

усё i уся, што, дзе i як!

Ён хоча ведаць!

Ён — маньяк!

Ён хоча мець імя,

бо мала

яму імя такога — Мао!

Не рад такому імю, гад!

Нягоднік! Здраднік! Рэнегат!

Ён хоча мець свой твар, свой воблік,

сваё святло!..

Ты ж — бледны водбліск

святла, што йдзе, нібы зара,

ад вобліка правадыра!

Ён хоча... Чулі, хунвэйбіны?

(Яны ўзяліся за дубіны.)

Ён хоча... Чулі, хунвэйбінкі?

(Яны ўзяліся за дубінкі.)

Ён ні даўбешкай і ні пешкай,

ён хоча чалавекам быць!

Дык вось ён —

вораг нумар першы,

якога мала і забіць!

Чацвертаваць такога мала!

«Няхай жыве вялікі Мао!»

«Няхай жыве вялікі Мао!»

«Наш родны бацька,

наша мама!..»

Далей мне снілася:

прышылі

плакат мне на спіне — вось здзек!

І ўсцяж вялікай гэтай шыльды

вялікай літарай аршыннай

накрэслілі: «Ён — чалавек».

Адзін такі плакат прышылі,

другі павесілі на шыі

i павялі — на нейкі сход,

на нейкі суд ці эшафот.

Натоўп услед крычыць: «Злавілі!»

Натоўп услед крычыць: «Зламілі!

Вы бачылі? Ён — чалавек!

Не, ты не будзеш ім навек!»

Паглядамі, нібы штыкамі,

мяне пранізвалі наскрозь.

Мне пагражалі кулакамі.

Крычалі: «Вось ён! Вось ён! Вось..

Яшчэ ўскрыквалі пад свіст:

«Яго — у самы чорны спіс!

У самы чорны, самы чорны —

калі такі ён непакорны!

У самы чорны, самы чорны!

Яго ў такія трэба жорны,

каб на муку перамалоць

яго наганы дух i плоць!..»

І тут я ўбачыў раптам жорны.

Такія ў вёсцы бачыў я.

Я ўбачыў жорны той жа формы,

ды толькі большыя ўтрая.

А, можа быць, разоў у дзесяць.

Як толькі іх змаглі падвесіць,

узняць такія камяні?

Іх з месца паспрабуй скрані.

Яны паўзлі аднекуль зверху,

і па-драконаўску,

па-зверску

вурчэць адразу пачалі,

як нас убачылі здалі.

Раскрылі пашчу тыя жорны!

О, жах!

Хвіліна — i яны,

азвераныя валуны,

нас перамелюць,

нібы зёрны.

І тут я закрычаў у сне:

«Не, не, не трэба!

Толькі — не!..»

Прачнуўся я ў халодным поце.

Рукой памацаў валасы.

Яны былі ў гарачым поце.

Так, пабылі мы ў пераплёце...

Яшчэ гучалі галасы:

«Вы чулі, чулі, хунвэйбіны?!

А ну-тка даць яму дубіны!..

У самы чорны, самы чорны!

Яго ў такія трэба жорны!..»

Я ўзняў з падушкі галаву.

У ранішнюю сіняву

сплывалі зданию хунвэйбіны

і дагасалі, як рубіны,

іх вочы... Быццам наяву

я бачыў гэта ўсё, не ў сне.

...Сінеўся новы дзень у акне.

НЕКАЛЬКІ СЛОЎ ПРА ЛЕС

Ішлі мы ў лес па прахалоду,

па кветкі, ягады, смалу.

Ішлі мы ў лес па асалоду.

І вось — сякерай па ствалу.

Лес нас любіў,

а мы не любім.

А мы яго сячом i губім.

Не хочам мы любві ўзаемнай.

Ён нам — свае дары.

А што яму далі ўзамен мы?

Што робім мы ў бары?

Да нас ён —

з мірам і пакорай.

А мы да яго —

з мячом.

А мы яго — пад корань,

пад корань,

пад самы корань сячом...

РАНА ЦІ ПОЗНА

Рана ці. позна,

позна ці рана

высахнуць слёзы,

загоіцца рана.

Рана ці позна...

Рана ці позна,

позна ці рана

суровая помета

спасцігне тырана.

Рапа ці позна...

Як светла,

як росна!

Гляджу ўсхвалявана.

А рана ці позна,

позна ці рана.

Рана ці позна,..

Рана ці позна,

позна ці рана

хай будзе, што лесам

наканавана.

Рана ці позна!..

* * *

Вялікія, светлыя будынкі!..

