Беларусь і суседзі

400-лецьце Літоўскага Статуту

Чатыры сотні гадоў мінае ад тае пары, калі быў выданы першы пісаны зборнік законаў для Беларуска-Літоўскай дзяржавы. З нагоды гэтакага сівога, культурнага юбілею, юбілею, якім могуць пахваліцца толькі вельмі нялічныя народы, трэба здаць сабе справу, прынамсі ў галоўных рысах, на якім грунце i як паўстаў Літоўскі Статут, а такжа якое ён можа мець значэньне для сучаснага дасьледчыка — беларуса, працуючага перадусім над пазнаньнем мінуўшчыны свайго народу. Зразумелы адказ на апошняе пытаньне можа быць дадзены толькі па разгледжаньні першых двух, г. зн. таго культурнага падкладу, на якім паўстаў гэты памятнік, a так-жа i яго гісторыі. Затрымаймася дзеля гэтага над кожным з гэтых трох пытаньняў.

Працэс аб'яднаньня ўсіх беларускіх зямель пад уладаю Вялікага Князя Літоўскага закончыўся ў XV сталецьці. Беларусь, якая ўвайшла ў цэласьці ў склад Вял. Кн. Літоўскага, дапамагала яму сваімі матэрыяльнымі, a перадусім культурнымі сродкамі. Гэты ўплыў беларускае культуры быў так моцны, што з першых-жа дзён свайго існаваньня Вял. Кн. Літоўскае было ўжо не літоўскай, але беларуска-літоўскай дзяржавай. Рэч у тым, што дзякуючы блізкім жыцьцёвым адносінам з Беларусью, Літва знаходзілася пад моцным уплывам беларускае культуры i грамадзкасьці. Гэты ўплыў адбіўся раней за ўсё на вярхох літоўскага грамадзянства. Літоўскія князі пачалі будаваць сваё князьства паводле беларускіх прыкладаў, уводзіць на Літве беларускія парадкі і ўстановы, беларускую мову як афіцыяльную і г.д. У беларускай грамадзкасьці яны мелі магчымасьць здабыць больш сіл і сродкаў дзеля ўзмацненьня сваёй ўлады над грамадзянствам, чымся ў літоўскай. На Беларусі ўжо ўсталяваліся пэўныя i сталыя службовыя адносіны паміж князямі i ix дружынамі. Гарадзкое i вясковае насельніцтва было зьвязана з князям пэўнымі i сталымі падатковымі i рознымі іншымі павіннасьцямі. Тут-жа да паслуг князёў была i наладжаная адміністрацыя, пэўныя пасады i годнасьці, з дапамогай якіх узмацнялася князёўская ўлада над грамадзянствам. На Літве ўсё гэта мела характар чагось пачатковага i несталага, а таму зразумела, што літоўскія князі першыя апынуліся пад беларускім уплывам, з ix брала прыклад літоўская арыстакрацыя, вайскоўцы, земляўласьнікі, якія атрымалі найменьне баяр. Знаходзіліся пад уплывам беларускае культуры i нават асыміляваліся з беларускім племям i народныя гушчы Літвы, асабліва там, дзе ў гэтыя гушчы пранікала беларускае насельніцтва. Як вынік гэтага тэрыторыя беларускага племя павялічывалася ў сваіх памерах на кошт асноўнае літоўскае тэрыторыі. Беларусызаваньне Літвы дапамагала ў значнай меры далейшаму пашырэньню яе дзяржаўнае тэрыторыі на кошт іншых беларускіх зямель. Справа ішла цяпер аб далучэньні да племя ня толькі ня чужога, але амаль свайго, прынамсі ў вышэйшых сваіх колах i ў кожным выпадку не варожага да беларускага ўкладу жыцьця. Характар аб'яднаньня (амаль што дабравольны) адбіўся i на ўнутранай будове новае Беларуска-Літоўскае дзяржавы. Землі i князьствы, што далучаліся, у большасьці выпадкаў не трацілі асаблівасьцяў свайго быту. У некаторых князьствах заставаліся даўнейшыя князі, якія i далей разам з баярамі кіравалі мясцовым грамадзянствам, як васалы вялікага князя, абавязаныя яму вайсковай службай i падаткамі.

