Беларусь і суседзі

Рэцэнзія

Ksiкga pami№tkowa ku uczczeniu czterechsetletniej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego, pod redakcj№ doktora Stefana Ehrenkreutza, Wilno 1935, «Rozprawy Wydziaіu III Towarzystwa Przyjaciуі Nauk w Wilnie», TomVIII, str. 362.

Як паказывае сам назоў і кароткая прадмова рэдакцыі, кніга гэта была распачата яшчэ ў 1929 г. з прычыны прыпадаўшых у ім 400-тых угодкаў I Літоўскага Статуту. Няспрыяючыя абставіны перашкодзілі выдаць яе раней як у сёлётнім годзе і ў разьмеры меншым, чымся намерана. У кнізе зьмешчаны працы выдатных польскіх гісторыкаў i праўнікаў. Працы прысьвечаныя аналізе I Літоўскага Статуту невялікія і разглядаюць паасобныя праўныя інстытуцыі Статуту. Гэтак праф. Фр. Боссоўскі разглядае квэстыю ўлады бацькоў пазбаўляць дзяцей спадчыны ў прыпадках цяжкай з іхняга боку зьнявагі, Кароль Кораны i разглядае некаторыя пастановы Статуту ў галіне права каральнага, Рафал Таўбеншляг разглядае квэстыю позву ў I i II Статутах i ўрэшце Станіслаў Пташыцкі ў двух артыкулах закранае ўжо III Літоўскі Статут («Pierwsze wydanie trzeciego Statutu i jego przerуbki» i «Konfederacja Warszawska 1573 r. w trzecim Statucie Litewskim»).

Вялікшае значэньне маюць i падрабязьней распрацаваны артыкулы на тэмы гістарычныя. З ix трэба перадусім адцеміць працу Яна Aдамуса пад наз. «Paсstwo Litewskiew latach 1386—1398». Аўтар разглядае тут праблему інкорпорацыі гістарычнае Літвы да Польшчы на аснове акту Крэўскае вуніі. Дзеля таго, што ў гэтым годзе прыпадае юбілей Крэўскае вуніі, праца Я. Адамуса ёсьць асабліва актуальнай. Дагэтуль ды й цяпер у польскай гістарычнай навуцы пануе пагляд, быццам Крэўская вунія пазбавіла гістарычную Літву (г. зн. Беларусь) яе дзяржаўнае самастойнасьці i зрабіла з яе звычайную польскую правінцыю, a толькі салінскія здарэньні 1398 г. ці акты віленска-радамскія 1399-1400-1401 гадоў вярнулі йзноў Літве ейную дзяржаўнасьць. Гэты пагляд зьяўляецца зьместам г. зв. „тэорыі інкорпорацыі" Літвы да Польшчы, якой найгалаўнейшым прадстаўніком у польскай гістарычнай навуцы быў А. Левіцкі. Паўстала-ж гэта тэорыя дзеля таго, што няма беспасярэдніх доказаў, быццам існаваў агульны акт інкорпорацыйны, які ўлучаў Літву да Польшчы як правінцыю. Абаронцы інкорпорацыі маглі апірацца толькі на гіпотэзах, дзеля абаснаваньня каторых шукалі тых ці іншых гістарычных здарэньняў. Ян Адамус у сваёй працы вельмі падрабязна i пераконываюча зьбівае прынятыя дагэтуль аргуманты за тэорыяй інкорпорацыі. Перадусім-жа аўтар адрозьнівае два паняцьці сярэднявечнае інкорпорацыі ў форме ўлады беспасярэдняе ці пасярэдняе над тэрыторыяй інкорпорованай i кажа, што калі i прыняць за факт інкорпорацыю Літвы да Польшчы у 1386г., дык магла-б гэта быць толькі інкорпорацыя пасярэдняя. Наагул-жа Адамус уважае, што адзінага інкорпорацыйнага акту ня было, але былі меншыя акты i кожны з ix зьдзейсьніваў часткова інкорпорацыю на малой тэрыторыі. Дзеля гэтага аўтар з усіх дасюлешніх аргумантаў за інкорпорацыю выбірае фактычна адзін. Ёсьць ім г. зв. «гомогіяльныя акты» літоўска-бел. князёў з 1386-1398 гадоў. У гэтых-жа актах, паводле інтэрпрэтацыі праф. Бальцэра, літоўска-бел. князі выказывалі адзнакі падданства (holdu) ня толькі Ягайлу, але і Ядвізе і асабліва Польскай Кароне. З гэтага быццам i выплывае вывад, што гэныя князі паасобку прызнавалі сваю залежнасьць ад кароны, a дзеля таго інкорпорацыя ў сэнсе «ўлады пасярэдняе» была i правялася паступова прынамся адносна тэрыторыяў гэтых князёў.

