Зьвяры-суайчыньнікі

ПАЛЁТ НАД ГНЯЗДОМ ХАХУЛІ

... У хахулі таксама няма гнязда...

Нягледзячы на неверагодную сьпёку ў 1994-м, вада ў рэках ня ўпала гэтак, як тое было ў 92-м. Выправа традыцыйнае штогадовае экспэдыцыі «Нашае Нівы» тым летам была ў поўным сэнсе мэтаваю. Мы дасьледавалі раку Асьцёр, прайшоўшы яе ад Смаленскае вобласьці да Сажа па Клімавіцкім і Крычаўскім раёнах у пошуках істоты, якая для нас стала сымбалем і пачаткам гэтае кнігі.

Апошні раз хахулю (Dosmana moschata) бачылі ў гэтых раёнах усходняе Магілеўшчыны ў 1955 годзе. Асьцёрская (сажанская) папуляцыя беларускага падвіду хахулі з 1951 году была апошняй натуральнай папуляцыяй у нашым краі. Чырвоная Кніга Беларусі, што выйшла ў 1993 годзе, ужо фіксуе хахулю, такім чынам выкрасьліўшы яе зь беларускае фаўны. Спраўдзіць гэта й была прызначаная дасьледніцкая група «Нашай Нівы», якая выправілася на Магілеўшчыну 12 чэрвеня 1994.

У 1849 годзе ў бухце Даскі (паўднёвая выспа Новай Зэляндыі) паляўнічыя злавілі невядомую раней птушку, якая порстка бегала па сьнезе й адважна супраціўлялася спробам яе злавіць. Гэтая вялікая грувасткая птушка зь зялёным пер'ем, сінімі грудзямі й галавою мае вялікую магутную дзюбу й моцныя ногі ярка-барвовага колеру - такахе (Notornis hochstetteri). Да 1898 году было выяўлена толькі чатыры гэтакія птушкі. Аднак, у 1948 годзе на зьдзіў усяму сьвету натуралістаў, такахе былі адкрытыя зноў у маленькай даліне Новазэляндзкіх Альпаў блізу маляўнічага возера Тэ-Анаў. Вывучэньне пацьвердзіла наяўнасьць звыш сотні асобінаў гэтае птушкі. Каб захаваць такахе ды яшчэ адну ўнікальную папугу - какапа (Strigops habroptilus), на гары Бруса быў створаны дзяржаўны рэзэрват. Адкрыцьцё такахе другі раз праз паўстагодзьдзя - нярэдкі прыклад для Новае Зэляндыі, дый для сусьветнае практыкі.

... Асьцёр - глыбокая, даволі хуткая рака з маляўнічымі пустыннымі берагамі. У Беларусі яна пачынае выкручвацца, берагі становяцца месцамі зусім стромкімі. Распараныя сонцам трысьнягі, мята, безьліч кветак б'юць гострым водарам, як вечаровыя флёксы на могілках.

Нашая пільнасьць, зь якою мы ўглядаліся ў кожны корч, у норы па берагох са спадзевам убачыць тое, дзеля чаго плылі, пачала прыгасаць ад сьпякоты. Ажно нарэшце на пляскатых берагох каля ўпадзеньня ў Асьцёр Сасноўкі (зьлева), мы пабачылі на ранішнім мокрым пяску даўгія пісягі ад хахуліных хвастоў і іхных лапаў, якія ні з чым іншым зблытаць ня можна. На наступную раніцу, яшчэ да сьвітанку, мы йшлі ўжо на тое месца, што было ўсыпана аскепкамі сьлімаковых ракавак - рэшткамі начнога баляваньня хахуляў.

Калі ж з супрацьлеглага стромкага берагу пачуўся гогат ці то качкі ці то парсючка - сумневаў не засталося. Яны яшчэ ёсьць. Ёсьць тыя істоты з качынымі лапкамі, якія, наеўшыся, дурэюць, засунуўшы сабе хобат у рот, - здаволена гагочуць.

За тыя тры дні, што мы пабывалі на поўначы Клімавіцкага раёну з 16.06 па 19.06 нам давялося пабачыць хахуляў двойчы. Бліжэйшае знаёмства зь імі немагчымае, а каб сфатаграфаваць іх, патрэбная адмысловая тэхніка. Спробы затрымаць хахуляў мы не рабілі, бо яны адчайна енчаць і скуголяць, выяўляючы сваю кранальную безабароннасьць, нягледзячы на ўсю порсткасьць зь якой яны сноўдаюць у падводных зарасьцях.

Тут, на сумежжы Магілеўшчыны й Смаленшчыны, балазе пасьля прыпыненьня мэліярацыі і зьніжэньня тэмпаў гаспадараньня наогул (усё ж, радыяцыя), хахулі здолеюць выжыць. Аднак без нацыянальнае аховы гэта немагчыма. На сёньня іх галоўнымі ворагамі сталіся норкі ды андатры, непрадумана інтрадукаваныя за савецкім часам.