Гэтыя кароткія ўвагі даюць нам права цьвердзіць, што беларуская культура ў пачатку XVI стагодзьдзя займала домінуючае становішча i амаль што не спатыкала ніякіх конкурэнтаў, бо польсія ўплывы, якія пранікалі ў тым часе ў Бел.-Літоўскую дзяржаву, былі яшчэ вельмі слабыя. Паміма аднак-жа даволі высокага культурнага роўня, у Бел.-Літоўскай дзяржаве, на пачатку яе існаваньня, ня было пісаных законаў. Усялякага-ж роду праваадносіны былі рэгуляваны правам звычаёвым. Нормы права звычаёвага адносна сялян стасаваў г. зв. «копны» суд. (Квэстыя копных судоў вельмі цікавая i мала яшчэ высьветляная ў праўнай літэратуры). Споркі паміж сялянамі i ix валадырамі судзілі апошнія. Баярства-ж (шляхту) судзілі князі i вялікія магнаты, якім князі давалі прывілеі i права чыніць суд. Зразумела, што адсутнасьць пісаных законаў даводзіла да надужыцьцяў з боку тых, якія мелі права судзіць іншых. Вялікія князі не праходзілі моўчкі каля гэтага факту i ад часу да часу выдавалі розные граматы, якімі стараліся завясьці лад у галіне судаўніцтва. У гэтых граматах вялікія князі ўрачыста абавязываліся перад усім насяленьнем краю дзяржаць свае слова, гаспадараваць i судзіць згодна з тымі прывілеямі i правамі, якія паасобным станам былі дадзены раней. Аднак-жа i гэта не ўсувала надужыцьцяў, асабліва з боку вялікіх магнатаў у адносінах да шляхты. Шляхоцкая маса, якая паносіла для дзяржавы вялікія ахвяры, даючы грошы i войска, усё часьцей i часьцей пачынала дамагацца ўстанаўленьня пісанага права, дакладнага вызначэньня правоў i абавязкаў усіх грамадзян. І вось пад моцным уплывам гэтых дамаганьняў вялікі князь Жыгімонт на Віленскім Сойме ў 1522 г. обвяшчае ўстанавіць для ўсяго Вял. Кн. Літоўскага адно пісанае права для ўсіх яго станаў. У сваей грамаце Жыгімонт кажа, што: «Дагэтуль у нашым Вял. Кн. Літоўскім суды адбываліся не на падставе пісанага права, a справядлівасьць выконывалася згодна з звычаямі ды паводле разуменьня i сумленьня кожнага судзьдзі», — i далей — «паслухаўшы частых зваротаў шляхты, загадалі мы ўстанавіць адзінае пісанае права i закон, напісаны ў згодзе з ведамымі пастановамі i граматамі, істнуючымі ўжо на пісьме». Сем аднак-жа гадоў прайшло ад гэнае запавядзі вялікага князя, пакуль былі пераможаны ўсе труднасьці, зьвязаныя з кадыфікацыяй права i выданы Літоўскі Статут (17-30.ХІ.1529 г.). Выданьне першага пісанага зборніка законаў для Бел.-Літоўскага гаспадарства было гэтулькі важным гістарычным здарэньнем, што беларускія летапісцы прызналі патрэбным запісаць аб ім у сваіх летапісях. Першы Літоўскі Статут, створаны сіламі беларускіх законьнікаў быў напісаны ў беларускай мове толькі праз год быў перакладзены на лацінскую, a цераз тры — на польскую. Ня зьдзейсьнілася аднак-жа запаведзь князёўскае граматы — надрукаваць статут у вялікай лічбе экзэмпляраў, хаця ў Вільні была ўжо закладзена Скарынай беларуская друкарня. Стары Літоўскі Статут, спаўняючы дамаганьні беларускае шляхты, каб былі ўстаноўлены пісаныя законы, не здаволіў аднак-жа яе імкненьняў да роўнасьці з вышэйшымі станамі — духавенствам i магнатамі. I вось — пры Жыгімонце-Аўгусьце, пад націскам шляхты ён быў перагледжаны i прыняты ў новай рэдакцыі ў 1566 годзе з пашырэньнем шляхоцкіх правоў — гэта другі Статут. Але праз 20 гадоў ён яшчэ раз быў перагледжаны: гэткім чынам склаўся трэці Статут, які быў прыняты на Варшаўскім элекцыйным Сойме ў 1588 г. У гэтым-жа годзе па загаду канцлера Льва Сапегі i пад яго асабістым наглядам трэці Статут быў надрукаваны ў беларускай мове ў Вільні, у друкарні Мамонічаў i толькі ў 1616 годзе пераложаны на польскую мову, калі беларуская мова на Беларусі пачала пакрыху траціць сваё агульна-дзяржаўнае значэньне i выціскацца польскай. З далейшых дзеяў Літоўскага Статуту трэба зацеміць той факт, што калі пасьля падзелаў Польшчы Беларусь адышла да Расеі, то быў зроблены поўны пераклад Літоўскага Статуту 1588 году з тагочаснае беларускае мовы на сучасную расейскую i надрукаваны ў 1811 годзе. Літоўскі Статут абавязываў на Беларусі аж да 1840 году.