Трэба аднак зацеміць, што калі аўтар вельмі ўдала зьбівае аргументы за існаваньнем адзінага інкорпорацыйнага акту, дык выдаецца рызыкоўным апіраць частковую інкорпорацыю, у разуменьні аўтара, толькі на ўспомненых актах гомогіяльных. Перадусім, сам аўтар добра зьмяншае іхняе значэньне, калі кажа, што знаходзяцца яны ў якойсь мала выразнай сувязі з венам (wianem) для Ядвігі на землях беларуска-літоўскіх. Факт запісу Ягайлай на карысьць Ядвігі вена на абясьпячэньне ейнага пасагу (хоць-бы гэтага пасагу й ня было) не падлягае сумлеву. I правільна аўтар далей заўважае, што сучасьнікі лучылі адносіны Польшчы да Літвы з адносінамі пасагу да вена. А калі-ж беларуска-літоўскія князі ў успомненых актах i зьвярталіся апрача Ягайлы i да Ядвігі, дык гэта ня можа быць бясспрэчным доказам інкорпорацыі, бо асоба Ядвігі юрыдычна ня была ім чужой. Наступна няма зусім згоднае інтэрпрэтацыі гомогіяльных актаў і квэстыя гэтая вымагае свайго дасьледаваньня. Урэшце супроць прыняцьця інкорпорацыі нават частковай i ў разуменьню аўтара (форма пасярэдняга ўпаданьня) сьведчыць i той факт, што ў пазьнейшых актах, якія гэтую інкорпорацыю быццам касуюць, няма аб ёй успаміну (а гэта-ж было-б здарэньне першараднае вагі), хоць гэтыя акты зьявіліся праз 12 гадоў, значыцца ў часе, калі памяць аб ёй павінна была-б быць асабліва жывой. Можна было-б прытачыць яшчэ аргуманты супроць інкорпорацыі, але i вышэй пададзеныя прамаўляюць затым, што гіпотэза інкорпорацыі нават юрыдычнай ёсьць надта слаба абаснаванай, фактычнае-ж інкорпорацыі бязумоўна ня было.

Гэнpык Лоўмянскi даволі падрабязна спыняецца над асновамі грамадзкімі i гаспадарчымі вуніі («Uwagi w sprawie podіoїa spoі. i gosp. unji Jagielloсskiej»). Аўтар апіраецца часткова i на ўспомненай вышэй працы Адамуса, аднак у поглядзе на інкорпорацыю з ім не згаджаецца i трымаецца погляду вырабленага Левіцкім. З цэлай працы насоўваецца між іншым вывад, што ў Бел. Літоўскай дзяржаве існаваў вялікі антаганізм , між элемэнтам этнографічна-літоўскім (аўкштота i жмудзь), i рускім (беларускім i пачаткова ўкраінскім) i што этнографічныя літоўцы, падбіўшы элемэнт «рускі», імкнуліся да ўтрыманьня свайго пануючага становішча над элемэнтам беларускім нават коштам дзяржаўнае незалежнасьці. Гэты вывад трэба прызнаць памылковым. Калі напачатку літоўскіх «падбояў» i магчымы быў гэты антаганізм, дык у кожным прыпадку ён хутка зьнік. Прычынаў да гэтага было шмат. Перэдусім літоўскія «падбоі» былі такога роду, што вельмі часта беларускія князі лучыліся з Літвой дабраахвотна. Далей аўтар адумысна зьмяншае ўплыў рускай (беларускае) культуры на ліцьвіноў этнографічных. Ужо за Альгэрда пры літоўскім двары панавала беларуская мова, а Ягайла інакш не гаварыў, як па-беларуску, беларуская мова зрабілася ўрадаваю нават у часы гэгэмоніі этнографічна-літоўскага элемэнту; ліцьвіны хутка зжываліся з рускай (беларускай) люднасьцю i асыміляваліся, што сьцьвярджае i аўтар. Падобныя зьявішчы былі-б зусім немагчымымі, каб дапусьціць, што антагонізм між этнографічнымі літоўцамі (аукштота i жмудзь) быў на толькі вялікі, каб прымушаў першых дзеля барацьбы з другімі гадзіцца нават із згубаю дзяржаўнае незалежнасьці! Апрача гэтага аўтар апэруючы статыстычным матар'ялам, вартасьць каторага вельмі сумлеўная, нязвычайна зьмяншае ролю беларускага элемэнту ў супольнай дзяржаве.

Г. Лоўмянскі стараецца паказаць, што важнымі прычынамі да вуніі з Польшчай былі зьявішчы натуры грамадзкае і гаспадарчае ў тым сэнсе, што Літва, каб дапяць у сябе пажаданых эканамічных ці грамадзкіх рэзультатаў, сьведама йшла на вунію, a пасьля па дасягненьню ix «ня думала аб сплаце доўгу ўдзячнасьці i акты вуніі de facto анулявала». Што эканамічныя i rpaмадзкія фактары пхалі паасобныя краіны да бліжэйшага злучэньня—рэч вядомая, але ўплыў гэтых фактараў, як прадстаўляе аўтар, зьяўляецца незразумелым. Адсюль i супярэчнасьці ў вывадах аўтара. Між іншым аўтар заўважвае, што аукштота і жмудзь імкнуліся да вуніі з Польшчай, каб утрымаць гэгэмонію над рускім элемэнтам i што Польшча сваё забавязаньне споўніла цапком, толькі этногр. ліцьвіны былі няўдзячнымі. Тымчасам паводле аўтара аказалася, што польская помач прычынілася да роўнапраўнасьці рускага элемэнту ў гіст. Літве. Але-ж аб гэтым аукштота i жмудзь, нават паводле аўтара, Польшчы не прасілі i замеру такога ня мелі i чаму павінны былі мець удзячнасьць за такую услугу. Падобнага роду навязаньне гістарычных здарэньняў ёсьць немагчымым.

На наш пагляд немагчыма абаснаваць польска-літоўскіх вуніяў інакш, як толькі ўмовамі характару палітычнага. У хвіліну вонкавае небясьпекі Літва лучылася цясьней, a калі небясьпека мінала, вунія фактычна пераставала існаваць i злучаны зьвяз распадаўся лёгка.

На гэтым кончым агляд успомненай кнігі. Кніга бязумоўна павінна быць прастудыявана беларускімі гісторыкамі, бо ў агульную скарбніцу веды аб Вялікім Княстве яна ўносіць вартасны ўклад.