Зь вераю ў родную прыроду

Выключную ролю ў лёсе С.Харэўскага адыграў той факт, што на пачатку 20 стагодзьдзя ягоны дзед быў адным зь сямі новазэляндзкіх падпішчыкаў газэты «Наша Ніва», падшыўку якой амаль празь семдзесят гадоў наш юны суайчыньнік знайшоў у фамільным архіве.

Самастойнае вывучэньне мовы далёкае шматпакутнае Бацькаўшчыны, сьвет вобразаў і ідэалаў песьняроў Маладой Беларусі, а таксама прапагандысцкія акцыі, ладжаныя ў Кінгстане мясцовым аддзяленьнем таварыства «СССР - Новая Зэляндыя» найістотнейшым чынам паўплывалі на сьветапогляд юнака, абумовіўшы цьвёрды намер вярнуцца на зямлю продкаў.

Будзе недаравальнай памылкаю лічыць, што разьвітаньне з краінаю маленства прайшло лёгка й бясхмарна. На 45-м градусе паўднёвае шыраты заставаліся ня толькі дзіцячыя крозы, але й першае каханьне - дзяўчынка-маоры, што надзіва рана адкрыла Сержу таямніцы космасу, што завецца жаночым целам, і шматлікія загадкі новазэляндзкае прыроды, на чыім улоньні расьцьвіло пачуцьцё каханкаў-малалетак. Фаўна выспаў зь ейнай безьліччу рэліктавых відаў назаўсёды станецца вялікай любоўю С.Харэўскага, аб чым красамоўна сьведчыць і яго новая кніга, дзе літаральна на кожнай балонцы гучыць водгульле незабыўных новазэляндзкіх уражаньняў і адкрыцьцяў.

Жыцьцё на берагох Сьвіслачы хутка сутыкнула мройлівага рэпатрыянта з рэальнасьцю разьвітага сацыялізму. Выключэньне зь піянэрскай арганізацыі за сувязь з важатай, і пагроза высылкі з Савецкага Саюзу, ад чаго ўратавала адно сьмерць Ю.Андропава. Здрада аднакурсьнікаў зь Менскай мастацкай вучэльні, над будынкам якое ў 1986 годзе былі вывешаныя два нацыянальныя бел-чырвона-белыя сьцягі, што памяталі цеплыню рук навучэнца С.Харэўскага. Вымушанае паступленьне ў Расейскую Акадэмію мастацтваў, бо радзіма-мачаха выпісала свайму сыну «воўчы білет». Гэта вельмі пункцірная лінія тых драматычных для С.Харэўскага гадоў, калі яго ўсё часьцей наведвалі думкі пра рээміграцыю.

Але ў дні чорнай скрухі і паняверкі на дапамогу прыходзіла мастацтва. У творчай майстэрні маладога мастака доўга ня гасьлі вокны. За імі нараджаліся партрэты волатаў беларускае мінуўшчыны, аднак на зьмену мужнаму абліччу гетмана К.Астрожскага на белай нерушы паперы зьнячэўку ўзьнікалі выявы інсэктаў, зьвяроў і птушак беларускіх лясоў, палёў і нябёсаў. Гэта пачынала ўладна прамаўляць бязьмежнае захапленьне роднай прыродаю. Адно яно разам з магутным і неўтаймоўным інстынктам дасьледчыка і магло адарваць таленавітага маладзёна ад алоўка й пэндзля. Зазначым, што яшчэ ў піянэрскім узросьце ў часе асочваньня беларускага яшчара - каркадрыла (Lacerta apythana), якога, паводле пастаўленых цяпер пад сумнеў афіцыйных зьвестак, апошні раз бачылі ў Сьвіслачы ў год правядзеньня ў Менску І-га зьезду РСДРП, Харэўскага тройчы затрымлівала міліцыя, але юнага натураліста нязьменна выручала бездакорная ангельская мова.

Аднак сапраўдным паратункам для С.Харэўскага сталася аднаўленьне выхаду «Нашае Нівы», газэты, у якой навазэляндзкі хлопчык некалі, робячы сьмешныя памылкі, упершыню прачытаў па складох «Пагоню» М.Багдановіча.

Жыцьцёвае кола замкнулася.

Менавіта на балонках «Нашае Нівы» сустрэліся з чытачом ягоныя арыгінальныя малюнкі й тэксты, амаль кожны зь якіх выклікае шаленства ідэалягічных цэнзараў ды філістэраў ад мастацтвазнаўства й біялёгіі.