Калі мы зробім параўнаньне памянёных трох рэдакцыяў Л. Статуту з боку мовы, то лёгка заўважым, што стары рукапісны Статут 1529 г. мае больш вытрыманую беларускую мову, а друкованая рэдакцыя Статуту 1588 г. больш багата полёнізмамі. Гэта сьведчыць аб тым, як польская мова паступова пачынала браць верх над беларускай ужо ад канца XVI в.

Кожная з трох рэдакцыяў Статуту дзеліцца на разьдзелы, а кожны разьдзел на артыкулы, колькасьць якіх не аднакава, ўва ўсіх трох Статутах, бо кожная новая рэдакцыя замыкала ў сабе пэўныя зьмены, найчасьцей дадаткі, а часамі і скарочаньні. Гэткім чынам ужо ў першым артыкуле 1-га разьдзелу, дзе гаворыцца аб тым, што выданы Статут ёсьць абавязкавым для ўсіх грамадзян, пачаўшы ад вышшага стану аж да ніжэйшага, у выданьні 1588 г. зроблены важны дадатак, які расьцягаваў Літоўскі Статут i на чужаземцаў. Прыкладам скарачэньня артыкулаў у пазьнейшых рэдакцыях можа быць характэрны выпадак, які меў месца ў адносінах да жыдоў i ix становішча на Беларусі. Гэтак, арт. 4, разьдз. XII. Статуту 1566 г. «о ношенью жидовском» падрабязна разглядае пытаньне аб жыдоўскай вопратцы: забараняе насіць жыдом каштоўныя шаты, золата i серабро, а кажа, што «уберъ» ix павінен быць «значный», каб можна было адрозьніць хрысьціяніна ад жыда. У апошняй-жа рэдакцыі 1588 г. гэты артыкул скарочаны, але затое дабаўлены іншыя драбніцы, якія дазваляюць ужо жыдом насіць пярсьцёнкі. Наагул, трэба сказаць, што побач з тым, як мяняліся звычаі, сацыяльныя погляды, міжнародныя адносіны, — няўхільна і зусім натуральна павінны былі зьмяняцца адпаведныя артыкулы законаў. Гэтак, напрыклад, стары Статут 1529 г. ў адносінах да шляхты даваў вялікаму князю значныя правы, a шляхта, дабіваючыся ўсё большых і большых правоў, кожны раз вымагала новых прывілеяў і большай незалежнасьці ад князёўскай улады; з гэтае прычыны прыходзілася рабіць зьмены ў законах, даваць больш падрабязную рэглямэнтацыю, або выкідаць з законаў тыя ці іншыя пункты.

Па гэтых кароткіх нарысах культурнага падкладу i гісторыі Літоўскага Статуту, затрымаймося цапер над пытаньнем, якое значэньне мае для нас Літоўскі Статут i над якімі мамэнтамі ў сваіх досьледах над ім павінен затрымацца перадусім беларус-гісторык, праўнік ці філёлёг. Вось-жа Літоўскі Статут як найвялікшы гістарычны памятнік Літоўска-Беларускае дзяржавы, зьяўляецца перадусім памятнікам нашае мінуўшчыны i можа служыць нявычарпанай крыніцай да ўсебаковага яе пазнаньня. Што гэта памятнік нaшae прошласьці — гэта не падлягае сумліву. Мы бачылі ўжо вышэй, што ў г. зв. Вялікім Князьстве Літоўскім, асабліва-ж перад выданьнем першага Статуту, панавала беларуская культура. Зразумела, беларускасьці Вялікага Князьства Літоўскага ня трэба мадэрнізаваць, ня трэба нашымі сучаснымі паняцьцямі мерыць тагачаснага жыцьця як i нашых сяньняшніх поглядаў прыпісываць тагачасным людзям. Дзеля гэтага, ня можна напр. сказаць, што паняцьце народнасьці разумелася ў тыя сівыя часы так, як мы разумеем яго сяньня, ды i гэтага нам ня трэба. Паняцьце народнасьці, як вельмі зложанае, скрысталізавалася больш менш выразна толькі ў пачатку XIX стагодзьдзя. І дзеля гэтага, не пераносячы яго ў тыя далёкія часы, мы аднак-жа, можам задаволіцца тым, што наш народ у сваёй гісторыі, падобна іншым, меў зусім выразна адзначанае пачуцьцё свае адасобленнасьці ад суседзяў, разьвітае ў яго можа больш, чымся напрыклад у ўсходніх маскоўцаў. Досыць прыпомніць, як лёгка далучаліся паасобныя беларускія князьствы да Літ.-Бел. дзяржавы, з аднаго боку i тыя крывавыя падбоі, шляхам якіх стваралася маскоўскае царства з другога, каб мець права сказаць, што якраз на ўсходзе, сярод маскоўскіх плямёнаў пачуцьцё кроўнасьці і адасобленнасьці ix як цэласьці ў вонках, адыгрывалі другарадную ролю ў параўнаньні з «крывёй i зялезам». Меў наш народ пачуцьцё гэнае адасобленнасьці i ў адносінах да сваіх заходніх суседзяў — палякоў. Досыць адсьвежыць сабе ў памяці ўсе вуніі, каб пераканацца, якіх скамплікаваных дыплёматычных высілкаў вымагалася ад палякоў, каб утрымаць адзінасьць Польска-Літ.-Беларускае дзяржавы.