Вы — нібы светлых людзей абдымкі.

Вітаю цябе,

канцэртная зала!

Ты многа сэрцу майму сказала.

Убачу вас,

тэатральныя люстры,

i шэпчуць штосьці

мае вусны.

Дзень добры, брат мой,

кінематограф!

Ты сам не ведаеш,

як ты мне дораг!..

Вялікія, светлыя памяшканні!

Прыміце мой боль, мае шуканні,

маленне, сумленне мае жывое.

Вы — храм мой,

вы — свята мае храмавое.

* * *

Зноў шлак халодны.

Толькі шлак.

Як быць з табой,

маё тварэнне?

Я б'юся, я шукаю шлях,

каб перадаць само гарэнне.

Гляджу — на шлак

наводзяць лак.

А вынік?..

Вынік зноў плачэўны.

Пад яркім лакам той жа шлак,

а не агонь —

жывы, свяшчэнны.

А Праметэй —

ён нёс агонь,

жывы агонь браў на далонь.

Як нам зрабіць, маё тварэнне,

каб ты было —

само гарэнне?

Не адыход

i не адгон,

а сам агонь.

СКАЖЫ МНЕ, МАМА...

Памяці I. Хадановіча

Ён нарадзіўся вельмі рана.

Ён нарадзіўся на зары.

А на зары — яшчэ туманна

і яшчэ золка на двары.

Ён нарадзіўся вельмі рана,

калі яшчэ зашмат тумана —

тумана фальш і падмана,

зашмат імглы і слепаты,

зашмат усякай свалаты.

Ён нарадзіўся вельмі рана.

З душою — чуйнай, як мембрана,

з душой — адкрытаю, як рана,

ён успрымаў удары зла,

як рана — вастрыё ляза.

Так, ён з яго жывым сумленнем,

з яго высокім уяўленнем,

на многае глядзеў з здзіўленнем.

Ён, як дзіця, пытаўся ў нас:

— Навошта гэта —

асцярожнасць,

няшчырасць,

жорсткасць

i варожасць?

Навошта? Дайце мне адказ!

Навошта? Ну, скажыце прама.

Навошта? Ну, скажы мне, мама.

Мне, мама, многае няўцям.

Навошта? Ну, скажы мне, Рыта...

Скажыце шчыра i адкрыта, —

навошта гэта ўсё людзям?!

Навошта столькі ім туману —

туману фальшы і падману?

Халоднай чэрствасці імгла?

Ці, можа, я радзіўся рана

і ўжо зашмат хачу святла?..

...Яго ўдарылі з тумана,

з імглы ўдарылі, з імжы...

«Навошта, мама, адкажы?»

МАЯК

Не ведаю я, калі і як

ва мне запаліўся гэты маяк,

але ён гарыць і гарыць ва мне

і свеціць мне ў маім тумане.

Не знаю, калі запаліўся ён.

Напэўна, у дні нягоды.

Ды кліча мяне ён да новых дзён

і абяцае пагоды.

І я на яго іду, як марак

ідзе ў непагоду на маяк.

І будзе гарэць ён ясна,

пакуль я і сам не згасну.

* * *

Паміраюць ад кулі шалёнай,

ад вады, ад жуды, ад бяды.

І яшчэ — ад зялёнай-зялёнай,

ад зялёнай, як раска, нуды.

Паміраюць марудна-марудна.

Паміраюць шмат дзён i начэй.

Паміраюць марудна i трудна,

паміраць нечакана лягчэй.

І я лёс свой прашу:

«Калі ласка,

дай пражыць мне мае гады

без зялёнай-зялёнай, як раска,

без зялёнай смяртэльнай нуды!»

* * *

Трэба вучыцца жыць у дзяцей.

I яшчэ —

у выдатных людзей.

А гэтыя людзі —

вялікія дзеці

у звычайным дарослым свеце...

Словам, вучыцца трэба ў дзяцей.

* * *

Люблю зямлю,

дзе ёсць дзіцячая казка,

дзе ёсць дзяцінства

і ёсць маладосць.

Люблю зямлю,

дзе ёсць жаночая ласка

і дружба ёсць,

і многае іншае ёсць.

Люблю зямлю.

Зямлю і праклінаю —

дзе казкі таюць, як ранішнія дымы,

дзе здрады знаю

і страты знаю,

дзе ўсё праходзіць

і дзе праходзім мы.

Люблю зямлю я

сэрцам сваім натхнёным.

І праклінаю,

і тым жа сэрцам тужу.

Так і жыву —

паміж любоўю й праклёнам,

так і дзялю між імі сваю душу.