З «Нашай Нівы» прыйшла да нас і гэтая кніга, да краёў напоўненая таемнымі водарамі беларускіх пушчаў, паплавоў і сьпіжарняў, дзе малады вучоны падпільноўвае сваіх улюбёных герояў-суайчыньнікаў.

Убачыўшы, як С.Харэўскі, зьнерухомеўшы, утаропліваецца ў невідочную кропку на сьцяне, супрацоўнікі рэдакцыі ўжо даўно не палохаюцца. Яны ведаюць, што ў гэты момант вострае вока калегі выцікоўвае непраўдзівага кніжнага скарпіёна (Chelifer coneroides), таго самага, швэдзкая папуляцыя якога выратавала ад кніжнае блыхі камплекты беларускіх газэтаў 1918-1920 гадоў ва ўнівэрсытэцкай бібліятэцы Упсалы.

Сотні кілямэтраў прайшоў па дарогах і праплыў па рэках роднага краю С.Харэўскі, каб зайсьціся ад шчасьця, нарэшце пабачыўшы на пустэльным беразе ракі Асьцёр сьляды баляваньня хахуляў (Dosmana moschata) або зьмеціць маланкавы палёт вавёркі-палятухі, што, дзякуючы клопатам савецкае ўлады, выжыла ў Лёзьненскім раёне. (Можа, у тое імгненьне ён успомніў смак печанага на вугольлі мяса новазэляндзкіх палятухаў ягонага дзяцінства, якім перад пешай ноччу ў адпаведнасьці са старажытным звычаем маоры яго частвала юная каханка?)

Пра якую б родную нам істоту ні апавядала таленавітае пяро С.Харэўскага - пра празьмерна пашыранага на абшарах Рэспублікі Беларусь рабога сусьліка (Citellus suslicus) ці пра заўважанага ў навакольлі Мазыра рэдкага на гэтай паралелі нацыянальна сьведамага пэлікана (Pelecaniformes), які прылятае на танцпляцоўку паблізу Прыпяці, пагойдваецца ў тахт мэлёдыі і ўцякае ад непрыяцеляў з выразным крыкам «Жыве Беларусь!» - перад чытачом нязьменна паўстаюць жывакроўныя, псыхалягічна дакладныя вобразы крылатых, хвастатых, альбо нават падводных суайчыньнікаў, якія, на вялікі жаль, пакуль пазбаўленыя права голасу.

Аўтар спакваля вядзе нас да канцэптуальнай высновы пра тое, што пэўныя віды прадстаўнікоў нашае фаўны ў розныя пэрыяды гісторыі выяўлялі ляяльнасьць і нават прыхільнасьць да ўласнай нацыянальнай ўлады (напрыклад, прыязныя дачыненьні расамахаў з кіраўніцтвам Рады Случчыны) і пакідалі абсягі Беларусі, не жадаючы мірыцца з акупацыйнай адміністрацыяй.

Варта дадаць, што ў навуцы апісаныя выпадкі ня толькі пасыўнага, але й актыўнага супраціву акупантам з боку айчынных зьвяроў і птушак. Гістарыёграфы Слуцкага збройнага чыну ведаюць, да прыкладу, пра вельмі пасьпяховы напад аддзелу з 10-12 ужо згаданых вышэй расамахаў (Gulo gulo) на бальшавіцкага камісара і двух ягоных ардынарцаў, зьдзейсьнены ў ваколіцах мястэчка Семежава, што ў цяперашнім Капыльскім раёне. (На месцы акцыі нядаўна ўсталяваная мэмарыяльная стэла.)

У гістарычных крыніцах знойдзеныя й зьвесткі аб супрацоўніцтве ўжо рэдкіх на той час дрохваў (Otis tarda) з фармаваньнямі генэрала Булак-Балаховіча ў справе дывэрсіяў на кантраляваных бальшавікамі палескіх чыгунках. Акурат пасьля аднаго з удалых выхадаў на «жалезку», калі ў раёне Петрыкава быў зьнішчаны вайсковы эшалён з тэхнікай, ГПУ й наладзіла карную экспэдыцыю, у ходзе якой чэкіст, былы піцерскі рабочы Біндзюжнікаў расстраляў апошнюю бачаную ў Беларусі драхву, вядомую балахоўцам пад любоўнай мянушкаю Маня.

Згаданыя факты лішні раз сьведчаць, што эўрапейская будучыня Бацькаўшчыны станецца магчымаю адно ў выніку яднаньня ўсіх дэмакратычных плыняў нашага грамадзтва са здаровымі, нацыянальна арыентаванымі сіламі беларускае прыроды. Лепшыя старонкі кнігі Сяргея Харэўскага прасякнутыя сьветлай вераю ў непазьбежнасьць гэтага пераможнага альянсу.

Уладзімір Арлоў