Адным словам, так у часе выданьня першага Статуту, як i раней, а нават амаль да XVIII сталецьця, мы можам сьмела казаць аб беларускай шляхце, месьце i сялянстве, з якіх асабліва першая мела добра вырабленую, сьвядомую беларускую ідэолёгію. Можам казаць аб беларускім народзе як цэласьці. Вось-жа Літ. Статут зьяўляючыся прадуктам яго духовае працы ёсьць памятнікам нашае прошласьці і багатай крыніцай да пазнаньня філёзофіі, традыцыі, права i наагул культурнага роўня народу тагачаснае эпохі. У ім як у люстры мы знойдзем адбіцьцё Старой Беларусі, знойдзем i яе гісторыю. А нават павярхоўнае абзнаямленьне з памятнікамі нашае прошласьці, з якіх пачэснас месца займае Літоўскі Статут, пераканае нас аб адносна высокім роўні беларускае культуры ў XVI ст., культуры, якая не загінула — мы яе бачым як інтэгральную частку псыхікі, сьветагляду нават у тае шляхты, якую Беларусь пасьля страціла. Шляхціч з Беларусі і Польшчы — гэта-ж два зусім розныя тыпы. Маючы на ўвазе гэтае высокае значэньне Літоўскага Статуту, кожны дасьледчык беларус, праўнік, гісторык ці філёлёг знойдзе тут удзячнае поле для свае працы. Праца гэта аблягчаецца яшчэ i тым, што Літ. Статут становіць наш памятнік, да якога найменш нахінаецца прэтэнсыяў з боку шмат лікавых дасьледчыкаў палякаў і маскоўцаў. Усе лічаць яго «Літоўскім», тымчасам фактам нязбітым зьяўляецца тое, што назоў «Літоўскі», які вельмі часта адносіцца да тых далёкіх часоў, азначае ні больш ні менш, як голы гук, без якога-небудзь рэальнага, праўдзіва літоўскага зьместу.

Досьледы над Л. Статутам з пункту гледжаньня юрыдачнага скрысталізуюць нам выразьней праўныя паняцьці, характар праваадносін і асаблівасьці даўнейшага судаўніцтва на Беларусі. Выходзячы-ж з тэзы, што права зьяўляецца праявам агульнае псыхікі народу, разультаты гэтых досьледаў памогуць нам высьветліць гэтую псыхіку, пазнаньне якой кіне ўжо сьвятло на іншыя галіны навуковых шуканьняў i паможа нам няраз дасканальна зарыентавацца ў цёмных мейсцах нашае гісторыі.

Вывучэньне Л. Статуту з філёлёгічнага пункту гледжаньня паможа нам сконструяваць абраз разьвіцьця нашае мовы i пазнаць яе асаблівасьці. Досьледы-ж над Л. Статутам з гэтых пунктаў гледжаньня, ведзяныя ў шырэйшым маштабе — на фоне параўнаньня яго з юрыдычнымі памятнікамі іншых народаў, дазволяць нам выкрыць узаемныя ix на сябе ўплывы з аднаго боку, а з другога — дадуць магчымасьць аддзяліць самастойную частку Л. Статуту, выкрыцьцё якой прычыніцца да сконстатаваньня самабытнасьці нашай культуры, — факту, які для нас зьяўляецца ясным i, які аднак-жа вельмі часта квэстыёнуецца чужынцамі, што дае ім магчымасьць пытацца нас аб нашым гістарычным пашпарце. Рэч зусім ясная, што ў сям'і цывілізаваных народаў бяз гэтага пашпарту амаль немагчыма дабіцца раўнапраўнасьці. Вось-жа досьледы над памятнікамі нашае мінуўшчыны, сконцэнтраваныя каля асноўнае тэзы самастойнасьці нашае культуры — бяз сумліву дазволяць нам упісаць у нашу гістарычную легітымацыю ясна i выразна ня толькі нашае імя і прозьвішча, але хто мы i скуль паходзім. І Літоўскі Статут акажа тут неацэненыя ўслугі. Трэба толькі веды i добрае волі. З тэй-жа хвілінай, калі гэтая тэза будзе так яснай, што нават у вачох яе праціўнікаў, усялякія закіды проці яе будуць прадстаўляцца парадаксальнымі — беларускі юрыст, гісторык i філёлёг могуць лічыць сваё заданьне за больш менш споўненае.